Αρχαία Ιστορία Γ’

Καθηγητής: Μπουραζέλης Κων/νος

Εξάμηνο Ε’ (ΙΙ25)

Μάθημα 5ο (29/10/2014)
Στο προηγούμενο μάθημα: είδαμε τους βασικούς θεσμούς της Ρεπουμπλικανικής
Ρώμης (Σύγκλητος και Ύπατοι).
Η Σύγκλητος ήταν ένα είδος ανακτοβουλίου μετά την έξωση του βασιλέα (είδος
ανώτατου νομοθετικού σώματος). Αρχικά απαρτιζόταν από 300 μέλη, έφτασε τα
1000 και επανήλθαν σε 300 ξανά την εποχή του Οκταβιανού.
Senatus consulta: συμβουλές της Συγκλήτου προς τους άρχοντες – ήταν
δεσμευτικές για τους υπάτους (αρχικά ήταν ένας ύπατος).

Ύπατοι (συνέχεια)
Οι δυο Ύπατοι παγιώνονται ως θεσμός από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Στα
προηγούμενα χρόνια ήταν προσωρινή λύση ανώτατων οργάνων.
367 π.Χ.: αρχίζει επίσημα το αξίωμα με τους Νόμους Λικίνιου και Σέξτου (ο νόμος
συμπληρωνόταν από το όνομα του γένους των δυο υπάτων). (70 π.Χ. Κράσσος και
Πομπήιος: Leges Liciniae (το γένος του Κράσσου) Pompeiae – το γένος των δυο
υπάτων).
Οι Ύπατοι ήταν έως τα χρόνια του Σύλλα οι προεδρεύοντες των συνελεύσεων, οι
αρχηγοί (στρατηγοί) του στρατού, τα εκτελεστικά όργανα της Συγκλήτου.
Κάτω από τους consules (υπάτους) ήταν οι praetores. Οι consules ήταν οι ανώτατοι
εκτελεστικοί άρχοντες του κράτους και μετέφεραν τις προτάσεις της Συγκλήτου σε
λαϊκές συνελεύσεις. Είχαν συνοδεία δώδεκα ραβδούχων (fasces) – οι ράβδοι
αποτελούσαν σύμβολα αξιώματος των υπάτων. Οι praetores ήταν δυο και αυτοί
«βοηθοί» των υπάτων και είχαν την ευθύνη για την απονομή της δικαιοσύνης,
αργότερα έγιναν δεκαέξι έως τα χρόνια του Καίσαρα. Ο ένας από τους δυο ήταν ο
praetor urbanus (στρατηγός), δίκαζε υποθέσεις ρωμαίων αστών, ο άλλος ήταν ο
praetor peregrinus, ασχολούταν με υποθέσεις «πέρα από τα χωράφια τους» (per
agros) – μεταξύ ενός Ρωμαίου και ενός μη Ρωμαίου πολίτη. Είχαν δυο ραβδούχους.
Επίσης μετείχαν σε εκστρατείες και ήταν αναπληρωτές υπάτων.
Το Imperium έδινε την δυνατότητα να επιβάλλουν την coercitio (ειρκτή, φυλακή).
Καθώς εξαπλώνεται το Ρωμαϊκό Κράτος μοιραία αυξάνεται και ο αριθμός των
πραιτόρων.
Ο αριθμός των Υπάτων ήταν σύμβολο εξουσίας και δεν μπορεί να αυξηθεί.

Δικτατορία – Dictatura
(dicto = λέγω, υποτάσσω, διατάσσω).
Ήταν θεσμός με μορφή άρχοντα που δεν λογοδοτούσε σε κανέναν, ούτε στη
Σύγκλητο.
Το πρόσωπο που θα γινόταν dictator επιλεγόταν και από τον Ύπατο (που
παραιτούταν και τον αντικαθιστούσε).
Κατοχή εξουσίας από έναν άνθρωπο – αποτελούσε τμήμα των πολιτειακών ηθών
και εθίμων της Ρώμης.
Η εξουσία αυτή δεν μπορούσε να δοθεί για μεγάλο διάστημα (μόνο έξι μήνες ή ένα
έτος).
Οι εξωτερικοί κίνδυνοι επιτάσσουν τη δικτατορία (rei gerundae causa = λόγω
διεξαγωγής του πράγματος/πολεμικές επιχειρήσεις). Βασικό θέμα για τους
Ρωμαίους ήταν η διεξαγωγή πολέμου.
Η τελευταία δικτατορία χρονολογείται το 202 π.Χ. (τέλος Β’ Καρχηδονιακού
Πολέμου).
Ο θεσμός της δικτατορίας μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για τις εσωτερικές
ανάγκες της κοινωνίας, όπως στην εποχή του Σύλλα – ο πρώτος που επεξέτεινε τη
δικτατορία δυο χρόνια και τον ακολούθησε ο Καίσαρας.
Χαρακτηριστικό ήταν ότι ο δικτάτορας ακολουθούνταν από είκοσι τέσσερις
ραβδούχους (τους διπλάσιους από όσους είχαν οι ύπατοι).
Την εποχή του Σύλλα, η δικτατορία ονομάστηκε rei constituendae causa, δηλαδή
λόγω ανασύστασης της πολιτείας (rei εδώ είναι η respublica).

Άλλη δυνατότητα που αναπτύχθηκε ήταν να παραδοθεί σε Υπάτους η εξουσία να

αντιμετωπίσουν τους εχθρούς με απόφαση της Συγκλήτου, δηλ. η κατάσταση
έκτακτης ανάγκης (Senatus consultum ultimum) – έσχατη απόφαση της
Συγκλήτου, όταν δεν μπορούσε να διατηρήσει τον έλεγχο της κατάστασης.

Εσωτερική οργάνωση ρεπουμπλικανικού πολιτεύματος

Βασική διάκριση στο σώμα των Ρωμαίων καθόρισε τη ζωή στη Ρώμη.
508 – 287 π.Χ.: εξέλιξη σε αυτόν τον τομέα που καθορίζεται από την κοινωνική
αντίθεση από πατρικίους και πληβείους.
Patricii ≠ Plebs
Patricii: απόγονοι των πρώτων εκατό μελών της Συγκλήτου, που είχε επιλέξει ο
Ρωμύλος για να τον πλαισιώσουν – μέλη επιφανέστερων οικογενειών της Ρώμης.
Plebs: κοινωνικό παραγέμισμα (pleo = συμπληρώνων, πληρώ). Ο υπόλοιπος λαός
που δεν είχε ευγένεια καταγωγής.
Οι πατρίκιοι μπορούν να κατέχουν αξιώματα – ανήγαν την καταγωγή τους στους
θεούς.
Οι πληβείοι ήταν Ρωμαίοι πολίτες, δεν είχαν τα δικαιώματα των πατρικίων.
Δεν υπάρχει ταύτιση πληβείων και πελατών (οι πελάτες είναι οικονομικά και
κοινωνικά ανεξάρτητοι από τους πάτρωνές τους, οι πληβείοι ήταν έμποροι,
γεωργοί, μετακινούνταν από το ένα μέρος στο άλλο).
Οι πληβείοι είχα πολεμικές υποχρεώσεις.
Άρχισαν να αποκτούν τη συναίσθηση ότι έπρεπε να μετέχουν στην διαχείριση της
διοίκησης.
494 π.Χ.: αναφορά ότι οι πληβείοι εξεγείρονται και ζητούν δικαιώματα.
Γίνεται επανάσταση στη Ρώμη. Οι πληβείοι αποχωρούν από το πολιτικό παιχνίδι
(secessio = αποχώρηση). Λένε ότι δεν μπορούν να ζήσουν σε ένα κράτος, που
ρυθμίζουν οι πατρίκιοι. Στρατοπεδεύουν στον Αβεντίνο Λόφο. Δεν γίνεται
εμφύλιος πόλεμος. Οι πατρίκιοι προβαίνουν σε διαπραγματεύσεις με τους
πληβείους. Δέχονται οι πατρίκιοι τη δημιουργία «παρακράτους» (δίνονται
δικαιώματα σε πληβείους).
Θα είναι δίπλα στο πολίτευμα των πατρικίων και:
1) θα έχουν δική τους συνέλευση στον Αβεντίνο Λόφο (concilium plebis).
Επικεφαλής ορίζονται δυο άτομα: tribuni plebis (δήμαρχοι) – αναλαμβάνουν την
εκπροσώπηση των συμφερόντων του απλού λαού.
2) αποκτούν veto έναντι της απόφασης ανώτατων αρχόντων. Το αποκαλούσαν
δικαίωμα παρέμβασης: ius intercendi – δικαίωμα αρνησικυρίας.
3) αποκτούν δική τους θρησκεία/λατρεία στο πρόσωπο της Θεάς Ceres (Δήμητρας).
Εντάσσονται ως διακριτή ενότητα σε μια ενιαία ρωμαϊκή πολιτεία.
Με αυτό το συμβιβασμό τους κράτους, θα καταφέρουν βαθμιαία κατάκτηση
προνομίων.
Οι πληβείοι εντάσσονται στο σύνολο του λαού.
Οι δήμαρχοι κατοχυρώνονται ως προς την σωματική τους ακεραιότητα: αν κάποιος
νευρίαζε μαζί τους και τους επιτίθονταν, διέπραττε ιερό αδίκημα (sacer). Ιερό και
απαραβίαστο το πρόσωπο του δημάρχου.
Οι πληβείοι απέκτησαν σημαντική δικαιώματα.
Υπήρχε η δυνατότητα των πατρικίων να οδηγήσουν σε διαφοροποίηση μιας
αριστοκρατίας από τις τάξεις των πληβείων ώστε να συνενωθεί με τους πατρικίους
για να αποφευχθεί ο εμφύλιος πόλεμος.
4) αποκτούν ιερατικές θέσεις ως τελευταίο σκαλοπάτι κοινωνικής ανόδου.
300 π.Χ.: με νόμο γίνονται δεκτοί σε ιερατικά αξιώματα.
Μέσα 5ου αιώνα π.Χ. (445 π.Χ.): ψηφίζεται νόμος Lex Conuleia, που προέβλεπε
επιγαμίες πατρικίων και πληβείων (πριν υπήρχε κοινωνική ενδογαμία).

Ρωμαϊκό δίκαιο
Η Ρώμη αποκτά γραπτό δίκαιο (Δίκαιο των Δώδεκα Πινάκων ή Δίκαιον
Δωδεκαδέλτου) για πρώτη φορά. Κατέγραφε νόμους όπως τους είχαν συλλάβει οι
πατρίκιοι – σημαντική κοινωνική πρόοδος/παγιωνόταν η μορφή του δικαίου.
Συνδεόταν με ελληνικές επιδράσεις (είχε έρθει αντιπροσωπεία στην Αθήνα και
μελέτησε τους νόμους του Σόλωνα).
Ένας από τους όρους ήταν ο περίφημος όρος poena (ποινή).
Το δίκαιο είχε αρχαϊκά στοιχεία, αναγνώριζε ως επίσημο θεσμό τις αντεκδικήσεις
(ανταπόδοση βλαβών = talio).

Η επόμενη φάση απόκτησης έρχεται μετά το 387 π.Χ. (λεηλασία Ρώμης από τους
Γαλάτες). Η Ρώμη τους απωθεί με το ρωμαϊκό στρατό, την ρωμαϊκή πολιτεία.
20 χρόνια αργότερα: διαμόρφωση υπατικού πολιτεύματος. Δίνεται η ταυτόχρονη
δυνατότητα να εκλεγεί ένα πληβείος στη θέση του Υπάτου (στην ανώτατη
εκτελεστική εξουσία γίνεται δεκτός και ένας πληβείος).
Αφού έγιναν δεκτοί στην Υπατεία πρέπει να γίνουν δεκτοί και στη Σύγκλητο.
312 π.Χ.: με νόμο αποκτούν πρόσβαση στη Σύγκλητο. (τι προηγήθηκε: έτος 338
π.Χ.: έτος κλειδί – Μάχη Χαιρώνειας στην Ελλάδα, η Ρώμη επιβάλλει τον έλεγχο
στους Λατίνους συμμάχους της στην Ιταλία.
Την ίδια περίοδο και άλλος νόμος: δικαίωμα provocatio – παρουσία ενός Ρωμαίου
ενώπιον της λαϊκής συνέλευσης για να διεκδικήσει τα δικαιώματά του (διεκδίκηση
δικαίου).
287 π.Χ.: ψηφίζεται ο νόμος Lex Hortensia (καθορίζει ότι οι αποφάσεις του
concilium plebis, που δέσμευαν τους πληβείους, γίνονται αποφάσεις δέσμευσης για
όλο το ρωμαϊκό λαό.
Plebiscita: απόφαση πληβείων για όλο των λαό πλέον.
Έως τότε είχε ενταχθεί σημαντικός αριθμός επιφανών οικογενειών πληβείων στην
κοινωνία.
Δεν έχουμε πατρικίους και πληβείους. Έχουμε nobiles (ευγενείς και των δύο
τάξεων) και το υπόλοιπο σώμα λαού.
Δεν έχει πολιτειακό περιεχόμενο ο όρος «πληβείος» αλλά υπάρχει.
Η ανάδειξη των πληβείων έγινε με σταδιακή εξέλιξη και οφειλόταν: στην
στρατιωτική ηγεσία (στη στρατιωτική ικανότητα) και στην απόκτηση λείας από
πολέμους – δημιουργία περιουσιών (κτηματίες).
Το σημαντικότερο ήταν η δυνατότητα των πατρικίων να αποσπούν κομμάτια
πληβείων και να τους θέτουν στο προσκήνιο.

Δομή και τρόπος λειτουργίας των τριών λαϊκών συνελεύσεων

Είχαν τρεις μορφές: 1) comitia curiata ή φρατρική εκκλησία (συγγενείς εξ αίματος,
fratrores), 2) comitia centuriata ή λοχίτιδα εκκλησία, 3) comitia tributa ή
φυλετική εκκλησία.
1) η παλαιότερη. Η ρωμαϊκή βάση φυλετικής καταγωγής εντασσόταν σε τρεις
φυλές: Tities, Ramnes, Luceres. Κάθε φυλή μπορούσε να συγκροτήσει δέκα curiae
(οίκοι). Οι τριάντα (3 φυλές επί 10 οίκους) συγκροτούσαν την φρατρική εκκλησία.
Αναγόταν στα χρόνια της βασιλείας. Είχε ευρύτερες δικαιοδοσίες.
Στα χρόνια της respublica, οι δικαιοδοσίες ήταν περιορισμένες: α) αρμοδιότητα να
κανονίζει θέματα υιοθεσιών, β) δυνατότητα να απονέμει το imperium (όχι το
αξίωμα, την εξουσία επικυρωτικά προς αποφάσεις άλλων συνελεύσεων).
2) τελική διαμόρφωση σε συνδυασμό με τον καθορισμό των τιμημάτων.
Κατηγοριοποίηση βάσει της εκτίμησης των περιουσιών.
Διαμορφώθηκε από τον βασιλιά Σέρβιο.
Δεν μπορεί να προηγείται του θεσμού του τιμήματος. Οι τιμητές παρουσιάζονται
στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. (450 π.Χ.) – ήταν σημαντικοί αξιωματούχοι
(censores>censeo = εκτιμώ, αποτιμώ, census = εκτίμηση, αποτίμηση περιουσιών).
Αρχικά ήταν δυο – δεν είχαν imperium. Ήταν σημαντικοί αξιωματικοί,
αποτελούσαν το επιστέγασμα της ρωμαϊκής κοινωνίας.
Αποτιμούσαν τις περιουσίες και ανάλογα τους ενέτασσαν σε κατηγορίες (classis,
κλάση). Αυτές οι κλάσεις ήταν πέντε (υπήρχαν και δυο ακόμα, εκ των οποίων η μία
προηγούταν της πρώτης κλάσης και η άλλη επόταν της πέμπτης).
Οι τάξεις αυτές περιλάμβαναν σημαντικό αριθμό λόχων και ήταν:
Supra classes (υπεράνω του συστήματος): 18 λόχοι, 1η τάξη: 80 λόχοι, 2η τάξη: 20
λόχοι, 3η τάξη: 20 λόχοι, 4η τάξη: 20 λόχοι, 5η τάξη: 30 λόχοι, infra classes: 5
λόχοι. Συνολικά 193 λόχοι.
Αποτελούσαν συνέλευση ρωμαίων στρατιωτών. Ήταν μάχιμοι. Η συνέλευση
γινόταν εκτός Ρώμης (εκτός pomerium). Δεν έφεραν όπλα – ακόμα και τους
πελέκεις των ραβδούχων τους κάλυπταν. Ο προεδρεύων της συνέλευσης ήταν ο
ένας από τους δυο Υπάτους. Ο αριθμός των λόχων δεν ήταν σταθερός.
Η συγκέντρωση των ενόπλων γινόταν στο Πεδίον του Άρεως, όπου συναθροίζονταν
για να πάρουν αποφάσεις (εκλογή Υπάτων, αξιωματούχων, για απόφαση πολέμου ή
ειρήνης).
Supra classem: οι ανώτατοι ως τα τιμήματα Ρωμαίοι – οι σημαντικότεροι από τους
πατρικίους.
Η 1η τάξη ονομάζονταν classici: από εκεί προέρχεται η έννοια του κλασικού
(πρωτοκλασάτος, πρώτης κατηγορίας). 80 + 18 λόχοι = 98 λόχοι (στους 193) είναι η
απόλυτη πλειοψηφία.
Η ψηφοφορία γινόταν ως λόχοι όχι ατομικά. Συνεννόηση classici και supra
classem: επίτευξη πλειοψηφίας.
Έπρεπε να υπάρχει απόλυτη ισότητα στους λόχους των θεωρούμενων ενηλίκων και
θεωρούμενων υπερηλίκων. Το προσδόκιμο ζωής ήταν τα 46 έτη. (uniores: κάτω των
46 ετών, seniores: άνω των 46 ετών).
Η δομή της ψηφοφορίας προκαθόριζε ένα αποτέλεσμα που δεν έθετε σε κίνδυνο τα
συμφέροντα των κυρίαρχων στρωμάτων.
Οι περισσότεροι Ρωμαίοι άνηκαν στις άλλες τάξεις/classes. Οι infra classem:
περιλαμβάνονται καταχρηστικά, δεν είχαν έγγεια περιουσία – πλασματικά είχαν
ως περιουσία τα ανθρώπινα κλαδιά τους (οι γονείς και απόγονοί τους) – ήταν οι
προλετάριοι.
3) η νεότερη μορφή συνέλευσης. Διαμορφώθηκε μετά το 287 π.Χ. με πληρέστερη
μορφή μετά τους Καρχηδονιακούς Πολέμους.
Η φυλετική εκκλησία δεν είχε μια κατανομή σε τιμήματα αλλά σε περιοχές.
Όσο η Ρώμη κέρδιζε εδάφη εκτός αστικού ιστού, προστίθεντο νέες φυλές.
Υπήρχαν 4 γεωγραφικού τύπου φυλές.
Το ρωμαϊκό φυλετικό σύστημα έφτασε τις 31 φυλές.
Όλοι οι απελεύθεροι (όποιος δούλος ελευθερωνόταν γινόταν απελεύθερος)
εντάσσονταν στις 4 αστικές φυλές, που απέκτησαν διογκωμένη μορφή – ίδιο
εκλογικό βάρος με τις άλλες.
Δεν ψήφιζαν ατομικά αλλά κάθε φυλή χωριστά.
Η ψηφοφορία γινόταν στη Ρώμη. Οι ευπορότεροι έρχονταν στη Ρώμη (από την
επαρχία) για να ψηφίσουν. Εξυπηρετούνταν τα συμφέροντα της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας. Επηρεαζόταν το αποτέλεσμα των ψηφοφοριών.
Καινοτομία: (150 π.Χ.) συστηματικά στη Ρώμη καθιερώνεται η μυστική
ψηφοφορία.