‫بسم الله الرحمن الرحیم‬

‫مـطـالـعاـتـ‬ ‫کاـربـرـدـ سـنـجـشـ اـزـ دـوـرـ دـرـ‬

‫فـرـسـایـشـ خاـک‬

‫علیرضا نصیری‬
‫دانشجوی کارشناسی ارشد سنجش از دور زمین شناختی‬
‫‪Ali.nasiri_k@ymail.com‬‬
 ‫‪ :‬مقدمه‬

‫‪ ‬فرسایش به انگلیسی‪ )Erosion :‬فرایند نابودی تدریجی روی ٔه‬

‫یک ماده‌است)‬
‫‪ ‬فرسایش که به فرانسه و انگلیسی ‪ Erosion‬گفته می‌شود‪ ،‬از‬
‫کلمه التین ‪ Erodere‬به معنای سائیدگی گرفته شده‬
‫‪ ‬فرسایش‪ :‬عبارت است از فرسودگی و از بین رفتگی مداوم خاک‬
‫سطح زمین (انتقال یا حرکت آن از نقطه‌ای به نقطه دیگر در‬
‫سطح زمین) توسط آب یا باد‬
‫‪ ‬فرسایش فرایندی است که طی آن ذرات خاک از بستر خود جدا‬
‫شده و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکانی دیگر حمل می‬
‫شوند‪.‬‬
 ‫اهمیت فرسایش خاک در جهان‬
‫نکت‪D‬ه‪:‬کشور هن‪D‬د در سال ‪1975‬‬
‫دارای فرس‪D‬ایش خاکی در حدود‬
‫‪ 5‬میلیارد ت‪D‬ن خاک در سال‬
‫بوده اس‪D‬ت و ب‪D‬ا حمای‪D‬ت ماهاتما‬
‫گاندی در س‪D‬ال ‪ 1985‬موف‪D‬ق به‬
‫تأس‪DD‬یس دفت‪DD‬ر ملی عمران‬
‫اراض‪D‬ی هن‪D‬د شده هدف‪D‬ش ب‪D‬ه زیر‬
‫کش‪DD‬ت بردن ساالنه ‪5‬میلیون‬
‫هکتار از اراض‪DD‬ی بای‪DD‬ر این‬
‫کشور و تبدی‪D‬ل آ‪D‬ن ب‪D‬ه اراضی‬
‫کشاورزی بود‪.‬‬
 ‫‪Hugh Hammond Bennett‬‬
‫)پ''در علم' ح'فاظتخ'اکدر ا'یا''لتمتحده'(‬

‫‪"What would be feeling of this‬‬

‫‪nation should a foreign‬‬
‫‪nation suddenly enter the‬‬
‫‪United States and destroy‬‬
‫‪90,000 acres of land, as‬‬
‫‪erosion has been allowed‬‬
‫?‪to do in a single county‬‬
‫ایـن ملـت چـه احسـاسی خواهنـد داشت‬
‫زمانـی کـه کشوری بیگانـه ناگهان به‬
‫خاک ایاالت متحده تجاوز کند و‬
‫‪ 90000‬ایکـر از اراضـیرا نابود سازد‪،‬‬
‫ایـن همان کاری اسـت کـه فرسایش‬
‫در یکـی از ایـن مناظق انجام داده‬
‫است؟‬
 ‫اهمیت فرسایش خاک در ایران‬

‫‪ ‬ایران رتبه دوم فرسایش خاک در جهان‬

‫‪ ‬فرسايش خاك ساالنه ‪ 3‬هزار و ‪ 500‬ميليار‪D‬د لاير خسارت‬
‫به كشور وارد مي‌شود‪.‬‬
‫‪ ‬ميزان فرسايش خاك در كشور را ‪ 15‬تن بر‪ D‬هكتار در‬
‫هرسال (‪ 3‬تا ‪ 5‬برابر‪ D‬متوسط كشورهاي آسيايي)‬
 ‫‪:‬عوامل مهم فرسایش خاک در ایران‬

‫‪ ‬كاهش ‪ 11‬درصدي وسعت جنگل‌هاي ايران در‪ D‬طول ‪40‬‬

‫سال‪،‬‬
‫‪ ‬رسوب‌گذاري در حدود ‪ 240‬ميليون مترمكعب در‪ D‬حوضه‬
‫سدهاي كشور‪،‬‬
‫‪ ‬وزش بادهاي گرم‪،‬‬
‫‪ ‬ايجاد پديده گرد و خاك‪،‬‬
‫‪ ‬بيالن منفي آب سفره‌هاي زيرزميني به ميزان حدود ‪6‬‬
‫ميليارد مترمكعب‬
‫تصاویر باورنکردنی از فاجعه فرسایش خاک‬

‫هـر شیبـی و هـر ارتفاعـی کـه تراکتور مـی توانسـته حرکـت کنـد‪ ،‬زمیـن شخـم خورده شده و مراتـع آباد و کـم نظیر‬
‫منطقـه در طول یکـی دو دهـه ی اخیـر کامال ً نابود گشتـه اند‪ .‬بـه ویژـه حدفاصـل محور بجنورد بـه اسفراین‪ ،‬در‬
‫اطراف روسـتای گریوان و منطقـه کوهسـتانی و ییالقـی پلمیـس بـه شدت آثار تخریـب و تغییـر ماهیـت مرتعی‬
‫مشهود بود‪.‬‬
 ‫تصاویر باورنکردنی از فاجعه فرسایش خاک‬

‫آثار آبکند (فرسایش خندقی یا ‪)gully erosion‬‬

‫استان از جمله‪« :‬اسفیدان» ‪« ،‬بدرانلو» ‪« ،‬تاتار» ‪« ،‬خندقلو» ‪،‬‬
‫«دراقانلـو» ‪« ،‬شعبان» ‪« ،‬مملجـه» ‪« ،‬اسـطرخی» ‪« ،‬شورک» ‪« ،‬نامانلـو» ‪« ،‬هشت مرخ» ‪« ،‬چری» ‪،‬‬
‫«پرکار» ‪« ،‬باغ محلـه» ‪« ،‬ریزه» ‪« ،‬مردکانلـو» ‪« ،‬قره گـل» ‪« ،‬گرماب» ‪« ،‬برزانلـو» ‪« ،‬کتلـی» ‪« ،‬طبر» و‬
‫«گرمـک» ‪« ،‬سـرچشمه» ‪« ،‬اردوغان» ‪« ،‬گنجدان» ‪« ،‬پرچیـن» ‪« ،‬قلعـه سـفید» ‪« ،‬حسـن سو» ‪« ،‬قره‬
‫چای» ‪« ،‬چخماقلو» و…‬
‫تصاویر باورنکردنی از فاجعه فرسایش خاک‬

‫رخداد سـیل های چـه بهای گزافی‬

‫برای مردم و طبیعـت خراسان‬
‫تصاویری از فرسایش آبی در ایران‬
 ‫سنجش از دور م'ط'ا'ل'ع'ه' ف'ر'س'ا'ی'ش' خ'ا'ک‬

‫‪ ‬فوائ'د استفاده از داده هاي ماهواره اي در‬

‫مطالعات فرسایش خاک‪:‬‬
‫‪ ‬صرفه جويي در وقت‬
‫‪ ‬افزايش دقت‬
‫‪ ‬جلوگیری از اتالف منابع‬
‫‪ ‬كاهش ریسک پذیری‬
‫نرم افزار های مورد استفاده در مطالعات فرسایش‬

 ENVI
 ILWIS
 ER-MAPPER
 River tools
 ARCVIEW
 ARC/INFO
‫ماهواره های مورد استفاده در مطالعات فرسایش‬
 ‫زمين شناسي‬ ‫تهيه نقشه هاي زمين شناسي‪ ،‬اكتشاف معادن‪ ،‬مطالعه و تشخيص گسلها‪ ،‬آتشفشانها‪ ،‬زلزله‬

‫مطالع‪,‬ه خاكهاي س‪,‬طحي‪ ،‬تهي‪,‬ه نقش‪,‬ه هاي پوش‪,‬ش زمي‪,‬ن و كار بري اراض‪,‬ي‪ ،‬مطالع‪,‬ه شوري خاك‪ ،‬ارزيابي خاكشناسي‬
‫زمي‪,‬ن‪ ،‬مس‪,‬ائل حفاظ‪,‬ت خاك‪ ،‬شناس‪,‬ايي اراض‪,‬ي قاب‪,‬ل كش‪,‬ت‪ ،‬تهي‪,‬ه نقش‪,‬ه حرارت‪,‬ي خاكه‪,‬ا‪ ،‬مطالع‪,‬ه رطوبت‬
‫خاكها‬
‫كمبود هاي كشاورزي‬ ‫شناس‪,‬ايي پوش‪,‬ش گياه‪,‬ي‪ ،‬كاربري زمي‪,‬ن‪ ،‬س‪,‬طح زي‪,‬ر كش‪,‬ت‪ ،‬آفات و بيماري هاي گياهي‪،‬‬
‫غذائ‪,‬ي گياهان‪ ،‬تخمي‪,‬ن ميزان محص‪,‬ول‪ ،‬تخمي‪,‬ن و ارزياب‪,‬ي مراح‪,‬ل روي‪,‬ش و عملكرد گياهان‪ ،‬مطالعه‬
‫توسعه كشاورزي‬
‫منابع طبيعي‬ ‫طبقه بندي جنگلها و مراتع‪ ،‬آ تش سوزي جنگلها‪ ،‬مديريت جنگل‪ ،‬برداشت منابع جنگلي‬
‫تخمي‪,‬ن حج‪,‬م‪ ،‬تراك‪,‬م‪ ،‬توده‪ ،‬س‪,‬ن و زيتوده گياه‪ .‬تشخي‪,‬ص تخري‪,‬ب و آس‪,‬يبهاي وارده ب‪,‬ه جنگ‪,‬ل‪ ،‬مديريت‬
‫منابع و نظارت بر منابع‬
‫مطالع‪,‬ه تغيیرات درياچ‪,‬ه هاي فص‪,‬لي‪ ،‬باتالقه‪,‬ا و شبك‪,‬ه هاي آ‪,‬بياري‪ ،‬تشخي‪,‬ص س‪,‬يلها‪ ،‬آبراهه هاي آب‬
‫قديم‪,‬ي و كاناله‪,‬ا‪ ،‬تص‪,‬وير مناط‪,‬ق آ‪,‬برفتي و مخروط افكن‪,‬ه ه‪,‬ا‪ ،‬كيفي‪,‬ت آ‪,‬ب‪ ،‬تهي‪,‬ه نقش‪,‬ه حرارت‪,‬ي آبها‪،‬‬
‫مناطق جزر ومد‪ ،‬مطالع‪,‬ه زمي‪,‬ن هاي مرطوب حاشي‪,‬ه پالي‪,‬ا‪ ،‬حركت يخچالها‪ ،‬چشمه هاي آ‪,‬ب گرم و آب‬
‫سرد معدني‬
‫هواشناسي‬ ‫پيش بيني وضع هوا‪ ،‬مطالعه دماي سطح آبها‪ ،‬تغيیرات بياباني شدن‪ ،‬پيش بيني بالياي طبيعي‬
‫چند كار برد مهم داده هاي ماهواره اي (علوي پناه‪)1382 ،‬‬
‫شيالت و محيط‬ ‫مطالعه گياهان آبزي و شناور‪ ،‬ماهيگيري‪ ،‬آلودگي درياها‪ ،‬آلودگي هاي خاك و آب‬
 ‫روشها‪:‬‬

‫‪ ‬استخراج واحدهاي هيدرولوژيكي‬

‫‪ ‬پارامترهاي مورفومتريك در محيط ‪ GIS‬اقدام به استخراج فاكتورهاي‬
‫مدل فرسایش خاک‬
‫‪ ‬فاكتورهاي كاربري اراضي و پوشش زمين از طريق پردازش تصاوير‬
‫ماهوارهاي‬
‫‪ ‬فاكتور توپوگرافي از طريق تحليل مدل رقومي ارتفاع‬
‫‪ ‬ساير فاكتورها با استفاده از نقشه ها و اطالعات موجود‬
‫‪ ‬از ايجا پايگاه داده در محيط ‪GIS‬‬
‫‪ ‬وزن دهي فاكتورهاي مدل‬
‫‪ ‬بر اساس تحليلهاي همپوشاني‪ ،‬نقشه پهنه بندي فرسايش و رسوب حوضه‬
‫آبريز گرديد‬
 ‫استخراج واحدهاي هيدرولوژيكي‬

‫تفاده از الیه‬
‫اب‪ DDD‬اس‪DDD‬‬
‫توپوگراف‪D‬ی و رودخان‪D‬ه ها‬
‫حوض‪D‬ه های آ‪D‬بریز منطقه‬
‫مورد مطالع‪D‬ه را جدا می‬
‫کنیم‬
 ‫استخراج فاكتورهاي مدل فرسایش خاک‬

‫‪ ‬فاكتور فرسايش پذيري خاك‪:‬‬

‫‪ ‬ضريب فرسايش پذيري خاك در سطوح وسيع اختصاص دادن‬
‫مقدار يكسان فرسايش پذيري براي هر واحد نقشه خاك‬
‫‪ ‬جهت اصالح اثر رخنمون سنگي در مقادير فرسايش پذيري‪ ،‬با‬
‫استفاده از تصوير ماهواره اي لندست ‪ ،‬نقشه ‪ NDVI‬تهيه گرديد ‪.‬‬
‫سپس به ‪ ERDAS‬و با توجه به اين كه مقادير ‪ NDVI‬کمتر از‬
‫‪ %15‬برابر صفر و مقادیر دیگر یک در نظر گرفته میشود‪.‬‬
‫‪ ‬از اين نقشه جهت اصالح مقادير فرسايش پذيري استفاده شد‪.‬‬
 ‫استخراج فاكتورهاي مدل فرسایش خاک‬

‫‪ ‬فاكتور فرسايندگي باران‬

‫‪ ‬محاسبه عامل فرسايندگي باران‬
‫‪ ‬تهیه نقشه فرسایندگی باران به کمک ‪GIS‬‬
‫‪ ‬فاكتور طول و درجه شيب‬
‫‪ ‬مدل رقومي ارتفاع(‪ )DEM‬قدرت تفكيك ‪ 90‬یا ‪ 30‬متر‬
‫‪ ‬تهیه نقشه به کمک ‪GIS‬‬
‫‪ ‬فاكتور پوشش گياهي‬
‫‪ ‬استخراج شاخص پوشش گیاهی ‪ NDVI‬از تصاویر ماهواره ای‬
‫‪ ‬بدست اوردن فاكتور پوشش گياهي با استفاده از ‪ NDVI‬و ابزار آماری‬
‫در ‪GIS‬‬
 ‫استخراج فاكتورهاي مدل فرسایش خاک‬

‫‪ ‬فاكتور' عمليات حفاظتي‬

‫‪ ‬زمانی که هیچ گونه عملیات حفاظتی روی سطح حوزه انجام نشده‬
‫فاکتور عملیات حفاظتی را یک در نظر می گیریم‬
‫‪ ‬تهيه نقشه خطر و پتانسيل خطر فر'سايش خاك‬
‫‪ ‬از ترکیب مدل فرسایشی خاک و داده های ‪ GIS‬نقشه خطر‬
‫فرسايش خاك حوضه تهيه می شود‬
‫‪ ‬و ‪...‬‬
 ‫ارزيابي نقشه هاي فرسايش‬

‫‪ ‬بررسي دقت نقشه هاي تهيه شده با استفاده از داده هاي ميداني‬
‫‪ ‬سرمايه و زمان بسيار زيادي براي درك‪ ،‬ارزيابي و كمي كردن‬
‫فرآيندهاي فرسايش مورد نياز است‬
‫‪ ‬اينكه بسط دادن داده هاي نقطه اي جمع آوري شده به كل منطقه با‬
‫محدوديت روبرو است‬
‫‪ ‬خروجي داده هاي س نجش از دور بصورت نقشه هاي فرسايشي براي‬
‫كل منطقه‬
‫‪ ‬ارزيابي نقشه معموالً از طريق اندازه گيري هاي ميداني و تخمين هاي‬
‫چشمي حاصل مي گردند‬
‫‪ ‬داده هاي سنجش از دور با قدرت تفكيك باال نيز براي ارزيابي دقت نقشه‬
‫هاي فرسايشي تهيه شده نيز بهره جست‬
 ‫نتيجه گيري‬

‫‪ ‬سنجش از دور ماهواره اي مي تواند از راههاي گوناگون در ارزيابي‬

‫فرسايش آبي كمك نماید‬
‫‪ ‬به علت پيچيدگي فرآيندهاي فرسايش‪ ،‬تفاوت هاي منطقه اي و وابستگي‬
‫پديده فرسايش به مقياس نمي توان يك روش استاندارد جهاني براي‬
‫ارزيابي فرسايش با استفاده از د اده هاي ماهواره اي ارائه نمود‬
‫‪ ‬در مطالعات مختلف فرسايش بايد به عوامل گوناگون بخصوص مقياس‬
‫مطالعه و نوع فرسايش هايي كه قرار است از داده هاي ماهواره اي‬
‫استخراج نمود توجه شود‬
‫‪ ‬همكاري نزديك بين جامعه سنجش از دور و دانشمندان متخصص در‬
‫مسائل فرسايش الز م مي باشد كه اين همكاري كليد دست يافتن به سامانه‬
‫هاي پايش فرسايش در سطح منطقه اي است‪.‬‬
 ‫منابع‪:‬‬

‫‪ ‬حسيني‪ ،‬احمد‪ /‬بررسي روند تغييرات پالن رودخانه ها با استفاده‬

‫از داده هاي سنجش از دور( مطالعه موردي بازه اي از رودخانه‬
‫قز الوزن)‪ /‬پژوهشکده حفاظت خاک وآبخيزداري‪١٣٩١ /‬‬
‫‪ ‬دادرسی سبزوار‪ ،‬ابوالقاسم‪/‬بررسی قابلیت استفاده از تصاویر‬
‫سنجنده ‪ TM‬به منظور بکارگیري در طرح م‪D‬لی تهیه نقشه سیماي‬
‫فرسایش خاك کشور‪/‬عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزي‬
‫و منابع طبیعی خراسان رضوي‬
‫‪ ‬صالح آرخی و یعقوب نیازي‪/‬بررسی کاربرد ‪ GIS‬و ‪ RS‬از مدل‬
‫‪( RUSLE‬مطالعه موردي‪ :‬حوضه باالدست سد ایالم)‪/‬مجله پژو‬
‫هش هاي حفاظت آب و خاك‪ /‬جلد هفدهم‪ ،‬شماره دوم‪1389 /‬‬
 ‫منابع‪:‬‬

‫دکتر لطفعلی عاقلی کهنه شهری و دکتر حسين صادقی‪ /‬برآورد آثار اقتصادي‪D‬‬ ‫‪‬‬
‫فرسايش خاك در ايران‪ /‬فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي شماره ‪ /١٥‬ب‪D‬هار‬
‫‪١٣٨٤‬‬
‫دكتر احمد نوحه گر و غالمرضا زارع‪ /‬استخراج پهنه هاي شوري خاك در‬ ‫‪‬‬
‫مناطق خشك و ن‪D‬يمه خشك با استفاده از داده هاي سنجش از دور (مطالعه‬
‫موردي‪ :‬شهرستان داراب)‪/‬مجلّه جغرافيا و مخاطرات محيطي‪ ،‬شماره اول‪/‬‬
‫بهار ‪1391‬‬
‫حسين اسدي‪ ،‬مجيد وظيفه دوست‪ ،‬سيد علي موسوي و محدث‪D‬ه هنرمند‪/‬ارزيابي و‬ ‫‪‬‬
‫پهنهبندي خطر فرسايش خاك با استفاده از معادله جهاني ت‪D‬لفات خاك اصالح‬
‫شده‪ ،‬سامانه اطالعات جغرافيايي و سنجش از دور در حوزه آبخيز‬
‫ناورود‪/‬ارائه دستاوردهاي پ‪D‬ژوهشي شركت سهامي آب منطقه اي گيالن‪ /‬اسفند‬
‫ماه ‪1389‬‬
 ‫منابع‪:‬‬

‫‪ ‬رضا جعفري‪ /‬نقش سنجش از دور ماهواره اي در ارزيابي‬

‫فرسايش آبي‪ /‬پنجمين همايش ملي علوم و مهندسي‬
‫آبخيزداري اير‪D‬ان‬
‫‪ ‬سيدكاظم علوي پناه‪ ،‬حميد رضا متين فر‪ ،D‬فريدون سرمديان‪/‬‬
‫‪/‬ارزيابي كار بري داده هاي ماهواره اي از نظر‪ D‬صرفه‬
‫جويي وقت ‪/‬روشهای پیشگیری از اتالف منابع ملی‬