Αρχαία Ιστορία Γ’

Καθηγητής: Μπουραζέλης Κων/νος

Εξάμηνο Ε’ (ΙΙ25)

Μάθημα 4ο (22/10/2014)
Στο προηγούμενο μάθημα: αναφερθήκαμε στον ελληνικό αποικισμό της Κάτω
Ιταλίας και της Σικελίας. Υπήρξε ένα είδος ανταγωνισμού προόδου της Ρώμης και
της Ελληνικής Ιταλίας.
Επίδραση της Ρώμης από το Ιταλικό περιβάλλον (Ετρούσκοι και πολιτισμός τους,
ελληνικές πόλεις – φορείς πολιτισμού).

Ποιες ήταν οι γεωγραφικές προϋποθέσεις της Ρώμης για να προκύψει ως πόλη και
ως δύναμη της Ιταλικής Χερσονήσου.

Πλαίσιο ίδρυσης της Ρώμης

Σύμφωνα με την παράδοση, πήρε την τελική μορφή της τον 1ο αιώνα π.Χ.
Ο Μάρκος Τερέντιος Βάρρων (Marcus Terentius Varro), λόγιος, φίλος του
Κικέρωνα, έδρασε την εποχή του Καίσαρα και του Πομπήιου, καθόρισε το έτος
ίδρυσης της Ρώμης στο 753 π.Χ.
Έπρεπε να συνδυαστούν δυο στοιχεία: η ίδρυση της πόλης και η προέλευση του
ιδρυτή (Ρωμύλος).
Η καταγωγή αναγόταν από την μυθική Τροία (βορειοανατολική Μικρά Ασία).
Πίστευαν ότι ήταν απόγονοι του ήρωα των Τρώων, Αινεία, που μετά την κατάληψη
της Τροίας, έφυγε προς τη Δύση και εγκαταστάθηκε στο Λάτιο. Επιβλήθηκε εκεί με
τους συντρόφους του και παντρεύτηκε την κόρη ενός τοπικού βασιλιά.
Πιστεύουν ότι προέρχονται από τους Τρώες.
Αυτό δημιουργεί προβλήματα ως προς την χρονολόγηση των πραγμάτων.
Η κατάληψη της Τροίας από τους Αχαιούς έγινε το 1200 π.Χ.
Μεσολαβούσε μεγάλο διάστημα από τότε που άφησε ο Αινείας τη Μικρά Ασία έως
την ίδρυση της πόλης από τον Ρωμύλο.
Η σχέση μεταξύ του Αινεία (πρόγονου) και του Ρωμύλου (γενάρχη) κυμαινόταν:
θεωρούσαν το Ρωμύλο γιο του Αινεία (πρέπει όμως να γεφυρωθεί η χρονολογική
απόσταση). Έπειτα θεωρούσαν ότι ήταν εγγονός του Αινεία.
Τελική εκδοχή: ο Ρωμύλος ήταν παιδί του Θεού Άρη – εξυψώθηκε σε σφαίρα
θεϊκής καταγωγής. Γεφυρώθηκε το χρονολογικό χάσμα.
Δεν ήταν τυχαία η τοποθέτηση. Την ίδια χρονιά συνέπεσε και η ίδρυση της Κύμης
(πρώτη ελληνική αποικία στην Κάτω Ιταλία).
Παρουσιάζεται ότι η Ρώμη δεν υστερεί από χρονικού κύρους έναντι της
αρχαιότατης αποικίας.
Η έννοια αυτή του ανταγωνισμού προκύπτει από την ιδιότητα του γενάρχη.
Αινείας: ήρωας της Τροίας, που δημιούργησε θύλακα εγκατάστασης στο Λάτιο.
Τους εκφράζει ένας πρόγονος, που εντάσσεται στο πλαίσιο της ελληνικής ιστορίας.
Δεν ήταν Έλληνας αλλά αντίπαλος των Ελλήνων (διαφυγών εχθρός), υπολανθάνων
ανταγωνισμός.
Η δημιουργία του μύθου λέγεται ότι είναι μεταγενέστερη – ανάγεται στα χρόνια
της αναμέτρησης Ελλάδας και Ρώμης (όταν το 280 – 85 π.Χ. φτάνει στην Ιταλία, ο
βασιλιάς Πύρρος της Ηπείρου).

Τα αρχικά δεδομένα δείχνουν ότι έχουμε εγκαταστάσεις μικρού οικισμού στη Ρώμη
στο Παλατίνο Λόφο (κοντά στον Καπιτώλιο Λόφο), στη ρωμαϊκή αγορά.
Ίχνη οικισμού από τον 10ο αιώνα π.Χ.
Υπάρχουν στοιχεία επέκτασης προς το λόφο έως τον 7ο αιώνα – επιβεβαιώνονται τα
στοιχεία της ίδρυσης από τα αρχικά δεδομένα.
Υπάρχουν πολιτισμικά στοιχεία – κυρίως στα νεκροταφεία (ενταφιασμοί και
καύσεις νεκρών – οι ενταφιασμού ανάγονται σε Λατίνους, ενώ οι καύσεις ανάγονται
σε Σαρδήνους, που ήταν το κοντινότερο φύλο προς βορρά). Το είδος των ταφών είχε
εθνοτική χροιά αλλά δεν γίνεται δεκτή σήμερα.
Ανάμεικτη πόλη, όχι «καθαρότητα» μονοδιάστατη, φυλετική συγκρότηση.

Από το 753 – 508 π.Χ.: διάγει υπό καθεστώς βασιλείας.

Συνολικά επτά βασιλείς, που στο σύνολό τους βασίλευσαν 250 χρόνια.
Είναι κάτι περίεργο – μέσος χρόνος βασιλείας: 35 χρόνια (μεγάλα διαστήματα).
Τα ονόματα είναι μυθικά, στα οποία αποδόθηκε τμήμα από την πρωιμότατη
οργάνωση της Ρώμης.
Ρωμύλος (Romulus): δημιουργεί την πόλη της Ρώμης (σκοτώνει τον αδερφό του,
Ρέμο).
Σύμφωνα με την παράδοση, συγκεντρώνει και συγκαλεί πολυπληθές ανθρώπινο
σύνολο για τη βάση της πόλης – κυρίως δραπέτες και κακούργους (δεν τον ένοιαζε
η ποιότητα).
Κατόρθωσε να δώσει σταθερή μορφή στο ρωμαϊκό πολίτευμα.
Καθιέρωσε ένα συμβούλιο γερόντων (ανακτοσυμβούλιο) – πρόγονος της Συγκλήτου
(Senatus>sens = ηλικιωμένος).
Ίδρυσε τα βασικά στοιχεία του ρωμαϊκού στρατού: 100 άνδρες (εκατονταρχία).
Διέκρινε το λαό σε: ευγενείς και απλό λαό (pleba = πληβείοι). Οι ευγενείς ήταν
από τους βασικούς πατέρες (patres) του ρωμαϊκού έθνους. Ονομάστηκαν πατρίκιοι.
Την συμπλήρωσε με παράλληλη και συνδεόμενη ομάδα με την πρώτη κατάταξη:
πάτρωνες και πελάτες.
Κάθε ρωμαίος ευγενής είχε δίκτυο ανθρώπων (εξαρτημένων ατόμων): τους πελάτες
(εντάσσονται χωρίς συγγενική επαφή με τον κύριο – πάτρονα).
Με τους άλλους βασιλείς συνδέεται η επέκταση της Ρώμης.
Άγκος Μάρκιος (Angus Marcius): κατάκτησε την Alba Longa.
Τύλλος Οστίλιος (Tullus Hostilius): ιδρυτής της Όστιας (βασιλικό λιμάνι,
νοτιοδυτικές εκβολές Τίβερη).
Νουμάς Πομπίλιος (Numa Pompilius): παρατέθηκε ως δεύτερος βασιλιάς ανάμεσα
σε Ρωμύλο και Άνγκο Μάρκιο – έπρεπε να συμπληρωθεί από θρησκευτική
συγκρότηση.
Ήταν ο θρησκευτικός ιδρυτής της Ρώμης.
Έθεσε τις βάσεις για τα θρησκευτικά αξιώματα και της τελετουργίες.
Συνδέθηκε με την ανάμνηση της μακράς ειρήνης – επί Νουμά, η Ρώμη έζησε μια
από τις πιο ήσυχες φάσεις της ύπαρξής της.
Εξέφραζε την ανάγκη να συνδεθεί η Ρώμη με τον ελληνικό κόσμο.
Σύμφωνα με την παράδοση, είχε έρθει σε επαφή με τους Πυθαγόρειους, που
έδρασαν στην Κάτω Ιταλία – πολλά στοιχεία της θεωρίας είχαν ενταχθεί στις
σκέψεις τους.
Αναγνωρίζεται η είσοδος ετρουσκικού στοιχείου στην οργάνωση της πόλης.
Λούκιος Ταρκίνιος Πρίσκος (L. Tarquinius Priscus): ήταν ετρουσκικής
προέλευσης. Προέκυψε ότι το τριμερές όνομα αναγόταν στους Ετρούσκους.
Ίδρυση του βασικού ναού της Ρώμης αφιερωμένο στην Τριάδα του Καπιτωλίου [Δία
(Jupiter), Ήρα (Juno), Αθηνά (Minerva)].
Συνέδεε τη μορφή του με έργα υποδομής, όπως ο μέγιστος οχετός (αγωγός ύδατος
και ακαθαρσιών – cloaca maxima).
Η δράση του ταιριάζει απόλυτα με τα στοιχεία των μαρτυριών (αποξηραντικά έργα
Ετρούσκων).
Σέρβιος Τύλλιος: σημαντικός βασιλιάς – του αποδιδόταν η συμπλήρωση της
πολιτειακής δομής της Ρώμης.
Βασική δομή και ίδρυση λαϊκών ρωμαϊκών συνελεύσεων: φρατρική εκκλησία
[comitia curia: κατανομή ρωμαϊκού λαού σε τριάντα οίκους – επιμέρους μεγάλες
οικογένειες. Εντάσσονται κατά δέκα στη λαϊκή φυλετική συγκρότηση, σε τρεις
φυλές βάσει καταγωγής (συγγένεια εξ αίματος)] και λοχίτιδα εκκλησία [comitia
centuriata: η συγκέντρωση ενόπλου ρωμαϊκού λαού – στρατιωτική συγκέντρωση
ρωμαίων. Δεν μπορούσε να συνεδριάσει εντός της Ρώμης. Η Ρώμη ως οικισμός είναι
αποστρατικοποιημένος χώρος – δεν επιτρεπόταν να οπλοφορούν. Χρονολογείται
στα μέσα του 5ου αιώνα].
Πρώτη μικρή βασική οχύρωση της Ρώμης.
Ταρκίνιος ο Υπερήφανος (Superbus): κατάχρηση εξουσίας και πτώση βασιλείας. Ο
γιος του έπραξε μια τυραννική πράξη – διέφθειρε την κόρη ενός ευγενή – και
διώχθηκε από την πόλη.

Τη θέση της μοναρχίας καταλαμβάνει νέο πολίτευμα μετά το 508 π.Χ.

Το πολιτειακό μόρφωμα ονομάζεται: Respublica Romana («Το δημόσιο ρωμαϊκό
πράγμα»).
Στον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται δεν μπαίνει το εθνικό όνομα του λαού. Γίνεται
αφαίρεση με τη χρήση της λέξης res όχι populus (δήμος). Αποδίδεται ως «ρωμαϊκό
πράγμα». Παίρνει κεντρική θέση ένας αφηρημένος όρος. Το βασικό στοιχείο είναι
το «δημόσιο πράγμα».
Απέκρυπταν τον ουσιαστικό τρόπο διακυβέρνησης (επιδέξια ολιγαρχία).
Βασικοί φορείς είναι τα σημαντικά γένη της Ρώμης, που συγκροτούν το πολιτειακό
σώμα και δεν είναι άλλο από τη Σύγκλητο.
Οι αρχηγοί είναι όργανα της Συγκλήτου.
Αυτή η κληρονομιά της μοναρχίας προς τη respublica εκφράζεται με επιμέρους
θεσμούς: imperium (απόλυτη εκτελεστική εξουσία – απόλυτοι άρχοντες είναι οι
δυο ύπατοι σε συνεργασία με τη Σύγκλητο). Αρχικά την απόλυτη εξουσία, την είχε
ο βασιλιάς (μοναρχία), έπειτα οι ύπατοι (ρεπουμπλικανική περίοδος).
Αν πέθαιναν οι ύπατοι, τότε επικρατούσε μεσοβασιλεία (interregnum). Η βασική
εξουσία επέστρεφε στη Σύγκλητο.
Auspicia redeunt ad Senatum (ή patres): επιστροφή δυνατότητας συλλογής
στοιχείων στη Σύγκλητο. Auspicia: δυνατότητα συλλογής οιωνών – σύμφυτο με το
imperium – για να ξέρει την τύχη των επιχειρήσεων.

Η έννοια του ρωμαϊκού θριάμβου (triumphus)

Η πανηγυρική είσοδος του νικητή αρχηγού και η πορεία του επί άρματος προς το
Ναό του Δία όπου θα αφιέρωνε και κάποιο από τα λάφυρα.
Θρίαμβος: ένα από τα προσωνύμια του Διονύσου.
Παρέλαβαν από τους Ετρούσκους το στοιχείο του θριάμβου (τα ενδυματολογικά
στοιχεία συνδέονταν με την ετρουσκική παράδοση).
Η τήβεννος ήταν ολοπόρφυρη με χρυσό σημάδι (toga picta).
Το πρόσωπο του νικητή ήταν βαμμένο με κόκκινο χρώμα.

Πολλά στοιχεία των Ετρούσκων πέρασαν στη Ρώμη – φάση ετρουσκικής κυριαρχίας
στην πόλη.
Από το 508 π.Χ. και μετά, η Ρώμη διαμορφώνει δική της προσωπικότητα.
Αμφίσημη σχέση Ρώμης – Ετρούσκων.
Προσπαθούσαν να αντιδιαστείλουν τις διαφορές. Οι Ετρούσκοι ήταν κοντοί και
εύσωμοι (σαν πιγκουίνοι – piguis et obesus Etrusci).
Υιοθέτηση θρησκευτικής οργάνωσης Ετρούσκων. Χαρακτηριστικά από μυθολογικό
δαιμονολογικό στοιχείο (Ετρουρία = κοιτίδα δεισιδαιμονίας).
Ιερά παιδεία που πήραν από τους Ετρούσκους: κεφάλαια ερμηνείας θείων
σημαδιών (όπως του κεραυνού), ένα άλλο τμήμα αναφερόταν στην παρουσίασε της
εικόνας των σφαγείων. Έννοια ιεροτελεστίας.
Disciplina Etrusca: σύνολο κανόνων ερμηνείας θελήματος των θεών από τους
Ετρούσκους και συμπεριφοράς προς θεούς.
Όχι προσπάθεια να διαρρήξουν σχέσεις με το περιβάλλον αλλά να εντάξουν
στοιχεία στη σύσταση της δικής τους πολιτείας, θεωρώντας ότι δημιούργησαν νέα
οντότητα.
Η Ρώμη ξέρει να εντάσσει στοιχεία που παραλαμβάνει από άλλους και δεν διστάζει
να ομολογήσει.
Ετρουσκοποίηση Ρώμης; Όχι είναι υπερβολή. Βάσει των πηγών, είναι η
ενηλικίωση και χειραφέτηση οικογενειών ευγενών, που εξέφραζαν την γηγενή
καταγωγή της Ρώμης, διαφοροποιημένες από ετρουσκικό φύλο.

Μετά το 508 π.Χ.: η Ρώμη γίνεται η πρώτη αυτόνομη πολιτική οντότητα μεταξύ
των Ετρούσκων του Βορρά και του Νότου.

Μετάβαση από τη μοναρχία προς respublica

Βασική δομή της ρωμαϊκής κοινωνίας είναι η διάκριση σε: πάτρωνες (patroni) και
πελάτες (clientes).
Πάτρωνες: είναι σημαντικοί ρωμαίοι ευγενείς, που είχαν αξιόλογη περιουσία
(γαιοκτησία) – είναι επικεφαλής ευρύτερης οικογένειας.
Pater: είναι φυσικός πατέρας των παιδιών του – ως μέλος της Συγκλήτου, παίρνει
τον όρο τιμητικά (συνώνυμο Συγκλήτου).
Patricius: κατάγεται από τα παλαιότερα μέλη της Συγκλήτου.
Patronus: σημαντικός ρωμαίος, που μπορεί να επεκτείνει την οικογένεια εκτός
συγγενικών δεσμών, μπορεί να έχει δούλους, μπορούσε να έχει εξαρτημένους
ανθρώπους, που ήταν οι clientes.
Cliens: από το ρήμα cluo (= ακούω, εισακούω, υπακούω). Είναι οι πειθήνιοι,
κοντινοί άνθρωποι (του «χεριού» του).
Υπακούουν τον patrona.
Δεν είναι δούλοι, είναι ελεύθεροι τυπικά αλλά εξαρτημένοι από τον patrona, που
μπορεί να διευκολύνει τη ζωή του.
Έπρεπε να εξασφαλίσει την καλλιέργεια και άλλων εδαφών για να ζήσουν με τις
οικογένειές τους.
Ο πάτρωνας εξασφάλισε την επιβίωση του πελάτη του – τον ενέτασσε σε μια
ευρύτερη αντίληψη της οικογένειάς του (domus).
Αν χρειαζόταν συνδρομή υπεράσπισης από τον πάτρωνα, θα ήταν στο πλευρό του.
Οι πελάτες δεν είχαν μόρφωση – νομικός εκπρόσωπος του πελάτη ήταν ο πάτρωνας.
Βασικό στοιχείο για να δέσει η εξάρτηση – ο πελάτης θα είχε ολοκληρωτική
αφοσίωση στον πάτρωνά του.
Αν ήθελε να αναλάβει ένα αξίωμα ο πάτρωνας, θα προσδοκούσε την υποστήριξη του
πελάτη.
Αυτή η σχέση βασιζόταν σε ελεύθερη επιλογή – επέλεγε τον πάτρωνά του.
Τα παιδιά του πελάτη θα έμεναν υπό την αιγίδα του πάτρωνα – μπορούσαν να
αλλάζουν και πάτρωνα. Η διαδικασία δεν ήταν απλή διαδικασία γιατί ο πάτρωνας
θα ήξερε το παρελθόν του πελάτη του.
Δημιουργούταν κώδικας αμοιβαίων υποχρεώσεων:
Beneficium: προνόμια στον πελάτη – Officium: ανταπόκριση στην καλοσύνη του
πάτρωνα.
Αν ο πάτρωνας παραβίαζε το νόμο (έκανε φόνο) και ο πελάτης το ήξερε, αν
κατέθετε εναντίον του, παραβίαζε το θείο κώδικα αξιών και μπορούσε να
εκτελεστεί (sacer: ιερός, αυτός που ανήκει στους θεούς).

Η ρωμαϊκή πολιτεία στηριζόταν στις αντιλήψεις περί δικαίου (χαρακτηριστικό

πολιτείας).
Η ρωμαϊκή πολιτεία δεν είχε αστυνομία – είχε ελάχιστα όργανα τάξεως.
Οι πάτρωνες ελέγχουν το κοινωνικό περιβάλλον του πελάτη.
Σιωπηρά η ρωμαϊκή πολιτεία παραχωρούσε δικαιώματα στους πάτρωνες.

Όταν κάποιος δούλος [servus – έχει αφεντικό (dominus)] γίνει ελεύθερος

(libertus): όταν γίνει αυτομάτως μεταπίπτει στο καθεστώς του πελάτη του παλαιού
αφεντικού του, που γίνεται πάτρωνας. Έτσι η ρωμαϊκή κοινωνία έλεγε τους
ανθρώπους.

Παρέμενε σε επίπεδο ιδιωτικής πρωτοβουλίας ο θεσμός της πατρωνίας, γι’ αυτό δεν
θεσμοθετήθηκε. Η διάκριση των δυο δεν άρθηκε ποτέ.
Πληβείοι: ότι απομένει από το ρωμαϊκό λαό (εκτός των πατρικίων).

Στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος, ανώτατο όργανο εκτελεστικής

εξουσίας είναι οι δυο ύπατοι (consules).
508 π.Χ.: συνθήκη Ρώμης και Καρχηδόνας.
Σύμφωνα με τον Πολύβιο, την ίδια χρονιά εγκαταστάθηκαν οι δυο ύπατοι.
Την βασιλεία διαδέχεται η ύπαρξη των δυο υπάτων.
Σε άλλες πηγές γίνεται μνεία ενός υπάτου: «για κάθε χρόνο ο praetor maximus θα
κάρφωνε στα τοιχώματα του τοίχου του Ναού του Διός ένα καρφί».
493 π.Χ.: Συμμαχία Ρώμης και Λατίνων. Foedus Cassianum (η Συνθήκη του
Κασσίου). Μπορούμε αρχικά να δεχτούμε ότι υπήρχε ένας ύπατος (praetor
maximus).
Το consul (ύπατος/συμβουλεύω) ήταν κληρονομιά από την εποχή που στη Ρώμη
ήταν ένας ανώτατος άρχοντας (praetor). Για να δράσει πρέπει να «συμβουλευτεί» τη
Σύγκλητο.
Δημιουργούν collegia: λειτουργούν με συλλογική αντίληψη (αρχή
συλλογικότητας).
Βασική αρχή είναι ότι οι αξιωματικοί δεν πρέπει να έχουν την εξουσία μόνοι τους
(ύπατος – ανθύπατος).
Ήταν εκείνοι τα εκτελεστικά όργανα της Συγκλήτου και θα ηγούντο των
στρατευμάτων (ρωμαϊκών λεγεώνων). Ηγούντο των λαϊκών συνελεύσεων.
Είχαν κεντρικό ρόλο στην πολιτεία.
Είχαν κοντά τη Σύγκλητο: μέλη αριστοκρατίας, όπου μπορούσαν να προστεθούν
Ρωμαίοι που είχαν εκλεγεί ύπατοι χωρίς να ανήκουν στην αριστοκρατία (μετά από
απόφαση των τιμητών).
4ος αιώνας: 300 μέλη είχε η Σύγκλητος.
Στα χρόνια του Σύλλα: 600 μέλη.
Η πλήρης μεγέθυνση έγινε στα χρόνια του Καίσαρα (1.000 μέλη).
Αργότερα ο Αύγουστος επανέφερε τα μέλη στον αρχικό αριθμό (300 μέλη).
Η Σύγκλητος συμβούλευε τους εκάστοτε υπάτους.
Εισηγούταν αποφάσεις σε λαϊκές συνελεύσεις.
Ασκούσε έλεγχο στο πολίτευμα (κρατικές υποθέσεις).
Ασκούσε έλεγχο στις εξωτερικές σχέσεις και στα οικονομικά (κρατικό ταμείο) στο
Ναό του Κρόνου.
Οι τιμητές (censores) είχαν τη διοίκηση των ηθών της πολιτείας (regimen morum).
Απομάκρυναν Συγκλητικούς για ηθικούς λόγους.