zogadi da araorganuli qimia

Aatomur-molekuluri moZRvreba
XVII saukuneSi Zveli atomistikis
aRorZineba scada jer frangma
filosofosma hasendim, romlis azriT
atomTa SeerTebiT rTuli da didi
nawilakebi warmoiqmneba, da Sedeg
didma irlandielma moazrovnem
robert boilma. 1660 wels man
aRmoaCina kanoni, romelic
gansazRvravs gazebis moculobis
damokidebulebas wnevaze. manve
pirvelad miiRo acetoni da lakmusi
Aatomur-molekuluri moZRvreba
m. lomonosovis (1711-1765) azriT yoveli
nivTiereba Sedgeba umciresi
nawilakebisagan da rom arsebobs
“elementi”, romelTa garkveuli
raodenobiT SeerTebis Sedegad
“korpuskula” warmoiqmneba.
lomonosovis “korpuskula”
Seesabameba molekulas, xolo
“elementi” – atoms.
lomonosovma Camoayaliba debuleba
materiisa da moZraobis maradisobis
Sesaxeb: yvela cvlileba, romelic bunebaSi
xdeba, iseTi xasiaTisaa, rom ramdenic erT
sxeuls moakldeba, imdenive meores
emateba. ramdenime wlis Semdeg
lomonosovma (1756w.) da mogvianebiT
lavuaziem (1774w.) da sxva
mkvlevarebma Caatares cdebi, romliTac
daadastures da ganazogades materiis
maradisobis debuleba. qimiaSi es
debuleba amJamad cnobilia, rogorc
nivTierebis masis mudmivobis kanoni,
romlis mixedviTac qimiuri reaqცiis
Sedegad warmoqmnil nivTierebaTa masa
yovelTvis udris sawyis nivTierebaTa
masas.
 qimiur nivTierebaTa Sedgenilobis mudmivobis kanoni

1801 wels es kanoni aRmoaCina frangma

mecnierma Jozef lui prustma. romlis
mixedviT TiToeul qimiur naerTs (sufTas), ra
xerxiTac unda iyos miRebuli, axasiaTebs
mudmivi woniTi Sedgeniloba, anu qimiuri
elementebi erTmaneTs uerTdebian zustad
gansazRvruli raodenobebiT.
magaliTad, CO2 - naxSirorJangi SeiZleba
mravali xerxiT miviRoT:

C + O2 = CO2

CaCO3 = CaO + CO2

MgCO3 + 2HCl = MgCl2 + H2O + CO2

M
magram naxSirbadis masis fardoba Jangbadis
masasTan CO2-Si mudam 3:8 – is tolia.
jerad-fardobaTa kanoni

jon daltonis mier (1803 w.) aRmoCenil iqna

kanoni, romelic cnobilia jerad-fardobaTa
kanonis saxelwodebiT:
Tu ori elementi erTmaneTTan ramdenime
naerTs warmoqmnis, maSin erT-erTi elementis
woniTi raodenobani, romelic modis meore
elementis erTi da imave raodenobaze, ise
Seefardeba erTmaneTs, rogorc mcire mTeli
ricxvebi.
jerad-fardobaTa kanoni

ganvixiloT azotis Jangeulebi:

azotis qveJangi N 2O
azotis Jangi NO
azotovani anhidridi N 2O 2
azotis orJangi NO2
azotis anhidridi N 2 O3

am naerTebSi azotis erT woniT nawilze modis Jangbadis Semdegi

woniTi nawilebi: 0.57, 1.14, 1.71, 2.28, 2.85.

e.i. Jangbadis woniTi raodenobani, romlebic am naerTebSi erT woniT

nawil azotze modis, ise Seefardebian erTmaneTs, rogorc 1 : 2 : 3 : 4 : 5
 ელემენტები

1. მარტივი და რთული ნივთიერებები:

გოგირდი, ჟანგბადი, წყალბადი, აზოტი მარტივი ნივთიერებებია .
თითოეული მათგანი წარმოქმნილია ერთი სახის ატომებისაგან .
მარტივი ნივთიერებების - წყალბადის ჟანგბადის, აზოტის,
ფტორის, ქლორის მოლეკულები ორ-ორი ატომისაგან შედგება:
H2, O2, N2, F2, Cl2. ინერტული გაზის ნაწილაკები თითო
ატომისაგან შედგება (ერთატომიანი გაზები) He, Ne, Ar, Kr, Xe,
Re. ერთატომიანია ასევე ლითონების ორთქლი.

ნივთიერებებს, რომელთა მოლეკულები ერთი ელემენტის

ატომებისაგან შედგებიან, მარტივი ნივთიერებები ეწოდება .
ნივთიერებებს, რომელთა მოლეკულები სხვადასახვა
ელემენტის ატომებისაგან შედგებიან, რთული
ნივთიერებები ეწოდება.
 ცნება ქიმიური ელემენტის შესახებ

d. mendeleevis ganmartebiT “qimiuri elementi

naerTis nivTieri nawilia”.
qimiuri elementebi rTuli nivTierebebis
Semadgeneli nawilebia, xolo elementebi
Tavisufali saxiT martiv nivTierebebs
warmoadgenen.
sufris marili Seicavs ara martiv nivTierebas
natriums da martiv nivTierebas qlors, aramed
ori nivTierebis elementebs – natriumsa da
qlors
 alotropia

elementebis Tviseba, arsebebdes bunebaSi ramdenime martivi

nivTierebis saxiT – ewodeba alotropia, xolo alotropiuli
saxesxvaobebi ewodeba martiv nivTierebebs, romlebic
warmoqmnilia erTi da imave elementebisagan. alotropias
ganapirobebs gansxvavebuli kristaluri forma (almasi, grafiti,
karbოni), an atomebis gansxvavebuli ricxvi molekulaSi (O2,

O3).
alotropiuli saxesxvaobebi
almasi, grafiti
 atomuri da molekuluri masa

daltonma amocanad daisaxa ganesazRvra elementebis atomebis masa

(wona). mas ar SeeZlo ganesazRvra atomebis absolituri masa,
amitom yvelaze msubuqi elementis – wyalbadis atomuri masa
erTeulad miiCnia da mas Seadara sxva elementebis atomebis masebi.
daltonma am xerxiT daazusta mTeli rigi elementebis atomuri masebi.
mogvianebiT Svedma mecnierma berceliusma
atomuri wonis erTeulad miiRo Jangbadis
erTeuli, radgan wyalbadisagan gansxva-
vebiT Jangbadi TiTqmis yvela elements
uerTdeba
 atomuri masa
1860 wels qimikosebis saerTaSoriso yrilobaze Jangbadis atomur masad
miRebuli iyo 16. atomis masis erTeulad Jangbadis masis 1/16. ukve maSin
cnobili gaxda, rom Jangbadi warmoadgens sami izotopis narevs, romelTa
masa damrgvalebuli ricxvebiT 16, 17 da 18 – iT gamoisaxeba. aman
ganapiroba atomuri masis izotopuri skalis SemoReba, rom;is erTeulad
miCneuli iyo Jangbadis 16O izotopis 1/16 nawili. ori skalis arseboba did
uxerxulobas qmnida.
1961 wels wimiis saerTaSoriso kavSirma atomuri masis erTeulad miiRo
atomuri masis naxSirbadovani skala, romelic dafuZnebulia naxSirbadis 12C
izotopis masaze, romlis atomuri masa 12-s udris. am izotopis atomuri masis
1/12 miRebulia saerTaSoriso erTeulad da naxSirbaderTeuli ewodeba. atomuri
masa gviCvenebs Tu ramdenjer metia mocemuli elementis atomis masa
naxSirbadis msubuqi izotopis masis 1/12 nawilTan. am skaliT wyalbadis
at.masa Seadgens 1,00797, nacvlad 1,008-sa da Jangmadis at. masa Seadgens
15,9994 –s nacvlad 16,0000 – isa.
 gram-atomi, gram-molekula

 gram-atomi warmoadgens qimiuri elementis raodenobas,

romlis wonac, gramebiT gamosaxuli misi atomuri wonis
tolia (magaliTad wyalbadis gram-atimi aris 1.008 g
wyalbadi, Jangbadis gram-atimi aris 15.9994g Jangbadi
da a.S.)

 gram-molekula ewodeba nivTierebis raodenobas, romlis

wona gramebiT gamosaxuli ricxobrivad mocemuli
nivTierebis molekulur wonas udris.
eqvivalentTa kanoni

“eqvivalenti” – tolRirebuls niSnavs.

qiiur reaqciebSi nivTierebebi uerTdebian erTmaneTs maTi eqvivalentis

proporciuli woniTi raodenobebiT.

qimiuri eqvivalenti nivTierebis iseTi woniTi raodenobaa, romelic

ierTebs an anacvlebs wyalbadis masis 1,008 erTeuls an Jangbadis
masis 8,0 (7,9997) erTeuls.

matematikurad eqvivalentTa kanons Semdegi saxe aqvs:

g 1 : g 2 = E 1 : E2
sadac g1 da g2 aris moreagire nivTierebaTa Sesabamisi masebi (wona),
xolo E1 da E2 -nivTierebaTa eqvivalentebi.
 eqvivalentTa kanoni

qimiuri elementis an naerTis mg-miligramebis g-

gramebis an kg- kilogramebis raodenobas, romelic
ricxobrivad elementis an naerTis eqvivalentis tolia,
Sesabamisad mg-eqv – miligram-eqvivalenti, g-eqv –
gram-eqvivalenti an kg-eqv – kilogram- eqvivalenti
ewodeba
 eqvivalentTa kanoni

cdiT dadgenilia, rom wyalbadis 1 woniTi nawili uerTdeba 35,5 g qlors da

warmoqmnis qlorwyalbads - HCl, igive 1 g wyalbadi uerTdeba 23 woniT nawil
natriums da warmoqmnis natriumis hidrids - NaH, aseve 23 g natriumi uerTdeba
35,5 g qlors da warmoqmnis sufris marils – NaCl
amrigad 1 g wyalbads uerTdeba 23 g natriumi da 35,5 g qlori, e.i. natriumis
eqvivalenti aris 23, xolo qloris 35,5.
orvalentianobis gamo TuTiis TiTo atomi or atom wyalbas Caenacvleba. TuTiis 65
woniTi nawili wyalbadis or woniT nawils Caenacvleba.

qimiuri elementis eqvivalenti udris mis atomur masas, gayofils valentobaze

 eqvivalentTa kanoni

naerTis eqvivalentis sidide damokidebulia რeaqciis tipze

naerTis eqvivalenti ewodeba mis iseT woniT raodenobas, romelic unaSTod
urTierTqmedebs wyalbadis, Jangbadis an sxva nivTierebis 1 eqvivalentTan.

1. mJavas eqvivalenti udris mis molekulur wonas, gayofils mis fuZianobaze,

anu wyalbadionebis ricxvze. mag. H3PO4 – fosformJavas g.eqv = 98 : 3 =
32,67
2. fuZis eqvivalenti udris mis molekulur wonas, gayofils liTonis jamur
valentobaze an hidroqsilis jgufebis ricxvze. NaOH g.eqv = 40
3. normaluri marilis eqvivalenti udris mis molekulur wonas, gayofils liTonis
atomebis ricxvze da liTonis valentobaze.
mag.: Al2(SO4)3 –is eqvivalenti = 342 : (3 X 2) = 57
 amadeo avogadro (1776 – 1856) – italieli
fizikosi da qimikosi, turinis mecnierebaTa
akademiis wevri (1819).
 turinis universitetSi (1792) miiRo iuridiuli
ganaTleba. 1800 wels daiwyo maTematikisa
da fizikis damoukideblad Seswavla. 1806
wels amadeo avogadro muSaobda turinis
akademiis demonstratorad, 1809 wlidan
vrCelis kolejSi profesorad, xolo 1820 – 1822
da 1834 – 1850 wlebSi turinis universitetis
maTematikisa da fizikis kaTedras
xelmZRvanelobda
airis gram-molekuluri moculoba
TiToeuli nivTierebis gram – molekuluri an misi jeradi raodenobebi
molekulebis Tanabar ricxvs Seicavs.
erTnair fizikur pirobebSi airad da orTqlis mdgomareobaSi arsebul
sxvadasxva nivTierebis gram – molekulur raodenobas toli
moculobebi ukavia.

00C da 780 mm wnevis dros erTi moli airis gram - molekuluri

moculobis V0 gamosaTvlelad molekuluri masa (wona) unda gavyoT
1 litri mocemuli airis masaze (wonaze).
magaliTad: normalur pirobebSi 1 l wyalbadi iwonis = 0.09 g-s.
misi molekuluri wona = 2.016. airis gram - molekuluri
moculoba
M 2.016
V0    22.4l
d 0.09

naxSirJangis d =1.25 (1 litris wona), xolo M = 28.00

(molekuluri wona), aqedan gram – molekuluri moculoba:
M 28
V0    22.4l
d 1.25
 avogadros kanoni

TiToeuli nivTierebis gram – molekula, miuxedavad misi

bunebisa da agregatuli mdgomareobisa, Seicavs 6.023 •
1023 (ufro zustad 6.02294 • 1023) molekulaTa ricxvs.
es ricxvi cnibilia N0 avogadros ricxvis saxelwodebiT da
universaluri mudmivaa, rogorc qimiაSi, ise fizikaSi
 airadi nivTierebebis molekuluri masis gansazRvra

aviRoT ori airi TiTo litris odenobiT. davuSvaT, rom TiToeuli litri airi N
molekulas Seicavs. pirveli airis wona iyos g, xolo meorisa – g1.
Sesabamisad maTi molekuluri masebi iyos M da M1. airis masa udris
misi molekulebis masaTa jams, e.i. g = NM da g1 = NM1. Tu pirvel
gamosaxulebas gavyobT meoreze miviRebT:
g / g1 = M / M 1
e.i. erTnairi moculobis airebis wonaTa fardoba udris maTi molekuluri
masebis fardobas.
g / g1 fardoba gamosaxavs pirveli airis simkvrives meoris mimarT, rasac
D asoTi gamosaxaven. amitom
M / M1 = D saidanac M = D M1
airis molekuluri masa udris mis simkvrives meore airis
mimarT, gamravlebuls meore airis molekulur masaze

xSirad sxvadasxva airis simkvrive izomeba wyalbadis

mimarT. radgan wyalbadis molekuluri masa aris M1 =
2.0159, amitom gveqneba M = 2.0159 DH, an M = 2 DH

gogirdwyalbadis (H2S) simkvrive wyalbadis mimarT D =

17, amitom misi molekuluri masa
M = 2 * 17 = 34
 valentoba
nivTierebis sedgenilobis mudmivobis kanonidan gamomdinareobs, rom erTi
elementis atomebi ierTeben meore elementis atomTa ara nebismier, aramed
mxolod gansazRvrul ricxvs.
qimiuri elementis Tvisebas – SeierTos sxva elementis
gansazRvruli raodenobis atomebi – valentoba (valentovneba)
ewodeba.
valentobis erTeulad miCneulia wyalbadis atomis valentoba.
wyalbadis erT atoms ar SeuZlia SeierTos meore elementis erT atomze
meti, amitom elementis valentoba wyalbadnaerTebSi ganisazRvreba
wyalbadis atomebis ricxviT. (HCl, H2O, NH3, CH4)
elementis valentoba advilad SeiZleba ganisazRvros erTnairi tipis
naerTebis formulebis mixedviT. magaliTisaTvis ganvixiloT
JangbadnaerTebi (oqsidebi).
Jangbadi yovelTvis orvalentiania, aqedan gamomdinareobs, rom
naerTebSi Na2O, MgO, Al2O3, CO2, N2O5, SO3 da Cl2O7 natriumi
erTvalentiania, magniumi orvalentiani, alumini sami, naxSirbadi oTxi,
azoti xuTi, gogirdi eqvsi da qlori Svidvalentiania.
zogierTi elementis valentoba mudmivia (H, Li, Na. K, Mg, Ca, Ba da
a.S.), zogirTisa ki cvalebadi. magaliTad SO2-is molekulaSi gogirdi
oTxvalentiania, xolo SO3 –Si ki eqvsvalentiani. FeO da Fe2O3
Sesabamisad orvalentovan da samvalentovan rkinas Seicavs. Cu2O
da CuO – erTvalentovan da orvalentovan spilenZs Seicavs.
 qimiuri formulebis Sedgena valentobis mixedviT

qimiuri formulebis Sedgena valentobis mixedviT

agebulia imaze, rom ori elementisagan Sedgenili
naerTis molekulaSi erTi elementis valentoba,
gamravlebuli am elementis atomTa ricxvze udris
meore elementis valentobas gamravlebuls am
elenentis atomTa ricxvze.
ganvixiloT Jangeulebis (oqsidebis) formulebis Sedgena. Tu
romelime elementis valentoba kentia, maSin maSin misi
atomis indeqsad Jangbadis valentobas davwerT, xolo
Jangbadis valentobis indeqsad am elementis valentobas
davwerT.

1 2 3 2 52 7 2
K2 O Cr2O3 N2O5 Cl2O7

roca oqsidis warmomqmneli elementis valentoba luwia,

maSin unda aviRoT umciresi jeradi. mag.:

4 2 42 6 2 6 2
SiO2 CO2 SO3 CrO3
valentoba gamoisaxeba xaziT. xazebis ricxvi Seesabameba
valentobis ricxvs.

H –Cl, H – Br, Na – Cl, Na – H,

Mg = O, Ca = O, Zn = O, Cu = O,
Fe = S, Zn = S, Cu = S, Ca = S
O = C = O, O = Fe – O – Fe = O,
O = Al – O – Al = O

valentobis aseTi saxiT gasaxva saSualebas gvaZlevs

avagoT naerTebis grafikuli modelebi
Qqimiuri reaqciebis ZiriTadi tipebi

1. SeerTebis reaqciebi:
2H2 + O2 = 2H2O
2Mg + O2 = 2MgO
SO3 + H2O = H2SO4

2. daSlis reaqciebi:
CaCO3 = CaO + CO2
2HgO = 2Hg + O2
Cu2(OH)2CO3 = 2CuO + CO2 + H2O
malaqiti
3. Canacvlebis reaqciebi:
CuSO4 + Fe = FeSO4 + Cu
H2SO4 + Zn = ZnSO4 + H2
2KI + Cl2 = 2KCl + I2

4. mimocvlis reaqciebi:
HCl + KOH = KCl + H2O
AgNO3 + NaCl = AgCl + NaNO3
BaCl2 + Na2SO4 = BaSO4 + 2NaCl
egzoTermuli da endoTermuli reaqciebi

1. naxSirbadis wva
C + O2 = CO2 + Q

2. kalciumis karbonatis Termuli daSla

CaCO3 = CaO + CO2 - Q
აირების თერმული გაფართოების
კანონი
ეს კანონი ფრანგმა ქიმიკოსმა გეი
ლუსაკმა 1802 წელს აღმოაჩინა.

”ერთი და იმავე წნევის პირობებში აირის

ტემპერატურის ერთი გრადუსით
შეცვლისას მისი მოცულობა 1 / 273,15
ანუ 0,00367 ნაწილით იცვლება იმ
მოცულობასთან შედარებით, რაც აირს გეი ლუსაკი 1778 -
1850
00 C ტემპერატურაზე ეკავა”.

ე.ი. წნევის უცვლელ პირობებში აირის

მოცულობა ტემპერატურის
პროპორციულად იცვლება.
მათემატიკურად გეი ლუსაკის კანონი შემდეგნაირად გამოისახება:

Vt  V0 (1  0.00367t )
სადაც Vt აირის მოცულობაა t0C ტემპერატურაზე, V0 - 00C -ზე.
ამ კანონს ემორჩილება აირების წნევაც. თუ აირის მოცულობა
უცვლელია:

Pt  P0 (1  0.00367t )
სადაც Pt აირის წნევაა t0C ტემპერატურაზე, ხოლო Pt - 00C -ზე.
periodulobis kanoni
d. mendeleevis mier elementebis periodulobis kanonis
aRmoCenis sababi iyo saxlmZRvanelos – “qimiis safuZvlebis”
Sedgena. amisaTvis saWiro iyo im droisaTvis dagrovili masalis
sistemaSi moyvana. man YyuradReba SeaCera imaze, rac
qimiuri reaqciebis dros ucvleli rCeba. es raRac ucvleli,
ganapirobebs naerTis Tvisebebs da warmoadgens elements. d.
mendeleevis ganmartebiT “elementi aris cvladi
nivTierebis is nawili, romelic qimiuri reaqciebis dros
ucvleli rCeba”
naxSirbadi sam sxvadasxva saxesxvaobas warmoqmnis – grafits,
almass da karbins. samive sxvadasxva martivi nivTierebaa,
magram elementi erTia - naxSirbadi
mendeleevis azriT, qimiuri elementi xasiaTdeba iseTi
sididiT, rogoricaa atomuri wona / masa. masa
nivTierebis swored is Tvisebaa, romelTanac
damokidebulebaSia nivTierebis yvela danarCeni
Tviseba.
“atomuri masa ekuTvnis ara naxSirs, ara
grafits, ara almass, aramed naxSirbads” – werda
mendeleevi
yovelive zemoTqmulidan SeiZleba gakTdes daskvna,
rom atomwonis zrdis mixedviT dalagebis
SemTxvevaSi adgili eqneba maTi Tvisebebis
periodulad gameorebas.
d. mendeleevma mis mier aRmoCenil periodulobis
kanons Semdegi formulireba misca:
“martiv nivTierebaTa, agreTve elementTa
naerTebis qimiuri Tvisebebi periodul
damokidebulebaSia elementTa atomuri wonis
(atomuri masis) sididesTan, (anu sxvanairad, am
sididis perioduli funqciaa)
periodulobis kanoni sam debulebas Secavs.
ganvixiloT isini cal-calke.
1.“martiv nivTierebaTa Tvisebebi periodul
damokidebulebaSia elementTa atomuri
masebis sididesTan”
sailustraciod ganvixiloT perioduli sistemis
pirveli ori periodi

Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
 pirvel periodSi Li metalia, Be-c metalia, magram ara tipiuri, B
warmoadgens metal – metaloids (gardamavali elementi), C
metaloidia (arametali), metaloidebia N da O, xolo F yvelaze
aqtiuri metaloidia. mis mezoblad inertuli elementia – Ne.
amrigad liTiumidan neonamde metaluri Tvisebebi sustdeba xolo
arametaluri Zlierdeba.
meore periodSi Na tipiuri metalia, Mg-c metalia, magram
araiseTi aqtiuri, rogoric Na. Al ukve aratipiuri metalia. Semdeg
siliciumis, fosforis da gogirdis arametaluri Tvisebebi Zlierdeba
da ftori ukve yvelaze aqtiuri metaloidia da mezobladac inertuli
elementia – Ar.
amrigad

“elementebis atomuri masis

gadidebisas martiv nivTierebaTa
Tvisebebi periodulad icvleba”
2. “qimiuri elementebis naerTebis formebi periodul
damokidebulebaSia elementTa atomuri masebis
sididesTan”.

sailustraciod ganvixiloT Jangbadovani naerTebi

I jgufis elementebis Li, Na, K –is JangbadnaerTebi Li2O,
Na2O, K2O gamoisaxeba saerTo formuliT R2O
II jgufis elementebis Be, Mg, Ca -is JangbadnaerTebi BeO,
MgO, KO gamoisaxeba saerTo formuliT ROO
III jgufis elementebis B, Al –is JangbadnaerTebi B2O3,
Al2O3 gamoisaxeba saerTo formuliT R2O3
IV jgufisaTvis gveqneba RO2
V jgufisaTvis – R2O5
VI jgufisaTvis - RO3
VII jgufisaTvis – R2O7
VIII jgufisaTvis – RO4
 amrigad, periodSi elementebis
JangbadnaerTebis formebi icvleba
Semdegnairad:

R2O, RO, R2O3, RO2,

R2O5, RO2, R2O7, RO4
3. “elementebis naerTebis Tvisebebi
periodul damokidebulebaSia elementTa
atomuri masebis sididesTan”

ganvixiloT JangbadnaerTebis hidratebis

Tvisebebis magaliTze
 NaOH Zlieri tutea
Mg(OH)2 susti fuZea
Al(OH)3 amfoterulia
H2SiO3 susti mJavaa
HPO3 Zlieri mJavaa
H2SO4 –ic Zlieri mJavaa
HClO4 kidev ufro Zlieri mJavaa
yvelaferma aman d. mendeleevi miiyvana
periodulobis kanonis aRmoCenamde.

perioduli sistema aris periodulobis kanonis

grafikuli gamosaxuleba, sadac vlindeba
elementebis individualoba da maT Soris
mWidro urTierTkavSiri.
elementebis perioduli sistema
 atomis modeli
1911 wels rezerfordma wamoayena
atomis planetaruli modeli, am modelis
Tanaxmad atomis centrSi
moTavsebulia birTvi, rolis garSemo
wriul orbitebze moZraoben
eleqtronebi da romelTa ricxvi
yovelTvis atomgulis dadebiTi muxtis
tolia.
ვ. ჰაიზენბერგის მოდელის მიხედვით
ატომგული შეიცავს ელემენტარულ ნაწილაკებს
ე.წ. ნუკლონებს (ნუკლეინებს): დადებით
მუხტიან p - პროტონებს და ნეიტრალურ
ნაწილაკებს n - ნეიტრონებს, რომელთა მასა
თითქმის ტოლია. უძრავი პროტონის მასა
mp=1.67239•10 -28 გ, მისი ფარდობითი მასა კი
1,007276 ნ.ე. რაც დაახლოებით წყალბადის
ვერნერ კარლ
დადებუთი იონის მასის ტოლია. ნეიტრონის ჰაიზენბერგი
მასა mn=1.675•10-24 გ, ხოლო ფარდობითი მასა
ელექტრონის მასა me=9.108•10-28 გ, მისი ფარდობითი მასა კი 0,000549
1,008665 ნ.ე.
ნ.ე. რაც პროტინის მასასთან შედარებით 1837,5 - ჯერ ნაკლებია.

ამრიგად, ელემენტის ატომის მასა პრაქტიკულად ატომგულშია

თავმოყრილი და პროტონებისა და ნეიტრონების მასატა ჯამის ტოლია
პროტონის დადებითი მუხტის სიდიდე ელექტრონის უარყოფითი

მუხტის სიდიდის ტოლია და უდრის 1,602 • 10-19 კულონს ან

4,803 • 10-10 ელექტროსტატიკურ ერთეულს.

ატომგულის მუხტის სიდიდე დამოკიდებულია

პროტონების რაოდენობაზე და მას Z - ნიშნით
აღნიშნავენ, რაც რიცხობრივად ელემენტის რიგით ნომერს
უდრის პერიოდულ სისტემაში. ატომგულის ირგვლივ
მოძრავი ელექტრონების რაოდენობა ყოველთვის
პროტონების რიცხვის ტოლია, რის გამო ატომი
ელექტულად ნეიტრალური სისტემაა.
 იზოტოპები
ერთი და იგივე ელემენტის ატომები, რომლებიც
შეიცავენ პროტონების თანაბარ რაოდენობას, მაგრამ
ნეიტრონების სხვადასხვა რიცხვს, იზოტოპები ეწოდება.
იზოტოპებს ატომგულის მუხტი ერთნაირი აქვთ, მასის
რიცხვი კი სხვადასხვაა.
12 25 26
24 Mg , 12 Mg , 12 Mg
დღეისათვის აღმოჩენილია 272 მდგრადი იზოტოპი.
მდგრად იზოტოპებს არ წარმოქმნიან ისეთი ელემენტები,
რომელთა Z = 43 და 61 ან 83 არ აღემატება.
ელემენტების პრაქტიკული ატომური მასა მის
შედგენილობაში შემავალ იზოტოპების ატომთა მასების
საშუალოა.
 იზობარები

izobarebi (Tanawonadi) sxvadasxva elementebis iseTi

atomebia, romlebsac aqvT Tanabari atomuri masa, magram
gansxvavdebian protonebisa da neitronebis raodenobiT.

40
54
24 Cr , 54
26 Fe, 40
18 Ar , 40
19 K, 20 Ca
24p, 30n 26p, 28n 18p, 19p, 20p, 20n
22n 21n
 იზოტონები

izotonebi sxvadasxva elementis atomebia, romelTa atomgulSi

neitronebis toli raodenobaa da protonebis sxvadasxva raodenoba.

74
36
16 S,
37
17 Cl , 38
18 Ar , 70
30 Zn, 72
32 Ge, 34 Se
16p, 20n 17p, 20n 18p, 20n 30p, 40n 32p, 40n 34p, 40n
rezerfordis atomis planetaruli modelis Teoria
ewinaaRmdegeba klasikuri eleqtrodinamikis maqsvelis
Teorias, romlis Tanaxmadac damuxtuli eleqtroni
atomgulis irgvliv moZraobis dros gamoasxivebs
energias, rac eleqtronis energiis Semcirebas iwvevs da is
sabolood unda daeces atomguls. amis Sedegad atomi
unda daSliliyo, rasac sinamdvileSi adgili ar aqvs.
 atomis eleqtronuli garsi

am xarvezis asacileblad 1913 wels

nils borma wamoayena Teoria,
romelic eyrdnoboda klasikuri
meqanikis kanonebs da gamosxivebis
qvantur Teorias. Tavisi
warmodgenebi atomis gansakuTrebul
Tvisebebze man Camoayaliba
postulatebis saxiT
 boris postulatebi
boris pirveli postulatis Tanaxmad
atomSi eleqtronebi moZraoben gansakuTrebul, stacionalur (qvantur) orbitaze,
romelsac Seesabameba garkveuli energia. stacionalur mdgomareobaSi atomi
ar asxivebs energias.
meore postulatis Tanaxmad
eleqtronebis erTi stacionaluri orbitidan meoreze gadasvlisas eleqtroni
StanTqavs an gamoasxivebs energias, romelic or stacionalur orbitebis
energiebis sxvaobis tolia.
hν = En – Em
sadac h = 6,63· 1 0–34 j. wm. plankis mudmivaa
ν – fotonis sixSire. orive es postulati ewinaaRmdegeba klasikuri fizikis kanonebs,
magram kargad Seesabameba eqsperimenul monacemebs.
 boris postulatebi
boris mesame postulati gansazRvravs
stacionaluri orbitebis daqvantvis wess.
eleqtronebis wriuli orbitebisaTvis boris
mesame postulati Semdegnairad
Caiwereba
me v r = n h / 2 π
sadac me – eleqtronis masaa, 9.108 • 10-28 gr
v – eleqtronis moZraobis siCqare
n = 1, 2, 3, 4 . . . . .
 atomuri speqtrebi
atomis agebulebisa da bunebis Seswavlis saqmeSi ZiriTad
warmodgenas gvaZlevs maT mier gamosxivebuli speqtrebis
Seswavla. yvelaze martivi agebulebisaa wyalbadis atomi, romlis
speqtric SedarebiT martivia. miuxedavad amisa, wyalbadis
atomis speqtri misi uxilavi nawilis CatvliT, Seicavs uamrav
speqtrul xazs. magram speqtrSi aris speqtruli xazebis jgufebi,
romlebic ganlagebulni arian gansazRvruli kanonzomierebiT. maT
seriebi ewodebaT. wyalbadis atomis yvela cnobili seria SeiZleba
gamovsaxoT saerTo formuliT
 γ=1/λ = R(1/m2 – 1/n2)

sadac γ aris speqtris Sesabamisi xazis sixSire,

R – rindbergis mudmiva da udris 3.27 • 1015
wm -1, an 1.0974 • 107 m -1, xolo m-s aqvs
mudmivi mniSvneloba (m=1, 2, 3, 4, 5); n
aris mTeli ricxvebis mimdevroba, romelic
iwyeba m-ze erTiT meti ricxviT.
wyalbadis speqtri
rodesac m =2, vRebulobT balmeris serias
γ = R(1/22 – 1/n2), n=3, 4, 5, ….,
romlis oTxi xazi moTavsebulia speqtris xilul
nawilSi.
rodesac m =1, gvaqvs laimanis seria,
rodesac m =3, gvaqvs paSenis seria,
rodesac m =4, gvaqvs breketi seria,
rodesac m =5, gvaqvs pfundis seria,
 de-broilis HhipoTeza de-broilis
HhipoTeza
sinaTlis fotonisaTvis talRuri da korpuskularuli
sidideebi erTmaneTTan raodenobrivad Semdegi
formulebiT arian dakavSirebuli: E = hƲ, P= hƲ /
c = h/ λ
de-broilma gamoTqva hipoTeza, rom nawilakebs,
romelTac gaaCnia masa m aseve axasiaTebs talRuri
buneba da es ormagi bununeba maTematikurad
gamoisaxeba universaluri e. w. de-broilis
TanafardobiT:
h

mv
de-broilis mixedviT v siCqariT moZrav m masis
mqone nawilaks Seesabameba λ sigrZis talRa.

de-broilis gantolebidan Cans, rom rac metia

nawilakis moZraobis siCqare, miT naklebia talRis
sigrZe da didi m masis mqone nawilakebis talRis
sigrZe λ imdenad umniSvneloa, rom misi talRuri
Tvisebebi ugulebelyofilia.
Tu moZravi nawilakis talRis sigrZe λ atomis zomaze
10-8 sm-iT naklebia, maSin misi talRuri bunebis
gamomJRavneba praqtikulad ver xerxdeba
eleqtronebis talRuri buneba eqsperimentulad
daamtkicda
erTmagi xvrelis SemTxvevaSi eleqtronebis
difraqcia
ori xvrelis SemTxvevaSi eleqtronebis difraqcia
nawilakTa talRuri Tvisebebis modeli
eleqtronebis difraqciis modeli
ganvixiloT erTi magaliTi. eleqtronis de-broilis
talRis sigrZe, romelic aCqarebuli iyo 100 volti
potencialTa sxvaobiT SeZleba vipovoT Semdegi
formuliT:

h

2meU
Tu gaviTvaliswinebT eleqtronis dualistur
bunebas, maSin elqtronis moZraobis
traeqtoria atomSi kargavs azrs.
eleqtrons, birTvis garSemo
moZraobisas, Seesabameba iseTi talRis
sigrZe, rom is jeradi iyos orbitis sigrZisa.
 Sredingeris gantoleba

qvanturi meqanikis ZiriTadi

gantolebaa, romlis zusti amoxsna
SesaZlebelia mxolod wyalbadis
atomisaTvis.
ერვინ შრედინგერი

d  8 m
2 2

2
 2 ( E  U )  0
dx h
  2   2   2  8 2 m
an  2  2  2 ( E  V )  0
x 2
y z h

aq Ψ talRuri funqcia warmoadgens eleqtronis talRis

amplitudas x, y,z koordinatebis mqone atombirTvis
garSemo sivrcis mocemul wertilSi. (Ψ2 – sivrcis
romelime wertilSi eleqtronis yofnis albaTobis
maCvenebelia, an sxva sityvebiT, Ψ2 axasiaTebs sivrcis
mocemul wertilSi eleqtronuli Rrublis simkvrives). V
eleqtronis potenciuri energiaa, E eleqtronis sruli energia,
m eleqtronis masaa.
wyalbadis atomisaTvis Sredingeris
gantolebis zusti amoxsnis Sedegad
miRebuli funqciebi Seicaven garkveul
parametrebs, romelTac qvanturi
ricxvebi ewodebaT. arsebobs oTxi
qvanturi ricxvi:
n, l, m da s.
n - mTavari qvanturi ricxvi axasiaTebs atomSi
eleqtronis energetikul doneebs da iRebs

mniSvnelobebs 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 . . .

es mniSvnelobebi emTxveva elementTa perioduli

sistemis periodis nomers da zogjer aRiniSneba

laTinuri asomTavruli asoebiT:

K, L, M, N, O, P, Q.
l – Tanauri (orbitaluri, azimutaluri) qvanturi
rucxvi axasiaTebs eleqronis impulsis moments
(orbitalis formas) da iRebs mniSvnelobebs: 0, 1, 2, 3, 4,
5, . . n -1.

Tu n =1, l = 0, Tu n = 2, l = 0; 1 da a.S.

Tanauri qvanturi ricxvis pirveli oTxi mniSvneloba

aRiniSneba laTinuri nusxuri asoebiT:
s, p, d, f
atomuri orbitalebi gansxvavdeba energiiT, zomiT,
formiT da atombirTvis mimarT sivrceSi
mdebareobiT. kvanturi meqanikis gamoTvlebis
mixedviT s – orbitals aqvT sferos forma (nax. 1), p
–orbitals – gantelis forma (nax. 2), d – orbitals misi
maxasiaTebeli qvanturi ricxvebis mixedviT
SeiZleba hqondes ori sxvadasxva forma (nax. 3),
xolo f –orbitals – oTxi sxvadasxva forma (nax.4).
 nax. 1. s – orbitalis forma

nax. 2. p – orbitalis forma

nax. 3. d – orbitalis SesaZlo formebi

nax. 4. f – orbitalis SesaZlo formebi
wina slaidze Cans, rom arsebobs sami p – orbitali.
maT (n-is TiToeuli mniSvnelobisaTvis) toli
energiebi gaaCniaT. rogorc amboben isini
gadagvarebulni arian, aqvT moculobiTi
rvianiseburi – hanteliseburi forma, mimarTulni
arian x, y da z koordinatTa RerZebis gaswvriv da
Sesabamisad PX, PY da PZ atomuri orbitalebi
ewodebaT.
arsebobs xuTi d da Svidi f orbitali, romelTa
zogierTi forma wina slaidebzea warmodgenili.
m – qvnturi ricxvi asaxavs eleqtronis
mdgomareobas gare magnitur velSi (orbitalis
orientacias sivrceSi) da iRebs mniSvnelobebs +l-dan
–l-mde.
Tu l = 0, m = 0; Tu l = 1, m = -1, 0, +1 da a.S.
s – qvnturi ricxvi uSualod ar figurirebs
Sredingeris gantolebis amoxsnaSi, is Semotanili iqna
mogvianebiT da dakavSirebuli iyo eleqtronis
sakuTari RerZis garSemo brunvis hipoTezasTan,
Tumca mas gacilebiT Rrma fizikuri Sinaarsi
gaaCnia, magram Cven am sakiTxs aq ar
ganvixilavT. s iRebs or mniSvnelobas: -1/2
da +1/2
 qvanturi ricxvebi
SesaZlo kombinaciebis
ricxvi mocemuli n -
n l m s saTvis (eleqtronTa
saerTo raodenoba)

1 0 0 +1/2, -1/2 2
0 0 +1/2, -1/2
+1 +1/2, -1/2
2 8
1 0 +1/2, -1/2
-1 +1/2, -1/2
0 0 +1/2, -1/2
+1 +1/2, -1/2
1 0 +1/2, -1/2
-1 +1/2, -1/2
3 +2 +1/2, -1/2 18
+1 +1/2, -1/2
2 0 +1/2, -1/2
-1 +1/2, -1/2
 eleqtronebis maqsimaluri ricxvi doneebze

eleqtronebis ricxvi eleqtronebis risxvi

done qvedoneTa ricxvi
qvedoneebze energetikul doneze

n=1 1s 2 2
2s 2
n=2 8
2p 6
3s 2
n=3 3p 6 18
3d 10
4s 2
4p 6
n=4 32
4d 10
4f 14
 atomuri orbitalebis Sevsebis principebi

   atomSi eleqtronebis ganawileba eqvemdebareba

Semdeg principebs:

 energiis minimumis principi

 paulis akrZalvis principi
 hundis wesi
 kleCkovskis wesi
 energiis minimumis principi
eleqtronebi orbitalebze ganlagdeba maTi
energiebis zrdis mixedviT Semdegi
TanmimdevrobiT:
eleqtronis energia atomSi ZiriTadad
ganisazRvreba mTavari n da orbitaluri l
qvanturi ricxvebiT, amitom jer ivseba is
qvedoneebi, romelTaTvisac n+l jami
umciresia. es aris kleCkovskis (n+l) -
wesi, romelic ufro azustebs energiis
minimumis princips.
 paulis akrZalvis principi
atomSi ar arsebobs ori eleqtroni, romlebsac
oTxive qvanturi ricxvi erTnairi aqvT.
radgan mocemuli orbitalisaTvis n, l da m qvanturi
ricxvebi erTnairia, TiToeul orbitalze ar SeiZleba
moTavsdes or eleqtronze meti, maSin am
eleqtronebs sapirispiro spinebi unda gaaCndeT.
 hundis wesi
gadagvarebuli (erTi da imave energiis mqone)
orbitalebis Sevseba xdeba ise, rom eleqtronebi
ikaveben mocemuli qvedonis Tavisufali orbitalebis
maqsimalur ricxvs, amasTan jamuri spinuri
ricxvi maqsimaluria. e. i. orbitalebis Sevseba
xdeba jer TiTo-TiTo eleqtroniT, mxolod amis
Semdeg xdeba meore eleqtronis ganTavseba
 atomis garkveul energetikul doneze
eleqtronebis maqsimaluri risxvi gamoiTvleba
Sedegi formuliT: N = 2n2
sadac N aris eleqtronebis raodenoba, n
energetikuli donis nomeri – mTavari qvanturi
ricxvi.
mendeleevis perioduli sistemaSi jgufis
nomeri Seesabameba gare energetikul doneze
eleqtronebis raodenobas.
haizenbergis ganuzRvrelobis kanoni
matematikurad Caiwereba
Δx • Δv > h / m
sadac Δx —nawilakis sivrculi koordinatis
ganuzRvrelobaa (gazomvis cdimileba),
Δv — nawilakis siCqaris ganuzRvrelobaa,
m — nawilakis masaa,
h — plankis mudmivaa.
 araorganul naerTTa ZiriTadi klasebi

araorganuli naerTebi SeiZleba sam ZiriTad klasad

davyoT: Jangeulebad anu oqsidebad,

wyalJangeulebad anu hidroJangebad

(hidroqsidebad) da marilebad.

hidroJangebi Tavis mxriv SeiZleba daiyos fuZeebad

da mJavebad
 Jangeulebi anu oqsidebi
Jangeuli an oqsidi ewodeba nebismieri
elementis naerTs JangbadTan. oqsidebis
formulis gamosaxvisas jer iwereba oqsidis
warmomqmneli elementis simbolo, da Semdeg
Jangbadi. magaliTad:

CO2, H2O, Fe2O3, CuO, SO2, NO2, P2O5

oqsidebSi Jangbadi iseve, rogorc yvela
naerTSi, orvalentiania.

erTvalentiani elementebis oqsidebis

formulebia:

H2O, Li2O, Na2O, K2O, Ag2O da a.S.

orvalentiani elementebis oqsidebis formulebia:
CO, MgO, CaO, BaO, CuO, CrO, FeO da a.S.

samvalentiani elementebis oqsidebis formulebia:

Al2O3, Cr2O3, Fe2O3 da a.S.

oTxvalentiani elementebis oqsidebis formulebia:

CO2, SiO2, SO2, MnO2, PbO2 da a.S.

xuTvalentiani elementebis oqsidebis formulebia:

N2O5, P2O5 da a.S.
eqsvalentiani elementebis oqsidebis
formulebia:
SO3, CrO3 da a.S.

Svidvalentiani elementebis oqsidebis

formulebia:
Cl2O7, Mn2O7 da a.S.
zogierTi elementi ramdenime Jangeuls
warmoqmnis, magaliTad: Cu2O da CuO,
FeO da Fe2O. aseT SemTxvevaSi, im
naerTebs, romlebSic elementi dabal valentobas
iCens qveJangi ewodeba, xolo ufro maRali
valontobis Sesatyvis naerTs Jangi ewodeba.
magaliTad,
qveJangebia: Cu2O, FeO, N 2O
Jangebia: CuO, Fe2O3, NO
zogierTi JangbadnaerTi met Jangbads Seicavs vidre es
Jangs Seesabameba, magaliTad: CO2, SiO2, NO2,
MnO2 . maT orJangebi ewodebaT.

orJangebi unda ganvasxvavoT zeJangebisagan,

rogoricaa magaliTad:
Na2O2, K2O2, CaO2, BaO2
normaluri Jangeulebi - oqsidebi SeiZleba ganvixiloT
rogorc wylis molekulis nawarmebi, romlebSic
wyalbadatomi Canacvlebulia sxva elementiT, xolo
zeJangebi – peroqsidebi SeiZleba ganvixiloT, rogorc
wyalbadis zeJangis H2O2-is nawarmebi (marilebi).
 zogierTi Jangeulis struqturuli formulebi:

normaluri Jangeulebia:

zeJangebi anu peroqsidebia:

 zeJangebisaTvis anu peroqsidebisaTvis
damaxasiaTebelia peroqsiduri jgufi

–O–O–
JangeulebisaTvis damaxasiaTebelia is, rom
Jangbadis atomebi erTmaneTTan ki ar aris
dakavSirebuli, aramed Jangeulis
warmomqmnel atomTan
 oqsidebis saxelwodebebi
Tu elements cvladi valentovneba axasiaTebs da
ramodenime oqsids warmoqmnis, maTi saxelwodeba
warmodgeba siTyvisagan “oqsidi”, romelsac erTvis misi
valentobis maCvenebeli romauli cifrebiT: FeO – rkinis
(II) oqsidi, Fe2O3 – rkinis (III) oqsidi, Cl2O7 –
qloris (VII) oqsidi
xmarebaSia aseve saxelwodebebi, sadac aRniSnulia
Jangbadis atomTa ricxvi, romelic mocemuli elementis
erT atomze modis. CO2 – naxSirorJangi, SO2 –
gogirdis orJangi.
zogjer JangbadatomTa ricxvi dasaxelebulia berZnulad.
NO – azotis monooqsidi, CrO3 – qromis trioqsidi.
qvemoT motanilia azotis yvela oqsidis saxelwodeba

N2O – azotis (I) oqsidi, azotis qveJangi

NO - azotis (II) oqsidi, azotis Jangi
N2O3 - azotis (III) oqsidi, azotovani anhidridi, anu
azotis samJangi
NO2 - azotis (IV) oqsidi, azotis orJangi
N2O4 - azotis (IV) oqsidi, dimeri, azotis oTxJangi
N2O5 - azotis (V) oqsidi, azotis anhidridi, azotis
xuTJangi
Tavisi TvisebebiT oqsidebi SeiZleba
diyos or jgufad:
1. marilwarmomqmneli
2. marilarwarmomqmneli
marilarwarmomqmnelia iseTi oqsidebi,
romlebic ar warmoqmnian marilebs.
amis magaliTebia:
CO, NO, SO da a.S.
marilwarmomqmnelia iseTi oqsidebi,
romlebic qimiuri reqciebis Sedegad
warmoqmnian marilebs. amis magaliTebia:

CaO + CO2 = CaCO3

CaO + 2HCl = CaCl2 + H2O
CO2 + 2NaOH = Na2CO3 + H2O
marilwarmomqmneli oqsidebi Tavis mxriv
iyofa:

1. fuZe oqsidebad
2. mJavur oqsidebad
3. amfoterul oqsidebad
 fuZe oqsidebi
fuZe oqsidebi metalebis mxolod is oqsidebia,
romlebic ar Sedian reaqciaSi tuteebTan, xolo
mJaveebTan warmoqmnian marilebs.
fuZe oqsidebia:
Na2O, K2O, MgO, CaO, BaO, FeO, CrO,
romlebsac Seesabameba fuZeebi-hidroqsidebi:
NaOH, KOH, Mg(OH)2, Ca(OH)2, Ba(OH)2,
Fe(OH)2, Cr(OH)2
mravali metalis oqsidi ar Sedis wyalTan
urTierTqmedebaSi. tute metalebis oqsidebi -
Na2O, K2O, tutemiwaTa metalebis oqsidebi –
BaO, CaO da sxva oqsidebi wyalTan
warmoqmnis wyalSi xsnad hidroqsids.
Na2O + H2O = 2NaOH
BaO + H2O = Ba(OH)2
tute metalebis oqsidebi wyalTan warmoqmnian
tuteebs NaOH, KOH da a.S.
Tu raime metali ramdenime oqsids
warmoqmnis, am oqsidebidan fuZe oqsidi
iqneba is, romelSic metali udables
valentobas amJRavnebs. aseTebia FeO,
MnO, CrO, Cr2O3, CrO3, amasTan fuZe
oqsidia mxolod CrO
fuZe oqsidebi mJavebTan urTierTqmedebisas
warmoqmnian marils da wyals:
CuO + H2SO4 = CuSO4 + H2O
BaO + 2HCl = BaCl2 + H2O
CaO + 2HNO3 = Ca(NO3)2 + H2O

igive oqsidebi mjavur oqsidebTan

warmoqmnian marils:
CaO + CO2 = CaCO3 BaO + CO2 = BaCO3
Na2O + SO2 = Na2SO3 K2O + SiO2 = K2SiO3
 mJavuri oqsidebi
metaloidebis (araliTonebi) JangbadnaerTebi
mJavuri oqsidebia, romlebic wyalTan mJavebs
qarmoqmnian. aseT oqsidebs “anhidridebi”
ewodeba, rac uwylos niSnavs.
mJavuri oqsidebi miiReba metaloidebis uSualo
daJangviT:
S + O2 = SO2 4P + 5O2 = 2P2O5
zogierTi mJavas daSliT:
H2SO3 = SO2 + H2O, H2CO3 = CO2 + H2O
TiTqmis yvela mJavuri oqsidi wyalTan mJavas
warmoqmnis:
SO3 + H2O = H2SO4 Cl2O7 + H2O = 2HClO4
P2O5 + 3H2O = 2H3PO4 N2O5 + H2O = 2HNO3
fuZe oqsidebTan warmoqmnian marils:
CO2 + Na2O = Na3CO3 CO2 + CaO = CaCO3
SO2 + K2O = K2SO3 SiO2 + Na2O = Na2SiO3
mJavuri oqsidebi urTierTqmedeben fuZeebTan:
SO2 + 2NaOH = Na2SO3 + H2O
CO2 + Ca(OH)2 = CaCO3 + H2O
amrigad,

metaloidebis oqsidebis hidratebi mJavebia,

xolo metalebis oqsidebis hidratebi - hidriqsidebi -

fuZeebi
 amfoteruli oqsidebi
amfoteruli oqsidebi avlenen fuZe da mJavuri
oqsidebis Tvisebebs.
amfoterul oqsidebs warmoqmnian metalebi:
Zn, Al, Cr, Sn da sxva.
amfoteruli oqsidebia: ZnO, Al2O3, Cr2O3 .....
amfoteruli oqsidebi miiReba metalebis uSualo
daJangviT:
2Zn + O2 = 2ZnO, 4Al + 3O2 = 2Al2O3
hidroqsidis gauwyloebiT gaxurebis gziT:
Zn(OH)2 = ZnO + H2O 2Al(OH)3 =Al2O3+3H2O
karbonatebis Termuli DdaSliT:
ZnCO3 = ZnO + CO2
aseTi oqsidebi wyalTan uSualod reaqciaSi ar
Sedian. isini reagireben rogorc mJavebTan, ise
fuZeebTan.
ZnO + H2SO4 = ZnSO4 + H2O
ZnO + 2NaOH = Na2ZnO2 + H2O
ZnSO4 – marilia, natriumis cinkati
aseTive reaqciaSi Sedis aluminis oqsidi:
Al2O3 + 3H2SO4 = Al2(SO4)3 + 3H2O
Al2O3 + 2NaOH + H2O = 2NaH2AlO3
NaH2AlO3 – marilia, natriumis aluminati.
aseTive reaqcia miiReba Cr2O3 – is
SemTxvevaSic:
Cr2O3 + 6 HCl = 2CrCl3 + 3H2O
Cr2O3 + 2 NaOH + H2O = 2NaH2CrO3
NaH2CrO3 – marilia, natriumis qromati
amrigad, amfoteruli oqsidebi mJavebis

mimarT iCenen fuZe oqsidebis Tvisebebs,

xolo fuZeebis mimarT – mJavuri

oqsidebis Tvisebebs
 mJavebi
yoveli mJavas molekula Seicavs wyalbads,
romelsac aqvs metalebiT Canacvlebis unari.
mJavas molekulis im nawils, romelic rCeba
wyalbad – ioniebis gamoklebisas, ewodeba
mJavas naSTi. mJavas naSTis valentoba udris
masTan bmul wyalbad-ionTa ricxvs, romelsac
aqvs unari Cainacvlos metali.
Sedgenilobis mixedviT mJavas naSTi SeiZleba
iyos martivi an rTuli. magaliTad HBr
warmoqmnis martiv naSTs –Br, gogirdmJava
H2SO4 warmoqmnis rTul naSTs =SO4.
mimocvlis reaqciaSi mJavas naSTi ucvlelad
gadadis sxva molekulis SemadgenlobaSi:
BaCl2 + Na2SO4 = BaSO4 + 2NaCl
am SemTxvevaSi mJavas naSTebma –Cl da
=SO4 Secvales adgilebi, magram TviTon es
jgufebi ucvleli darCnen.
 mJavebi reagireben metalebTan da Sedegad
miiReba marili da gamoiyofa wyalbadi:
Zn + 2HCl = ZnCl2 + H2 ↑
Fe + H2SO4 = FeSO4 + H2 ↑
yvela mJava ar Seicavs wyalbads da arCeven
Jangbadian da uJangbado mJavebs.
uJangbado mJavebis magaliTebia: HF, HCl, HBr,
HI, H2S da a.S.
Jangbadian mJavebSi wyalbad-atomebi
Jangbadis saSualebiTaa bmuli metaloidis
atomTan, rac naCvenebia Semdeg slaidze
HNO3, H2SO4, H2CO3, H3PO4,
 mJavebis saxelwodebebi
uJangbado mJavebis saxelwideba miiReba
metaloidisa da wyalbadis dasaxelebiT:

HF - ftorwyalbadmJava (mlRobi mJava)

HCl - qlorwyalbadmJava anu marilmJava
HBr - bromwyalbadmJava
HI - iodwyalbadmJava
H2S - gogirdwyalbadmJava
Tu elementi or mJavas warmoqmnis, maSin meti
Jangbadis Semcveli mJavas saxelwodeba
ucvlelad Seicavs misi warmomqmneli elementis
dasaxelebas, xolo
nalebi Jangbadis Semcveli mJavas
saxelwodebaSi emateba sufiqsi “ovani”:
H2SO4 - gogirdmJava
H2SO3 - gogirdovani mJava
HNO3 - azotmJava
HNO2 - azotovani mJava
Tu elementi mraval Jangbadovan mJavas
warmoqmnis, Jangbad-atomebis yvelaze nakleb
Semcvel mJavas emateba prefiqsi ”qve”:

HClO - qveqlorovanmJava

HClO2 - qlorovanmJava

HClO3 - qveqlormJava

HClO4 - qlormJava
roca elementi ramdenime mJavas warmoqmnis,
romlebic erTmaneTisagan gansxvavdeba
Jangbadisa da wyalbadis atomebis ricxviT,
maSin sityva mJavas emateba prefiqsi “meta” -
wyalbadisa da Jangbadis umciresi raodenobis
SemTxvevaSi an “orTo” - wyalbadisa da
Jangbadis maqsimaluri ricxvis SemTxvevaSi:
HPO3 - metafosformJava
H3PO4 - orTofosformJava
H4P2O7 - pirofosformJava
H2SiO3 - metasiliciummJava
H4SiO4 - orTosiliciummJava
HPO3 miiReba P2O5-is gaxsniT civ wyalSi da
aris gamWvirvale minismagvari masa.
Mmisi ganzavebiT wyalSi miiReba H3PO4.
misi 200-2500C temperaturamde gaxurebiT
midis dehidratacia da miiReba H4P2O7 .
Semdgomi dehidrataciiT miiReba isev HPO3
HPO3 + H2O = H3PO4
H3PO4 H2O + H4P2O7
200–2500C
H4P2O7 H2O + HPO3
 mJavebis miReba
1. mJavebi miiReba mJavuri oqsidis wyalTan
uSualo urTierTqmedebisas.
SO3 + H2O = H2SO4
P2O5 + H2O = 2HPO3

2. raime mJaviT Sesabamis marilze

moqmedebiT miiReba mJava.
Na2SiO3 + H2SO4 = Na2SO4 + H2SiO3
Ca3(PO4)2 + 3H2SO4 = 2H3PO4 + 3CaSO4↓
uJangbado mJavebi miiReba:
1. Zlieri araaqroladi mJavas moqmedebiT
Sesabamis marilze
H2SO4 + 2NaCl = Na2SO4 + 2HCl

2. metaloidisa da wyalbadis uSualo SeerTebiT

H2 + F2 = 2HF H2 + Cl2 = 2HCl
da miRebuli wyalbadnaerTebis wyalSi gaxsniT
 mJavebis Tvisebebi
1. Zlieri mJavebi zogierT metalTan
reagirebisas gamoyofs wyalbads. yvela metali
ver aZevebs wyalbads mJavebidan. es
damokidebulia metalis adgilmdebareobaze
aqtiurobaTa mwkrivSi romelsac aseve
eleqtroqimiuri ZabvaTa mwkrivi ewodeba.
Na Mg Al Zn Fe Ni Sn Pb H Cu Hg Ag Au
wyalbadis marcxniv mdebare metalebi
aZeveben, xolo marjvniv mdebare metalebi
ver aZeveben wyalbads mJavebidan
Zn + H2SO4 = ZnSO4 + H2
2Al + 6HCl = 2AlCl3 +3 H2

am reaqciebiT marilis miReba iseTi aqtiuri

metalebidan, rogoricaa Na, K, Li, Ca saerTod
ararekomendebulia, radgan es reaqciebi Zlier
energiulad mimdinareobs. magaliTad, 2Na +
H2SO4 = Na2SO4 + H2
Tumca metalur natriumsa da marilmJavas
urTierTqmedebas sademonstracio cdad
iyeneben
2. mJavebi advilad Sedian reaqciaSi fuZeebTan,
gansakuTrebiT tuteTa xsnarebTan.

HCl + NaOH = NaCl + H2O

2HCl + Mg(OH)2 = MgCl2 + H2O

aseT reaqciebs uwodeben neitralizaciis reaqciebs.

amgvari reqciebis saSualebiT xdeba mJave an tute
niadagebis ganeitraleba.

mJavebi lurj lakmuss awiTleben.

mJavebi urTierTqmedeben fuZe oqsidebTan
marilisa da wylis warmoqmniT

2HCl + MgO = MgCl2 + H2O

3H2SO4 + Al2O3 = Al2(SO4)3 + 3H2O

2HNO3 + MgO = Mg(NO3)2 + H2O

6HNO3 + Al2O3 = 2Al(NO3)3 + 3H2O
 mJavebi moqmedeben MmarilebTan
K2CO3 + 2HCl = 2KCl + H2CO3
miRebuli naxSirmJava maSinve iSleba
H2CO3 = CO2 + H2O
H2SO4 + 2NaCl = Na2SO4 + 2HCl
es reaqcia Zlier gaxurebas moiTxovs.
gogirdmJavas damaxasiaTebeli reaqciaa:
Ba(NO3)2 + H2SO4 = BaSO4 ↓+ 2HNO3
BaSO4 - bariubis sulfati uxsnadi marilia
Na2SiO3 + H2SO4 = H2SiO3 ↓ + Na2SO4
H2SiO3 - siliciumis mJava wyalSi uxsnadia
xsnarebSi marilebsa da mJavebs Soris

mimocvlis reaqcia bolomde mxolod maSin

warimarTeba, rodesac reaqciis Sedegad

warmoiqmneba uxsnadi marili an uxsnadi

mJava, anda airadi nivTiereba

 fuZeebi, maTi miReba da Tvisebebi
fuZeebi liTonTa (metalTa) oqsidebis (Jangeulebis)
hidratebia, romelSic liTonis (metalis) ioni
SeerTebulia hidroqsilis (OH) erT an ramdenime
ionTan. e.i. fuZeebi liTonTa hidroJangebia
(hidrooqsidebi). maTi disociaciiT hidroqsil - ionebi
miiReba.
wyalSi xsnsd fuZeebs tuteebi ewodeba. aseTia tute da
tutemiwaTa liTonebis fuZeebi: LiOH, NaOH,
KOH, RbOH, CsOH, FrOH, Ca(OH)2,
Sr(OH)2, Ba(OH)2, Ra(OH)2 da aseve NH4OH.
sxva fuZeebi wyalSi uxsnadia
fuZeebi miiReba:
1. tute da tutemiwaTa liTonebis wyalTan
urTierTqmedebiT
2Na + 2H2O = 2NaOH + H2
Ca + 2H2O = Ca(OH)2 + H2
2. xsnadi fuZe oqsidebis wyalTan
urTierTqmedebiT
K2O + H2O = 2KOH Ba2O + H2O = Ba(OH)2
3. tuteebisa da marilebis wyalxsnarebis
urTierTqmedebiT SeiZleba miviRoT fuZeebi,
romlebic wyalSi ar ixsneba
CuSO4 + 2NaOH = Na2SO4 + Cu(OH)2
saxelwodebebi: fuZeebi ewodeba metalebis
hidroqsidebs. saxelwodebebic warmodgeba
Sesabamisad
NaOH - natriumis hidroqsidi
Mg(OH)2 - magniumis hidroqsidi
Tu metali cvlad valentobas iCens, sityvas
“hidroqsidi” emateba hidroqsil - ionTa ricxvi.
CuOH - spilenZis (I) hidroqsidi
Cu(OH)2 - spilenZis (II) hidroqsidi
Cr(OH)2 - qromis (II) hidroqsidi
Cr(OH)3 - qromis (III) hidroqsidi
zogierT fuZes specialuri saxelwodeba aqvs,
magaliTad NaOH ewodeba mwvave natriumi,
KOH ewodeba mwvave kaliumi, Ca(OH)2
ganelebuli (Camqrali) kiri.
hidroqsidebis frafikuli formulebi martivad
gamoisaxeba:
Na - O - H K-O-H Ag - O - H
fizikuri Tvisebebi: fuZeebi sxvadasxva Seferilobis
myari nivTierebebia.
{ NaOH, KOH, Ca(OH)2, Ba(OH)2,
Zn(OH)2, Al(OH)3, Fe(OH)2 } - TeTria,
Fe(OH)3 - mura wiTeli, Ni(OH)2 - Ria mwvanea,
Ni(OH)3 - Savia da a.S.
tuteebis xsnarebis aorTqlebisas myari nivTiereba
miiReba.
amoniumis hidroqsidi aorTqlebisas iSleba
amiakad da wylad:
NH4OH = NH3↑ + H2O ↑
qimiuri Tvisebebi: tuteebis wyalxsnarebs Zlieri
tute reaqcia aqvT. lakmusi tuteSi lurjdeba, xolo
fenoftaleini - Jolos fers iRebs.
gaxurebisas fuZeebi kargaven wyals da miiReba
oqsidebi
2Fe(OH)3 = Fe2O3 + 3H2O
2Al(OH)3 = Al2O3 + 3H2O
Cu(OH)2 = CuO + H2O
wyali SeiZleba tuteebsac wavarTvaT, magram
radgan isini aqtiurad ierTeben wyals, amitom
saWiroa maTi xangrZlivi gaxureba.
tuteebi energiulad Sedian reaqciaSi
mJavebTan marilisa da wylis warmoqmniT.
2KOH + H2SO4 = K2SO4 + 2H2O

wyalSi uxsnadi fuZeebic uerTdebian mJavebs

marilisa da wylis warmoqmniT.
Fe(OH)3 + 3HCl = FeCl3 + 3H2O
2Al(OH)3 + 3H2SO4 = Al2(SO4)3 + 6H2O
Cu(OH)2 + 2HNO3 = CuNO3 + 2H2O
tuteebis moqmedebiT im marilebze, romelTa
Semcveli metalic wyalSi uxsnad fuZes
warmoqmnis, mimdinareobs mimocvlis reaqcia,
ris Sedegadac warmoiqmneba wyalSi uxsnadi
fuZe da marili
Cr2(SO)4 + 6NH4OH = 2Cr(OH)3 + 3(NH4)2SO4
qromisa da amoniumis ionebma gacvales adgilebi

MgCl2 + 2NaOH = Mg(OH)2 + 2NaCl

Sedegad miiReba labismagvari magniumis hidroqsidi
metalebis hidroqsidebi, iseve, rogorc metalebis
oqsidebi urTierTqmedeben mJavur oqsidebTan
marilisa da wylis warmoqmniT
NaOH + CO2 = NaHCO3
2NaOH + CO2 = Na2CO3 + H2O
KOH + CO2 = KHCO3
2KOH + CO2 = K2CO3 + H2O
igive tuteebi gogirdovan gazTan warmoqmnian
sulfitsa da wyals
2NaOH + SO2 = Na2SO3 + H2O
2KOH + SO2 = K2SO3 + H2O
amfoteruli hidroqsidebi: amfoteruli hidroqsidebi
mJavebTan avlenen fuZe Tvisebebs, xolo
fuZeebTan mJavur Tvisebebs, radgan disociaciis
dros erTdroulad warmoqmnian wyalbadisa da
hidroqsil-ionebs. amis magaliTebia:
Zn(OH)2, Al(OH)3, Pb(OH)2, Sn(OH)4 da a.S.
amfoteruli hidroqsidebi ar miiReba amfoteruli
oqsidebze wylis moqmedebiT. isini miiReba
arapirdapiri gziT, amfoteruli Tvisebebis metalis
marilebisa da tuteebis moqmedebiT:
TuTiis marilze amoniakis moqmedebiT
daileqeba TuTiis amfoteruli hidroqsidi
ZnCl2 + 2NH4OH = Zn(OH)2 ↓+ 2NH4Cl
aseve miiReba sxva hidroqsidebic
AlCl3 + 3NH4OH = Al(OH)3 ↓+ 3NH4Cl
es hidroqsidebi miiReba imave marilebze
tuteebis moqmedebiTac
ZnCl2 + 2NaOH = Zn(OH)2 ↓+ 2NaCl
AlCl3 + 3KOH = Al(OH)3 ↓+ 3KCl
amfoteruli hidroqsidebi ormag bunebas iCenen.
magaliTad, aluminis hidroqsidi SeiZleba ganvixiloT,
rogorc aluminis fuZe Al(OH)3 an rogorc aluminis mJava
H3AlO3.
TuTiis hidroqsidi SeiZleba ganvixiloT, rogorc TuTiis
fuZe Zn(OH)2 an rogorc TuTiis mJava H2ZnO2.
Zn(OH)2 + 2HCl = ZnCl2 + 2H2O
AlCl3 + 3KOH = Al(OH)3 ↓+ 3KCl
an ufro zustad
Zn(OH)2 + 2NaOH = Na2[Zn(OH)4]
H2ZnO2
Na2[Zn(OH)4] - cinkati H2[Zn(OH)4]-is marilia
 marilebi
marilebi ewodeba nivTierebebs, romelTa
molekulebi Sedgeba mJavas naSTTan
SeerTebuli metalis atomebisagan.
Sedgenilobis mixedviT arCeven saSualo
(normaluri), mJave da fuZe marilebs.
Tu mJavas molekulaSi Canacvlebis unaris
mqone wyalbadis yvela atomi
Canacvlebulia metalis atomebiT, aseT
marils saSualo an normalur marils
uwodeben.
s a S u a l o anu n o r m a l u r i marilebia
NaCl, Na2CO3, K2SO4, Na3PO4, da sxva. am
marilebisa da Sesabamisi mJavebis grafikuli
formulebia:
Tu mJavas molekulaSi wyalbadis atomebis
mxolod nawilia Canacvlebuli metaliT, aseT
marils m J a v e marils uwodeben. magaliTad:
NaHCO3, Na2H PO4, NaH2PO4, KHSO4 da
a.S.
o r m a g i ewodeba marils, romlis
SemadgenlobaSi Sedis ori metalis kationi da
mJavuri naSTi. aseTebia

KAl(SO4)2, KCl • MgCl2, (NH4)2SO4 • FeSO4,

KNaCO3 da sxva.
f u Z e marili ewodeba iseT marils, romelic
miiReba, Tu fuZis molekulaSi hidroqsilis jgufebis
mxolod nawilia Canacvlebuli mJavas naSTiT.
aseTebia:
Cu2(OH)2CO3 - spilenZis fuZe karbonati,
Cu2(OH)2SO4 - spilenZis fuZe sulfati,
Fe(OH)2Cl - rkinis fuZe qloridi,
Bi(OH)2NO3 - bismutis fuZe nitrati,
fuZe marilebi miiReba or- da metvalentiani metalebis
hidroqsidebis arasruli ganeitralebisas mJavebiT.
magaliTad
Fe(OH)3 + HCl = Fe(OH)2Cl +H2O
 marilebis miRebis xerxebi
1. mJavebis moqmedebiT metalze miiReba
marili da gamoiyofa wyalbadi
HH2SO4 + Zn = ZnSO4 + H2
2HCl + Fe = FeCl2 + H2

2. mJavebis moqmedebiT fuZe oqsidebze

miiReba marili da wyali
H H2SO4 + ZnO = ZnSO4 + H2O
2HNO3 + CuO = Cu(NO3)2 + H2O
3. mJavebis moqmedebiT fuZeebze miiReba marili da
wyali (neitralizacia)
HCl + NaOH = NaCl + H2O
H2SO4 + 2KOH = K2SO4 + 2H2O
4. mJavebis moqmedebiT marilebze miiReba marili da
mJava
H2SO4 + 2NaCl = Na2SO4 + 2HCl ↑
H2SO4 + Na2SiO3 = Na2SO4 + H2SiO3
5. mJavuri oqsidebis moqmedebiT fuZe oqsidebze
miiReba marili
SO3 + CuO = CuSO4
CO2 + CaO = CaCO3
6. mJavuri oqsidebis moqmedebiT fuZeebze miiReba
marili da wyali
SO2 + 2Na(OH) = Na2SO3 + H2O
CO2 + Ca(OH)2 = CaCO3 + H2O
7. mJavuri oqsidebis moqmedebiT marilze. am reaqciis
Casatareblad saWiroa araaqroladi anhidridis marilTan
SelRoba
SiO2 + Na2CO3 = Na2SiO3 + CO2
SiO2 + CaCO3 = CaSiO3 + CO2
8. metalisa da metaloidis urTierTqmedebiT miiReba
marili
Fe + S = FeS
2Al + 3Cl2 = 2AlCl3
9. ori xsnadi malilis urTierTqmedebiT xsnarSi
miiReba ori axali marili
BaCl2 + Na2SO4 = Ba SO4↓ + 2NaCl
AgNO3 + NaCl = AgCl↓ + NaNO3
10. marilebisa da metalebis urTierTqmedebiT
gamoiyofa metali da axali marili
CuSO4 + Fe = FeSO4 + Cu
HgSO4 + Zn = ZnSO4 + Hg
11. tutis moqmedebiT marilze miiReba marili da
axali fuZe
2NaOH + CuCl2 = Cu(OH)2 + 2NaCl
3KOH + FeCl3 = Fe(OH)3 + 3KCl
12. tutis moqmedebiT metalze miiReba marili
da wyalbadi.
2NaOH + Zn = Na2ZnO2 + H2
2NaOH + 2Al +2H2O = 2NaAlO2 + 3H2

NaAlO2 warmoadgens metaaluminats

kavSirs, romelic asaxavs erTi klasis
nivTierebebisagan meore klasis nivTierebebis
miRebas, genetikuri kavSiri ewodeba. kavSiri
araorganuli naerTebis klasebs Soris
gamoisaxeba sqemiT
erTi klasis naerTebidan meore klasis naerTTa
miReba, metalebisagan - marilebi da
metaloidebisagan aseve marilebi SeiZleba
gamovsaxoT aseve Semdegi sqemiT

Ca → CaO → Ca(OH)2 → CaCl2

C → CO2 → H2CO3 → Na2CO3

qimiuri bma
ionuri bma
1915 wels germanelma fizikosma v. koselma
nils boris atomis aRnagobis Teoriis safuZvelze
aago valentobis Teoria, romelic marTebulia
ionuri naerTebisaTvis. am Teoriis Tanaxmad
zogi atomi (Na, Mg, Al) advilad kargavs
(gascems) Tavis savalento eleqtronebs, ris
gamoc miRebuli ionebi dadebiT muxts valter koseli
atareben. zogi atomi ki (F, Cl, O, S) advilad
iZens eleqtronebs da Sedegad miiReba
uaryofiTad damuxtuli ionebi. eleqtrostatikuri
mizidvis gamo es ionebi uerTdeba erTmaneTs
da molekula warmoiqmneba.
magaliTad, Na advilad kargavs eleqtrons, amaze ixarjeba
energia, romelsac ionizaciis energia ewodeba. Cl xarbad
ierTebs eleqtrons, radgan did swrafvas iCens
eleqtronisadmi. maTi SeerTebiT miiReba :

Na = Na+ + e - 117,5 kkal

Cl + e = Cl - + 86 kkal
Na+ + Cl - = NaCl my + 182 kkal
radgan NaCl da misi msgavsi molekulebis daSlis procesSi
ionebi miiReba, amitom maT ionuri anu heteropolaruli
naerTebi ewodeba, xolo ionebs Soris moqmed bmas - ionuri
bma.
imisaTvis, rom winaswar ganvsazRvroT miiReba
ionuri Tu kovalenturi bma, unda SemoviTanoT
eleqtrouaryofiTobis cneba.
eleqtrouaryofiToba aris elementis ionizaciis
energiisa da eleqtronisadmi swrafvis jami.
polingis eleqtrouaryofiTobis Skalis mixedviT
luis karl
warmodgenilia zogierTi elementis ganlagebis sqema polingi

elem
enti
K Na Li Mg H S C I Br Cl N O F

χ 0,8 0,9 1,0 1,2 2,1 2,5 2,5 2,5 2,8 3,0 3,0 3,5 4,0
bmis tipi mniSvnelovnadaa damokidebuli moreagire elementTa
eleqtrouaryofiTobebis sxvaobaze
Δχ = χА — χВ,
sadac χА da χВ –А da В atomebis eleqtrouaryofiTobebia.

qimiuri bmis
ZiriTadi tipebi

ionuri bma kovalenturi bma

χ > 2 χ < 2

polaruli arapolaruli da
sustadpolaruli
kovalenturi bma kovalenturi bma
2 > χ > 0,5 0,5 > χ = 0
kovalenturi bma
kovalenturi bmis Teoria SeimuSava amerikelma
mecnierma g. luisma (1916 w). kovalenturi bma
miiReba iseTi elementebis SeerTebiT, romelTa
eleqtrouaryofiToba daaxloebiT tolia da saSualo
sidideze metia (aRemateba 2). e.i kovalenturi bma
araliTonTa atomebis SeerTebiT miiReba. aseTia
martivi da rTuli molekulebi : H2, N2, O2, H2O, CO2,
NH3, CH4 da sxva.
gilbert niuton luisi

gilbert niuton luisi

kovalenturi bmis warmoqmnis meqanizmi
atomebs Soris bma aRiZvreba maTi orbitalebis gadafarvisas
molekuluri orbitalebis warmoSobiT (mo). ganarCeven kovalenturi
bmis warmoSobis or meqanizms.
mimocvlis meqanizmi - bmis warmoqmnaSi monawileoben
erTeleqtroniani atomuri orbitalebi. TiToeuli atomi gaiRebs TiTo
eleqtrons saerTo sargeblobisaTvis.
donor-aqceptoruli meqanizmi:

bma warmoiqmneba atomi - donoris gawyvilebuli

eleqtronebisa da atomi - aqceptoris vakanturi
orbitalis xarjze
kovalenturi bmis warmoqmna

donor - aqceptoruli meqanizmi

atomuri orbitalebis gadafarvis tipebi

 - gadafarva
ukan dabruneba
 - gadafarva

erTi da imave an sxvadasxva elementis erTeleqtroniani

orbitalebis mqone ori atomisagan Semdgar molekulaSi
kovalenturi bmis mimarTulebas mniSvneloba ara aqvs, radgan
wrfivi formis molekulebi warmoiqmneba (nax I da II) (Semdegi
slaidi)
erTmagi bma xorcieldeba maSin, rodesac or atoms
Soris kovalenturi bma warmoiqmneba eleqtronTa

mxolod erTi wyviliT, romelic warmoadgens 

bmas. am saxis bma warmoiqmneba eleqtronuli
orbitalebis gadafarviT im wrfis gaswvriv, romelic
atomebis centrebs aerTebs. (nax I)
Tu kovalenturi bma warmoqmnilia atomis
centrebis Semaertebeli xazis perpendikularuli
erTeleqtroniani p orbitalebis gadafarviT, miiReba
 - bma. (nax 2) azotis molekulaSi atomebi sami bmiT
aris dakavSirebuli erTmaneTTan, erTia  bma da
ori urTierTmarTobul sibrTyeze ganlagebuli  -
bma.

naxazi II wina slaidze

gadasvla
nax I

nax. II
 +2

ganvixiloT orze meti atomisagan Semdgari molekulebisaTvis geometriul

konfiguracias arsebiTi mniSvneloba eZleva. ganvixiloT samatomiani
molekulis konfiguracia, romelic Sedgeba perioduli sistemis VI jgufis erTi p
elementisagan (vTqvaT Jangbadisagan) da I jgufis ori s elementisagan
(vTqvaT wyalbadisagan). VI jgufis p elementebisaTvis damaxasiaTebelia
erTeleqtroniani ori orbitali, romlebic erTmaneTis mimarT 900 kuTxes
qmnian. mas valentur kuTxesac uwodeben. Tu s elementis ori
erTeleqtroniani atomi (wyalbadi) miuaxlovdeba p elements, moxdeba
erTeleqtroniani ori p da ori s orbitalebis gadafarva, Sedegad
warmoiqmneba kovalenturi bmebi da miiReba molekula, romlis
gamartivebuli sqema naxazzea warmodgenili.
sqemaze naCvenebia H2X tipis molekula, sadac
X aris O, S, Se, Te. praqtikulad, H2O - wylis
molekulaSi valenturi kuTxe Seadgens ara 900,
aramed 104031/, H2S - gogirdwyalbadis
molekulaSi es kuTxe tolia 920, H2Se - 910, da
H2Te - 89,50.
kovalenturi bmis hibridizacia
atomuri orbitalebis sp3-hibridizaciis sqema

Орбитальная модель атома в

sp3-гибридизованном
состоянии.
ელექტროუარყოფითობა
ელემენტის ატომის უნარს, გარე ენერგეტიკული დონის

დასრულებისათვის თავისკენ მიიზიდოს სხვა ელემენტის

ატომთა ელექტრონები, ელექტროუარყოფითობა

ეწოდება
ელექტროუარყოფითობის აბსოლიტური მნიშვნელობებით

სარგებლობა მოუხერხებელია, ამიტომ იყენებენ

ელექტროუარყოფითობის ფარდობით სიდიდეებს.

ელემენტების ელექტროუარყოფითობას საზღვრავენ Li–ის

ელექტროუარყოფითობასთან შედარებით, რომელიც

პირობითად მიღებულია 1–ის ტოლად. თუმცა ზოგჯერ

საზღვრავენ Ca–ის მიმართ.

ელემენტთა ფარდობითი ელექტროუარყოფითობები პოლინგის მიხედვით
 ატომთა გარე ენერგეტიკულ დონეზე ელექტრონთა
რიცხვის მატების გამო პერიოდებში მარცხნიდან მარჯვნივ
s- და p-ელემენტების ელექტროუარყოფითობა იზრდება.
მთავარ ქვეჯგუფებში ელემენტთა ელექტროუარყოფითობა
იზრდება ქვევიდან ზევით, ატომის რადიუსის
შემცირებასთან ერთად. ყველაზე ელექტროუარყოფითი
ელემენტია ფტორი, შემდეგ – ჟანგბადი. ყველაზე მცირე
ელექტროუარყოფითობით ხასიათდება ცეზიუმი და
ფრანციუმი.
რაც მეტია ელექტროუარყოფითობა, მით მკაფიოდაა
გამოხატული მისი არამეტალური ბუნება და პირიქით, რაც
უფრო ნაკლებია ელემენტის ელექტროუარყოფითობა, მით
მკვეტრად არის გამოხატული ელემენტის მეტალური
ბუნება.
 ელემენტების ჟანგვის რიცხვის განსაზღვრა
ნაერთებში
ჟანგვის რიცხვი, ანუ ჟანგვის ხარისხი, ეწოდება
ატომის პირობით მუხტს მოლეკულაში, თუ დავუშვებთ,
რომ მოლეკულა იონებისაგან შედგება.
ჟანგვის რიცხვი შეიძლება იყოს დადებითი,
უარყოფითი და ნულის ტოლიც.
დადებითი ჟანგვის რიცხვი ატომის მიერ
პირობითად გაცემული ელექტრონების რიცხვის ტოლია,
უარყოფითი – მიერთებული ელექტრონების რიცხვს
შეესაბამება. იონურ ნაერთში ჟანგვის რიცხვი იონის
მუხტის ტოლია..
მარტივ ნივთიერებებში და ერთნაირი
ელექტროუარყოფითობის მქონე ელემენტებისგან
შედგენილ ნაერთებში ატომთა ჟანგვის რიცხვები ნულის
ტოლია
ელემენტების ჟანგვის რიცხვის განსაზღვრა ნაერთებში.

უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ნეიტრალურ ნაერთში

შემავალი ყველა ატომის ჟანგვის რიცხვების
ალგებრული ჯამი ნულის ტოლია., ხოლო რთულ იონში
იონის მუხტს ემთხვევა.
მაგ. განვსაზღვროთ N–ის ჟანგვის რიცხვი HNO3–ში.
1+x + (-2●3) = 0 x = + 5 ე.ი. აზოტის ჟანგვის რიცხვია +5.
განვსაზღვროთ (SO4)2-–ში S–ის ჟანგვის რიცხვი.
x + (-2●4) = -2; x = + 6. ე.ი. გოგირდის ჟანგვის რიცხვია +6.
ჟანგბადის ჟანგვის რიცხვი ძირითადად –2 ტოლია,
გამონაკლისია ჟანგბადის ფთორთან ნაერთი (OF2)+2 და
პეროქსიდები, რომლებიც შეიცავენ დაჯგუფებას (- O – O - )-2,
და ჟანგბადის ჟანგვის რიცხვი –1 ტოლია. წყალბადის
ჟანგვის რიცხვი ყოველთვის +1 ტოლია.
 Jangva-aRdgenis reaqciebi

reaqciebs, romlebic mimdinareobs moreagire nivTierebebSi

Semavali atomebis Jangvis ricxvis SecvliT, Jangva-aRdgenis
reaqciebi ewodeba.
nawilakis mier eleqtronebis eleqtronebis mierTebis process
aRdgena ewodeba, xolo eleqtronebis gacemis process – Jangva.
atomi, molekula an ioni, romelic gascems eleqtronebs,
TviTon iJangeba, sxva nawilaks ki aRadgens da aRmdgeni ewodeba.
atomi, molekula an ioni, romelic SeiZens eleqtronebs,
TviTon aRdgeba, sxva nawilaks ki Jangavs da mJangavi ewodeba.
 aRmdgens eleqtronebis gacemis unari unda qondes.
kargi aRmdgenebia: wyalbadi, liTonebi, naxSirbadi, CO,
(Fe+2) Semcveli rkinis marilebi (FeCl2, FeSO4),
marilmJava da sxva.

mJangavs eleqtronebis mierTebis unari unda

qondes. kargi mJangavebia: aqtiur arametalTa atomebi
(F0, O0, Cl0 da a.S.) da elementTa atomebi umaRlesi
dadebiTi Jangvis ricxviT (Mn+7, Cr+6, S+6, N+5 და ა.შ.).
Jangva-aRdgena erTdrouli procesia, Jangvas Tan axlavs
aRdgena da piriqiT.
eleqronuli balansis mixedviT gavasworoT Jangva-
aRdgenis Semdegi reaqcia:
Al + S = Al2S3

Al0 - 3e → Al+3, S0 +2e → S-2

Al0 - 3e → Al+3 2
S0 +2e → S-2 6 3

2Al + 3S = Al2S3
განვიხილოთ შემდეგი რეაქცია
Al + O2 = Al2O3 0   0   +3 –2

Al + O2 = Al2O3

4Al + 3O2 = 2Al2O3

განასხვავებენ ჟანგვა–აღდგენის რეაქციების შემდეგ ტიპებს:
მოლეკულათაშორისი რეაქციები, როდესაც მჟანგავი და აღმდგენი
ელემენტების ატომები სხვადასხვა აღებული ნივთიერებების
მოლეკულების შემადგენლობაშია. მაგალითად:
Н2S + Cl2 → S + 2HCl
შიგამოლეკულური რეაქციები, როდესაც ჟანგავი და აღმდგენი
ელემენტების ატომები ერთი და იმავე აღებული ნივთიერების
შემადგენლობაშია. მაგალითად:
2H2O → 2H2 + O2
დისპროპორციის (თვითჟანგვა–თვითაღდგენის) რექცია, როდესაც
მჟანგავიცა და აღმდგენიც არის ერთ მოლეკულაში შემავალი
ერთნაირი ჟანგვის რიცხვის მქონე ერთი და იმავე ელემენტის
ატომები. მაგალითად:
Cl2 + H2O → HClO + HCl
რეპროპორციული (კონტრპროპორციული) რეაქციები, რომლებშიც
ერთი და იგინე ელემენტის ორი სხვადასხვა ჟანგვის რიცხვის მქონე
აქომებიდან წარმოიქმნება ერთი ჟანგვის რიცხვი. მაგალითად:
NH4NO3 → N2O + 2H2O
 xsnarebi
wyali samkuTxa molekulebisagan Sedgeba. radgan
Jangbadis eleqtrouaryofiToba aRemateba
wyalbadisas, amitom wylis molekula polarulia. aseTi
eleqtruli Tvisebebis gamo wyali erTerTi saukeTeso
gamxsnelia.
gaxsnili nivTierebis raodenobis cvlilebiT advilia
vcvaloT xsnaris konsentracia.
xsnarierTgvarovani sistemaa, romelic Sedgeba
gamxsnelis, gaxsnili nivTierebisa da maTi
urTierTqmedebis Sedegad miRebuli
produqtebisagan. magaliTad wyalxsnarebis
SemTxvevaSi aseTi produqtebi hidratebia.
gogirdmJavas xsnarebi Sedgeba gamxsnelisagan
(wyali), gaxsnili nivTierebisagan (mJava) da
hidratirebuli H+, HSO42-, ionebisagan.
nivTierebisCveulebrivi xsnarebisagan arsebiTad
gansxvavdeba koloiduri xsnarebi, suspenziebi da
emulsiebi. es araerTgvarovani sistemebia, romelic
Sedgeba siTxisa da masSi ganawilebuli Zalian wvrilad
danawilebuli uxsnadi nivTierebisagan.dispersirebul
(danawilebul) fazas dispersiuli faza ewodeba, xolo
nivTierebas, romelSic dispersirebuli fazaa
ganawilebuli, sadispersio garemo ewodeba.
suspenziebi iseTi dispersiuli sistemebia, romelSic
sadispersio are siTxea, xolo dispersiuli faza myari
nivTiereba. magaliTad mdinaris mRvrie wyali
si\yspenziaa. “kirrZe” aseve suspenziaa sadac wyalSi
ganawilebulia Ca(OH)2 , - TabaSiris wyalTan narevi.
emulsiebi iseTi dispersiuli sistemebia, sadac sadispersio
are da dispersiuli faza erTmaneTSi Seurevadi
siTxeebia. magaliTad rZe.
qafi aris dispersiuli sistema, romelSic sadispersio are
siTxea, xolo dispersiuli faza haeri.
cnobilia polaruli da arapolaruli gamxsnelebi. polarul
gamxsnelebs ekuTvnis wyali - H2O, wyalbadcianidi -
HCN, wyalbadftoridi - HF, amiaki - NH3 da sxva,
romlebic arapolarul gamxsnelebTan SedarebiT maRasi
dipoluri momentisa da dieleqtrikuli SeRwevadobiT
xasiaTdebian. dieleqtrikuli SeRwevadova anu
dieleqtrikuli mudmiva sididea, romelic gviCvenebs Tu
mocemul areSi or muxts Soris urTierTmoqmedi Zala
ramdenjer ufro naklebia, vidre vakuumSi.
zogierTi Txevadi gamxsnelis D - dipoluri momenti da ɛ
- dieleqtrikuli SeRwevadoba

naerTi D E

HNC 2,9 114,9

HF 1,91 83,6

H2O 1,84 78,3

NH3 1,46 22,4

rogorc cxrilidan Cans, dipoluri momentis zrdasTan
erTad izrdeba dieleqtrikuli SeRwevadobis
mniSvneloba, rac gamxsnelis polarobasTan da
maionizebel unarTanaa dakavSirebuli.

arapolarul gamxsnelebs umravles SemTxvevaSi

organuli nivTierebebi ekuTvnian. magaliTad C6H6 -
benzoli, CCl4 - naxSirbadtetraqloridi, C4H8O2-1,4 -
dioqsani, C6H5CH3 - toluoli da sxva.
polarul gamxsnelebSi, rogorc wesi, umTavresad
ixsneba polaruli nivTierebani, romlebic
arapolarul gamxsnelSi an praqtikulad ar
ixsneba, an msire raodenobiT ixsneba.

arapolaruli nivTierebani ukeT ixsnebian

arapolarul gamxsnelebSi.
 xsnarebis koncentracia
xsnaris koncentraciis qveS igulisxmeba xsnaris
raodenobrivi Semadgenloba.
xsnaris koncentracia SeiZleba gamosaxul iqnes
woniT procentebSi, rac miuTiTebs nivTierebis im
woniT raodenobaze, romelic gaxsnilia 100 woniT
raodenoba xsnarSi:

C% = (g / gx) • 100
sadac C%- xsnaris konsentraciaa, g - gaxsnili
nivTierebis wonaa, gx- xsnaris wonaa.
Tu mocemul xsnars ganvazavebT, e.i. davumatebT
gamxsnels, gaizrdeba xsnaris masa, gaxsnili nivTierebis
raodenoba ki igive darCeba, xolo koncentracia Semcirdeba.
vinaidan xsnaris ganzavebisas gaxsnili nivTierebis
raodenoba ar Seicvala amitom zeda gantolebidan miviRebT:

g = Cgx
ganzavebis koncentracia gaxda C1 , xolo xsnaris wona gx1,
amitom

Cgx = C1 gx 1
miRebul Tanafardobas didi gamoyeneba aqvs
praqtikaSi, radgan Tu cnobilia xsnaris sawyisi
koncentracia xsnaris wona, da aseve mocemulia
xsnaris ganzavebis Sedegad miRebuli xsnaris
wona, advilad vipoviT ganzavebuli xsnaris
koncentracias

C1 = Cgx / gx 1
praqtikaSi xSirad mosaxerxebelia xsnaris
raodenoba woniTi erTeulebidan gadaiyvanon
moculobiT erteulebSi, risTvisac sargebloben
formuliT:

V = gx / d , sadac V - xsnaris moculobaa, d -

xsnaris kuTri wonaa. aqedan xsnaris
koncentracia gamoiTvleba:

C% = (g / V • d) • 100
zogjer koncentracia gamosaxulia nivTierebis molebis im
raodenobiT, romelic gaxsnilia 1000 g gamxsnelSi. aseTi
xsnaris koncentracia molulia anu molalia da Cm - iT
aRiniSneba. magaliTad 0,5CmH2SO4 niSnavs, rom 1000
grami gamxcneli Seicavs naxevar mols anu 48 g
gogirdmJavas.
xSirad xsnaris 1 litri Seicavs gaxsnili nivTierebis molis
garkveul raodenobas. aseTi xsnaris koncentracia moluri
iqneba da CM -iT aRiniSneba. magaliTad Tu erT litr
xsnarSi erTi moli nivTierebaa gaxsnili, miiReba
erTmoluri xsnari, Tu 2 molia - ormoluri xsnari, xolo Tu
0,1 molia gaxsnili, maSin decimoluri xsnari miiReba.
xsnaris moluri koncentraciis
gamosaangariSeblad ixmareba toloba:

CM = (g / M•V) • 100
sadac, M - gaxsnili nivTierebis molekuluri
wonaa.
Tu erT litr wyalSi gaxsnilia nivTierebis
grameqvivalentis garkveuli raodenoba, maSin
miiReba normaluri koncentraciis xsnari,
romelic CN - iT aRiniSneba. normaluri
koncentracia SeiZleba Semdegi formuliT
gamoviTvaloT:

CN = (g / ɛ • V) • 100
sadac ɛ - nivTierebis grameqvivalentia.
xsnaris koncentrasias aseve gamosaxaven 1 ml
xsnarSi gaxsnili nivTierebis gramebis
raodenobiT, rasac xsnaris T - titri ewodeba.
xsnaris N -normalurobasa da T - titrs Soris
Semdegi damokidebulebaa:

N = ( T / ɛ ) • 1000
T = Nɛ / 1000