Nastavni program za kurs

REKULTIVACIJA POVRŠINSKIH
KOPOVA I ODLAGALIŠTA
 Opšti podaci o kursu
Ustanova Rudarsko-geološki fakultet, Rudarski odsek

Šifra predmeta R4POV15

Naziv predmeta-kursa Rekultivacija površinskih kopova i odlagališta

Ime predavača (zaduženja u nastavi) Doc. dr Bojan Dimitrijević

(predavanja + vežbanja)

Nivo kursa Stručni

Status kursa Izborni

Studijska grupa Rudarski odsek

Modul Rudarsko inženjerstvo, Površinska eksploatacije ležišta mineralnih sirovina, Rudarska merenja
Inženjerstvo zaštite životne sredine i zaštite na radu ( oba modula)

Opterećenje nastave (predavanja ivežbe) 2+1

Kredita – ESPB 4

Semestar VIII (V)

Sadržaj kursa 1. Uticaj površinske eksploatacije na životnu sredinu; 2. Osnovi rekultivacije; 3. Zaštita i iskorišćenje resursa
zemlje pri površinskoj eksploataciji; 4. Formiranje površine odlagališta; 5. Tehnologija eksploatacije plodnog
sloja otkrivke; 6. Eksploatacija potencijalno plodnog materijala; 7. Izbor tehnologije rekultivacije; 8. Dinamika
površinske eksploatacije ležišta po etapama sa privremenom konzervacijom delova radnih zona;

Cilj kursa Upoznavanje studenata sa rekultivacijom površinskih kopova i odlagališta

Preduslovi Upisan VIII semestar studijskog programa EMS i modul za površinsku eksploataciju

Obaveze studenta Pohađanje predavanja i vežbi, polaganje kolokvijuma, izrada Seminarskog rada, pismeno-usmeni ispit

Literatura i izvori 1. Pavlović V., 1992: Tehnologija površinskog otkopavanja, RGF, Beograd2. Pavlović V., 1998: Sistemi
površinske eksploatacije, RGF, Beograd3. Pavlović V., 2000: Rekultivacija površinskih kopova i odlagališta,
RGF, Beograd4. Kukrika M., 2001: Mala enciklopedija zaštite životne sredine, Tekon sistemi, Beograd5.
Stilinović, 1991: Pošumljavanje, Šumarski fakultet, Beograd6. Šmit S., 1996: Rekultivacija pošumljavanjem
odlagališta površinskih kopova rudnika lignita Kolubara, Institut za šumarstvo, Beograd
 Način ocenjivanja studenta
Prisustvo Broj bodova Ukupno
Predavanje 10 10
Vežbe 10 20
Kolokvijum 6-10 30
Seminarski rad 11-20 50
Pismeno-usmeni deo ispita 30-50 100

Bodovi i konačna ocena

Bodovna vrednost Ocena Ocena nivoa znanja Opisna ocena
prema ECTS
0 - 50 5 E Nije položio
51 - 60 6 D Dovoljan
61 - 70 7 C Dobar
71 - 80 8 B Vrlo dobar
81 - 90 9 A Odličan
91 - 100 10 A+ Izuzetan
 Predlog nastavnog programa
Nedelja, čas Metodska jedinica

1. 2 časa Uticaj površinske eksploatacije na životnu sredinu

2. 2 časa Osnovi rekultivacije

Tehnika i tehnologija tehničke i biološke rekultivacije

3.-4. 4 časa Zaštita i iskorišćenje resursa zemlje pri površinskoj eksploataciji

Narušavanje površine zemlje, dinamika narušavanja i rekutivacija, pokazatelji ocene iskorišćenja zemljišta, povećanje efikasnosti iskorišćenja zemljišta pri
eksploataciji, iskorišćenje zemljišta pri površinskoj ejksploataciji strmih ležišta, spoljašnja odlagališta površinskih kopova, selektivno otkopavanje i iskorišćenje
plodnog sloja, sistema rekultivacije narušenog zemljišta, oblikovanje i obnavljanje abr prostora površinskih kopova i ekološki aspekti podvodne eksploatacije.

5.-6. 4 časa Formiranje površine odlagališta

Planiranje površina odlagališta, periodi sleganja odlagališta, određivanje obima planiranja kosina odlagališta diskontinualnom opremom i određivanje obima radota
na planiranju odlagališta lepezastih grebena (proračun obima radota na planiranju lepezastih grebena, uticaj sleganja odlagališta na obim radota na planiranju i
vreme rekultivacije i planiranje površina hidroodlagališta).

7. 2 časa Tehnologija eksploatacije plodnog sloja otkrivke

Tehnološke šeme rada skrepera, tehnologija eksploatacije plodnog sloja bagerima kašikarima i dreglajnima, otkopavanje plodnog sloja buldozerima i korišćenje
osnovne opreme za eksploataciju plodnog sloja.

8. 2 časa Eksploatacija potencijalno plodnog materijala

Selektivna eksploatacija potencijalno plodnog sloja kontinualnim sistemima, selektivno odlaganje potencijalno plodnog materijala odlagačima i diskontinualna
selektivna eksploatacija potencijalno plodnog materijala.

9. 2 časa Izbor tehnologije rekultivacije

Efektivnost tehnoloških šema rekultivacije, tendencije razvoja tehnologije površinske eksploatacije (tehnologije površinske eksploatacije nagnutih i strmih ležišta).

10. 2 časa Dinamika površinske eksploatacije ležišta po etapaza sa privremenom konzervacijom delova radnih zona
Kontrolisana dinamika površinske eksploatacije nagnutih i strmih ležišta, etapna površinska eksploatacija sa povremeno neradnim bokovima, privremena ciklična
konzervacija desova radne zone površinskog kopa i formiranje i otkopavanje privremeno neradnih bokova površinskog kopa
 1. UTICAJ POVRŠINSKE EKSPLOATACIJE NA
ŽIVOTNU SREDINU (1-2 časa)
• Procesi površinske eksploatacije prouzrokuju neizbežne izmene životne
sredine. U opštem smislu izmene se javljaju u gornjem delu litosfere, u
celoj hidrosferi i u donjem delu atmosfere upravo u neposrednom kontaktu
sa aktivnostima površinske eksploatacije. Nabrojani elementi životne
sredine obrazuju u celini biosferu koja neposredno prihvata uticaj
tehnoloških procesa površinske eksploatacije. Osnovna dejstva i rezultati
uticaja površinske eksploatacije na životnu sredinu dati su u opštem smislu
u Tabeli 1.1. Karakter i obim uticaja su u svakom konkretnom slučaju
različiti i određuju se na osnovu prirodnih i proizvodno-tehnoloških
karakteristika eksploatacije ležišta.
• Tehnogeno ugrožavanje resursa vode, atmosferskog vazduha i plodnog
zemljišta je neposredno povezano sa nastajanjem emisija čvrstih, tečnih i
gasovitih štetnih materija pri površinskoj eksploataciji koji u sebi sadrže
različita toksična hemijska jedinjenja. Efektivnost njihove neutralizacije i
uklanjanja uglavnom zavisi od stepena aktivnosti zaštite prirode koji je
praktično ostvarljiv na svakom površinskom kopu uz učešće prirodno-
klimatskih i proizvodno-tehničkih uslova.
 1. UTICAJ POVRŠINSKE EKSPLOATACIJE NA
ŽIVOTNU SREDINU (1-2 časa)
• Aktivnosti na zaštiti prirode pri površinskoj eksploataciji obuhvataju naučno zasnovane organizaciono-
tehničke mere, čija praktična realizacija u okviru izdvojenih zona radova ili regiona u celini obezbeđuje
postizanje postavljenih ekoloških normativa u procesima površinske eksploatacije. Sastavni deo tih
aktivnosti sačinjava i optimizacija organizacione strukture upravljanja zaštitom prirode, smanjenje
količina neprečišćenih ili slabo prečišćenih voda, prelaz na normirano vodosnabdevanje u zatvorenom
sistemu, likvidacija malih kotlovskih postrojenja, uklanjanje izvora zagađivanja vazduha posebnim
postrojenjima i uređajima, ubrzavanje dinamike rekultivacije i uvođenje ekološki čistih tehnoloških
procesa površinske eksploatacije sa maksimalnim umanjenjem emisija tečnih, čvrstih i gasovitih štetnih
materija u proizvodnji.

• Uticaj meteoroloških uslova na rekultivaciju površinskih kopova i odlagališta se uključuje u sistem

upravljanja kvalitetom životne sredine. Utvrđivanjem realnog stanja životne sredine u zonama površinske
eksploatacije predviđa se efektivnost ispunjenja mera zaštite i postavljaju pravila i normativi. Postoji niz
osnovnih parametara koji se kontrolišu, a karakteristični su za stanje životne sredine pri površinskoj
eksploataciji. Za prikupljene vode od odvodnjavanja površinskog kopa utvrđuje se količina štetnih i
mineralnih materija, produkata nafte, fenola, hlora, sastav mikroelemenata, pH vrednost, i količina vode.
Za analizu emisija u atmosferu bitan je sadržaj prašine, dioksida sumpora, oksida azota i ugljenika,
vlažnost, temperatura i brzina i količina emisija. Za plodni sloj pri rekultivaciji se utvrđuje pH vrednost,
količina sumpora, humusa, đubriva i vlažnost, hidroskopnost i mehanički sastav. Za čvrsti otpadni
materijal to je sadržaj pepela, vlažnost, sadržaj sumpora, ugljenika, organskih materija, oksida
aluminijuma, kvarca, mehanički sastav i drugo. Rezultati merenja i kontrole služe za ocenu efektivnosti
mera zaštite i kao osnova za preduzimanje operativnih rešenja zaštite uz učešće osobina realnog
ekološkog sistema.
 Tabela 1.1 Osnovna dejstva i rezultati uticaja površinske
eksploatacije na životnu sredinu
Elementi Dejstva procesa eksploatacije Rezultati uticaja
životne
sredine
Resursi Odvodnjavanje ležišta. Izmeštanje površinskih Iscrpljivanje rezervi površinskih i podzemnih
vode tokova. Istakanje drenažne vode i vode iz voda. Narušavanje hidrogeoloških i hidroloških
površinskog kopa. Izgradnja objekata za režima prostora površinskih kopova. Smanjenje
prečišćavanje voda. količine vode i zagađenje vodonosnog basena.
Vazdušni Kontrolisana i nekontrolisana emisija štetnih Zaprašivanje i zagađivanje atmosfere u zoni i
prostor materija u atmosferu. okolini površinskog kopa. Skraćenje veka
objekata i opreme. Porast oboljenja živih
organizama.
Resursi Izvođenje rudarskih radova. Formiranje Degradacija zemljine površine i formiranje
zemlje odlagališta i izgradnja komunikacija i objekata. tehnogenog reljefa. Smanjenje površina i
prinosa zemljišta. Uvećanje erozionih procesa.
Zagađivanje i zasoljavanje plodnog sloja.
Pogoršanje životnih uslova živih organizama.
Ležišta Otkopavanje ležišta mineralnih sirovina. Iscrpljivanje mineralnih resursa. Narušavanje
Otkopavanje otkrivke. Odvodnjavanje ležišta. geološke strukture i geodinamičkog sastava
Samozapaljenje uglja. Razbacivanje otpada. prostora ležišta. Snižavanje nivoa i smanjenje
Istakanje tehničke vode. rezervi podzemnih voda. Zagađivanje zemlje.
Ubrzavanje karstnih procesa. Ubrzavanje
karstnih procesa. Gubici sirovine pri
otkopavanju.
• Ubrzani razvoj i porast broja stanovnika u svetu utiče na stalno smanjenje fonda
zemljišta uz ubrzani rast potreba za poljoprivrednim proizvodima. Prema
procenama godišnje se gubi milion hektara plodne zemlje. Dostignuti visoki nivo
razvoja poljoprivrede i šumarstva aktivno uvećava biološke resurse zemlje ali
uporedo ubrzani tempo razvoja industrije uvećava zahteve za zaštitom resursa
prirode, čistoće vazduha, vode i zemljišta. Proces stalnog, aktivnog, formiranja
životne sredine ima takav karakter da sve više utvrđuje način balansiranja
pozitivnih i negativnih efekata dejstva čoveka na prirodu. Potrebno je naći takve
uslove biološke ravnoteže u prirodi pri kojoj je tok razvoja usaglašen sa potrebama
čoveka.

• Pri površinskoj eksploataciji se zauzimaju značajni prostori za površinske kopove,

odlagališta, transportne komunikacije i prateće objekte. Tako, približno, površinski
kopovi nemetala zauzimaju 30 do 250 ha površine, kopovi na uglju 1000 do 2000
ha, a na metaličnim mineralnim sirovinama 150 do 500 ha. Površinski kopovi,
prema predviđanjima, treba da dostignu dubine od 1000 m, sa tekućim
koeficijentima otkrivke do 30 t/t. Kako i visine odlagališta prelaze 100 m, to su za
velike količine materijala otkrivke potrebne velike površine koje su za 4 do 7 puta
veće od površina površinskih kopova. Narušavanje terena vrši se po površini i po
dubini. U odnosu na aktivnosti površina zemljišta površinskog kopa se može
narušavati (kasnije se rekultiviše) ili nenarušavati. Narušava se od 50 do 75%
ukupnog zemljišta površinskih kopova. U Tabeli 1.2., data je klasifikacija
narušavanja radi potpunije ocene. Osnovu za klasifikaciju čine površina i dubina
narušavanja, vrsta zemljišta, vid rekultivacije i agrobiološka ocena plodnog
zemljišta.
• Jedinstveni pokazatelj ocene narušavanja može se izraziti uslovnom
jedinicom (uj) koja predstavlja narušavanje prve klase zemljišta površine 1
ha sa povoljnim uslovima za rekultivaciju. Svakoj sledećoj klasi
narušavanja dodaje se jedna uslovna jedinica. Stepen narušavanja dela
prostora površinskog kopa (pokazatelj koji obuhvata površinu i dubinu
narušavanja) dat u uslovnim jedinicama određuje se po sledećoj formuli:
Wi = Ki wi Si,
gde je: Ki-klasa narušavanja i-tog prostora, wi-grupa površinskog sloja i-
tog prostora, Si-površina narušavanja i-tog prostora.
• Jedinična narušenost prostora (visina ili dubina narušavanja) je stepen
narušavanja zemlje u uslovnim jedinicama po hektaru narušenja i određuje
se iz izraza:
Yi = Wi/Si = Ki wi.
• Ukupni stepen narušavanja površinskom eksploatacijom po svim delovima
prostora je:
Wu = i=1n Ki wi Si.
• Srednja vrednost jedinične narušenosti ukupnog prostora je:
Yu = Wu/Su = i=1n Ki wi Si/i=1n Si.
 Tabela 1.2.
Klasa Parametri Elementi površinske Površinski sloj Vid rekultivacije Indeks
narušavanja eksploatacije
I H<10 m Useci Potencijalno plodni (1), Pašnjaci, šuma, I1
S<10 ha Kanali Neutralni u obliku nanosa (2), zasad, oranica I2
H<10 m Nasipi Neutralni u obliku stena (3), I3
Fitotoksični (4)
I4
II H10 m Površine spoljašnjih Potencijalno plodni (1), Pašnjaci, šuma, II1
S10 ha odlagališta i Neutralni u obliku nanosa (2), zasad, oranica, za II2
hidroodlagališta Neutralni u obliku stena (3), građevinar. II3
Fitotoksični (4)
II4
III h>10 m Kosine i površine Potencijalno plodni (1), Šuma, pašnjaci III1
S>10 ha odlagališta sa Neutralni u obliku nanosa (2), III2
površinama manjim Neutralni u obliku stena (3), III3
od 10 ha Fitotoksični (4)
III4
IV 100>h>10 m Površinski kopovi Potencijalno plodni (1), Akumulacije, IV1
100>S>10 sa horizontalnim i Neutralni u obliku nanosa (2), rekreacioni IV2
ha blago nagnutim Neutralni u obliku stena (3), prostori, ribnjaci IV3
ležištima Fitotoksični (4)
IV4
V h>100 m Duboki površinski Potencijalno plodni (1), Akumulacije, V1
S>100 ha kopovi Neutralni u obliku nanosa (2), šuma, zasadi V2
Neutralni u obliku stena (3), V3
Fitotoksični (4)
V4
Sl. 1.1. Šeme karaktera vida narušavanja po
klasama (uz Tabelu 1.2.)
I h
H

II h

III h

IV H

V H
 2. OSNOVI REKULTIVACIJE
– Rekultivacija predstavlja kompleks rudarskih, inženjerskih i poljoprivrednih
mera koje se sprovode za obnavljanje, pa čak i poboljšanje, biološke
produktivnosti i poljoprivredne vrednosti terena narušenog površinskom
eksploatacijom. Obezbeđenje potrebnog kvaliteta rekultivisanog terena je jedan
od pokazatelja nivoa površinske eksploatacije u odnosu na savremene ekološke
zahteve i postavljene normative. Sadržaj i nivo normativnih zahteva za kvalitet
rekultivisanog prostora zavisi od predviđene namene narušenog terena
(poljoprivreda, šumarstvo, vodoprivreda, građevinarstvo, turizam, itd.).
– Normativni zahtevi rekultivacije za poljoprivredno i šumsko zemljište se svode
na formiranje biološki produktivnog sloja na površini terena neophodnog za rast
i razvoj biljaka.
 Za vodoprivredne objekte potrebno je ispuniti tehnološka i geomehanička
ograničenja za hidrotehničke radove. Za građevinske radove potrebno je formirati
takve površine koje su pogodne za razmeštanje objekata. Prostor za rekreacione
objekte podleže višem nivou normativa propisanih za formiranje zona za odmor i
konzervaciju narušene strukture zemlje.
Na ocenu vrednosti rekultivisanog terena zone površinskog kopa utiču sledeđi
faktori: morfološki parametri tehnogenog reljefa u zoni rekultivacije, fizičko-
mehaničke karakterisike materijala, forma rekultivisanog prostora, dinamika
realizacije tehnoloških procesa, način rada po utvrđenom projektu kao i sastav i
svojstva materijala primenjenih pri rekultivaciji. Preporučene vrednosne
karakteristike zemljišta koje se koriste za ocenu novoformiranih travnato-šumskih
terena, malo i srednje zaglinjenih tipova su sledeće:
Tehnološke karakteristike:
Površina (ha) 15 – 20
Erodovanost nema
Morfološki sastav:
Debljina ziratnog sloja 25 – 35
Struktura dobro izražena
Sadržaj vodopropusnih agregata (%) 70 – 80
Agrohemijske osobine:
Sadržaj humusa (%) 2 – 2.5
Potrošnja humusa (t/ha) 60 – 70
Koncentracija korisnog azota (mg/100 g 3 – 4.5
zemlje)
Koncentracija pokretnog fosfora (mg/100 g 25 – 30
zemlje)
Koncentracija izmenljivog kalijuma 20 – 25
(mg/100 g zemlje)
Reakcija zemljinog rastvora (pH) 6 – 6.5
Stepen zasićenosti osnove (%) 80 – 90
Ukupno upijanje osnove (mg/100 g zemlje) 8 – 12
Vodeno-vazdušni režim zemljišta:
Početna rezerva vlage u sloju 0-5 cm (mm) 130 – 150
Gustina (g/m3) 1.1 – 1.2
Ukupna poroznost (%) 50 - 55
• Dati kompleks preporučenih osobina novih površina u potpunosti odražava
plodnost i moguđnost gajenja poljoprivrednih kultura. U fazi tehničke
rekultivacije obezbeđuje se potrebna osnova za obnavljanje zemljišta do nivoa
postojećih zona za procese biološke rekultivacije.

• Osnovni morfološki parametri tehnogenog reljefa normiraju se tokom

površinske eksploatacije u zavisnosti od namene rekultivisanog terena. Strogo
poštovanje normiranih parametara omogućava obezbeđenje visoke vrednosti
rekultivisanog prostora za sve vrste korišćenja.

• Rad na rekultivaciji narušenog terena pri površinskoj eksploataciji zasniva se u

suštini na detaljnoj analizi tehnoloških šema vođenja površinske eksploatacije i
odlaganja uz mogućnost dobijanja pogodnih uslova za formiranje plodnog
sloja pripremljenog za poljoprivrednu proizvodnju i šumarstvo.
U zavisnosti od stepena promenljivosti materijala otkrivke, zemljišnih i
prirodno-klimatskih uslova i odabrane namene terena, koriste se sledeće
mogućnosti biološke rekultivacije na površinskim kopovima:
- Nanošenje na tehnički rekultivisani teren potencijalno plodnog sloja
lesno-glinovitog sastava debljine 30-120 cm uz korišćenje mineralnih đubriva;
- Obrada tehnički rekultivisanog terena sprovođenjem melioracionih
radova (nanošenje krečnjačkih i mineralnih đubriva, meliorativno sađenje);
- Obrada rekultivisanog terena korišćenjem bioaktivnih preparata na bazi
uglja za obogađivanje ugljenikom i aktivnih proizvođača zemljišnih
mikroorganizama.
• Dok su prva dva načina biološke rekultivacije narušenog prostora široko
primenjena u površinskoj eksploataciji, treći način se još uvek nalazi u fazi
istraživanja i provere. U poslednje vreme se sve više direktno povezuju
tehnološki procesi površinske eksploatacije sa rekultivacijom. U osnovi, tu je
izražen princip objedinjavanja eksploatacionih radova i rekultivacije u jedan
kompleks površinske eksploatacije, gde etape tehničke i biološke rekultivacije
treba da dovedu do obnavljanja plodnosti zemlje.
Šeme tehničke rekultivacije se mogu, u zavisnosti od sistema površinske
eksploatacije, podeliti na objedinjene, razdvojene i kombinovane u zavisnosti
od kasnije namene. Kod objedinjenih šema tehničke rekultivacije sa osnovnim
procesom eksploatacije, realizacija svih radova na rekultivaciji, uključujući
transport i odlaganje na tehnički rekultivisani teren potencijalno plodnog
materijala, planiranje površina, formiranje kosina odlagališta i druge radove,
vrši se osnovnom otkopno-transportnom opremom bez uvođenja specijalne
tehnike.
 Često je na velikim površinskim kopovima, sa visoko kapacitativnom
opremom, realizacija objedinjene šeme praktično neizvodljiva. Ipak se pri
projektovanju tehnologije površinske eksploatacije maksimalno koristi mogućnost
primene ovakvih šema uz analizu ekonomičnosti.
Grupa razdvojenih šema tehničke rekultivacije u odnosu na osnovni proces
pretpostavlja samostalni tehnološki proces rekultivacije u okviru sistema
površinske eksploatacije. Osnovna osobina tih šema je izvođenje radova na
rekultivaciji posebnom opremom koja nije u vezi sa eksploatacijom. Uslovi
primene takvih šema su sledeći:
-Nemogućnost uključenja rekultivacionih radova u osnovni tehnološki proces,
pre svega zbog toga što osnovna oprema nije u moguđnosti da ih izvodi;
-Neophodni rudarsko-geološki uslovi i parametri eksploatacije koji zahtevaju
naknadnu rekultivaciju;
-Mogućnost postizanja boljih tehno-ekonomskih pokazatelja u odnosu na
objedinjene šeme;
-Potreba za realizacijom tehničke rekultivacije odvojeno od osnovnog
tehnološkog procesa eksploatacije, pošto se tehnologija tehničke rekultivacije
principijelno razlikuje od tehnologije eksploatacije, radovi se vrše sa određenim
preticanjem i rekultivacija se izvodi van zona realizacije eksploatacije osnovnom
opremom.
- Radovi po posebnim šemama rekultivacije mogu se izvoditi pre, u toku i posle završetka površinske
eksploatacije. Prednost posebnih šema je mogunost formiranja rekultivisanog terena i njegovog
korišćenja nezavisno od tehnološkog procesa eksploatacije.
- Grupa kombinovanih šema tehničke rekultivacije odnosi se na tehnološke šeme kod kojih se deo
radova izvodi objedinjenim, a deo posebnim tehnologijama. Prednost ovih šema je široki dijapazon
primene i mogučnost optimizacije varijanti izvođenja eksploatacije u odnosu na rekultivaciju,
postizanje dobrih ekonomskih pokazatelja i ostvarenje godišnjih potrebnih površina obnovljenog
terena.
- Etapa biološke rekultivacije ostvaruje korisnu površinu na račun površinskog kopa. Pitanje
klasifikacije terena i šema biološke rekultivacije razmatraju se sa aspekta optimizacije uslova
primene i uslova proisteklih tehničkom rekultivacijom, što omogućava povećanje efektivnosti
površinske eksploatacije preko snižavanja troškova. Koriste se metode rekultivacije sa nanošenjem i
bez nanošenja plodnog sloja u zavisnosti od kasnije namene. Maksimalni ekološko-ekonomski efekti
se postižu obogaćivanjem plodnog sloja mineralnim đubrivima, solima, organskim sastojcima i
sađenjem višegodišnjih biljaka. Sprovođenjem mera za obnavljanje zemljišnih površina ostvaruje se
kvalitetno prevođenje narušenog terena površinskom eksploatacijom u prostrane korisne komplekse
koji se ne razlikuju značajno od prethodnih prirodnih terena.
 2.1. Tehnika i tehnologija tehničke i biološke
rekultivacije
• Tehnička rekultivacija na površinskim kopovima obavlja se u procesu eksploatacije i predstavlja
planirano oblikovanje prostora površinskog kopa i odlagališta, a uključuje planiranje površine terena,
formiranje rekultivacione površine, izvođenje i ublaživanje nagiba bočnih kosina, izgradnju puteva,
hidrotehničkih, melioracionih i drugih objekata koji prate radove na zemljišnim površinama. Konačni
cilj rekultivacije je oblikovanje optimalnog reljefa sa takvom formom organizacije koja omogućava,
ne samo maksimalnu produktivnost poljoprivrednih površina, nego i rekreacione, estetske i druge
karakteristike obnovljene prirodne sredine. Realizacija pojedinih procesa tehničke rekultivacije izvodi
se raznovrsnom osnovnom i pomoćnom opremom.
• Za pripremu terena za eksploataciju i rekultivaciju u okviru odvodnjavanja od površinskih voda
koriste se rovokopači, a za čišćenje terena od panjeva, korenja i samaca u upotrebi su mašine za
vađenje. Za selektivno otkopavanje plodnog sloja koriste se skreperi i hidraulični bageri malih
zapremina kašike (0.5 do 5 m3) sa transportom kamionima. U posebnim slučajevima se površinski
sloj otkopava buldozerima, zatim se utovar u kamione vrši utovaračima, bagerima kašikarima ili
dreglajnima. Otkopavanje, transport i odlaganje se može vršiti i posebnim kontinualnim sistemima
manjih kapaciteta.
 Kod sistema sa direktnim prebacivanjem otkrivke u otkopani prostor ili sa
odlaganjem odlagačima, selektivno otkopavanje i odlaganje plodnog ili
potencijalno plodnog materijala na površine unutrašnjih i spoljašnjih odlagališta se
može vršiti i osnovnom opremom. Za pretovar plodnog materijala sa privremenih
deponija analogno se koriste buldozeri, skreperi, bageri, utovarači i kamionski
transport. Za planiranje na odlagalištima i oblikovanje bočnih završnih kosina
površinskog kopa i odlagališta koriste se buldozeri. Upotrebljavaju se za pomoćne
i melioracione radove i grejderi i plužni kanalokopači.

Biološkom rekultivacijom se ostvaruje mogućnost iskorišćenja zemljišta

pripremljenog tehničkom rekultivacijom. Ona obuhvata kompleks mera za
obnavljanje plodnosti zemlje korišćenjem poljoprivrednih i šumarskih mašina.
Među merama su i sejanje trave i zasađivanje raznih kultura sa odgovarajuđom
opremom. Ostvarenje roda omogućava i odgovarajuće navodnjavanje, kosidba i
žetva poznatom poljoprivrednom opremom.
• U praksi su aktivnosti na zaštiti na površinskim kopovima u skladu sa
dinamikom eksploatacije koju prati uvođenje efektivnih mera zaštite životne
sredine. Sve više se uvode ekološki bezopasni tehnološki procesi na površinskim
kopovima. Oni podrazumevaju primenu objedinjene celine tehničkih sredstava i
tehnoloških procesa koja obezbeđuje maksimalni stepen zaštite, očuvanje,
iskorišćenje i reprodukciju prirodne okoline pri površinskoj eksploataciji.
• Osnovu ekološki bezopasnih radova na površinskim kopovima predstavlja
uvođenje i organizacija tehnoloških procesa eksploatacije bez ili sa malom
emisijom štetnih materija, ali i sa delimičnim ili potpunim obaranjem čvrstih,
tečnih i gasovitih materija čije je obrazovanje neizbežno u zonama površinske
eksplotacije. Pri tome je bitno da, kod proizvodnje sa malom emisijom štetnih
materija, negativno dejstvo na životnu sredinu ne prelazi nivo dopuštene granice
po zdravstvenim normama. Pri proizvodnji bez emisija štetnih materija
racionalno se iskorišćavaju prirodni resursi i dostiže ravnoteža prirodne sredine
Za ocenu nivoa bezopasnosti postojećih i budućih aktivnosti pri površinskoj
eksploataciji koriste se različiti pokazatelji i odgovarajuđe formule za sve vrste
emisija i iskorišćenja ležišta mineralnih sirovina. Sa aspekta rekultivacije bitni su
pokazatelji ocene bezopasnosti otkopavanja otkrivke i mineralne sirovine.
Koeficijent iskorišćenja otkopane otkrivke (preporučljivo 75% do 100%) dat je kao
odnos godišnje zapremine ekološki upotrebljene otkopane otkrivke prema ukupnoj
godišnjoj otkopanoj količini otkrivke površinskog kopa. Godišnji koeficijent
otkrivke sa učešćem iskorišćene otkrivke (m3/t) (treba da teži nuli) predstavlja
odnos razlike zapremina godišnje otkopane i iskorišćne otkrivke prema godišnjoj
količini otkopane mineralne sirovine. Koeficijent rekultivacije (potrebno je da teži
jedinici) dat je kao odnos površine rekultivisanog i otkopanog terena pri
eksploataciji.
Nivo koncentracije štetnih materija u obnovljenom plodnom sloju se kontroliše po svim
vrstama i predstavlja odnos stvarnog sadržaja štetnih materija u plodnom materijalu
(mg/m3) prema normativno dopuštenim koncentracijama (mg/m3) (poželjno je da bude
manji ili jednak jedinici). Koeficijent iskorišđenja resursa mineralnih sirovina je odnos
količine otkopane mineralne sirovine (t) prema eksploatacionim rezervama (t) (treba da
teži jedinici).

U celini gledano intenziviranje radova na osvajanju bezopasnih tehnoloških procesa u

površinskoj eksploataciji svakako obezbeđuje ekološki bezopasne uslove proizvodnje sa
potencijalnom mogućnošću ostvarenja harmonije izmeću neophodne proizvodnje i životne
sredine.
 3. ZAŠTITA I ISKORIŠĆENJE RESURSA ZEMLJE PRI POVRŠINSKOJ
EKSPLOATACIJI
3.1. Narušavanje površine zemlje
• Karakter narušavanja zemlje pri površinskoj eksploataciji ležišta mineralnih sirovina u prvom redu zavisi
od uslova zaleganja ležišta u zemljinoj kori, što u većini slučajeva uslovljava način razvoja eksploatacije i
mesta lociranja odlagališta. Pri eksploataciji horizontalnih i blago nagnutih ležišta veći deo otkrivke se
odlaže u unutrašnja odlagališta, dok se pri otkopavanju nagnutih i strmih ležišta veći deo otkrivke odlaže
na spoljašnja odlagališta. Preko 60% narušavanja zemljine površine pri površinskoj eksploataciji se
odnosi na odlagališta i jalovišta. Veće narušavanje zemljišta vrši se u zoni jalovišta koja imaju tendenciju
povećanja površina. Ovo je uslovljeno eksploatacijom sve siromašnijih ležišta pa sve veće količine ruda
podležu mokrom postupku pripreme sa hidrauličkim transportom i odlaganjem jalovine.
• Ukupna površina terena zauzeta površinskom eksploatacijom može se podeliti na narušeni i nenarušeni
deo. Deo narušenog terena iznosi 60 do 95%. Narušeni teren površinskom eksploatacijom obuhvata
površinski kop, useke, vodosabirnike i kanale. Prostor zauzet odlagalištima obuhvata spoljašnja
odlagališta, deponije, jalovnike i hidroodlagališta. Deo terena otpada i na transportne i druge
komunikacije (pruge, putevi, cevovodi, dalekovodi, trase transportera, žičare i dr.), objekte površinskog
kopa (upravno-administrativne zgrade, postrojenja za pripremu, objekti za održavanje, itd.) i druge
objekte. Nenarušeni teren obuhvata sigurnosne i zaštitne zone, prostore između objekata i površine
predviđene za izgradnju ili eksploataciju.
Pri površinskoj eksploataciji, uporedo sa neposrednim narušavanjem proizvodnjom, dolazi
i do erozionih oštećenja. Plodni i potencijalno plodni sloj podleže fizičkom, mehaničkom i
hemijskom dejstvu. Fizičko narušavanje strukture površinskog plodnog sloja vezano je za
promene režima podzemnih i površinskih voda, reljefa i deformacija površine. Kao
rezultat tih uticaja dolazi do sušenja, prljanja i gubljenja plodonosnih svojstava.
Mehaničko narušavanje je posledica nanošenja prašine sa radnog prostora površinskih
kopova, odlagališta, deponija, jalovnika i pepelišta koji prate osnovne tehnološke procese
pri eksploataciji, pripremi i korišćenju mineralnih sirovina. Tako, na primer, kod
spoljašnjih odlagališta složenih materijala bez brzog pokrivanja plodnim slojem i
ozelenjavanja ugrožavajući uticaj se širi na preko tri kilometra u prečniku. Intenzitet
zaprašenja i radijus ugrožavanja zavisi od brzine vetra, karakteristika otkrivke i vremena
odlaganja. U zonama negativnog uticaja dolazi do sniženja prinosa. Hemijsko narušavanje
plodnog sloja terena posledica je zagađenja tehnološkim emisijama štetnih gasova u
atmosferu pri realizaciji eksploatacije. Kao rezultat eksploatacije i izdvajanja korisne
mineralne sirovine u svim fazama pripreme, sa deponija sirovina, jalovnika i odlagališta
dolazi do zagađenja atmosfere i površinskih i podzemnih voda šire eksploatacione zone.
 3.2. Dinamika narušavanja i rekultivacija
• Jedan od važnih uslova zaštite životne sredine u površinskoj eksploataciji je pažljiv odnos
prema zemlji baziran na racionalnom raspolaganju. Ovo podrazumeva redosled, obim i
intenzitet brige o zemlji pod površinskom eksploatacijom sa što bržim vraćanjem prvobitnoj
nameni pri minimalnim troškovima za narušavanje zemljišta u vremenu. To se postiže
racionalnom dinamikom narušavanja i rekultivacije na osnovu elegantnih tehnoloških rešenja
koja omogućavaju umanjenje obima narušavanja zemlje površinskom eksploatacijom sa
ubrzanim povraćajem prirodi i sa maksimalnim privrednim efektima.
• Saglasno zakonskoj regulativi, narušeni prostor površinskom eksploatacijom mora da se
rekultiviše i pripremi za poljoprivrednu, šumarsku, ribarsku ili neku drugu planiranu
delatnost. Rekultivacija se izvodi u toku eksploatacije i završava nekoliko godina po
zatvaranju površinskog kopa. Što se brže i kvalitetnije obnovi narušeni teren smanjuje se
šteta od uticaja površinske eksploatacije. Zbog toga je potrebno što preciznije razraditi i
usaglasiti dinamiku površinske eksploatacije i rekultivacije.
Dinamika narušavanja i obnavljanja terena može se definisati narušenim i
rekultivisanim površinama u određenom trenutku vremena. Kao pokazatelj služi
koeficijent rekultivacije koji predstavlja odnos površine obnovljenog terena u
određenom trenutku vremena (So) i površine narušenog terena u tom vremenu
(Sn), pa je: Kr = So/Sn.

a
. II I

II I

b
.

II II
I I
1
c
. 2

I I
V V

Sl. 3.1. Etape površinske eksploatacije horizontalnog ležišta: a- otvaranje, b-

formiranje unutrašnjeg odlagališta, c- rekultivacija, 1 - rekultivisani delovi
spoljašnjeg odlagališta, 2 - rekultivisani delovi unutrašnjeg odlagališta (2)
• Pri eksploataciji horizontalnih ležišta dinamika narušavanja ima nekoliko etapa (Sl. 3.1.).
U prvom periodu vrši se otvaranje usecima sa odlaganjem na spoljašnja odlagališta. često
se i u drugoj etapi, a na početku eksploatacije, deo otkrivke odlaže na spoljašnja
odlagališta dok se ne formira otkopani prostor dovoljne zapremine za smeštanje ukupne
otkrivke u unutrašnje odlagalište površinskog kopa u daljem razvoju eksploatacije. U
periodu otvaranja To, kriva narušavanja terena Sn je strma (Sl. 3.2.). Rekultivacija se, po
pravilu, ne vrši do početka odlaganja celokupne otkrivke u otkopani prostor. Trajanje
ovog perioda zavisi od obima radova i brzine realizacije i kreće se u rasponu od dve do
četiri pa i više godina kod površinskih kopova sa velikim zapreminama useka otvaranja
ili visinama otkrivke. Po dostizanju trenutka odlaganja celokupne otkrivke u otkopani
prostor, kada je napredovanje fronta radova u zavisnosti od brzine napredovanja na
etažama mineralne sirovine, započinje i rekultivacija spoljašnjih i unutrašnjih odlagališta
po izvršenom sleganju. Po završetku perioda otvaranja (Sl. 3.1.a. i b.), narušavanje terena
je uglavnom ravnomerno do zatvaranja površinskog kopa u trenutku Tz. U tom periodu je
moguća i ravnomerna rekultivacija unutrašnjeg odlagališta (Sl. 3.1.c.).
Vremena početka Tpr i završetka rekultivacije Tzr, po pravilu se realizuju za
jednu do dve godine posle perioda otvaranja, odnosno, završetka površinske
eksploatacije (Tz). Površina obnovljenih spoljašnjih i unutrašnjih odlagališta
dostiže 80 do 85% površine narušavanja pa je za poljoprivredno i šumsko
zemljište koeficijent rekultivacije od 0,8 do 0,85. Ostatak ukupno narušenog
zemljišta pogodno je potopiti i iskoristiti za ribarstvo i rekreacioni turizam.
Opisanim načinom realizacije razvoja površinske eksploatacije horizontalnih i
blago nagnutih ležišta sa odlaganjem većine zapremine materijala otkrivke u
unutrašnji prostor daje pogodne mogućnosti za blagovremeno i plansko
narušavanje i obnavljanje terena u toku perioda pune eksploatacije mineralnih
sirovina. Ostvarenje najracionalnije dinamike narušavanja i obnavljanja zemlje
moguće je umanjenjem površina spoljašnjih odlagališta u periodu otvaranja i
površina pratećih objekata kao i skraćivanjem vremena između završetka
eksploatacije Tz i obnavljanja Tzr.
 Sn,SO (%)

100

80

60

Sn
40
So
20

To Tpr Tz Tzr

Sl. 3.2. Grafik promene u vremenu narušenih (Sn) i obnovljenih (So) površina terena pri
površinskoj eksploataciji horizontalnih i blago nagnutih ležišta

Sn ,So (%)

100

Sn
80

60

40

So
20

0 To Tzp Tzk Tpr Tzo Tzr

Sl. 3.3. Grafik promene u vremenu površina narušavanja (Sn) i obnavljanja

(So) terena pri eksploataciji strmih i nagnutih ležišta
• Eksploatacija nagnutih i strmih ležišta (Sl. 3.3.) se po dinamici eksploatacije i
razvoja suštinski razlikuje od dinamike kod eksploatacije horizontalnih i blago
nagnutih ležišta. Intenzivno narušavanje terena vrši se kako pri otvaranju tako i
u početku eksploatacije sa formiranjem značajnih površina spoljašnjih
odlagališta sve do formiranja završnih kontura po podini ležišta (Tzp)(Sl. 3.4.a.).
Nakon toga se intenzitet narušavanja smanjuje imajući u vidu napredovanje do
završnih kosina po krovini ležišta. Po dostizanju završne konture površinskog
kopa i u krovini ležišta za vreme Tzk (Sl. 3.4.b.) prekida se sa narušavanjem
terena. Eksploatacija mineralne sirovine se nastavlja bez narušavanja zemljine
površine. Sve vreme se proširuje prostor određen za spoljašnja odlagališta do
završnih kontura na prvoj etaži odlagališta.
Rekulltivacija spoljašnjih odlagališta započinje po dostizanju pune visine na
određenom delu (Sl. 3.4.c.). Taj period je veoma dug u odnosu na vreme
otvaranja površinskog kopa. U praksi je pokazano da je potrebno preko 10 do 15
godina do početka rekultivacije na površinskim kopovima strmih i nagnutih
ležišta što značajno utiče na iskorišćenje terena. Ono može započeti tek po
dostizanju završne konture odlagališta po terenu za vreme Tzo. Tako je, pri
eksploataciji strmih i nagnutih ležišta sa spoljašnjim odlagalištima, dinamika
narušavanja i obnavljanja zemljišta veoma nepovoljna (Sl. 3.3.). Poboljšanje
dinamike narušavanja i obnavljanja zemljišta moguće je skraćenjem vremena
između početka eksploatacije i početka rekultivacije odlagališta, ravnomernijim
razvojem otkopavanja na otkrivci u periodu pune eksploatacije zbog što bržeg
prelaska na delimično odlaganje u otkopani prostor.
 Vfo
I
a.
Ip Ik

Vfo
II
Vfo
II
b.
IIp IIk

Vfo
III
Vfo
III
c.

IIIp IIIk

Sl. 3.4. Etape razvoja eksploatacije strmih ležišta (nfo - napredovanje fronta radova na
odlagalištu)
 3.3. Pokazatelji ocene iskorišćenja zemljišta
• Ekološko narušavanje zemljišta predstavlja pogoršanje normiranih uslova iskorišćenja zemljišta, pad
njene biološke produktivnosti i značajnu promenu opšteg izgleda prirodne sredine što izaziva negativno
dejstvo na floru, faunu i čoveka. Ovo se odnosi na narušavanje plodnog tla, vazduha i vode kao i na
izmene hidrogeoloških uslova u široj zoni kontura površinskih kopova. Kao rezultat ugrožavanja resursa
vazduha i vode pogoršavaju se zdravstveni uslovi života i rada ljudi i umanjuje se plodnost zemlje.
• Zona rasprostiranja većeg ekološkog narušavanja zavisi od veličine površinskog kopa. Umanjenje
ekološkog ugrožavanja postiže se povećanjem efektivnosti iskorišćenja zemljišta pri površinskoj
eksploataciji smanjenjem narušenih površina brzom rekultivacijom i smanjenjem brzine narušavanja.
Efektivnost iskorišćenja zemljišta iskazuje se količinom proizvodnje po jedinici površine zemlje.
Narušavanje površine zemlje pri površinskoj eksploataciji javlja se kao rezultat otkopavanja značajnih
količina materijala otkrivke. Može se zaključiti da što se veće količine mineralne sirovine otkopaju po
jedinici površine to se manja šteta nanosi u odnosu na gubitke u poljoprivrednoj proizvodnji.
• Jean od pokazatelja efektivnosti iskorišćenja zemlje je koeficijent eksploatacione površine (P) koji je
jednak odnosu površine zauzete površinskom eksploatacijom (S) prema količini otkopane mineralne
sirovine (Q), pa je: P= S/Q, (m2/m3, m2/t). Koeficijent eksploatacione površine ne odražava stepen
iskorišćenja narušenog zemljišta pri eksploataciji u odnosu na stanje radova na rekultivaciji. Stepen
iskorišćenja narušenog zemljišta se prikazuje koeficijentom projektovanog iskorišćenja narušenog
zemljišta: K=Ps/Pp, gde je: Ps i Pp-stvarni i projektovani koeficijent eksploatacione površine u datom
periodu površinske eksploatacije.
 Pri K>1 iskorišćenje površine zemljišta je neekonomično u odnosu na projektovano. Nema odstupanja od
projektovanog rešenja pri K=1. Za slučajeve kada je K<1 javlja se rezerva u površini zemlje površinskog kopa
koja je uglavnom dobijena zbog nedovoljnog poznavanja ležišta, izmena projektovanog rešenja na otkopavanju
i odlaganju otkrivke, planova razvoja radova kao i dodatna pravno-imovinska smanjenja eksploatacione
površine površinskog kopa i njegovih objekata.
Velike rezerve u površini kopa na terenu imaju negativne efekte jer se ne obrađuju. Osnovni pokazatelj
efektivnosti iskorišćavanja zemljišta je koeficijent ukupne eksploatacione površine kopa, preko koga se može
vršiti ocena osnovnih tehnoloških, tehničkih i organizacionih rešenja i odrediti potrebne mere za raspolaganje
zemljištem u svakoj etapi eksploatacije.
Koeficijent rekultivacije Kr se menja u raznim etapama eksploatacije. U fazi otvaranja i u početku eksploatacije
on je jednak nuli, jer se u ovom periodu ne vrše, po pravilu, radovi na rekultivaciji. U osnovnom periodu
eksploatacije koeficijent rekultivacije može u određenim uslovima biti jednak jedinici (eksploatacija
horizontalnih ležišta). Pri eksploataciji strmih ležišta u periodu zatvaranja površinskog kopa prestaje se sa
narušavanjem zemljišta. Tada, rekultivacijom odlagališta koeficijent rekultivacije prelazi jedinicu. U zavisnosti
od uslova eksploatacije potreba za osvajanjem površine terena radi obezbeđenja ravnomerne proizvodnje
mineralne sirovine je različita. Površina i redosled narušavanja zemljišta u procesu vođenja površinske
eksploatacije zavisi od velikog broja faktora koji se mogu podeliti na prirodne, tehnološke, tehničke i
organizacione. Prirodni faktori obuhvataju ležište sa njegovim oblikom, dimenzijama i uslovima zaleganja,
reljef terena konture površinskog kopa, fizičko-mehaničke karakteristike materijala i dr.
Tehnički i tehnološki faktori se odnose na kapacitet površinskog kopa po mineralnoj sirovini i otkrivci, sistem
eksploatacije i parametre njegovih konstruktivnih elemenata, mehanizaciju i njenu strukturu, dinamiku
eksploatacije, mogućnost otvaranja površinskog kopa kao i položaj i parametre razvoja odlagališta otkrivke.
Organizacioni faktori su vezani za rokove izgradnje površinskog kopa i otvaranje, vreme osvajanja pune
proizvodnje i vreme zatvaranja površinskog kopa.
Različiti uslovi površinske eksploatacije i veliki broj uticajnih faktora koji utiču na veličinu i redosled narušavanja
zemljišta zahtevaju dobru sistematizaciju u cilju tačnog određivanja niza pokazatelja kao što je koeficijent
eksploatacione površine narušavanja, radi mogućnosti upoređivanja sistema eksploatacije i načina
proračuna i analiza. Dominantni uticaj na narušavanje zemljišta pri površinskoj eksploataciji ima razvoj
radova po planu i dubini i položaj spoljašnjih odlagališta otkrivke. Razvoj radova i položaj odlagališta vezani
su direktno za sistem površinske eksploatacije koga karakteriše utvrđeni redosled realizacije pripremnih
radova i radova na otkopavanju mineralne sirovine i otkrivke. Zbog toga je potrebno vršiti proračun
pokazatelja narušavanja zemljišta u skladu sa sistemom eksploatacije. U zavisnosti od primenjenog sistema
eksploatacije menjaju se tekuće vrednosti koeficijenta eksploatacione površine narušavanja zemljišta. U
praksi najčešće korišćeni srednji koeficijent eksploatacione površine narušavanja Ps ne prikazuje
promenljivost jer je uprosečen za vek eksploatacije ležišta. Značajnije je praćenje promena narušavanja do
dostizanja završnih kontura površinskog kopa. Pri odlaganju na spoljašnja odlagališta površina zauzetog
zemljišta u osnovici zavisi od zapremine otkrivke kao i parametara i šeme razvoja odlagališta. Tako se
minimalna brzina narušavanja površine zemljišta postiže sa istovremenim odlaganjem na svim etažama
odlagališta, a maksimalna u periodu formiranja prve etaže. Objekti površinskog kopa se izgrađuju pre
početka eksploatacije i zauzimaju projektovanu površinu terena. Zato se umesto srednjeg, preporučuje
korišćenje tekućeg (Pt) i etapnog (Pe) koeficijenta eksploatacione površine narušavanja zemljišta.
 Tekući koeficijent narušene površine je odnos površine zemlje narušene u toku određenog perioda
prema otkopanoj količini mineralne sirovine. Etažni koeficijent narušene površine je odnos površine
zemlje narušene u nekoj od etapa površinske eksploatacije prema količini mineralne sirovine
otkopane u konturama date etape.
• Takvi pokazatelji omogućavaju praćenje promena uslova eksploatacije u vremenu (Na primer,
određivanje površina tekućeg narušavanja površine zemlje u zavisnosti od redosleda formiranja
odlagališta i njihovih parametara, itd.). Srednji, tekući i etapni koeficijenti se određuju za svaki objekat
površinskog kopa zasebno, a onda i zajednički za površinski kop u celini. Ukupni koeficijent površine
narušavanja zemljišta površinskog kopa iznosi: Pu = Ppk + Pso + Ppo,
gde je: Ppk - koeficijent površine narušavanja konturom površinskog kopa, Pso - koeficijent
površine narušavanja spoljašnjim odlagalištima, Ppo-koeficijent površine narušavanja pratećih objekata
površinskog kopa.
• Odatle je: P = t=1Te (Spk + Sso +Spo)/t=1Te Qt,
gde je: Spk, Sso, Spo-površine narušavanja zemljišta u t-toj godini eksploatacije površinskog kopa,
spoljašnjih odlagališta i pratećih objekata, Qt-količina mineralne sirovine otkopane u t-toj godini, Te-vreme
eksploatacije površinskog kopa.
• U praksi je dokazano da najveće koeficijente površine narušavanja zemljišta imaju površinski kopovi i
spoljašnja odlagališta. Pojava zakonomernosti uticaja tehnologije eksploatacije pri otkopavanju i
odlaganju na pokazatelje iskorišćenja površine narušenog zemljišta ima značajnu ulogu za usavršavanje
sistema površinske eksploatacije u konkretnim uslovima.
 3.4. Povećanje efektivnosti iskorišćenja
zemljišta pri eksploataciji
• U periodu tehničkog progresa kada rastu potrebe za mineralnim sirovinama, a
samim tim i za narušavanjem resursa zemlje, uvećavaju se nastojanja za
neophodnu zaštitu prirodne sredine i pažljivog odnosa prema zemljištu. Prioritet
dobija ubrzani tempo rekultivacije narušenih površina za što brže privođenje
kulturi. Rešavanje ove problematike povlači usavršavanje postojećih i uvođenje
novih tehnologija površinske eksploatacije zasnovanih na bazi integralnih nauka
kao što su geologija, hemija, biologija, fizika, hidrodinamika, itd. Sve je prisutnija
tehnologija sa malom emisijom štetnih materija. Istovremeno je sve aktuelnija
problematika potpunog iskorišćenja ležišta i smanjenja gubitaka u pripremi
mineralnih sirovina. U skoroj budućnosti sve veću ulogu dobija i geotehnologija
koja treba da omogući eksploataciju ležišta prevođenjem u tečno ili gasovito
stanje bez narušavanja zemljine površine.

• Usavršavanje postojećih tehnologija površinske eksploatacije je u uskoj vezi i sa

zaštitom prirodne sredine uz prisustvo povećanih troškova za umanjenje ili
sprečavanje štetnog dejstva. Često je efektivnost eksploatacije u suprotnosti sa
zahtevima zaštite prirodne sredine. Na primer, poznato je da je racionalni razvoj
površinskog kopa koji obezbeđuje minimalni srednji koeficijent otkrivke.
Poštovanje ovog kriterijuma uvek ne obezbeđuje optimalno iskorišćenje
otkopanog prostora za odlaganje od čega zavisi veličina spoljašnjeg odlagališta i
površina narušenog zemljišta.
• Savremeni razvoj površinske eksploatacije treba da obezbedi takvu tehnologiju koja uz
sigurnost i ekonomičnost ispunjava i sledeće uslove:
- Eksploatacija treba da obezbedi minimalni koeficijent narušavanja površine zemlje
kako bi površina narušenog zemljišta po jedinici otkopane mineralne sirovine bila
minimalna;
- U etapama otvaranja i razvoja površinskog kopa dinamika narušavanja i obnavljanja
zemljišta treba da je najpogodnija tako da je raspon vremena između narušavanja i
obnavljanja minimalan, a da se veći deo narušavanja prenese na što kasniji period
eksploatacije;
- Formiranje otkopanog prostora i odlagališta otkrivke treba da obezbedi uslove za
rekultivaciju saglasno planiranom ponovnom iskorišćavanju obnovljenog zemljišta.
• Realizacija ovih uslova moguća je na sledeći način:
- Primenom odlaganja u otkopani prostor površinskog kopa ne samo pri eksploataciji
horizontalnih i blago nagnutih ležišta već i kod strmih i nagnutih ležišta;
- Primenom tehnologije eksploatacije sa odlaganjem u otkopani prostor jednog
površinskog kopa i otkrivke sa drugih površinskih kopova sa ciljem da se obezbedi što veća
popunjenost;
- Primenom selektivne eksploatacije plodnog ili potencijalno plodnog materijala i
odlaganja na završne konture odlagališta
- Postizanjem uslova za što brže i efektivnije privođenje kulturi, što se može realizovati
formiranjem odlagališta do završne visine sa kasnijim istovremenim razvojem svih etaža na
odlagalištu ili kod hidroodlagališta i jalovišta omogućavanje brzog popunjavanja i
postepenog privođenja kulturi;
- Formiranjem pogodnog oblika površine odlagališta za dalju primenu.
• Sve navedene i druge mere treba predvideti u fazi projektovanja i sprovoditi u periodima
eksploatacije. Uporedo sa usavršavanjem tehnologija eksploatacije posebnu pažnju treba
posvetiti unapređenju rekultivacije narušenog terena. Rekultivacija predstavlja sastavni deo
racionalnog iskorišćenja resursa zemlje sa ciljem da se obezbedi što efektivnije iskorišćenje
obnovljenog zemljišta u skladu sa oblikovanim terenom po ekološkim i organizacionim
uslovima.
 3.5. Iskorišćenje zemljišta pri eksploataciji
horizontalnih ležišta
• Usavršavanje tehnologije površinske eksploatacije horizontalnih i blago nagnutih ležišta za racionalno
raspolaganje sa zemljištem treba da se kreće u pravcu smanjenja površine zemlje pod objektima
površinskog kopa i racionalnog oblikovanja površine odlagališta. U procesu eksploatacije ovih ležišta
obnavlja se veći deo korišćene površine zemljišta pošto se otkopani prostor zapunjava otkrivkom, a
radovi na rekultivaciji su sastavni deo tehnološkog procesa. Nezapunjeni prostor se po zatvaranju
površinskog kopa po pravilu prepušta vodoprivredi. Kod plitkih ležišta velike debljine gubici površine
zemljišta iznose 5% do 10% u odnosu na ukupnu površinu zahvaćenu površinskom eksploatacijom. U
slučajevima kada je nivo podzemne vode iznad nivoa odloženog materijala unutrašnjeg odlagališta ono
se potapa, a gubici površine zemljišta dostižu 100%. Površine pod površinskom eksploatacijom posebno
su velike kod dubokih blago nagnutih ležišta. Tako je približno, za površinske kopove dubine 300 m sa
nagibom kosina od 35 sa dimenzijama eksploatacionog polja 7000 x 9000 m veličina ostatka narušene
površine približno 2200 x 9000 m, (Sl. 3.5.). U takvim uslovima samo oko 60% svih narušenih površina
može biti rekultivisano za poljoprivrednu proizvodnju.
• Površina narušenog zemljišta (m2) koja ostaje nakon završetka površinske eksploatacije određuje se
približno preko sledeće formule: Sz = Lt (Ht (ctg r + ctg z) + Bk),
gde je: Lt-dužina završne konture površinskog kopa po terenu, Ht-odgovarajuća dubina
površinskog kopa, r-ugao nagiba radnog boka površinskog kopa po zatvaranju i dostizanju ugla
neradnog boka, z-ugao nagiba završne kosine unutrašnjeg odlagališta, Bk-širina dna površinskog
Površina zemljišta narušenog usekom otvaranja za blago nagnuta ležišta određuje se po sledećoј
formuli:
Su = Hu (ctg-ctgu) (Bu + Hu ctgu(1-ctgz tg),
gde je: Hu-dubina useka, Bu-širina dna useka, -ugao nagiba dna useka (ugao pada ležišta),
- ugao nagiba boka useka pri maksimalnoj dubini.

• U procesu eksploatacije blago nagnutih ležišta sa produbljavanjem površinskog kopa narušavana

površina raste. Kod horizontalnih ležišta narušena površina eksploatacijom je stalna. Menja se
samo pozicija useka otvaranja koji prati razvoj unutrašnjeg odlagališta. Pošto radovi na
eksploataciji narušavaju značajnije površine zemljišta neophodno je nalaziti načine za smanjenje
gubitaka resursa zemlje usavršavanjem tehnologije i sistema eksploatacije.
Jedna od mogućnosti smanjenja površine zemljišta pod usecima otvaranja je izrada komunikacije
tunelom ispod odlagališta (Sl. 3.6.) koji omogućava značajno uvećanje zapremine unutrašnjeg
odlagališta, smanjenje dužine transporta i umanjenje gubitaka resursa zemlje, a omogućava
povećanje površine za rekultivaciju. Tunel koji se stalno produžava i zasipa unutrašnjim
odlagalištem predisponiran je za transport transporterima. Dopunski troškovi otkrivke zbog izrade
tunela treba da se nadoknade pouzdanijim transportom, uvećanjem zapremine unutrašnjeg
odlagališta i smanjenjem narušenih površina zemljišta
 9000
A 2

7000
4

A - A B - B
2200 1 4
3 2500

300 260
40° 40°

100
100

Sl. 3.5. Šema završne konture površinskog kopa (1-unutrašnje odlagalište, 2-spoljašnje odlagališta,
3, 4-izvršeni završni radovi površinskog kopa)
 2

Sl. 3.6. Šema površinske eksploatacije sa tunelom (1) ispod unutrašnjeg odlagališta (2)

• Osnovni izvor narušavanja zemljišta je prostor koji ostaje nakon zatvaranja površinskih kopova koji
iznosi oko dve trećine od ukupne površine. Ta površina obuhvata završnu radnu i odlagališnu zonu
površinskog kopa čiji je oblik u funkciji tehnologije otkopavanja i odlaganja. Umanjenje površine u konturi
završnih radova može se realizovati odlaganjem otkrivke drugih susednih površinskih kopova (Sl. 3.7.a.) ili
racionalnim odlaganjem otkrivke u otkopani prostor (Sl. 3.7.b .).
a.
3 1

4 4
2

b. 6

5
4
4

Sl. 3.7. Šeme odlaganja otkrivke u završnu konturu sa drugih površinskih kopova (a) i racionalno odlaganje
po blokovima (b) (1-aktivni površinski kop, 2-površinski kop u otvaranju, 3-narušeni prostor u završnoj
konturi, 4-rekultivisani prostor, 5, 6-blokovi na otkopavanju i odlaganju otkrivke)
 • U prvom slučaju je moguće potpuno popunjavanje prostora završne konture površinskog kopa sa
svođenjem na minimum površine narušenog zemljišta. Nedostatak su dopunski troškovi transporta
otkrivke na veća rastojanja. U drugom slučaju, šemu je moguće realizovati eksploatacijom ležišta po
blokovima ili poljima, kada se zatvara deo po deo površinskog kopa.
a. b. c.

Sl. 3.8. Oblici površine odlagališta formiranih odlagačima

(a - u obliku konusa, b – u obliku paralelnih i c - u obliku lepezastih grebena)

• Pri eksploataciji horizontalnih i blago nagnutih ležišta površina unutrašnjih odlagališta, po pravilu, ima
neravni oblik sa izlomljenim presekom kao posledica karakteristika primenjenih tehnoloških šema odlaganja
i opreme. U slučaju primene beztransportnih i transportnih šema sa transporterima i odlagačima, površina
odlagališta je u obliku sistema konusa i grebena. Takva površina nije pogodna za biološku rekultivaciju i
potrebni su veliki radovi na tehničkoj rekultivaciji. Veliki obim radova na planiranju javlja se posebno kod
paralelnih konusa ili grebena (Sl. 3.8.). Umanjenje obima radova na planiranju može se postići umanjenjem
širine blokova na odlaganju otkrivke što se negativno odražava na tehnološke pokazatelje eksploatacije.
Najefikasnija mera za smanjenje radova na planiranju je primena visinskog odlaganja kada je površina
odlagališta u obliku lepezastih grebena.
Često je korišćenje visinskog odlaganja odlagačima posledica uvećanog obima radova na otkopavanju
otkrivke. Planiranje površina vrši se buldozerima ali i bagerima dreglajnima zapremina kašike do 20 m3.
Troškovi planiranja padaju na teret rekultivacije. U početku eksploatacije ležišta velike debljine prijemna
mogućnost unutrašnjeg odlagališta je veća od količine otkrivke pa je i nivo odlagališta niži od nivoa terena. Sa
razvojem i produbljavanjem površinskog kopa raste i visina odlagališta. Nakon dostizanja planirane visine
odlagališta sa maksimalnim iskorišćenjem tehnoloških parametara opreme, sa produbljavanjem visina
unutrašnjeg odlagališta prelazi nivo terena i javlja se potreba za formiranjem spoljašnjih odlagališta. Ovako
formirano odlagalište ima terasastu površinu (Sl. 3.9.a.). Optimalni oblik se postiže sa aktivnim formiranjem
odlagališta (Sl. 3.9. b. i c.) prilagođavanjem tehnologije odlaganja
2
1
a.

1 2
b.

2
1
c.

Sl. 3.9. Profil unutrašnjeg odlagališta pri pasivnom (a) i aktivnom (b, c) odlaganju
otkrivke,(1-površinski kop, 2-unutrašnje odlagalište)
 3.6.Iskorišćenje zemljišta pri površinskoj eksploataciji strmih
ležišta
Površinska eksploatacija nagnutih i strmih ležišta vrši se sistemima sa formiranjem spoljašnjih odlagališta sa velikim
površinama narušavanja zemljišta. Dinamika narušavanja i obnavljanja zemljišta je veoma nepogodna. Ekonomski
pokazatelji se pogoršavaju sa produbljavanjem zbog povećanja visinske razlike transporta i rasta tekućeg koeficijenta
otkrivke. Ovo ukazuje na potrebu razvoja tehnoloških procesa sa manjim narušavanjem zemljišta, povoljnijom
dinamikom radova sa, po mogućstvu, stalnim transportnim rastojanjima.

•Naučna istraživanja i praksa su pokazali da postoji u određenim uslovima mogućnost odlaganja u otkopani prostor.
Takva mogućnost se otvara pri dobroj dinamici razvoja i u slučajevima kada je moguće u otkopani prostor odložiti
otkrivku sa susednih površinskih kopova. Zbog toga je racionalna etapna površinska eksploatacija do završne
konture sa formiranjem i spoljašnjih i unutrašnjeg odlagališta. Umanjenje tekućeg koeficijenta narušene površine
zemljišta kod eksploatacije nagnutih i strmih ležišta moguće je skraćenjem vremena formiranja spoljašnjih odlagališta
do pune visine sa što bržom rekultivacijom.

•Mogućnost odlaganja dela otkrivke u unutrašnji otkopani prostor površinskih kopova strmih ležišta javlja se nakon formiranja
završne konture dela površinskog kopa sa odlaganjem na spoljašnja odlagališta. Front radova se postavlja normalno na
prostiranje ležišta sa napredovanjem u pravcu prostiranja. Ovakav razvoj radova moguć je pod sledećim uslovima:

•- Pri eksploataciji sinklinalnih ležišta dubine do 250 m, rasednutih delova ležišta i gornjih delova ležišta pri jasnom
razgraničenju na površinsku i podzemnu eksploataciju;

•- Na površinskim kopovima gde se vrši rekonstrukcija zato što je dalje odlaganje na spoljašnja odlagališta
neekonomično ili nemoguće;

•- U fazi zatvaranja velikih i dubokih površinskih kopova.

•Eksploatacija nagnutih ležišta u određenim uslovima se može vršiti sa odlaganjem u otkopani prostor. Tehnologija
eksploatacije je tada slična navedenoj za strma izdužena ležišta.
 »Etapna eksploatacija nagnutih i strmih ležišta omogućava raniju realizaciju rekultivacije odlagališta. Prema proračunima, površina narušenog zemljišta umanjuje na 30 do 40%, a istovremeno se površina nezapunjenog prostora završne konture umanjuje za 2.5 do 3 puta.

•Jedan od uslova izvođenja rekultivacije odlagališta u periodu eksploatacije je ravnomerno napredovanje

frontova na otkopavanju otkrivke i na odlaganju. Poželjno je da se što pre i selektivno otkopani plodni
sloj smešta na završnu konturu odlagališta.

•Pri eksploataciji u blokovima eksploataciono polje se deli na blokove čije dimenzije zavise od zaleganja
ležišta i rudarsko-tehničkih uslova eksploatacije. Počinje se sa eksploatacijom bloka sa najnižim
koeficijentom otkrivke sa odlaganjem na spoljašnja odlagališta. Otvaranje se vrši, po pravilu,
kombinacijom unutrašnjih i spoljašnjih useka. Po otkopavanju prvog otvara se drugi blok unutrašnjim
usekom sa odlaganjem otkrivke u otkopani prostor. Primenom eksploatacije po blokovima znatno se
umanjuje narušavanje površina zemljišta spoljašnjim odlagalištima. Teži se otvaranju etaža na otkrivci
sa što većim visinama čime se ostvaruje veći nagib bočnih radnih kosina i manji tekući koeficijent
otkrivke. Nedostatak ovakve eksploatacije je potreba za deponovanjem plodnog materijala blokova kako
bi se kasnije odložio na završnu površinu unutrašnjeg odlagališta.

•Odlaganje u otkopani prostor dubokih kopova može biti veoma složeno zbog obezbeđivanja sigurnosti
radova i realizacije što većih visina etaža odlagališta. Ovo se postiže oslanjanjem donje ivice kosine
unutrašnjeg odlagališta na bok površinskog kopa ili formiranjem predodlagališta. U zavisnosti od uslova
moguće su različite šeme odlaganja (jednostrane i dvostrane, podužne i poprečne, itd). Predodlagališta
se formiraju buldozerima uz kamionski transport materijala.
 3.7. Spoljašnja odlagališta površinskih
kopova
•Spoljašnja odlagališta predstavljaju značajnu opasnost po prirodnu okolinu. Površine zauzete spoljašnjim
odlagalištima prevazilaze površine površinskih kopova. Emisija prašine sa odlagališta ugrožava nekoliko
puta veće površine od površina odlagališta. Na površinskim kopovima uglja štetni uticaj imaju pojave
samozapaljenja uglja koji na odlagališta dospeva kao posledica osiromašenja uglja. U takvim slučajevima
tehnologija odlaganja treba da onemogući pojavu samozapaljenja uglja.
•Odlagališta površinskih kopova su značajan izvor narušavanja površine zemljišta i tekućeg povećanja
troškova u svim etapama eksploatacije. Stalni rast troškova je posledica brzog uvećanja dimenzija
odlagališta i udaljavanju radilišta na otkopavanju otkrivke i odlaganju pa samim tim i uvećanja transportnih
rastojanja. Pri maloj početnoj visini odlagališta uvećava se površina narušavanja zemljišta prekrivenog
odlagalištem što povlači značajno povećanje troškova. Zbog toga u površinskoj eksploataciji postoji stalna
tendencija povećanja visine odlagališta formiranjem većeg broja sve viših etaža.
•Racionalna visina odlagališta određuje se na osnovu tehno-ekonomskih analiza uz uticaj transportnih
rastojanja otkrivke, visine podizanja na odlagalište i troškova za odlaganje i rekultivaciju. Ograničavajući
faktori su geomehanička stabilnost etaža i generalne kosine odlagališta i ekologija. Visina odlagališta zavisi
od njegove zapremine, pri čemu veća zapremina povlači i veću visinu. Tako se u odnosu na dužinu kosine
optimalna visina menja. U zavisnosti od visine odlagališta menjaju se i tehnološke šeme odlaganja.
Visina kamionskih odlagališta, posebno za ležišta uglja, iznosi za zapremine do 100 mil.m3 do 80 m,
a za zapremine od 100 do 500 mil.m3, od 80 do 120 m. Za svaki površinski kop se utvrđuje optimalni
odnos (Ko) između dužine (Lo) i visine (Ho) odlagališta. Za površinske kopove uglja je izveden
odnos: Ko=Lo/Ho=18 do 22. Pri poznatoj zapremini otkrivke za odlaganje moguće je odrediti
racionalne parametre odlagališta (visinu i sa odgovarajuće strane širinu Bo i dužinu Lo).
•Pri jednostranom razvoju odlagališta je: Lo/Bo = 1; Lo=Bo=(1822)Ho. Pri dvostranom razvoju je:
Lo/Bo=2; Lo=(1822)Ho; Bo=0.5Lo=(911)Ho.
•Određivanje lokacije odlagališta zahteva detaljnu i svestranu analizu varijanti uzimajući u obzir cenu
zemljišta i uticaj na prirodnu sredinu. Teži se ka zauzimanju minimalne površine plodnog terena za
odlagalište. U isto vreme spoljašnja odlagališta treba da su locirana na pogodnom mestu u odnosu na
eksploataciju po mogućstvu što bliže površinskom kopu, da transportne komunikacije budu bez
velikih uspona i padova, da imaju dovoljnu zapreminu i ne remete dalju perspektivu razvoja
površinske eksploatacije. Izbor lokacije odlagališta se utvrđuje minimizacijom troškova transporta,
odlaganja i rekultivacije uz uticaj vremena ulaganja, što se može predstaviti sledećim izrazom:
j t C = Cz + Cš + Cr + Ct + Co  min,
gde je: j t C-ukupni troškovi odlagališta, transporta, odlaganja i rekultivacije po svakom
odlagalištu (j) u t-toj godini, Cz- troškovi otkupa zemljišta pod odlagalištem, Cš- nadoknada štete
prema zakonskim propisima, Cr- troškovi rekultivacije odlagališta i drugih pratećih narušavanja
zemljišta koja prate odlaganje, Ct- troškovi transporta otkrivke od površinskog kopa do odlagališta,
Co- troškovi odlaganja.
•U odnosu na narušavanje zemljišta najracionalnije je formiranje odlagališta na neplodnom zemljištu,
uvalama, močvarama, itd. Ukoliko su ti prostori na velikom rastojanju rastu troškovi transporta pa se mora
sprovesti detaljna tehno-ekonomska analiza uz učešće troškova otkupa zemljišta i zakonskih nadoknada
zbog gubitka prinosa i rekultivacije. Parametri odlagališta treba da obezbede veliku efektivnost iskorišćenja
prostora, odnosno, da omoguće odlaganje maksimalne količine otkrivke. Ovo se postiže uvećanjem visine
odlagališta do dozvoljenih vrednosti i formiranjem takvog oblika koji obezbeđuje minimalni koeficijent
narušavanja površine zemljišta odlagalištem. Osnovni zahtev tehnologiji odlaganja je postizanje pune visine
odlagališta, za što kraće vreme, čime se kasnije obezbeđuje racionalna dinamika narušavanja i obnavljanja
zemljišta i pogodni uslovi za brzo privođenje kulturi. Formiranje završne, gornje, etaže odlagališta vrši se u
skladu sa zahtevima biološke rekultivacije nanošenjem plodnog sloja i oblikovanjem terena za što manji
obim radova na planiranju pri tehničkoj rekultivaciji.
•Površinu i dinamiku narušavanja zemljišta pri odlaganju karakterišu srednji, tekući i etapni koeficijenti
narušavanja odlagalištem. Srednji koeficijent narušavanja zemljišta odlagalištem Po (m2/m3) određuje se
iz izraza: Po=So/Vo, gde je: So-površina osnove odlagališta, Vo-zapremina spoljašnjeg odlagališta: Vo=Ko
Kro Vok, gde je: Ko-koeficijent kojim se utvrđuje deo zapremine otkrivke koji se odlaže na spoljašnje
odlagalište u odnosu na ukupnu zapreminu otkrivke površinskog kopa, Kro-koeficijent rastresitosti na
odlagalištu (Kro=1.05-1.15), Vok-zapremina ukupne otkrivke površinskog kopa. Ukoliko se otkrivka odlaže
na nekoliko spoljašnjih odlagališta sa različitim parametrima, za određivanje ukupnog koeficijenta
narušavanja zemljišta neophodno je odrediti koeficijent za svako odlagalište posebno. Etapni koeficijent
narušavanja odlagalištа Poe za period T (na primer godina) eksploatacije ležišta određuje se po formuli:
Poe = t=1T Sot/t=1T Vot,
gde je: Sot- površina osnove odlagališta u t-toj godini, Vot- zapremina otkrivke smeštene na odlagalište u
t-toj godini.
Tekući koeficijent narušavanja zemljišta odlaganjem u t-toj godini za više odlagališta (n) određuje se iz
sledećeg izraza Pot=i=1nSoit/i=1nVoit,
gde je: Soit, Voit- površina i zapremina otkrivke odložene na i-to odlagalište u t-toj godini

•Radi isključenja mogućnosti pojave klizišta i deformacija kosina, posebno rekultivisanih odlagališta,
uglovi nagiba se ublažavaju. Pri tome nastaje potreba za dopunskom površinom narušavanja zemljišta
(Sd): Sd = Do Lo, gde je Do-dopuštena širina osnovice odlagališta, Lo-obim odlagališta. Pri
ublažavanju ugla nagiba kosine odlagališta formiranjem etažne površine širina Do se određuje iz
izraza:
Do = 0.5 Ho (ctg-ctg),
gde je: Ho- visina etaže odlagališta, - ugao nagiba kosine etaže, - ugao nagiba ublažene
kosine.
•Kriterijum efektivnosti oblika odlagališta po planu je, takođe, koeficijent zapremine po površini osnove
odlagališta (Kv), površina zaštitne zone (Sz) po milionu m3 otkrivke (Kz) i koeficijent oblika odlagališta
(Ko):
Kv=Vo/So, (m3/km2); Kz=Sz/Vo; Ko=Lo/Lk,
gde je: Lo - obim osnove odlagališta, Lk - obim kruga čija je površina jednaka površini osnove
odlagališta.
•Oblik odlagališta treba da se što više uklopi u postojeći reljef i uz analizu ruže vetrova da mu se obezbede
odgovarajuće zaštitne zone. Izbor mesta spoljašnjeg odlagališta podleže ekološkoj i ekonomskoj analizi sa
uticajem prirodnih, tehničkih, tehnoloških i organizacionih faktora. Potrebno je utvrditi cenu zemljišta i stepen
sniženja nivoa plodnosti zemlje odlagališta i dinamiku narušavanja i obnavljanja, koja zavisi od parametara i
redosleda formiranja odlagališta po planu i visini. Ovaj zadatak u opštem obliku se može predstaviti sledećim
izrazom:
in tT = Cz + Cd + Cr + Ct + Co  min,
gde je: n - broj odlagališta, T - period optimizacije (vreme do momenta završetka rekultivacije), Cz
-troškovi otkupa zemljišta pod odlagalištem, Cd - troškovi doprinosa za poljoprivredno zemljište, Cr -troškovi
rekultivacije, Ct - troškovi transporta otkrivke od površinskog kopa do odlagališta, Co -troškovi odlaganja.
a. b.

II
I II
I

c. d.
II

II I II I

II
e. f.

II II I II
III
I III

g. h.

II
III I II I
I

Sl. 3.10. Šeme formiranja spoljašnjih odlagališta po planu

•Šeme formiranja spoljašnjih odlagališta razlikuju se po razvoju po planu i po visini. Šeme formiranja
odlagališta zavise od reljefa terena, položaja odlagališta u odnosu na površinski kop, redosleda odlaganja,
napredovanja fronta radova na odlaganju i vrste zemljišta koje se narušava odlagalištem. Razvoj odlagališta
po planu može biti jednostran-podužni (Sl. 3.10.a.), jednostran-poprečni (Sl. 3.10.b.), dvostran-podužni (Sl.
3.10.c.), dvostran-poprečni (Sl. 3.10.d.), lepezast (Sl. 3.10.e.) i kombinovan (Sl. 3.10.f.g.h.). Razvoj
odlagališta po planu utiče na dinamiku narušavanja i obnavljanja zemljišta posebno na nagnutom terenu.
Položaj odlagališta na nagnutom terenu sa jednostranim poprečnim razvojem dovodi do velikog intenziteta
narušavanja u početnom periodu formiranja odlagališta. Sa razvojem odlagališta uvećava se njegova visina i
smanjuje koeficijent narušavanja zemljišta odlagalištem. Jednostrano odlaganje do pune visine odlagališta
omogućava bržu rekultivaciju. Višeetapno kombinovano formiranje odlagališta po planu omogućava izbor
racionalne dinamike narušavanja zemljišta. Odlagališta locirana na velikoj površini imaju manji koeficijent
narušavanja u odnosu na više odlagališta iste ukupne zapremine.

a. 4
3
2
1

b.
3
2
1
Sl. 3.11. Šeme formiranja odlagališta po visini (a-po etažama, b-istovremeno odlaganje po celoj visini,
1, 2, 3-etaže odlagališta, 4-rekultivisana površina odlagališta)
•Intenzitet narušavanja zemljišta i mogućnost obnavljanja u mnogome zavisi od šeme formiranja po visini
odlagališta. Nezavisno od mehanizacije na odlaganju moguće su dve principijelne šeme formiranja
odlagališta (Sl. 3.11.). To je odlaganje po etažama i istovremeno odlaganje na svim etažama odlagalištа.
•Šema odlaganja po etažama omogućava u prvoj fazi smanjenje transportnih troškova zbog manje visine
odlagališta ali se za smeštanje otkrivke angažuje maksimalna površina. Sa rekultivacijom se u takvim
slučajevima započinje posle 15 do 20 godina od početka odlaganja. Za prekrivanje površine odlagališta
plodnim zemljištem nema rezerve materijala imajući u vidu da se tada otkopavaju niže etaže površinskog
kopa. Etažno formiranje umanjuje probleme stabilnosti kosina i rada na više radilišta.
•Šema istovremenog formiranja svih etaža na odlagalištu je organizaciono složenija ali obezbeđuje
minimalno godišnje narušavanje odlaganjem. U prvoj etapi razvoja postiže se puna visina odlagališta, a u
drugoj ravnomerno napredovanje frontova po svim etažama. U zavisnosti od godišnje otkopane zapremine
otkrivke i mogućnosti mehanizacije ova šema omogućava skraćenje vremena početka rekultivacije na 3 do 7
godina i snižava stepen erozije odlagališta. Omogućeno je postepeno narušavanje zemljišta i usaglašeno
odlaganje i rekultivacija. Rezerve plodnog materijala sa površinskog kopa su raspoložive za smeštanje na
završnu gornju etažu odlagališta.
•Parametri spoljašnjih odlagališta u velikoj meri utiču na koeficijent narušavanja zemljišta. Od zapremine,
visine i oblika osnove zavisi intenzitet narušavanja, vreme rekultivacije i tehno-ekonomski pokazatelji radova
na transportu, odlaganju i rekultivaciji. Za bilo koji oblik odlagališta bočne kosine i površine zaštitnih zona
smanjuju efektivnost iskorišćenja zemljišta. Sa uvećanjem dužine obima osnove odlagališta, takođe se,
snižava efektivnost iskorišćenja zemljišta zbog potrebe za narušavanjem veće površine. Obim osnove
odlagališta moguće je orijentaciono izračunati po sledećoj formuli: Lo = K (So)1/2,
gde je: K-koeficijent proporcionalnosti koji zavisi od oblika odlagališta, So-površina osnove
odlagališta.
Pri ravnoj površini osnove odlagališta koeficijent proporcionalnosti je minimalan za odlagališta u
obliku kruga ili kvadrata. Za odlagališta kružne osnove obim je 1.13 do 1.41 puta manji u odnosu na
pravougaoni oblik sa odnosom strana 1:1 do 1:4.
Povećanje visine odlagališta uvećava zapreminu, umanjuje potrebnu površinu osnovice i smanjuje
troškove radova na odlaganju. Dvostruko uvećanje visine umanjuje koeficijent narušavanja
odlaganjem 1.4 do 1.9 puta u zavisnosti od veličine odlagališta. Sa druge strane, uvećanje visine
povećava troškove transporta i rekultivacije. Usložnjavaju se uslovi za rekultivaciju i produžava se
vreme između narušavanja i obnavljanja zemljišta i ograničavaju vidovi biološke rekultivacije. Viša
odlagališta značajnije ugrožavaju okolinu zbog veće emisije prašine i vizuelnog izgleda. Zbog toga je
za svaki konkretni slučaj potrebno racionalno odlučivati o parametrima odlagališta koji treba da
obezbede dobre tehno-ekonomske pokazatelje i minimalno narušavanje zemljišta. Zapremina
spoljašnjeg odlagališta je:
Vo = Ho(So + Sg + (So Sg)1/2)/3,
gde je: Sg-površina gornje etaže odlagališta (m2), koja je za:
-pravougaoni oblik odlagališta:
Sg = So-2 Ho ctgz (Ao +Bo-2Ho ctgz),
Ao-dužina odlagališta, Bo-širina odlagališta, z-ugao završne kosine odlagališta;
-okrugli oblik odlagališta:
Sg = So- (Ro2-2RoHoctgz+Ho2 ctg2z),
Ro-radijus osnove odlagališta.
•Srednji koeficijent narušavanja zemljišta odlagalištem koji se računa na milion m3 otkrivke određuje se
prema sledećim formulama:
-za odlagališta pravougaonog oblika:
Po=1023(So+2Bz(Ao+Bo+Bz)/(Ho(2So-2HoctgAz(Ao+Bo2Hoctgz))+
+(So(So-2Hoctgz(Ao+Bo-2Hoctgz)))1/2),
Bz-širina zaštitne zone po obodu;
-za odlagališta okruglog oblika:
Po=1023(So+Bz(2Ro+Bo+Bz))/(Ho(2So-(Ro2-2RoHoctgz+Ho2ctg2z))+
+(So(So(Ro2-2RoHoctgz+Ho2ctg2z)))1/2).
•Osnovni uticaj na površinu narušavanja zemljišta odlagalištem ima visina i površina osnove odlagališta.
Tako, na primer, pri kvadratnoj osnovi odlagališta se više od 100 ha smanjuje narušavanje zemljišta pri
povećanju visine za 70 m. Pri daljem povećanju visine intenzitet smanjenja narušavanja se snižava pa se u
zavisnosti od površine osnove i ograničava visina odlagališta po ovom uslovu. Zato je pri površinama
odlagališta između 100-300, 400-900, 1000-1500 i 2000 i više ha, odgovarajuća visina odlagališta 50-60, 70-
80, 85-100 i 110-140 m. Ugao završne kosine odlagališta ima najveći uticaj na koeficijent narušavanja pri
malim površinama odlagališta (do 100 ha).
•Pored buldozera i odlagača korišćenje bagera dreglajna na odlaganju je sve češće u diskontinualnim
sistemima eksplotacije. Ovo je uslovljeno nizom prednosti u odnosu na buldozere i bagere kašikare. To su
veći radni parametri i širina bloka na odlaganju, mogućnost odlaganja iznad nivoa stajanja, itd.
•Proračuni pokazuju da je korišćenje bagera dreglajna neekonomično za niže visine etaža (20 do 30 m). U
ovim slučajevima bolje pokazatelje daju bageri kašikari. Korišćenje dreglajna je opravdano u sledećim
uslovima:
Pri odlaganju na tlo koje je slabe nosivosti ili ovodnjeno, što utiče na stabilnost kosina odlagališta;
- Pri odlaganju materijala slabe nosivosti ili kada je slaba mogućnost oceđivanja površine odlagališta;
- Pri povećanju visine odlagališta formiranjem nove etaže i rada dreglajna sa više podetaža;
- Pri radu na odlagalištima velike visine (50 do 100 m).
•Poznato je da je pri kamionskom transportu dominantno odlaganje buldozerima koje obezbeđuje jednostavan
rad i male eksploatacione troškove. Prelaskom na visoka odlagališta sa smeštanjem otkrivke na složeni reljef
ili nepovoljnu osnovu posebno vlažnog materijala slabe nosivosti, javljaju se teškoće sa odlaganjem samo
buldozerima. Osnovni je problem vezan za sigurnost radova. Pod takvim uslovima formiranje predodlagališta
ne obezbeđuje pouzdanu garanciju sigurnosti rada velikih kamiona. Izrada specijalnih potpornih objekata koja
je komplikovana pri eksploataciji takođe ne obezbeđuje potpunu sigurnost. Pojavu nestabilnosti kosina
odlagališta, do koje dovodi istresanje kamiona na rastojanju od 4 do 10 m od ivice etaže, prati povećanje
buldozerskih radova sa složenijom tehnologijom i uvećanim troškovima.
•Primena bagera dreglajna na odlaganju uz kamionski transport otkrivke omogućava povećanje visine etaže,
obezbeđuje sigurnost rada kamiona i umanjuje troškove izrade puteva. Šeme odlaganja proizilaze iz uslova
horizontalnog kretanja bagera, postavljene trase puteva i mogućnosti visinskog, dubinskog i kombinovanog
odlaganja. Šema odlaganja sa postavljanjem bagera dreglajna na podetažu ispod nivoa transporta data je na
Sl. 3.12. Kamioni vrše istovar u dreglajnom pripremljeni prijemni usek.
 OB
B
a Rk Ricos 
Hv
Hu
s
o H

1.5Ri

L


• Sl. 3.12. Šema dubinskog podetažnog odlaganja bagerom dreglajnom sa kamionskim transportom
(B-širina bloka na odlaganju, Hu-maksimalna dubina prijemnog useka, L-širina prijemnog useka
(dužina zone istresanja kamiona), Hv-visina visinske podetaže, H-visina etaže odlagališta, s, o-
ugao nagiba kosine etaže i ugao pri mogućem obrušavanju)

•Dužina (Lu) i zapremina prijemnog useka treba da je dovoljna da obezbedi istresanje kamiona bez čekanja i
neprekidni rad bagera dreglajna. Dreglajn odlaže dubinski i formira dubinsku podetažu koristeći maksimalno
radne parametre: radijus kopanja (Rk) i radijus istresanja (Ri). Podetaža iznad nivoa stajanja bagera
dreglajna se formira ili njegovim visinskim radom ili se koristi kao rezervna zapremina za buldozersko
odlaganje kada se ostavlja sigurnosno rastojanje od najmanje 1,5Ri. Formiranje površine za istresanje i
kamionskog puta (a) realizuje se ili dreglajnom ili buldozerskim odlaganjem. Zapremina tog materijala i
smeštanje za visinsku podetažu za izgradnju puta može se vršiti u periodima stajanja dreglajna ili pri vršnoj
eksploataciji otkrivke kada je moguće stabilizovati rad na odlagalištu sa radom kamiona bez zastoja.
Osnovne tehnološke šeme kontinualnih i diskontinualnih sistema sa direktnim prebacivanjem mekog
materijala otkrivke u otkopani prostor veoma detaljno su razrađene. Kao posebna moguća je i tehnološka
šema direktnog prebacivanja u otkopani prostor izminiranog materijala. Primer jedne takve uprošćene šeme
dat je na Sl. 3.13., sa nagnutim slojem mineralne sirovine. Pri horizontalnom terenu i razvoju radova po
padu ležišta, visina etaže na otkrivci se uvećava za svaki blok. Za održavanje srednje visine etaže na
otkrivci sa direktnim prebacivanjem u otkopani prostor u svakom sledećem bloku otkopava se deo visine
koja iznosi: Hu = A sin, gde je: A- širina bloka bagera dreglajna, -ugao nagiba po padu ležišta. Višak
otkrivke sa dela više etaže koju dreglajn visinskim radom više ne može direktno prebacivati u otkopani
prostor transportuje se kamionima. Broj etaža raste sa napredovanjem fronta.
Miniranje otkrivke bloka dreglajna i deo narednog bloka vrši se istovremeno. Pri definisanju obima miniranja
teži se da se što veći deo otkrivke obruši direktno energijom miniranja u unutrašnje odlagalište. Za
otkopavanje bloka otkrivke dreglajn se postavlja na izminirani materijal na radnu površinu isplaniranu
buldozerima i radi dubinski. Za povećanje stabilnosti odlagališta ugao nagiba kosine ublažava se terasastim
profilom. OBD
Ri

Ho
Sl. 3.13. Tehnološka šema direktnog prebacivanja izminirane otkrivke u otkopani prostor bagerom

dreglajnom sa nagnutim ležištem

A A

•Sl.3.13. Tehnološka šema direktnog prebacivanja izminirane otkrivke u otkopani prostor bagerom
dreglajnom sa nagnutim ležištem
•Tehnološka šema direktnog prebacivanja otkrivke u otkopani prostor horizontalnog ležišta sa dva sloja
mineralne sirovine prikazana je na Sl. 3.14. Miniranje se vrši istovremeno na bloku otkrivke i međuslojnoj
jalovini. Dreglajn se postavlja na isplaniranu radnu površinu izminiranog materijala međuslojne jalovine. U
visinskom radu dreglajn otkopava izminirani materijal etaže na otkrivci i odlaže ga na dno otkopanog
prostora. Međuslojnu jalovinu dreglajn otkopava dubinski i odlaže ga u viši deo odlagališta. Otkopavanje
mineralne sirovine vrši se po napredovanju dreglajna na sigurno rastojanje koje mora biti veće od radijusa
kopanja sa zabacivanjem kašike.
•Postoje i složenije šeme višestrukog prebacivanja otkrivke u otkopani prostor. Izbor tehnološke šeme
uslovljen je rudarsko-geološkim uslovima eksploatacije. Konačni izbor se vrši na osnovu tehno-ekonomske
ocene varijanti višestrukog prebacivanja ili odvoza dela otkrivke transportnim sredstvima .

OBD
A
Ri

H1

Ho
H2 c


A A A

Sl. 3.14. Tehnološka šema direktnog prebacivanja izminirane otkrivke u otkopani prostor kod
horizontalnog ležišta sa dva sloja mineralne sirovine
•Zbog visokih tehno-ekonomskih pokazatelja već široko primenjena podvodna eksploatacija ima dobru perspektivu. Sa druge strane
nedostaci podvodne eksploatacije često ograničavaju oblast primene. Formiranje hidroodlagališta otkrivke zahteva narušavanje
velikih površina zemljišta koje su dva do tri puta veće u odnosu na buldozerska odlagališta površinskih kopova. Hidroodlagalište je
posebno karakteristično po velikoj brzini narušavanja zbog etažnog formiranja. U slučaju lociranja hidroodlagališta na ravnom terenu
odmah se na dugi period zauzima završna površina odlagališta izgradnjom nasipa. Veća odlagališta sitnog materijala se dugo
isušuju pa se rekultivacija može realizovati u roku od 30 godina. Povoljnost je u tome što se hidroodlagališta, po pravilu smeštaju na
neproduktivni teren, nema erozije vetra, a završne površine su u osnovi pogodne za biološku rekultivaciju što snižava troškove.
•Za racionalno iskorišćenje zemljišta pri hidroodlaganju treba ispuniti sledeće zahteve:
- Povećanu stabilnost hidroodlagališta, čime se uvećava zapremina i snižava koeficijent narušavanja zemljišta i
onemogućava potapanje zemljišta u okruženju;
- Povećanu gustinu pulpe sa otkrivkom čime se povećava zapremina i efektivnost obnavljanja površine odlagališta;
- Ubrzavanje konsolidacije i povećanje brzine isušivanja površine hidroodlagališta što skraćuje vreme između narušavanja i
obnavljanja zemljišta i obezbeđuje etapnost odlaganja i rekultivacije;
- Iskorišćenje površina hidroodlagalšta po završetku istakanja za formiranje klasičnih odlagališta.
•Najsloženiji zadatak je ubrzavanje konsolidacije i povećanje brzine isušivanja površine hidroodlagališta. Sa aspekta daljeg
iskorišćenja značajno je upravljati karakteristikama i sastavom pulpe u procesu formiranja odlagališta čime se može vršiti dirigovano
odlaganje drenirajućih i vodonepropusnih slojeva. Formiranje hidroodlagališta u slojevima usložnjava tehnologiju i organizaciju i
umanjuje vrednosti tehno-ekonomskih pokazatelja. Ovaj nedostatak se može eliminisati istovremenim odlaganjem sitnih i krupnih
čvrstih čestica što se može ostvariti i formiranjem velikih hidroodlagališta za više površinskih kopova. Jedna od mogućnosti je i
formiranje plivajućih visećih drenažnih prizmi u telu odlagališta koje imaju hidrauličku vezu sa okolinom. Ovi drenažni elementi
nekoliko puta ubrzavaju proces konsolidacije, obezbeđuju uvećanje zapremine i ubrzanje obnavljanja zemljišta. Prizme istovremeno
služe kao posebni nasipi koji obezbeđuju etapnu pripremu za rekultivaciju ili formiranje suvih odlagališta. Dreniranje hidroodlagališta
omogućava povećanje isušivanja i snižavanje negativnog dejstva hidrauličnog faktora na stabilnost hidroodlagališta. Ovo
omogućava efikasnije odlaganje suvih materijala. Početak formiranja ovih kombinovanih odlagališta je izgradnja nasipa preko
nasutih sitnozrnih frakcija na hidroodlagalište.
 3.8. Selektivno otkopavanje i iskorišćenje plodnog sloja
•Površinski plodni ili potencijalno plodni sloj zemlje je značajan za rekultivaciju narušenog zemljišta. On se
sastoji od čvrstih, tečnih, gasovitih i živih komponenti. čvrsti deo čine mineralne materije i on predstavlja 80
do 90% ukupne mase plodnog sloja. U sastav čvrstog dela ulaze i organske materije čiji je osnovni deo (80%
do 90%) složeni kompleks humusa. Drugi deo sačinjavaju pore u kojima se nalaze tečne i gasovite
komponente. Kvalitetna plodna zemlja treba da ima poroznost između 40% i 60%.
•Tečni deo plodnog zemljišta sačinjava vodeni rastvor gasova, mineralnih i organskih materija. Ovaj deo
snabdeva biljke vodom i rastvorenim elementima pod dejstvom gravitacionih, kapilarnih i osmotskih sila.
Humusni vazduh se razlikuje od atmosferskog. Količina i sastav vazduha plodnog sloja, koji sadrži azot,
kiseonik, gas ugljene kiseline i slobodna organska jedinjenja, su nepostojani i zavise od mnogih proteklih
hemijskih, biohemijskih i bioloških procesa. Gas plodnog sloja je u vezi i ima razmenu sa atmosferom. Deo
gasa ugljene kiseline odlazi u atmosferu, a atmosferski vazduh obogaćen kiseonikom prodire u plodni sloj
zemlje. Živi deo plodnog sloja sadrži mikroorganizme (bakterije, gljive, alge, itd.) i predstavnike mnogih grupa
bezkičmenjaka i kičmenjaka.
•Plodnost humusa zavisi od sadržaja materija pogodnih za razvoj i održavanje vlage, aerizacije (dobra
aerizacija je važan uslov za razvoj sistema korenja i mikroorganizama), mehaničkog sastava i strukture
plodnog sloja, sadržaja toksičnih materija, itd. Plodni sloj nastaje složenim prirodnim procesima u toku
određenog perioda. Nagli razvoj tehničkog progresa dovodi do intenzivnog narušavanja plodnog sloja. Pri
tome, kao jedan od najaktuelnijih aspekata problema racionalnog iskorišćenja zemljišta pri površinskoj
eksploataciji je pažljiv odnos prema očuvanju plodnog sloja, prekrivanje tehnički rekultivisanog terena
plodnim slojem kao i uvećanje plodnosti tla na svim površinama.
Očuvanje i racionalno iskorišćenje plodnog tla u površinskoj eksploataciji zahteva rešavanje sledećih
zadataka:
- Određivanje načina iskorišćavanja selektivno otkopanog plodnog sloja u skladu sa prirodno-klimatskim
uslovima i kasnijom namenom prostora;
- Utvrđivanje racionalne tehnologije selektivnog otkopavanja plodnog sloja sa najmanjim gubicima i
razblaženjima;
- Razvoj tehnologije nanošenja plodnog sloja na tehnički rekultivisani prostor slabo produktivnog
materijala.
•Izvođenjem radova na površinskoj eksploataciji narušava se plodno zemljište otkopavanjem otkrivke,
spoljašnjim odlagalištima, pratećim objektima i raznim tipovima komunikacija. Dinamika narušavanja
zemljišta za vreme rada površinskog kopa je veoma neravnomerna i zavisi od položaja odlagališta,
mogućnosti njihovog formiranja i sistema eksploatacije. Pošto se veći deo plodnog sloja narušava u
početnom periodu eksploatacije ležišta kada nije moguće nanositi ga direktno na rekultivisani teren, mora
se deponovati na određeno vreme. Pri formiranju unutrašnjih odlagališta razlika u vremenu između
narušavanja i početka obnavljanja može biti mala (3 do 5 godina). Pri eksploataciji nagnutih i strmih ležišta
raspon vremena je uvećan na 10 i više godina.
•U saglasnosti sa osnovnim principima obnavljanja zemljišta potrebno je selektivno otkopavati i
transportovati plodni sloj na privremene deponije ili ih direktno nanositi na rekultivisani prostor i neplodno
zemljište. Nanošenje plodnog sloja predstavlja najefektivniji način formiranja novog plodnog zemljišta.
Postoje razne tehnološke šeme selektivnog otkopavanja i nanošenja plodnog sloja. Osnovni uslov primene
šeme je što veće umanjenje gubitaka po kvalitetu i količini.
•Gubici količina su vezani za nepotpuno otkopavanje i gubitke na deponijama pri transportovanju, pretovaru i
nanošenju na rekultivisani teren. Nepotpuno otkopavanje je često posledica korišćenja neodgovarajuće
tehnike i tehnologije u odnosu na ležište, kao i dinamički neblagovremenog otkopavanja. Veći gubici plodnog
sloja se javljaju ponekad pri nanošenju uz procese razmuljivanja, erozije i mešanja sa materijalom otkrivke.
Gubici kvaliteta plodnog sloja (razblaženje) povezani su sa gubicima količina mešanjem sa otkrivkom pri
otkopavanju, pretovaru i nanošenju. Pogoršanje strukturnih, agrohemijskih i mikrobioloških karakteristika
plodnog sloja može biti posledica nepravilnog i dugotrajnog deponovanja.
•Tehnološke šeme otkopavanja, transporta i nanošenja plodnog sloja treba da obezbede visoke tehno-
ekonomske pokazatelje (troškovi selektivne eksplotacije plodnog sloja, produktivnost rada, umanjenje
gubitaka, razblaženja i pogoršanja bioloških karakteristika materijala plodnog sloja). Pravovremena
realizacija radova na otkopavanju, transportu i nanošenju plodnog sloja moguća je pri stalnoj povezanosti sa
eksploatacijom ležišta sa svim vidovima narušavanja. Prevremeno otkopavanje ili kašnjenje pri nanošenju
plodnog sloja dovodi do gubitaka i neopravdaniih troškova. Osnovno narušavanje plodnog sloja vezano je za
otkopavanje i odlaganje otkrivke na spoljašnja odlagališta. Zbog toga je neophodna detaljna vremenska
analiza procesa selektivnog otkopavanja plodnog sloja i razvoja otkopavanja otkrivke. Pri mogućnosti
narušavanja plodnog sloja eksploatacijom, intenzitet njegovog otkopavanja određuje se na osnovu brzine
napredovanja fronta gornje etaže na otkrivci. Intenzitet otkopavanja plodnog sloja na prostoru spoljašnjih
odlagališta određuje se na osnovu brzine napredovanja fronta donje etaže odlagališta.
 Površina (m2) i zapremina (m3) godišnje selektivno otkopanog plodnog sloja u skladu sa dinamikom
otkopavanja otkrivke i odlaganja određuje se prema sledećim izrazima:
Fp=vfxLf; Vp=Fpxmp,
gde je: vf-godišnja brzina napredovanja fronta radova gornje etaže na otkrivci ili donje etaže na spoljašnjem
odlagalištu, Lf-dužina fronta gornje etaže na otkrivci ili donje etaže na spoljašnjem odlagalištu, mp-srednja
debljina otkopavanja plodnog sloja na koraku proširenja kontura površinskog kopa ili odlagališta.
•Plodni sloj se u većini slučajeva odlaže na privremene deponije odmah po otkopavanju, odakle se transportuje i
nanosi na tehnički rekultivisani prostor. Konstrukcija i položaj privremenih deponija plodnog materijala zavisi od
tehnologije i mehanizacije za otkopavanje otkrivke kao i od opreme za selektivno otkopavanje plodnog sloja. U
cilju očuvanja optimalnih fizičko-hemijskih karakteristika plodnog materijala visina privremenih deponija ne prelazi
pet metara. Za potencijalno plodni materijal visina deponije ne prelazi deset metara. Pri većoj visini deponije od
deset metara i dužem vremenu stajanja gube se dobre mikrobiološke osobine, plodni materijal se sabija i sleže te
se njegova svojstva brzo pogoršavaju. Deponije plodnog materijala treba da imaju efikasan sistem drenaže ili
ujednačenu visinu isušenosti. Od vodene ili eolske erozije deponije se štite zatravljivanjem površine.
•Otkopavanje, utovar, transport i nanošenje plodnog materijala zavisi od tipa opreme na otkopavanju otkrivke,
debljine plodnog sloja, godišnje zapremine sloja za skidanje i nanošenje, načina korišćenja tog materijala i
vremena nanošenja sloja (odmah ili odloženo). Mala debljina plodnog sloja uslovljava primenu mobilne opreme
velikog kapaciteta za selektivni rad sa malim gubicima i razblaženjem plodnog sloja. Za otkopavanje plodnog
sloja koriste se buldozeri, skreperi, kombajni, grejderi i utovarači. Ređe se koriste kontinualni bageri, bageri
kašikari i dreglajni sa zapreminama kašike do 5 m3. Za utovar se koriste bageri različitih tipova, utovarači i druga
oprema. Koristi se kamionski i železnički transport, a ređe hidrotransport i transporteri.
•Tehnološke šeme otkopavanja plodnog sloja buldozerima (Sl. 3.15. i Sl. 3.16.) mogu se primeniti pri
formiranju privremenih deponija u blizini transportnih komunikacija površinskog kopa i odlagališta nezavisno
od debljine plodnog sloja. Koriste se šeme poprečnog, podužnog i kombinovanog otkopavanja sa
formiranjem gomile plodnog materijala na površini sa koje u narednom periodu, takođe, treba otkopavati
plodni sloj, kao i šeme paralelnog i radijalnog otkopavanja sa guranjem materijala na nižu etažu. Širina bloka
buldozera proračunava se na osnovu formiranja gomile sa parametrima koji obezbeđuju punjenje kašike
utovarnih sredstava plodnim materijalom. Dužina transporta materijala buldozerom ne treba da prelazi 50 m.
2
1

Sl. 3.15. Šema otkopavanja useka plodnog sloja buldozerima (1-buldozer, 2-otkopani sloj, 3-utovarač, 4-
kamion)

Kapacitet buldozera zavisi od fizičko-mehaničkih karakteristika plodnog sloja, dubine rezanja, rastojanja
transportovanja i konstrukcije buldozerske deponije. U praksi je poznato da se za otkopavanje plodnog sloja
najpogodnije koriste buldozeri snage 200 do 300 kW.
Otkopavanje plodnog sloja može se vršiti i rotornim bagerima sa utovarom u kamione ili transportere kada se
odlaganje vrši odlagačima na rekultivisani teren.
 Sl. 3.16. Šema otkopavanja plodnog sloja buldozerima sa transportom
na nižu etažnu površinu (1-buldozer, 2-bager, 3-kamion)

Skreperi imaju veliku primenu za rekultivaciju narušenog zemljišta posebno što nezavisno, u odnosu na osnovnu
opremu, mogu vršiti otkopavanje, transport i odlaganje, odnosno, deponovanje plodnog materijala. Nedostatak
skrepera je sezonski rad, kratko vreme rada, nagli pad kapaciteta pri uvećanju vlažnosti plodnog sloja preko 15%
i prisustvu stenskog materijala. Veliki skreperi mogu biti efektivni pri dužinama transporta do tri kilometra.
Skreperima se plodni sloj može otkopavati, transportovati i nanositi na površinu rekultivisanog terena u jednom
ciklusu (Sl. 3.17.a.). Front radova na etaži deli se na blokove širine jednake dužini potrebnoj za punjenje
skrepera. Dužina svakog bloka odgovara godišnjem napredovanju fronta gornje etaže na otkrivci. Plodni materijal
se nanosi na površinu odlagališta horizontalnim slojevima na delu gde je formirana završna kontura odlagališta.
Prednost ove šeme je jednostavna organizacija radova bez potrebe za privremenim deponijama. Nedostatak je
velika dužina transporta. Šema je primenljiva ukoliko je moguće neposredno nanošenje na rekultivisani prostor.
•Dužina transporta materijala plodnog sloja na unutrašnje odlagalište određuje se prema sledećoj formuli:
Lt = 0.5 (Bf+Bo+Lf) + Bp + Bf to + 3 C,
gde je: Bf-godišnje napredovanje fronta radova na otkrivci, Bo-širina dela odlagališta koje se godišnje pokriva
plodnim materijalom, Lf-dužina fronta radova na gornjoj etaži na otkrivci, Bp-širina otkopanog prostora, to-vreme
intenzivnog oceđivanja odlagališta (do dve godine), C-sigurnosno rastojanje od radilišta ili trase kretanja skrepera
 a. b. c.

1 2 3 4 5 6
Bf

Bo 6 5 4 3 2 1

Sl. 3.17. Tehnološke šeme rada skrepera pri otkopavanju plodnog sloja (a-otkopavanje i nanošenje
sloja u jednom ciklusu, b-pri deponovanju plodnog materijala pored kontura površinskog kopa, c-pri
deponovanju plodnog materijala na unutrašnjem odlagalištu)

•Prema drugoj šemi predviđa se formiranje privremene deponije van završne konture površinskog kopa (Sl.
3.17.b.) i transport skreperima najkraćim putem. Deponija plodnog materijala napreduje u radnoj zoni
površinskog kopa, a otkopava se u zoni odlagališta. Tako se obezbeđuje skraćenje rastojanja za transport
plodnog materijala praktično na dužinu aktivne deponije. Nedostatak ove šeme je potreba za dopunskim
narušavanjem zemljišta za deponiju, određena konzervacija plodnog materijala na deponiji i potreba za
korišćenjem skrepera za formiranje i otkopavanje deponije. Dimenzije deponije zavise od zapremine plodnog
materijala i uslova deponovanja. Zbog umanjenja narušavanja zemljišta pod deponijom ona mora imati minimalnu
gornju širinu. Minimalna gornja širina deponije dobija se iz izraza:
Bdg = Li + Rs + 0.5 Bs + Cs,
gde je: Li - dužina puta istresanja skrepera, Rs - minimalni radijus obrtanja skrepera, Bs - širina skrepera,
Cs - sigurnosno rastojanje od točkova skrepera do gornje ivice etaže deponije (Cs=0.5-0.6 m).
•Širina deponije po osnovi iznosi: Bdd = Bdg + Hs (ctgw + ctg),
gde je: w-ugao bočne transportne kosine deponije, -ugao bočne neradne kosine deponije, Hs-visina
deponije koja iznosi:
Hs = (Bdg+2(ctgw + ctg)Lf m Kr-Bdg)1/2/(ctgw + ctg),
gde je: m-debljina plodnog sloja, Kr-koeficijent rastresitosti plodnog materijala na deponiji.
•Ukoliko je računska visina veća od pet metara potrebno je povećati visinu deponije za jedan radijus obrtanja
skrepera i ponovo odrediti visinu deponije. Rastojanje transporta plodnog materijala od radilišta na otkopavanju
do odlaganja je: Lt = 0.25 Lf-0.5 Bdd.
•Prema trećoj šemi predviđa se formiranje privremene deponije na unutrašnjem odlagalištu (Sl. 3.17.c.). Posle
završetka intenzivnog oceđivanja odlagališta i postizanja neophodnih uslova za rekultivaciju plodni materijal se
sa deponije skreperima transportuje i odlaže na rekultivisani prostor. Šema se često koristi kod odlaganja u
unutrašnji prostor.
•Otkopavanje plodnog sloja bagerom dreglajnom (Sl. 3.18.) vrši se u širokim blokovima sa smeštanjem na
privremene deponije. Širina bloka dreglajna treba da ispuni sledeći uslov:
• A  Rk + Ri + Hs ctg, gde je: Rk-radijus kopanja, Ri-radijus istresanja bagera dreglajna.

Sl. 3.18. Šema otkopavanja plodnog sloja bagerom dreglajnom u bloku

•Zapremina plodnog materijala na privremenoj deponiji po dužnom metru fronta radova određuje se prema
izrazu:
Vs = Hs ctg (Hs + 2 m).

•Ukoliko ukupna visina druge etaže na otkrivci i visina deponije plodnog materijala ne prelazi visinu kopanja
dreglajna, moguće je vršiti selektivno otkopavanje otkrivke i plodnog sloja sa utovarom u transportna
sredstva za nanošenje na rekultivisanu površinu odlagališta. Ukoliko to nije moguće, plodni materijal sa
privremene deponije mora da se otkopa sa površine bloka bagera na otkrivci. Za otkopavanje plodnog sloja
u specifičnim uslovima, ređe se koriste bageri kašikari, grejderi i utovarači.
•Površina predviđena za nanošenje plodnog sloja mora biti tako pripremljena i isplanirana da ne postoje
površine gde bi se sakupljala voda. Ispod plodnog materijala treba da je potencijalno plodan materijal u zoni
korenja što je neophodno za biološku rekultivaciju. Posebnu pažnju treba posvetiti debljini nanošenog
plodnog materijala. Istraživanja su pokazala da od debljine sloja i ravnomernosti nanošenja u velikoj meri
zavise prinosi na rekultivisanom prostoru. Debljina nanešenog materijala može biti veća na rekultivisanom
nego na narušenom prostoru posebno pri rekultivaciji unutrašnjih odlagališta kod kojih se u odnosu na
završnu konturu površinskog kopa realizuje manja površina. Tehnologija nanošenja treba da obezbedi
neophodnu poroznost koja za kvalitetnije zemljište prelazi 40%. Veliki značaj za nanošenje plodnog
materijala imaju protiv erozione mere kao što je sadnja drveća po bočnim kosinama odlagališta i izgradnja
drenažnih objekata.
Najčešće su sledeće tehnološke šeme transporta i nanošenja
plodnog materijala na rekultivisanu površinu:
- transport kamionima i planiranje buldozerima,
- transport i nanošenje skreperima, a konačno planiranje buldozerima,

- transport utovaračima i planiranje buldozerima,

- transport osnovnom opremom (transporteri, odlagači, dreglajni, itd.)
i planiranje buldozerima i
- hidroodlaganje.
•Najveću primenu ima transport kamionima i skreperima i planiranje buldozerima. Transport tehnološki
osnovnom opremom dovodi do značajnog gubitka materijala plodnog sloja, narušavanja njegove
strukture kao i razblaženje i mora biti detaljno izanaliziran. Nanošenje hidroodlaganjem vrši se iz
bunkera gde se dovodi plodni materijal i formira pulpa koja se hidraulički transportuje na rekultivisanu
površinu. Nakon nanošenja plodnog sloja okončava se i poslednja faza tehničke rekultivacije i
započinje biološka rekultivacija do potpunog obnavljanja plodnog zemljišta. Dokazano je da je period
stabilizacije plodnog zemljišta uz pravilni redosled sadnje kultura i pravilnu negu 4 do 5 godina kada
se postižu rezultati koji nisu lošiji od narušenog prostora u zoni površinske eksploatacije.
 3.9. Sistemi rekultivacije narušenog zemljišta
•Radi očuvanja resursa zemlje, kompenzacije šteta koje se nanose prirodnoj sredini i
isključenja štetnog dejstva zbog narušavanja zemljišta, zakonska obaveza površinske
eksploatacije je rekultivacija prostora obuhvaćenog procesima dobijanja korisnih mineralnih
sirovina.
•Rekultivacija je kompleks rudarskih, meliorativnih, poljoprivrednih i hidrotehničkih radova za
obnavljanje produktivnosti i prinosa narušenog zemljišta. Rekultivacija se realizuje u dve etape.
Prvu etapu čini tehnička rekultivacija kojom se teren oblikuje tako da je pogodan za dalje
korišćenje. Vrši se planiranje površine odlagališta i drugih prostora koji se rekultivišu,
otkopavanje, transport i nanošenje plodnog sloja na rekultivisanu površinu, planiranje i
formiranje kosina, izgradnja puteva, rudarsko-tehničkih, protiverozionih i meliorativnih objekata,
itd. Druga etapa je biološka rekultivacija koja obuhvata mere za obnavljanje plodnosti zemlje
posle tehničke rekultivacije. Tu spada kompleks agrotehničkih i meliorativnih radova za
obnavljanje strukture tla, povećanje plodnosti, formiranje humusa, zelenila i odgoj životinja.
Tehnologija i mehanizacija rekultivacionih radova bira se prema konkretnim uslovima saglasno
budućim potrebama. Obnovljeno zemljište može da koristi poljoprivredi, šumarstvu,
vodoprivredi, ribarstvu, građevinarstvu i zdravstvu kroz rekreacione objekte.
Prostor predviđen za poljoprivredu treba da bude isplaniran, prekriven plodnim slojem i
obezbeđen putevima, drenažom i drugim neophodnim objektima. Teren treba da je
pogodan za rad poljoprivrednih mašina, da ima povoljan nivo podzemnih voda i da
obezbedi optimalne uslove za rast biljaka. Pri rekultivaciji je potrebno obezbediti uslove za
formiranje pogodne strukture za korenje biljaka. Debljina plodnog i potencijalno plodnog
sloja zavisi od dubine sistema korenja i visine kapilarnog podizanja vode. Uobičajeno ne
prelazi 1.5 do 2 m i ima tri dela: izolacioni sloj (glina), vodonosni sloj (les i pesak) i plodni
sloj (humus). Debljina plodnog sloja ne treba da bude manja od 20 do 30 cm. Dokazano je
da je plodnost rekultivisanog zemljišta sa uvećanjem debljine plodnog sloja sa 30 na 80
cm raste približno dva puta.

•Rekultivacija za pošumljavanje je veoma zastupljena i ne zahteva puno planiranja

terena. Za formiranje jezera u otkopanom prostoru površinskog kopa neophodno je
izvršiti potrebne hidrotehničke radove koji obezbeđuju stalni nivo vode. Mogućnost
izgradnje građevinskih objekata na odlagalištima utvrđuje se nakon detaljnih inženjersko-
geoloških ispitivanja. Proces sleganja u zavisnosti od vrste materijala (pesak, glina, itd.)
traje od dve do 15 godina, tako da se izgradnja objekata ne preporučuje pre isteka pet
godina. Otkopani prostor površinskog kopa može poslužiti za izgradnju sportskih
objekata (stadioni, hipodromi, tereni, staze, itd.).
 1 2 4
3 OB

Sl. 3.19. Beztransportna tehnološka šema rekultivacije sa direktnim prebacivanjem otkrivke i

potencijalno plodnog materijala selektivno u otkopani prostor (1 - plodni sloj, 2 - potencijalno plodni
sloj, 3 - otkrivka, 4 - nanošenje plodnog sloja na rekultivisanu površinu odlagališta)

•Tehnologije površinske eksploatacije sa direktnim prebacivanjem otkrivke u otkopani prostor

treba da realizuju selektivno otkopavanje potencijalno plodnog sloja i odlaganje po vrhu
odlagališta (Sl. 3.19.). Plodni sloj se otkopava posebnom opremom. To može biti otkopavanje i
gomilanje buldozerima ili dreglajnima, utovar utovaračima u kamione sa odlaganjem na
privremene deponije ili gornju rekultivisanu površinu unutrašnjeg odlagališta. Planiranje
odlagališta vrši se buldozerima ili pri većem obimu radova bagerima dreglajnima. Za umanjenje
obima radova na planiranju odlagališta koristi se šema lepezastog odlaganja u bloku iako se pri
tome dobija manja širina bloka na otkrivci.
•Prebacivanje otkrivke u otkopani prostor na unutrašnje ili na sploljašnje odlagalište sa
odlagačima transportom transporterima, pri otkopavanju rotornim bagerima može se vršiti
selektivnim odlaganjem potencijalno plodnog sloja po vrhu odlagališta (Sl. 3.20.).
 1 3
2
OB OO
5 4

Sl. 3.20. Transportna tehnološka šema rekultivacije sa odlaganjem odlagačima na unutrašnje ili
spoljašnje odlagalište (1- plodni sloj, 2- potencijalno plodni sloj, 3- privremena deponija plodnog
materijala, 4- planiranje potencijalno plodne površine odlagališta, 5- planiranje plodnog materijala)

•Ovo nije složeno kada se odlagač nalazi na podetaži odlagališta i dubinskim i visinskim radom
selektivno odlaže otkrivku. Rotorni bager vrši selektivno otkopavanje ili se radi sa dva rotorna
bagera sa utovarom na isti transporter. Otkopavanje, transport i nanošenje plodnog sloja vrši se isto
kao sa beztransportnim tehnologijama. Obim radova na planiranju odlagališta nije veliki pošto se
odlaganje vrši u bloku sa formiranjem lepezastih grebena.
•Kod diskontinualnih sistema površinske eksploatacije selektivno otkopavanje i odlaganje
potencijalno plodnog sloja nije složeno i nema većih problema u organizaciji radova. Najčešća je
šema otkopavanja i utovara potencijalno plodnog sloja i otkrivke bagerima kašikarima, kamionski
transport i odlaganje buldozerima sa formiranjem posebne etaže (Sl. 3.21.). Pored prikazanih šema
za otkopavanje, transport i nanošenje plodnog sloja često se koriste i skreperi kada buldozeri vrše
završno planiranje. Date šeme rekultivacije koriste se pri obnavljanju površina i spoljašnjih i
 1 4
a. b. 4
SKREPERI 2 3
O B 5 SKREPERI
O T
O B
O T

Sl. 3.21. Tehnološka šema rekultivacije pri diskontinualnom sistemu eksploatacije (a-površinski kop, b-
odlagalište, 1-plodni sloj, 2-potencijalno plodni sloj, 3-otkrivka, 4-skrepersko radilište, 5-buldozersko odlaganje)

Za korišćenje površina kosina odlagališta za sadnju plodonosnih i dekorativnih biljaka,

preporučuje se ublažavanje ugla bočnih kosina na 15 do 20% i formiranje podetaža širine b
= 4-10 m, sa visinama podetaža od 8 do 10 metara (h1, h2,...,hn) (Sl. 3.22.a.). Ublažavanje
ugla kosina vrši se buldozerima radom odozgo na dole (Sl. 3.22.b.). Zapremina na planiranju
se određuje iz sledećeg izraza:
Vp = 0.125 h2 (ctg-ctg) Lo,
gde je: h-visina etaže odlagališta, -ugao nagiba kosine etažeodlagališta, -ublaženi ugao
nagiba kosine etaže, Lo-dužina fronta etaže
 i=2
 h3
B

%
Sl. 3.22. Kosina odlagališta (a) i šema ublažavanja ugla kosine
h2
odlagališta buldozerom (b)
 h1

b Višeetažna odlagališta stenskog materijala ne zahtevaju

.

 h
usložnjavanje tehnologije odlaganja radi obnavljanja bočnih kosina.
Unutrašnja odlagališta velikih površinskih kopova imaju prilično
ravnu površinu sa visinom donje etaže od 30 do 40 m, a gornjih i do
60 m. Ublažavanje i oblikovanje takvih kosina je veoma obiman
posao. Zbog toga se razvijaju tehnologije obnavljanja kosina sa
najmanjim troškovima pokrivanjem plodnim slojem minimalne
debljine sa brzim zatravljivanjem.

•Pokrivanje potencijalno plodnim materijalom kosina stenskog materijala vrši se različitim

šemama uzimajući u obzir visinu etaže, fizičko-tehničke karakteristike otkrivke i potencijalno
plodnog materijala, opremu za odlaganje i tehnologiju odlaganja. Pri tome treba imati u vidu
da se kod odlaganja stenskog materijala krupniji i teži komadi nalaze pri dnu kosine etaže, a
lakši i sitniji materijal pri vrhu. Tada je moguće pri odlaganju poslednjeg pojasa duž kosine ili
fronta odlagališta hidraulički odložiti glinovito-peskoviti materijal koji kasnije omogućava
efikasniju biološku rekultivaciju.
 3.10. Oblikovanje i obnavljanje završnih prostora površinskih kopova
•Pri površinskoj eksploataciji narušava se harmonija prirodnih komponenti koje čine osnovu
prirodnog terena. Te komponente su reljef, zemljište, klima, voda, humus, rastinje i životinjski svet,
a obrazuju međusobno povezano i uslovljeno jedinstvo. Delovanjem na bilo koju komponentu dolazi
do narušavanja prostora u celini. Tako, na primer, sniženje nivoa podzemnih voda pri eksploataciji
dovodi do sušenja biljnog pokrivača, dok povećanje nivoa podzemnih voda pri formiranju
hidroodlagališta može dovesti do pojave močvarnog terena. Ukoliko je neizbežna promena
prirodnih komponenti pri površinskoj eksploataciji, neophodno je u svim fazama projektovanja
predvideti novoformirani predeo na osnovu utvrđivanja uzajamnog dejstva prirodnih i
eksploatacionih komponenti što čini jednu od osnovnih mera zaštite prirode.
•Površinska eksploatacija dovodi do narušavanja površine terena i drugih komponenti prirodne
sredine pa su osnovni zadaci za formiranje novog prostora obnavljanje terena u zonama površinske
eksploatacije, oblikovanje terena u zoni formiranja jezera, obnavljanje terena u zonama transportnih
i energetskih komunikacija, formiranje terena za poljoprivredu i estetsko oblikovanje terena
odlagališta i nasipa. Materijali za formiranje i obnavljanje terena su otkrivka, humus i sve vrste
rastinja. Korišćenje ovih materijala uz odgovarajuću tehniku i tehnologiju mogu se ukloniti ili ublažiti
štete nanesene eksploatacijom i formirati novi predeo u saglasnosti sa predviđenim potrebama.
Ukoliko se završna kontura površinskog kopa ne potapa može se na različite načine iskoristiti kao
Ako je nivo podzemnih voda takav da se nakon eksploatacije površinski kop potapa,
izbor je ograničen na vodosnabdevanje, uzgoj ribe, rekreaciju i turizam. Za svaki vid
korišćenja vode potrebno je obezbediti odgovarajuću usklađenu i stabilnu konturu bokova
površinskog kopa i odgovarajućih etaža.

Jezerski tip vode potopljenih završnih kontura površinskih kopova može se zagaditi
ukoliko nema odgovarajućeg protoka vode. Zbog toga se kod takvih samoregulacionih
jezera mora obezbediti uzgajanje takve flore i faune koja omogućava dovoljno
obogaćivanje vode kiseonikom. Praksa je pokazala da su samoregulaciona jezera većih
površina i dubine preko 10 metara biološki stabilna. Pri formiranju optimalnih morfoloških
parametara kosina u zavisnosti od nivoa vode u jezeru funkcionalno se raspoređuju
delovi kosina i zaštitnih etažnih površina po visini nadvodnog dela bokova površinskog
kopa kao i sastav materijala.
 Na Sl. 3.23., prikazana je šema formiranja kosine sa visokim nadvišenjem dela konture
kopa u odnosu na projektovanu visinu nivoa vode jezera. Ukoliko bok površinskog kopa
sačinjavaju meki i rastresiti materijali (peskovito-šljunkoviti, glinoviti, itd.), mora se podeliti
na više etaža. Širina etažnih površina nije manja od 15 m sa suprotnim nagibom 1:10.

•Najniža etažna površina se formira na visini od 0.5 m od nivoa vode, a sledeća viša na
visini od 5 do 7 m. Nagib kosine na nivou vode koja je delimično potopljena je 1:4 pri
dužini projekcije većoj od 10 m. Do dubine jezera od dva metra podvodna kosina treba
da ima nagib 1:2, a dalje 1:1. Po profilu kosine formira se nekoliko zona: zona rasta
ribe, zona podvodnog rastinja, zona mekolistog i tvrdolistog drveća i zona žbunovitog
rastinja oko šume. Po gornjoj završnoj konturi površinskog kopa izrađuju se kanali za
zaštitu kosina od površinskih voda i erozije. Pri maloj visini nadvodnog dela boka
površinskog kopa(3 do 5 m) kosina se formira na isti način ali sa objedinjavanjem meko
i tvrdolistog šumskog rastinja.
 ZONA PODVODNOG RASTINJA

GRANICA KONTURE KOPA

MEKOLISTA [ UMA

@BUNJE
TVRDOLISTA [ UMA

NASIP
ZONA UZGOJA RIBE

KANAL
@BUNJE
26.5°
6°

ODVODNJAVANJA
ZONA OBJEKATA
26.5°

6°
14°
26.5°
45°

4 10 1.5 10 - 15 1.5 10 - 15 5

Sl. 3.23. Šema formiranja kosine potopljene završne konture površinskog kopa sa visokim
nadvodnim delom u mekom materijalu

• Za formiranje plaža podvodni deo kosine se planira sa nagibom 1:10 do dubine od

jednog metra, nagiba 1:4 do dubine od dva metra i dalje pod nagibom 1:1 (Sl. 3.24.).
Nadvodni deo kosine u zoni plaže za horizontalne projekcije koje nisu manje od 10 m
izvode se pod nagibom 1:10. Dalji nagib kosina je 1:5, a u toj zoni vrši se zatravljivanje.
Okolni prostor može biti pogodan za izgradnju kampova i sportskih objekata i po pravilu se
štiti od automobilskog saobraćaja.
TRAVA
PLA@A 11°

2 1
14° 6°
45°
4 10 10

Sl. 3.24. Formiranje zone plaže potopljenih završnih kontura površinskog kopa
•Odlagališta i nasipi različitih tipova narušavaju prirodnu sredinu pa se posebna pažnja
posvećuje estetskom oblikovanju ovih prostora. Negativni uticaj se manifestuje pojavom imisije
prašine, izmenom režima voda i promenom stanja atmosfere i vizuelnog izgleda prostora.
Rešavanje ovih problema započinje pravilnim izborom lokacije i oblika odlagališta za realizaciju
rekultivacije.
•Za estetsko oblikovanje odlagališta i uklapanje u okolinu važan je oblik i veličina odlagališta.
Najčešće se formiraju poravnata odlagališta sa višeetažnim bočnim kosinama i podetažama
čija visina ne prelazi 10 m (Sl. 3.25.). Širina etažnih površina je 4 do 5 m. Široke etažne
površine obezbeđuju prirodniju formu odlagališta. Pad površina etažnih ravni prema odlagalištu
treba da obezbedi prodiranje vode u telo odlagališta i navodnjavanje rastinja. Oblikovanje
etažnih površina odlagališta se vrši sa uzvišenjem na ivicama kosina. Zbog integracije sa
okolinom, odlagalište se formira u skladu sa postojećim reljefom sa zaobljenim konturama.
a.

18°
14°

b.

34°
18°

Sl. 3.25. Formiranje kosina odlagališta (a-sa uskim površinama etažnih ravni, b-sa širokim
površinama etažnih ravni)
• Na rekultivisanom prostoru su neophodni transportni putevi koji negativno utiču na
estetski izgled prostora, narušavaju režim voda, presecaju šume i puteve migracije
životinja. Postaju posredni izvor emisije gasova i prašine. Pravilnim oblikovanjem
terena i izborom rastinja, u zoni transportnih komunikacija, mogu se ovi negativni
efekti svesti na minimum. U prvom redu potrebno je težiti harmoničnom projektovanju
trase uključujući ekološke, građevinske i eksploatacione zahteve. Treba odabrati
racionalne trase, oblikovati kosine nasipa i useka i izvršiti sadnju biljaka.
• Tehnička rekultivacija treba da obezbedi uslove za zaštitu plodnog sloja od erozije
vetra i vode i nepogodnih mikroklimatskih uslova. često je zaštita plodnog sloja od
erozije vetra moguća zasađivanjem rastinja i formiranjem odlagališta takvog oblika
koji štiti donji sloj vazduha od uticaja vetra. Tada se odlagališta po dužini postavljaju
normalno na pravac strujanja najčešćih vetrova čime se u zaštićenim zonama
dobijaju posebne mikroklime. Pri formiranju odlagališta i drugih objekata površinske
eksploatacije potrebno je sprovesti mere za zaštitu plodnog sloja od erozije vode.
Tada značajnu ulogu ima nagib, dužina i oblik kosina. Zbog toga se izrađuju etažne
površine i kanali iznad kosina za odvođenje površinskih voda.
 4. FORMIRANJE POVRŠINE ODLAGALIŠTA

•Oblik površine odlagališta ima različit i nepravilan presek u zavisnosti od tehnologije

odlaganja. Najnepravilniji presek površine dobija se kod bestransportnih sistema eksploatacije.
Direktno pošumljavanje takvih površina je teško, a iskorišćavanje za poljoprivredu je praktično
nemoguće. Da bi se površina prilagodila ovim potrebama u što većoj meri, potrebno je
poznavati osnovne zahteve budućih korisnika. Oblik površine kao i položaj i ugao nagiba
bočnih kosina odlagališta su osnovni faktori koji utiču na mikroklimu. Završne kosine sa
nagibima od dva do pet stepeni imaju umanjeni intenzitet sunčeve svetlosti u odnosu na
horizontalni teren za 25%, a pri nagibu od šest stepeni približno za 50%. Tako se javljaju razlike
u temperaturi zagrevanja ne samo na kosinama po položaju već i u zoni jedne kosine. Povijeni
delovi pod nagibom od četiri do šest stepeni se dnevno bolje zagrevaju od izdignutih delova
pod istim nagibom. Od reljefa zavisi nivo atmosferskih padavina. Kosine u odnosu na razne
strane sveta imaju različiti nivo vlage tako da južna strana ima manje od severne i istočne.
Stepen nivelisanja bočnih kosina odlagališta zavisi od buduće upotrebe i ekonomske
opravdanosti. Utvrđeno je da planiranje dovodi do sabijanja, odnosno, povećanja gustine tla i
umanjenja brzine infiltracije vode koja je četiri i više puta manja u odnosu na neisplanirani
teren. Minimalna gustina tla odlagališta se postiže kada je između odlaganja i planiranja kratak
vremenski razmak, a operacija se izvršava na kraju letnjeg suvog perioda.
Po pravilu se potpuno planiranje, sa formiranjem horizontalne površine, ne primenjuje.
Najčešće je podetažno oblikovanje, ublažavanje kosina i razvršavanje, što je prihvatljivo sa
aspekta sprovođenja neophodnih melioracionih radova. Potpuno ravnanje se koristi pri
obnavljanju narušenog zemljišta za oranice. Za pošumljavanje se ravnanje terena vrši
delimično jer je u praksi pokazano da ono neznatno utiče na rast šume. Ж
Sleganje površina odlagališta u vremenu je neravnomerno pa se, generalno, u oblikovanju
odlagališta samo može težiti ka formiranju ravnog terena.
Za efikasno poljoprivredno iskorišćenje površina odlagališta, one treba da imaju pravilnu
formu i što veću površinu. Za dobro korišćenje poljoprivredne mehanizacije na
Rekultivisanom terenu površina ne treba da bude manja od 10 ha pri širini od 200 m.
Odlagališta obično imaju nepovoljni uticaj na životnu sredinu. Veličina zone na kojoj se
pokazuje negativni uticaj odlagališta zavisi od obima odlagališta. Zbog toga je pogodno
osnovi buldozerskih odlagališta davati oblik što približniji krugu ili kvadratu. U cilju umanjenja
površine osnove odlagališta često se uvećava njegova visina što je u skladu sa sve većim
prosečnim zapreminama otkrivke pri površinskoj eksploataciji. Formiranje višeetažnih
odlagališta dovodi do povećanja transportnih troškova kao i troškova rekultivacije. Veliko
uvećanje visine odlagališta dovodi do klimatskih promena i promena hidrogeološkog režima
podzemnih voda što otežava rast biljnih kultura. Najrasprostranjeniji je lepezasti i
pravougaoni oblik odlagališta. Često kontura odlagališta ima složeni krivolinijski oblik koji je
posledica formiranja na krajevima blokova na odlaganju. Kontura odlagališta u planu treba da
ima približno pravilni geometrijski oblik. Time se postižu pored efektivnog i potpunijeg
iskorišćenja površine odlagališta i estetski ekološki zahtevi. Često se odlagališta nalaze u
neposrednoj blizini naseljenih mesta tako da su pored negativnog estetskog efekta i izvori
prašine. Zbog toga ih je neophodno i estetski uklopiti u okolni ambijent formiranjem
odgovarajućeg oblika, a što bržim ozelenjavanjem sprečiti emisiju prašine.
•Ugao nagiba etažnih kosina odlagališta se kreće između 15 i 45 stepeni. Ovakve kosine su
izložene velikoj eroziji vetra i vode. Za ozelenjavanje takvih kosina neophodno je izmeniti
profil ublažavanjem ugla kosine ili formiranjem višeetažne forme. Formirani oblik mora da
• .
obezbedi normalne uslove za sadnju i rad mehanizacije. Analize su pokazale da erozije
praktično nema na etažama čija visina (h) u zavisnosti od ugla kosine () ne prelazi
vrednosti date u sledećim formulama:
Širina etažne površine (bt) odlagališta (Sl. 4.1.), određuje se iz uslova mehanizovane sadnje
i gajenja biljaka, a njena minimalna vrednost nije manja od osam metarа.
•Širina etažne površine plodnog sloja (btb) određuje se prema sledećem izrazu:
•btb = bt + ht (ctgp-ctg),
•Gde je: ht – vertikalno rastojanje između podetaža, p,- uglovi kosine sa plodnim slojem i
sa odloženim materijalom.

h tb
p 

1.5 5m 1.5

bt
btb

•Sl. 4.1. Podetaža na bočnoj kosini odlagališta

Kod višeetažnih odlagališta minimalno rastojanje između kosina etaža određuje se na osnovu
sledećih izraza (Sl. 4.2.):
- Ublažena kosina:
B = bt + 0.5 h1 (ctg1-ctg1) + 0.5 h2 (ctg2-ctg2),

- Podetažno ublažene kosine etaža:

B = 0.5 ((btb + ht ctg1)(n1-1) + (btb + ht ctg2)(n2-1)) + btb,
gde je: h1, h2-visina prve i druge etaže odlagališta, 1, 2- uglovi ublaženih kosina prve
i druge etaže odlagališta, 1, 2-uglovi kosina etaža odlagališta, n1, n2-broj podetaža prve i
druge etaže a.
htb
h2
2 2

B h1
1 1

b.
htb 2 he
h2
2

B h1
1 he 1

Sl. 4.2. Ublaženi profil kosina odlagališta (a-ublažena kosina, b-podetažno ublažena kosina
etaže)
 Pri jednakoj visini etaža odlagališta poslednja formula ima sledeći oblik:
B = 0.5 (btb + ht ctg)(n1+n2-2) + btb.

•Pri formiranju višeetažnih kosina je neophodno da završni ugao kosine ne prelazi dopušteni
stabilni ugao kosine. Tangens završnog ugla kosine dobija se prema sledećoj formuli:
tg= i=1nt hei/ i=1nt hei ctg + i=1nt-1 bi,
gde je: nt- broj podetaža na kosini odlagališta (nt=j=1kt nei/ht), kt- broj podetaža na j-toj
etažnoj kosini odlagališta.
•Tangens ugla nagiba kosine odlagališta se uvećava sa smanjenjem broja etaža. Ublažavanje
kosine odlagališta značajno smanjuje tangens ugla završne kosine.
 4.1. Planiranje površina odlagališta
• Za rekultivaciju narušenog zemljišta značajnu ulogu ima planiranje površina odlagališta.
Određivanje vremena okončanja planiranja i oblikovanja odlagališta zavisi od vremena
sleganja u periodu stabilizacije (Sl. 4.3.). Nepoznavanje ovih veličina dovodi do nepravilnog
oblikovanja odlagališta tako da postaju nepogodna za dalju namensku eksploataciju.
A
a.

S S S
  

Sd Sd

A
b.

M1 M2

Sd Sd

A
c.

Sl. 4.3. Šeme za određivanje sleganja odlagališta (a- profil površine odlagališta formiranog odlagačima i
dreglajnima, b- merne tačke isplanirane površine odlagališta, c-s leganje oblikovane površine odlagališta)

Radi sprečavanja negativnih uticaja zbog sleganja odlagališta potrebno je izvršiti planiranje više
puta u vremenskom razmaku od po jedne godine. Vreme od završetka odlaganja do nanošenja
plodnog ili potencijalno plodnog materijala je od jedne do tri godine. Obim dopunskih radova na
oblikovanju odlagališta dostiže 30% početnog obima. Dopunski troškovi na oblikovanju
odlagališta mogu se odrediti iz sledećeg izraza: Cdop = Cs (Vs-Vt)/So,
gde su: Vs- stvarni ukupni godišnji obim na oblikovanju odlagališta, Vt- teoretski obim na
oblikovanju, Cs- stvarni troškovi planiranja po m3, So- površina odlagališta predviđena za
oblikovanje.
•Pri proučavanju sleganja odlagališta, neophodno je poznavati osnovne fizičke karakteristike
odloženog materijala kao i mehaniku procesa sleganja. Najbitnije su sledeće tri karakteristike
materijala: z- zapreminska masa (g/cm3), s- specifična masa konture odlagališta (g/cm3), wo-
relativna vlažnost (%). Za određivanje zapreminske mase koristi se statistička obrada niza
težinskih uzoraka, dok se s određuje piknometrom. Relativna vlažnost predstavlja odnos mase
vode u porama odloženog materijala prema masi odlagališta. Na osnovu ovih utvrđenih
vrednosti proračunava se koeficijent poroznosti (odnos zapremine pora odlagališta prema
njegovoj zapremini) po izrazu: p = (s/z)((wo/100) + 1) -1,
gde je: s = Go/((wo/100)+1), a Go-masa odlagališta, dok je:
wo = (z-s)100/Go s.
•Za oblikovanje odlagališta posebno je značajna poroznost koja iznosi:
P = p/(p+1).
•Što je manja poroznost materijala to je i manje sleganje odlagališta. Pri otkopavanju otkrivke
zapremina se uvećava, a gustina umanjuje. Približni koeficijenti rastresitosti materijala pri
otkopavanju dati su u Tabeli 4.1.
 Tabela 4.1.
Materijal Koeficijent
rastresitosti
Pesak 1.08-1.17
Rastresiti materijal 1.20-1.30
Lesne gline, vlažni les 1.14-1.28
Masne gline, teški glinoviti krupni 1.24-1.30
šljunak
Lomljiva glina, glinovita drobina 1.26-1.32
Meki krečnjak 1.33-1.37
Čvrsti krečnjak 1.30-1.45
Stene 1.45-1.50

• Približni prirodni uglovi nagiba odloženog materijala otkopane otkrivke dati su u Tabeli 4.2.
 Tabela 4.2.
Prirodni ugao nagiba odloženog materijala
Materijal Suv Vlažan Ovodnjen

Rastresit 40 35 25
Pesak krupni 30-35 32-40 25-27
Pesak srednji 28-30 35 25
Pesak sitni 25 30-35 15-20
Glinoviti 40-50 35-40 25-30
Glina masna 40-45 35 15-20
Šljunak 35-40 35 30

•Deformacija odložene otkrivke je postepena. Ukoliko su pore zapunjene vazduhom brzina

sleganja direktno zavisi od vremena potrebnog za pomeranje konture u novi položaj. Ova
deformacija se realizuje dosta brzo. Ukoliko su pore zapunjene vodom brzina sleganja je u
zavisnosti od filtracionih karakteristika materijala. Što je veća vodopropusnost materijala brća je
stabilizacija procesa sleganja odlagališta. Koeficijent filtracije Kf se može odrediti iz zakonitosti
kretanja vode u srednje i sitnozrnim peskovima i glinovitim materijalima. Brzina kretanja vode
predstavlja odnos protoka vode u vremenu (qv) prema jedinici površine poprečnog preseka (F):
vv = qv/F = Kf J,
gde je J-hidraulički gradijent koji je jednak odnosu pada pritiska prema dućini puta filtracije.
Kako je hidraulički gradijent bezdimenziona veličina, onda je mera koeficijenta filtracije brzina
vode. Vrednost koeficijenta filtracije zavisi od karakteristika materijala, a neke njegove približne
vrednosti date su u Tabeli 4.3.

Tabela 4.3. Materijal Koeficijent filtracije Kf (m/s)

Polutvrda glina 0.3 x 10-9

Plastična glina 0.6 x 10-9
Glinoviti pesak 0.0022 - 0.46 x 10-4
Kvarcni pesak 0.0118 - 0.266
Srednji i krupni šljunak 0.5 - 1
Krupnozrni pesak 0.1 - 0.2
Sitni i zaglinjeni pesak 0.002 - 0.001

•Deformacija materijala je vezana za izmenu uzajamnog rasporeda čestica i strukturnih

agregata. Pri deformaciji odloženog materijala otkrivke po visini se realizuju sledeći oblici
pomeranja:
- Uzajamno mešanje strukturnih agregata i odvojenih čestica;
- Razgrađivanje strukturnih agregata i čestica kao posledica sleganja materijala;
- Istiskivanje vode i vazduha iz pora materijala čime se dobija veća gustina;
- Deformacija prostora izdvojene vode na mestima kontakata sa glinovitim česticama;
- Sabijanje i rasturanje mehurića vazduha zarobljenih u materijalu bez mogućnosti istiskivanja.
 4.2. Periodi sleganja odlagališta
• Istraživania buldozerskih odlagališta, nanosa, stenskog i mešovitog materijala formiranih bagerima kašikarima i
dreglajnima ili kamionima, pokazuju da postoje dva perioda sleganja. Prvi je period intenzivnog sleganja materijala
odlagališta čija gustina je određena uglom unutrašnjeg trenja. Sleganje odlagališta u ovom periodu realizuje se pod
dejstvom sile teće pri prirodnoj vlažnosti materijala otkrivke. Prvih deset do petnaest dana sleganje je intenzivno i
neujednačeno. Kasnije se intenzitet procesa sleganja umanjuje. Stabilizuje se i ujednačava sleganje u svim tačkama
odlagališta. Nakon 45 do 90 dana deformacije prestaju. U drugom periodu sleganje odlagališta je posledica stepena
ovodnjenosti materijala u periodu jesen-proleće. U tom periodu javljaju se klizišta na kosinama odlagališta, a na površini
se javljaju zone pukotina koje prate pojave klizišta. Sleganje nije manje u odnosu na prethodne vrednosti. Na Sl. 4.4.,
prikazan je primer dinamike sleganja buldozerskih odlagališta formiranih u različitim periodima godine. Uočljivo je da se
pri odlaganju u toku leta javljaju jasno izraćeni i izjednačeni periodi vremena T1 i T2. Pri odlaganju u jesen, nakon
nestabilnog sleganja u prvom periodu Te1 dolazi sleganje u drugom periodu Te2 koje je i po intenzitetu i po veličini veće u
odnosu na prvi period. Ukupno vreme intenzivnog sleganja odlagališta je produćeno pa se i kasnije može započeti sa
radovima na rekultivaciji.
• Krive sleganja imaju sloćeni karakter. Kako prvi period konsolidacije nije statistički karakterističan uprošćavanje se može
izvršiti korelacionom analizom. Korelaciona veza postoji između sleganja površine odlagališta i vremena. Teoretska kriva
regresije je hiperbola. Aproksimacijom krive pomoću logaritamske zavisnosti ne dovodi do ćeljenog rezultata ali se sa
visokim stepenom tačnosti može opisati jednačinom regresije:
h = A Ty/(Ty+B),
gde je: Ty- vreme deformacije sleganja (dana), A, B- brojni koeficijenti.

 h (m)
B1 C1
1.00

0.75

Te1 Te2
0.50 B C
A1
A
0.25
T1 T2

0 80 160 240 320 T (dana)

Sl. 4.4. Grafik promene sleganja buldozerskih odlagališta nanosnog materijala (h) u vremenu (T) (OABC-odlagališta
formiranog u letnjem periodu sa visinom od 30 m, OA1B1C1-formiranog u jesenjem periodu sa visinom od 15 m)
• Veza između faktora i rezultata (h) je veoma dobra i pouzdana. Indeks korelacije se menja u intervalu od 0.87 do 0.97, a
verodostojnost u intervalu od 25 do 245. Koeficijent A raste pri uvećanju visine odlagališta (Ho), a koeficijent B se
smanjuje. Zavisnost koeficijenata od visine odlagališta može se izraziti na sledeći način:
A = K Ho + a
B = K1 Ho + b,
gde su: K, K1-koeficijenti koji karakterišu srednje promene veličina A i B pri umanjenju ili povećanju visine odlagališta, a,
b-ordinate tačaka u kojima se krive seku.
• Vrednosti koeficijenata K, K1, a, b date su u Tabeli 4.5., preko kojih jednačine regresija imaju sledeće oblike:
- Za stenski materijal pri buldozerskom odlaganju:
h = Ty(0.005 + 0.017 Ho)/(Ty + 0.55 Ho + 132.68);
- Za nanosni materijal buldozerskog odlagališta:
h = Ty(0.002 + 0.043 Ho)/(Ty + 0.05 Ho + 50.9);
- Za nanosni materijal odlagališta formiranog dreglajnima i odlagačima:
h = Ty(0.003 + 0.061 Ho)/(Ty + 0.039 Ho + 15.31);
- Za mešoviti materijal odlagališta formiranog bagerima ili odlagačima:
h = Ty(0.004 + 0.032 Ho)/(Ty + 0.039 Ho + 15.31).

Tabela 4.5.
Vrednost
koeficijenata
Način odlaganja Materijal
a b K K1

Bagerima i Mešoviti 0.004 15.31 0.032 0.039

odlagačima

Buldozerima Nanos, stenski 0.002 50.90 0.043 0.050

Dreglajnima i Nanos 0.003 19.28 0.061 0.018

odlagačima