TEHNOLOGIJA POVRŠINSKE

EKSPLOATACUJE
1. 1. Osnove površinske eksploatacije
1.1. Prikaz površinske eksploatacije južnoslovenskih zemalja
U ukupnoj svetskoj rudarskoj proizvodnji površinska eksploatacija učestvuje sa
70% ( od toga građevinski materijali se 100% dobijaju površinskim načinom, nemetali
preko 80%, metali preko 60%, a ugljevi oko 40%), dok je udeo površinske esploatacije u na
primeru u ExJugoslaviji čak i nešto veći nego što je slučaj sa svetskom rudarskom
proizvodnjom i procenjuje se na oko 75%.
Prednosti površinske eksploatacije mineralnih sirovina u odnosu na podzemnu eksploataciju su:
- omogućena je primena mehanizacije vrlo velikih kapaciteta, pa je zbog toga i njihov broj manji;
- upotreba mehanizacije je moguća kod svih radnih operacija te je prema tome površinska
eksploatacija visokomehanizovan proces;
- produktivnost rada, zahvaljujući mehanizaciji velikog kapaciteta mnogostruko je veća od
produktivnosti rada u podzemnoj eksploataciji, što bitno smanjuje proizvodnu cenu otkopane
korisne mineralne sirovine;
- postiže se visoka, proizvodnost i koncentracija rada u odriosu na, jedinicu površine
eksploatacionog polja;
- daleko su manji gubici korisne iskopine, pošto površinska eksploatacija omo-
gućava otkopavanje i do 100% ležišta, što se podzemnom eksploatacijom teško može ostvariti;
- uslovi rada za radnike nesrazmerno su povoljniji nego u podzemnoj eksploataciji, gde su rudari
izloženi stalnim opasnostima od eventualnog zarušavanja, gorskih udara, prodora gasova i
vode, trovanja i gušenja zbog prisustva štetnih gasova, eksplozije metana i ugljene prašine,
požarirna i drugim nedaćama koje prate rad pod zemljom;
Suprotno brojnim prednostima, postoje i negativne strane površinske eksploatacije, koje su sledeće:

- moraju se odstranjivati velike količine jalovinskih masa, dok su one kod pod-
zemnog rada srazmerno male,
- nepovoijna činjenica kod površinskog otkopavanja su vremenske prilike koje u
mnogome ometaju normalan rad. Dugotrajne kiše znatno ometaju razvijanje
površinskog kopa što naročito dolazi do izražaja kod radova na otkrivanju
ležišta. Raskvašena jalovina posebno ako je glinoviti materijal, postaje lepljiva,
lepi se za radnu opremu bagera i za sanduke transportnih sredstava, a na
odlagalištu daje nesigurnu podlogu za dalji rad. Nosivost tla se smanjuje,
saobraćajnice postaju nesigurne, što zahteva pojačano održavanje, nastupa
opasnost klizanja terena, a time i deformisanje etaža. Isto tako otežavaju rad
veliki snegovi i smetovi, niske temperature, kao i jaki vetrovi, što može ponekad
i potpuno da zaustavi rad na površinskom kopu, pogotovo u zimsko doba;
- osiromašenje rude je veće;
- mora se osigurati ravnomema proizvodnja u toku godine, pa se za vreme zastoja
zbog opravke mašina, moraju imati otvorene dovoljne količine korisnog mine-
rala, što uslovijava da se uvek u potrebnoj meri napreduje sa otkrivanjem ležišta;
- uništava se više ziratnog zemljišta;
- oseća se uticaj na širem regionu;
Međutim, povoljni faktori u pogledu velike produktivnosti i niske cene koštanja jasno
ukazuju na to da tamo gde su montanogeološke, hidrološke i ekonomske prilike
povoljne, ležište treba otkopavati površinskim načinom.

Očigledne prednosti površinske eksploatacije uticale su i na razvoj te vrste rudarske

eksploatacije na prostoru bivše Jugoslavije. Površinski kopovi većih i srednjih
kapaciteta razvijeni su na bakru, uglju, gvožđu, boksitu, magnezitu, azbestu,
tehničkom i ukrasnom kamenu i dr. Otkopno- utovarna i transportna mehanizacija,
primenjena na površinskim kopovima bivše Jugoslavije, predstavlja savremenu
mehanizaciju, koja po svojim tehničko-tehnološkim karakteristikama omogućava
stvaranje većih tehnoloških kampleksa i izvršenje fizičkog obima proizvodnje.

Površinska eksploatacija primenom mehanizacije sa diskontinualnim radom počinje na

prostorima bivše Jugoslaviji neposredno posle Prvog svetskog rata, otvaranjem
površinskih kopova Ugljevik, Bor i Ljubija. Pravi razvoj doživljava pedesetih godina
ovog veka kada se razvijaju površinski kopovi Banovići, Kolubara, Bor i Ljubija, sa
bagerima kašikarima i dreglajnima (2-5 m3 zapremine kašike), i uglavnom,
železničkim transportom masa. Šezdesetih godina dolazi do masovnog uvođenja
kamionskog transporta masa u Banovićima, Boru, Majdanpeku, Ljubiji i Varešu. Prvi
rotomi bager na eksploataciji uglja upotrebljen je 1952. godine, na Polju B u
Kolubari i površinskom kopu Kostolac u Kostolačkom ugljenom basenu, a 1963.
godine u sklopu kompleksa bager-transporteri-odlagač (BTO) na površinskom kopu
Dobro Selo na Kosovu.
Trend porasta površinske eksploatacije uglja izražen je u skladu sa energetskim potrebama,
orijentisan na lignit, koji u ukupnim rezervama uglja ovih prostora učestvuje čak sa 90%.
Najveći deo rezervi lignita (oko 90%) skoncentrisan je u desetak velikih basena (Kosovski,
Metohijski, Kolubarski, Kostolački, Ugljevički, Gatački, Krekanski, Banovićki, Pljevaljski,
Pelagonijski, Kičevski i dr.), slika 1.1.
Ova ležišta su, uglavnom, proste tektonske građe, i nalaze se na dubinama do par stotina
metara sa moćnošću slojeva uglja i do više desetina metara. Dotoci voda su umereni, sa
izuzetkom određenih kopova u Kostolačkom i Kolubarskom ugljenom basenu.
Geomehaničke karakteristike se kreću u širokim granicama, od jednostavnih do veoma
sioženih. Složene geomehaničke karakteristike su vezane za glinovite krovinske partije, koje
u principu ne omogućavaju primenu bagera sa visinom kopanja preko 25 m. Trend porasta
površinske eksploatacije jasno ukazuje na to, da će se preko 90% uglja ovih prostora dobijati
isključivo na površinskim kopovima.
I pored toga, što je proizvodnja uglja u posleratnom periodu povećana oko 5,2
puta može se reći da prolazi vek malih rudnika, posebno onih koji imaju nizak stepen
mehanizovanosti. Sve koncepcije razvoja rudnika uglja u svetu i u nas zasnovane su na
velikim jediničnim kapacitetima, tako da su izgrađeni površinski kopovl godišnjih kapaciteta
u granicama od 15 do 25 miliona tona uglja. U gotovo svim tim koncepcijama predviđa se
primena mehanizacije sa kontinualnim radom, izuzev nekih rudnika, gde će se i dalje
primenjivati mehanizacija sa diskontinualanim radom i konibinovanim transportom masa.
Postojeći površinski kopovi, uglavnom, su otvarani usekom (opštim usekom i sa
dva useka), pa se posle kratkotrajnog radijalnog rada prešlo na paralelno napredovanje
otkopnih frontova. Dužina etaža je od 800 do 1300 m, sa visinama od 12 do 24 m. Sada su u
pogonu klasični BTO (bager-traka-odlagač) kompleksi na otkrivci i BT ili BTD (bager-traka-
damper) na uglju.
Kapaciteti BTO sistema su u granicama od 1000 do 3500 rm/h, sa širinama
transportera od 1000 do 2000 mm. Primenjuju se rotorni bageri sa vedricama sa i bez ćelija,
a odlagači su sa guseničnim i koračajućim mehanizmom za kretanje, sa dužinama istovarne
katarke od 45 do 60 m, uz mogućnost visinskog i dubinskog rada. U tabeli 1. dat je pregled
karakteristika značajnijih ugljenih basena bivše Jugoslavije.
Od metaličnih ruda, površinskom eksploatacijom se dobijaju bakarne rude, gvozdene
rude i boksit (Bor, Majdanpek, Bučim, Tajmište, Omarska, Ljubija, Veliki Krivelj,
Vlasnica, Nikšić i dr.). Geografski prikaz ovih ležišta dat je na slici 1.2
 Skoro sva metalična rudna ležišta ovog prostora razvijena su u konfigurativno
vrlo razruđenom reljefu, koji je ispresecan dubokim dolinama (klisurama i kanjonima)
strmih padina. Ovako ispresecane terene dreniraju vodeni tokovi (reke, rečice i potoci)
čije su oscilacije vodene mase takođe veoma izražene.
Zahvaljujući veoma burnoj genetskoj i postgenetskoj tektonici, opšta
morfološka karakteristika krupnijih ležišta, koja se eksploatišu površinskim kopovima,
jeste izraziti nagib. Po pravilu se radi o kosim i vertikalnim ležištima sa generalnim
pravcem pružanja koji odgovara dinarskom pravcu (izuzetak su slojevita ležišta limonitske
rude u Ljubiji). Tektonika izaziva vrlo često prekide kontinuiteta po pružanju, a nisu retki
slučajevi velikih skokova i erozije ležišta. Dinamlčna sredina, geneza i tektonika, usloviii
su veoma velike varijacije tipova stena u kojima su orudnjenja razvijena. Ova osobina sa
svoje strane daje pečat našim ležištima kako u mehaničkom tako i u hidrogeološkom
smislu.
Opšta karakteristika ovih ležišta metaličnih ruda, koja su zahvaćena površi-
nskom eksploatacijom, u pogledu koncentracije rudnih pojava prema dosadašnjem
stepenu istraženosti, predstavljaju ležišta srednje veličine, sa rezervama do 400x106 tona
rude.
Nemetalične mineralne sirovine se u celini eksploatišu površinskim načinom.
To su: azbest, laporac, dolomit, krečrijak, feldspat, liskun, barit, glina, gips, kreda,
kvarc, kvarciti, magnezit, kaolin, kvarcni pesak, ukrasni kamen, tehnički kamen,
šljunak i pesak.
Tehnologija površinske eksploatacije nemetaličnih mineralnih sirovina je
raznolika. Za otkopavanje i utovar koriste se utovarači i bageri kašikari, ređe manji
vedričari, a za transport kamioni i transporteri sa gumenim trakama.
1.2. Površinska eksploatacija ležišta mineralnih slrovina

Površinska eksploatacija predstavlja skup svih radova sa površine terena za

otkopavanje ležišta korisne mineralne sirovine. Objekat koji se pri tome formira
naziva se površinski kop. Pri otkopavanju horizontalnih ili blago nagnutih ležišta
korisne mineralne sirovlne vrši se skidanje otkrivke u krovini ležista (Sl. 1.3. a.),
dok se pii eksploataciji nagnutih i strmih ležišta vrši otkopavanje kako krovine tako
i podine ležišta (Sl. 1.3. b. i 1.3. c.), za obezbeđenje transportnih komunikacija po
dubini i stabilnosti završnih kosina površinskog kopa.

Otkopavanje velikih količina otkrivke u krovini i podini ležišta predstavlja osnovnu

karakteristiku površinske eksploatacije i po pravilu znatno premašuje količinu
korisne mineralne sirovine. Osnovni troškovi u površinskoj eksploataciji realizuju
se na otkrivci ležišta, pri čemu se kod eksploatacije horizontalnih i blago nagnutih
ležišta otkrivka najkraćim putem odlaže u otkopani prostor, odnosno, unutrašnje
odlagalište, dok se pri otkopavanju nagnutih i strmih ležišta odlaganje po pravilu
vrši van konture površinskog kopa, odnosno, na spoljašnje odlagalište.
1.2.1. Uslovi primene površinske eksploatacije

Ležišta mineralnih sirovina koja su pogodna za površinsku eksploataciju karakterišu se

različitim prirodnim uslovima zaleganja i osobinama radne sredine. Značajnije
karakteristike su broj i debljina svakog sloja i ugao njihovog pada, debljina otkrivke,
konfiguracija terena, karakteristike ležišta po količini i kvalitetu, fizičko-tehničke
osobine otkrivke i mineralne sirovine, hidrogeološki i klimatski uslovi, itd. Navedeni
faktori kao i geografski položaj i komunikacije, uslovljavaju izbor sistema
eksploatacije i načina otvaranja ležišta.
Tipovi ležišta razlikuju se po svojim geometrijskim karakteristikama. Prema obliku, ležišta
mogu biti slojevita i neslojevita različitih dimenzija, dok konfiguracija terena koja
predstavlja površinsku konturu otkrivke može biti pod nagibom, horizontalna ili pod
vodom. U odnosu na površinu terena, ležišta mogu biti otkrivena, pokrivena nanosima
(do 30 m), duboka (preko 500 m) ili brdskog tipa. Prema uglu pada, ležišta mogu biti,
pored horizontalnih, blago nagnuta (do 10°), nagnuta (do 35°) i strma (preko 35°).
Ležišta mogu biti kompaktna i rasednuta, povijena i raslojena, a raspodela korisne
mineralne komponente može biti ravnomerna i neravnomerna.
Klimatski uslovi regiona ležišta, posebno temperatura, padavine i vetrovi, utiču na način
površinske eksploatacije, tako da se broj radnih dana površinskog kopa u godini u
teškim uslovima može svesti na 200 dana. Izuzetan uticaj na sistem površinske
eksploatacije imaju hidrogeološki uslovi ležišta.
Ovodnjenost površinskog kopa izražava se preko koeficijenta ovodnjenosti koji
predstavlja odnos količine pritekle vode u m3 po t mineralne sirovine, prema kome se
i definiše način odvodnjavanja površinskog kopa, koji može biti i veoma složeni
proces sa nizom objekata.
Pre početka površinske eksploatacije mora se pripremiti teren i izvršiti prethodno
odvodnjavanje kao i izmeštanje korita rečnih tokova, izgraditi komunikacije i
obezbediti elektro snabdevanje kao i izvesti otvaranje površinskog kopa.
U odnosu na podzemnu ekšploataciju, za otkopavanje ležišta površinskim načinom
potrebno je ukloniti i odgovarajuću količinu otkrivke. Redosled otkopavanja je odozgo
na dole, čime se po dubini diktira i redosled otkopavanja korisne mineralne
sirovine.
U površinskoj eksploataciji je moguće koristiti visokokapacitetnu, opremu velikih
dimenzija u tehnološkom procesu uz obezbeđenje sigurijih uslova, rada i boljeg
iskorišćenje ležišta. Obezbeđuju se manja investiciona ulaganja po jedinici proizvoda
u odnosu na podzemnu eksploataciju. Najveći nedostatak površinske eksploatacije
predstavlja zavisnost od klimatskih uslova.
Da bi se materijal pripremio za otkopavanje, kod čvrstih stena se primenjuju bušačko-
minerski radovi. Otkopavanje i utovar se vrši kontinualnom i diskontinualnom
mehanizacijom. Transport može biti železnički, kamionski, transporterima sa
gumenom trakom ili kombinovani način. Odlaganje otkrivke vrši se bagerima,
buldozerima, odlagačima i drugom specijalnom opremom.
 1.2.2. Terminologija površinske eksploatacije

Pri površinskoj eksploataciji formiraju se radilišta na otkrivci i mineralnoj sirovini i

obrazuju radni prostor površinskog kopa. Pravac napredovanja radnog prostora površinskog
kopa kod horizontalnih i blago nagnutih ležišta je po planu, dok je napredovanje u nagnutim i
strmim ležištima i po planu i po dubini (Sl. 1.4.).
 Po dubini se površinski kop deli na etaže. Etažu karakterišu gornja i donja etažna
površina, visina etaže i ugao nagiba kosine etaže (Sl. 1.5.). Razlikuju se radne i neradne
kosine površinskog kopa. Na radnim etažama se vrši otkopavanje pa se i formiraju radne
etažne površine. U zavisnosti od tehnologije otkopavanja mogu se obrazovati i podetaže na
kojima se vrši istovremeno ili naizmenično otkopavanje sa utovarom na istu etažnu površinu
gde je postavljena transportna komunikacija.
Deo etaže pripremljen za otkopavanje je front radova koji može biti pravolinijski i
krivolinijski (Sl.1.6.). Ležište ili deo ležišta koji se eksploatiše jednim površinskim kopom
predstavlja polje. Stepeničaste konture koje obrazuju etaže su bokovi površinskog kopa
koji mogu biti radni ili neradni, a povezuju gornju i donju konturu površinskog kopa u
preseku sa površinom terena i dnom površinskog kopa.
Položaji svih kontura površinskog kopa menjaju se vremenom u prostoru da bi
na kraju eksploatacije površinski kop imao završnu konturu, sa završnim kosinama i
dnom. Stepeničasti neradni bok površinskog kopa pored sigurnosnih, dimenzija etažnih
površina koje obezbeđuju stabilnost kosine mogu imati i stalne etažne transportne površine i
stalne etažne površine za povremeno čišćenje završne konture od zarušenog materijala, a za
nesmetani prolaz pomoćne mehanizacije. Ovakve površine na etažama ostavljaju se nakon tri
do četiri etaže sa sigurnosnim površinama. Uglovi nagiba radnih i završnih kosina
površinskog kopa zavise od geomehaničkih karakteristika materijala u kojima su formirane
etaže (Sl.1.6.). Dužina fronta radova površinskog kopa predstavlja zbir svih dužina frontova
radilišta na etaži.
Za formiranje svake etaže i obezbeđenje transportnih komunikacija, potrebno je izraditi etažni
usek ili poluusek otvaranja pod odgovarajućim nagibom. Radovi na površinskom kopu mogu
biti na otvaranju (useci otvaranja, Sl.1.6.), na eksploataciji otkrivke (otkopavanje, utovar,
transport i odlaganje) i na eksploataciji korisne mineralne sirovine sa mogućnošću
deponovanja. Ovi radovi se vrše određenim redosledom i u međusobnoj zavisnosti sa jasno
definisanim elementima i tehnološkim parametrima koji obezbeđuju predviđenu dinamiku i
sigurnost rada.
Skup svih radova koji obezbeduju sigurnu i ekonomičnu eksploataciju uz maksimalno
iskorišćenje bilansnih rezervi ležišta naziva se sistem površinske eksploatacije. Otkrivka se
pri eksploataciji odlaže van konture površinskog kopa na spoljašnja odlagališta ili u otkopani
prostor površinskog kopa na unutrašnje odlagalište
 1.2.3. Koeficijenti otkrivke

Koeficijent otkrivke (k) predstavlja odnos količine otkrivke prema odgovarajućoj količini korisne
mineralne sirovine i u zavisnosti od faza projektovanja ili eksploatacije površinskog kopa može
imati različite nazive i vrednosti. Može biti izražen kao odnos masa (t/t) ili zapremina (m3/m3), a
često i kao odnos zapremine otkrivke prema masi mineralne sirovine (m 3/t) pa važe sledeće
relacije:
k(m3/m3) = (k/gk) (m3/t) = (kgo/gk), (t/t),
gde su gk i go - zapreminske mase korisne mineralne sirovine i otkrivke (t/m 3).
U zavisnosti od načina utvrđivanja odnosa otkivke i mineralne sirovine postoje eksploatacioni,
etažni, konturni, tekući i granični koeficijent otkrivke. Srednji koeficijent otkrivke predstavlja
odnos ukupnih zapremina otkrivke u završnoj konturi površinskog kopa (Vuo) prema ukupnoj
zapremini mineralne sirovine (Vuk):

ks = Vuo/Vuk
Eksploatacioni koeficijent otkrivke (ke(m3/m3)) predstavlja odnos zapremina otkrivke i korisne
mineralne sirovine u periodu eksploatacije:
ke = (Vuo-Voo) / (Vuk-Vok).
Za određivanje eksploatacionog koeficijenta otkrivke zapremine se dobijaju kao razlike ukupnih
količina u završnoj konturi površinskog kopa i zapremina otkrivke (Voo) i korisne sirovine (Vok)
koje se otkopavaju u fazi otvaranja površinskog kopa do postizanja pune proizvodnje. Etažni
koeficijent otkrivke (ket (m3/m3)) se dobija deljenjem zapremine otkrivke (Voe) sa zapreminom
korisne mineralne sirovine (Vke) na jednoj etaži (Sl. 1.7.).
Konturni koeficijent otkrivke (kk (m3/m3)) predstavlja odnos priraštaja zapremine otkrivke (dVo)
prema priraštaju korisne mlneralne sirovine (dVk) pri proširenju konture površinskog kopa (Sl.
1.8.). Tekući koeficijent otkrivke (kt (m3/m3)) predstavlja odnos zapremina otkrivke (Vot) koja se
otkopa u nekom vremenskom periodu prema efektivno dobijenoj količini korisne mineralne
sirovine (Vkt) koja se otkopa u istom vremenskom periodu (Sl. 1.8.).
Slika 1.8. Određivanje konturnog i tekućeg koeficijenta otkrivke rp i rk - uglov nagiba radnih kosina
površinskog kopa u podini i krovini mineralne sirovine