6.

ČOVJEK U SISTEMU RADNE I

ŽIVOTNE SREDINE

Čovjek kao element sistema

Sistemski pristup proučavanju rada
Ljudski rad i čovjek kao element sistema
Posljedice rada i radnih aktivnosti u radnoj i životnoj sredini
 ČOVJEK KAO ELEMENT SISTEMA

U sistemskom pristupu u analizi radne i životne

sredine, čovjek se promatra kao specifičan
element sistema.

S jedne strane, čovjek je element određenih

prirodnih sistema nezavisno od svoje volje i
okruženja,

s druge strane, čovjek svjesno konstruiše sisteme

kojima pripada i kojima istovremeno upravlja.
 ČOVJEK KAO ELEMENT SISTEMA

Čovjek kao biološko biće mora da vrši

razmjenu materija, energija i informacija sa
okruženjem.

Čovjek ostaje u egzistenciji dok ima prirodnu

sposobnost da iz sredine apsorbuje one
supstance, energiju i informacije koje su mu
neophodne i uslov su za održavanje organizma u
funkcionalnom stanju.
 ČOVJEK KAO ELEMENT SISTEMA

Pošto čovječji organizam nije neiscrpni energetski

izvor, već je ograničen energetski izvor čije
funkcioniranje je uslovljeno apsorbovanjem
određenih supstanci iz sredine za regeneraciju
energetskog potencijala, neminovna je stalna
interakcija čovjeka sa sredinom.
 ČOVJEK KAO ELEMENT SISTEMA

Smisao interakcija čovjeka sa njegovom sredinom

ispoljava se u nastojanju da se što manje
energetskih utrošaka osigura pribavljanjem onih
supstanci iz sredine koje su nužne za održavanje
organizma u funkcionalnom stanju.
 ČOVJEK KAO ELEMENT SISTEMA

Za ostvarivanje tih procesa priroda je obdarila

čovjeka razumom, čijim posredstvom čovjek u
misaonom procesu iznalazi rješenja kako da sa
manje napora, odnosno utrošaka energije, izazove
neko kretanje u kome će nastati novo stanje koje
zadovoljava neku od potreba organizma da bi
ostao u funkcionalnom stanju.
 ČOVJEK KAO ELEMENT SISTEMA

To čovjekovo svjesno podešavanje stanja svog organizma

prema nastalim promjenama uvijek je usmjereno na
osiguranje njegove dominacije u sredini u kojoj i sam
pripada, kako bi,

s jedne strane, osigurao apsorbiranje supstanci iz

sredine neophodnih za održavanje egzistencije,

i s druge strane, kako bi, sa što manje napora

ograničio negativna djelovanja sredine na njegovu
strukturu, ako ta djelovanja ne može u potpunosti da
neutrališe.
 ČOVJEK KAO ELEMENT SISTEMA

 U sistemskoj analizi rada polazi se od

definicije rada kao svjesne, cjelishodne
djelatnosti usmjerene na ostvarivanje cilja.

 Direktno povezivanje rada i cilja upravo daje

osnove da se rad prikaže i objasni kao
svojevrstan sistem.
 SISTEMSKI PRISTUP U PROUČAVANJU
RADA

U stručnoj i naučnoj literaturi, kao i u

svakodnevnom komuniciranju, na različite načine
se koristi i objašnjava pojam "rad".

Vrlo često nerazlikovanje pojma rada dovodi do

toga da se kvalitetno različito tumači smisao i
sadržina rada.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Iako je o radu napisano mnoštvo naučnih i stručnih

studija, kao i to da je to jedan iz skupa najčešće
upotrebljavanih izraza u raznovrsnim oblicima
komuniciranja među ljudima, ipak je i dalje prisutno
dosta različitih shvaćanja i tumačenja smisla i sadržine
pojma rada.

Ono što je zajedničko u definicijama rada je shvaćanje

rada kao procesa u kome nastaje neko novo stanje.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Ali dileme i nesporazumi nastaju zbog toga što se i

proces shvaća i tumači na različite načine.

U svakodnevnom komuniciranju, upotrebljava se riječ

rad kako za prikazivanje svih oblika i modaliteta svjesne
djelatnosti, tako i za prikazivanje i objašnjavanje i
mnogih drugih vrsta i oblika procesa, odnosno kretanja
koja za rezultat daju promjenu postojećeg stanja.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

 Prve teškoće u objašnjenju pojma rada nastaju

pri grupiranju procesa koji se nazivaju rad.

 Često poistovjećivanje procesa i rada stvara još

veće nesporazume i dileme.

Jedini način da se objektivno te dileme otklone je

vezivanje procesa za njihove nosioce.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

 Polazište je da proces prema opštoj teoriji

sistema predstavlja niz promjena u sistemu od
nekog početnog do konačnog stanja.

 Kako se nijedno kretanje, pa shodno tome

nijedan proces - jer je to samo jedan vid kretanja,
ne odvija sam po sebi, već uvijek ima svog
nosioca, tako i sve vrste i oblici procesa moraju
da imaju svoje nosioce.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Koncept sistemske analize u ovom slučaju

zahtjeva da se utvrdi tko može biti nosilac
funkcija procesa koji se predstavlja kao
rad, odnosno koji realni objekt može po
svojim kvalitetnim karakteristikama
izazvati i sprovoditi funkcije rada.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Sva kretanja, pa shodno tome i svi procesi,

po osnovu svojih nosilaca svrstavaju se u
dvije osnovne grupe.

 Jednu od tih grupa čine sva ona kretanja

koja su izazvana prirodnim poretkom,

 drugu grupu čine sva ona kretanja koja

izazivaju ljudi svojim svjesnim
djelovanjem.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Ova tvrdnja je u skladu sa osnovnom polaznom

aksiomom da je sve što postoji nastalo u kretanju,
sve se održava u kretanju i sve nestaje u kretanju.

Ova napomena je bitna zbog toga što se u svijetu

kome pripadamo susreću objekti, pojave i procesi
koji su nastali bilo u oblicima prirodnog kretanja
bilo u svjesno izazvanim neprirodnim kretanjima.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Za prirodna kretanja vrlo rijetko se koristi

termin rad za njihovo potpunije objašnjavanje.

Obično se taj skup kretanja prikazuje i

objašnjava uz dodavanje atributa prirodno, kao
na primjer prirodni procesi, prirodne pojave,
prirodna kretanja, ili s nekim drugim terminom
koji bliže označava neku vrstu prirodnog
kretanja.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Skup neprirodnih kretanja koji svojom svjesnom

djelatnošću izazivaju ljudi najčešće se prikazuje
i objašnjava pomoću termina rad.

U saglasnosti s tim nameće se pitanje da li se

sva neprirodna kretanja mogu tretirati kao rad.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Svi vještačko izazvani procesi u primarnom klasifikovanju

svrstavaju se u dva osnovna skupa, i to po osnovu
njihovih nosilaca.

Jedan od tih skupova čine oni procesi koji direktno

izazivaju ljudi trošenjem svoje energije,

 drugi skup čine svi oni procesi koji su zasnovani na

indirektnom učešću ljudi u njihovom izazivanju i
odvijanju.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Razdvajanje vještačko izazvanih procesa u dva skupa

upravo omogućava da se objektivno definiše rad,
odnosno da se utvrdi šta se pod pojmom rada
podrazumijeva i zašto se baš samo jedan skup
vještačko izazvanih procesa podvodi pod pojam rada.

Imajući ovo u vidu, pojam rad obuhvata samo

one vještačke izazvane procese koji su direktno
uslovljeni svjesnim djelovanjem ljudi.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Ponovimo

Rad je svrsishodna djelatnost pojedinca

usmjerena na ostvarivanje cilja koji je
unaprijed zamišljen.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Uz ova objašnjenja postaje razumljivo zašto se u

komuniciranju među ljudima koristi termin rad i za
objašnjavanje funkcija nekih bioloških bića.

Na primjer, „rad mrava” i sl. nije svjesna djelatnost

i kvalitetno se razlikuje od pojma rada.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Potpunije analize ponašanja čovjeka kao biološkog, ali i

kao društvenog bića, pokazuju da čovjek misaono
konstruiše cilj koji želi da ostvari na osnovu određenih
pobuda, bilo iz vlastite strukture, bilo iz sredine kojoj
pripada.

Cilj je uvijek rezultat misaonog procesa u kome se vrši

izbor jednog od mnoštva mogućih stanja koje se želi
izazvati.
 Sistemski pristup u proučavanju rada

Prema teoriji sistema, svaki sistem ima cilj svog

nastajanja i postojanja.

Kako su vještački sistemi proizvod ljudskog

uma, oni imaju svoj cilj.

I samo utvrđivanje cilja je rezultat određenog

kretanja i to kretanja koje ima ona osnovna
obilježja koja se u teoriji sistema prikazuju i
objašnjavaju kao transformacije.
• U procesu rada, u svim fazama, kod optimalno
kompetentnog čovjeka, može doći do greške koja je
izazvana zamorom, a koja dovodi do otkaza sistema
čovjek-mašina.
• Čovjek opterećen umorom reaguje na specifičan način:
– Propušta informacije (ne registruje da ih je primio) ,
– Reaguje sa manjom tačnošću,
– Kasni sa obradom informacija,
– Mijenja (unaprijed propisane) kriterijume važnosti informacija,

Sve pobrojano dovodi do otkaza čovjeka i time i sistema čovjek-

mašina.

Statistike pokazuju da je u više od 90% svih incidenata u najrazličitijim

oblastima (saobraćaj, industrija, rudarstvo,....), uzročnik-čovjek!
 KARAKTERISTIKE ČOVJEKA KAO
ELEMENTA SISTEMA

 Transformacioni proces započinje kada se javi

neki impuls-pobuda na ulazu u sistem.

 Čovjek koji daje, odnosno šalje impuls na ulaz

sistema uspostavlja komunikacioni lanac sa
sistemom na koji djeluje ili kome pripada i tako
taj sistem prima informaciju o novonastalom
stanju.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Djelatnost čovjeka se sastoji od 4 faze:

1. Prijema informacije
2. Prerade informacije
3. Donošenja odluke
4. Realizacije odluke
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Skup ovih etapa naziva se transformacijom

informacije.

Na svakoj etapi transformacije informacija,

čovjek vrši određena kretanja i dejstva u
zavisnosti od karaktera djelatnosti i mogućnosti
njene realizacije.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Propusna sposobnost čovjeka zavisi od prirode

zadataka koji treba riješiti i od etape djelatnosti na
kojoj se to odvija.

Osnovna karakteristika čulnih organa je prag

osjećaja (prijema informacije) koji može biti:
 apsolutni (gornji i donji prag);
 diferencijalni i
 operativni.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Svaki od navedenih pragova (prijema informacije)

može se razmatrati u odnosu na:

 energetski (intenzitet),
 prostorni (dimenzije) i
 vremenski (dužina djelovanja) karakter
informacije.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Minimalna vrijednost nadražaja/draži, koja

izaziva osjećaj predstavlja donji apsolutni
prag osjetljivosti,

a maksimalno dozvoljena vrijednost je gornji

prag osjetljivosti.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

 Informacije (nadražaji) čije su vrijednosti ispod

donjeg praga osjetljivosti, čovjek nije u stanju da
registruje.
 Uvećanje vrijednosti intenziteta draži iznad
gornjeg praga osjetljivosti kod čovjeka izaziva
osjećaj bola.
 Interval između gornjeg i donjeg praga
osjetljivosti predstavlja opseg osjetljivosti ili
interval osjetljivosti.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Karakteristiku razlikovanja informacija

predstavlja diferencijalni prag pod kojim se
podrazumijeva minimalna razlika između dvije
informacije ili između dva stanja jedne iste
informacije koju čovjek može da uoči.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Najmanja vrijednost razlike informacija pri kojoj

tačnost i brzina razlikovanja informacija ima
maksimalnu vrijednost predstavlja operativni prag
(obično je 10-15 puta veći od diferencijalnog).

Međutim, kod informacija na osnovu draži prema

mirisu ovo ne mora da važi, jer sa aspekta bezbjednosti
ne mora uvijek da bude pouzdan znak da će čovjek na
adekvatan način da reaguje i osjeti prisustvo toksičnih
supstanci.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Osnovne karakteristike čovjeka, kao elementa sistema u

pogledu uspostavljanja međusobnih odnosa i veza sa
drugim sistemima na osnovu prijema, prerade,
donošenja i realizacije odluka su:
vrijeme reakcije
tačnost
pouzdanost
psihički i fizički napor.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Vrijeme reakcije je brojno jednako vremenskom

intervalu od momenta pojave nadražaja do momenta
završetka upravljačkog dejstva.

Vrijeme reakcije predstavlja zbir vremena neophodnih za:

pobudu receptora odgovarajućom draži,
predaju signala do mozga,
prijem i interpretaciju,
izbor odgovarajućih reakcija,
predaju signala muskulaturi,
početak muskulaturne reakcije.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Na porast vremena reakcije utiču:

neočekivanost pojave signala

veći broj mogućih parova signal - reakcije
teško raspoznavanje signala
složen odnos signal – reakcije - otežano obavljanje
reakcije.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Najznačajnije u cjelokupnoj analizi sistemskog

modela rada je isticanje i pokazivanje da se
čovjek i njegova radna aktivnost mogu uspješno
predstaviti kao kibernetski sistem, tj. onaj
dinamički sistem u kome se ostvaruje
najpotpunije usmjeravanje procesa, radi
ostvarivanja cilja sistema.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Naime, kada se rad prikazuje kao proces koji sačinjavaju

faze:

donošenje odluke,
izvršavanje odluke i
kontrola uspješnosti ostvarivanja odluke,

utvrđuje se da svaka od tih faza procesa rada ima svog

nosioca i da su nosioci tih faza rada dovedeni u određene
položaje i odnose koji su toliko međusobno uslovljeni da
predstavljaju organsko jedinstvo.
 Karakteristike čovjeka kao elementa sistema

Svi realni sistemi koji imaju obilježja dinamičkih

sistema u kojima se procesi usmjeravaju na
ostvarivanje cilja sistema, tretiraju se u teoriji
sistema kao sistemi sa cjelishodnim ponašanjem.

Ovo znači da se i sam rad ispoljava kao sistem sa

cjelishodnim ponašanjem.
ČOVJEK-OPERATOR I SISTEMI
ZA KONTROLU I UPRAVLJANJE
ULOGA ČOVJEKA-OPERATORA U KONTROLI I
UPRAVLJANJU
 Osnovne karakteristike sistema Č-M:
1. Čovjek i mašina obrazuju sistem čiji elementi predstavljaju
organizirane podsisteme koji se podčinjavaju opštim
zahtjevima sistema
2. Elementi SČ-M su međusobno povezani, utiču jedan na drugog
i na sistem u cjelini
3. SČ-M i njegovi podsistemi postoje i rade u određenom
prostoru i vremenu, te njegovo funkcioniranje zavisi od
promjena ovih parametara
4. Izlazni parametri svakog podsistema moraju zadovoljiti
postavljene zahtjeve na izlazu iz sistema, u protivnom se rad
sistema smatra neefikasnim
5. Sistem ostvaruje samoregulaciju s ciljem optimizacije ulaznih i
izlaznih vrijednosti, u skladu sa opštim zahtjevima i ciljevima
Klasifikacija sistema upravljanja zavisno od nivoa
automatizacije:

 Decentralizirani sistem, čovjek je u neposrednoj

blizini objekta upravljanja
 Centralizirani sistem bez sistema automatskog
reguliranja
 Centralizirani sistem sa sistemom automatskog
reguliranja
 Sistem sa procesnim računarom
 Raspodjela funkcija u sistemu upravljanja
Funkcije koje bolje obavlja čovjek
Prijem stimulusa minimalnog intenziteta
Funkcije pojačanja
Improvizacija i fleksibilnost
Prebacivanje sa jednog “ulaza” na drugi
Dugotrajno memorisanje velikog
kapaciteta
Opažanje prostora, prostorne dubine i
oblika
Interpolacija
Ekstrapolacija i predviđanje
Prevođenje
Induktivno rezonovanje
Donošenje kompleksnih procjena ili
odluka
Izmjene u cilju prilagođavanja okoline
Funkcije koje bolje obavlja mašina
Računanje i obrada podataka
Diferenciranje
Integriranje
Brzo reagovanje
Ravnomjerno i precizno djelovanje
velikom silom
Precizno ponavljanje
Kratkotrajno memorisanje
Deduktivno rezonovanje
Složene simultane funkcije
Jednostavne odluke tipa da/ne
Vijerno prenošenje informacija
 Osnovni zadaci čovjeka-operatora u
automatizovanim sistemima

 Prijem informacija
 Ocjenjivanje saopštenja sadržanog u signalima
 Rješavanje konkretnog zadatka
 Formuliranje rezultata odluke
 Traženje rešenja za realizaciju komandi
 Predaja komandi

U suštini zadaci čovjeka u ovim sistemima su

zadaci odlučivanja.
Potrebne karakteristike čovjeka-operatora u
automatiziranim sistemima:

Budnost
Detekcija signala
Kategorizacija
Ocjenjivanje vjerojatnoće
Ocjenjivanje stanja
Razvijanje strategije
Dijagnostifikovanje greške
Pažljivost
Komuniciranje
Učenje

Također su potrebni i lični kvaliteti, prije svega odgovornost,

savjesnost, pouzdanost, inteligencija...
 Propusne sposobnosti čovjeka
 Količina informacija koju čovjek prima preko svojih
čula je određena propusnom sposobnošću, koja je
funkcija tipa upravljačkog zadatka, stepena učešća
čovjeka u radu sistema, obima prikazanih informacija,
dužine izraza u govornom ili pisanom obliku, sjajnosti,
kontrasta, dimenzija simbola...
 Propusna sposobnost čovjeka je određena izrazom:

n log 2 N
C
T
T - vreme prikazivanja
n - broj pravilno prepoznatih simbola
N - dužina alfavita
• Propusna sposobnost vizualnog sistema čovjeka
pri prepoznavanju predmeta je 50 - 70 bit/s, a
slova i brojeva 55 bit/s.

• Pri produženom vremenu prikazivanja

informacija, propusna sposobnost čovjeka je
manja, optimalna brzina prerade informacija je
0,1-5,5 bit/s.
 Čovjek kao regulator
Pri stvaranju modela aktivnosti čovjeka-operatora
primjenjuju se različiti modeli:
 Linearni model
 Nelinearni model
 Diskretni model
 Adaptivni model

Linearni model je sistem sa jedinstvenom petljom povratne

sprege, gdje se dio upravnog djelovanja može linearno
usporediti sa odslikanom greškom (opisna f-ja), a ostali dio
linearno ne korelira sa ulazom i zove se ostatak ili
remanencija.
 Upravljanje preko sistema za prikazivanje
informacija

 Za prikazivanje upravljanja koristimo teoriju filtriranja

informacija (TFI).
 TFI se primjenjuje zbog toga što svaka informacija
koja se iz tehničkog sistema TS pojavi na sistemu za
prikazivanje informacija SPI ne zahtjeva reagiranje
čovjeka preko organa upravljanja OU.
 Potrebno je da čovjek reaguje samo na važne

informacije iz TS, a da nebitne zanemari.

 SPI
OU

TS r TS-SPI r SPI-ČO čo r čo-OU r OU-TS

f TS f SPI f ČO f OU

Prikaz upravljanja pomoću teorije filtriranja informacija

r - informacioni tokovi
f x- koeficijenti filtriranja
TS- tehnički sistemi
SPI- sistemi za prikazivanje informacija
OU- organi upravljanja
 Upravljanje preko sistema za prikazivanje
informacija

Koeficijent filtriranja preko čovjeka je

rCO  OU
fCO 
rSPI  CO

r x-y informacioni tokovi,

fCO može biti između 0 i 1
Koeficijent filtriranja preko TS je:

rTS  SPI
fTS 
rOU
Pošto je r TS-SPI (100-1000 bit/s) mnogo veće od rOU, sijedi da je
rTS-SPI = f TS
Koeficijent filtriranja preko SPI je:

rSPI  CO
fSPI 
rTS  SPI
Koeficijent filtriranja preko OU je:
rOU  TS
fOU 1
rCO  OU
Analiza potrebnog vremena za djelatnost operatora u
procesu kontrole i upravljanja

Rad čovjeka u sistemu upravljanja sastoji se od

sljedećih etapa:

1. Prijem ulaznih informacija

2. Obrada informacija
3. Donošenje odluke i predaja informacije za vršenje
upravljačkog dejstva
 Prve dvije etape predstavljaju informaciono
pretraživanje i pripremu za donošenje odluke.
Analiza potrebnog vremena za djelatnost operatora u procesu
kontrole i upravljanja

Djelatnost operatora se sastoji iz 3 etape:

1. Prijem-otkrivanje i dekodiranje informacija
2. Obrada informacija
3. Donošenje odluke i predaja informacije za izvršavanje
upravljanja
 Vrijeme informacionog pretraživanja se određuje
izrazom:
n
t1   (t
i 1
fi  t pi )
tfi – vremena i-te fiksacije, prosječno 0,3 s
tpi – vremena i-tog pomjeranja pogleda
n - broj koraka pretraživanja za nalaženje potrebnog elementa
 Trajanje pokreta očiju pri pretraživanju:
tp = 0,25 + 0,004 β
0,25- vreme latentnog perioda orijentiranja očiju u početku traženja
novog elementa u sekundama
β - ugao premještanja pogleda (u stepenima)
• Ovom vremenu za prvu etapu se dodaje i vreme u etapi obrade
informacija – vreme potrebno za očitavanja.
To znači da vremenska komponenta informacione aktivnosti sadrži 2
člana:

t2= t1k + tobr k

t1k – vreme informacionog pretraživanja (promjenljivog broja
operacija k)

tobr k – vreme obrade informacija (promjenljivog broja operacija k)

• Treća etapa- predaja informacija za izvršenje upravljačkog
dejstva uključuje:

vrijeme traženja organa upravljanja

tou= 0,25+ (n/2+1)/2
i vreme za motorno dejstvo
tM ≈ a + b log2 2A/W
a – konstanta, 0,07 s
b – konstanta, 0,007 s
W – širina elementa na kome se završava pokret
A - amplituda kretanja, rastojanje od početne tačke kretanja do centra elementa

To znači da je vreme treće etape - donošenje odluke i predaja

informacije za upravljačko dejstvo
t3= tou + tM
ČOVJEK KAO ULAZNI ELEMENT TEHNOLOŠKOG
SISTEMA

 Čovjek kao ulazni element tehnološkog sistema, uvijek je u

interakciji sa drugim ljudima i sredstvima za rad.
 U opštem slučaju, interakcija čovjeka i sredstva za rad naziva
se sistem čovjek-mašina.
 Zadatak sistema čovjek-mašina je da ostvaruje određeni cilj, i to
se ispravno odvija sve dok obje komponente ovog sistema
ispravno obavljaju svoje funkcije.
 Povremeno dolazi, međutim, do poremećaja u radu sistema
(ranije spominjano stanje otkaza), pa cilj prestaje da se
ostvaruje, a u težim slučajevima, dolazi i do štetnih posljedica
(oštećenja komponenata sistema, izostanak ekonomskih efekata
rada tehnološkog sistema, posljedice po ljude i životnu
sredinu,..).
• Sistemi čovjek-mašina mogu biti veoma različiti, ali svi imaju
neke zajedničke karakteristike:
– Postoji stalna komunikacija između čovjeka i mašine1,
– Mašina vrši rad da bi određeni cilj bio postignut, a čovjek
obrađuje informacije o odvijanju procesa rada mašine.
– Neke fizičke komponente direktno, a složenije, preko
posebnih dijelova (indikatora), pružaju čovjeku informacije o
radu mašine.
– Čovjek, preko svojih čula prima takve informacije, obrađuje
ih moždanom aktivnošću, i pomoću izvršnih organa (ruku,
nogu), saopštava mašini svoje odluke o tome kako proces koji
se obavlja treba dalje da teče.

1 Jednostavan primjer sistema čovjek-mašina je i vozač i

automobil kojim upravlja
 U sistemu čovjek-mašina postoji kružni tok informacija, tj. razmjena
informacija između komponenata sistema:

 U sistemu čovjek-mašina važnost pouzdanog rada čovjeka, kao “slabije karike u

lancu”, daleko važnija od pouzdanosti fizičkih komponenata, (poznato je
pravilo: Lanac je jak onoliko, koliko je jaka njegova najslabija karika)
 Čovjek posredstvom informacija koje dobija od fizičkih komponenata nadgleda i
kontroliše rad, i otkriva eventualni otkaz fizičkih komponenata, tj. mašine,
sprečavajući nastanak štetnih posljedica.
 Sistemi ovog tipa funkcionišu tako da do neželjenih posljedica dolazi tek onda
kada čovjek otkaže ili ne obavi dobro svoju kontrolnu i upravljačku funkciju.
 Zavisno od namjene, mašine/strojevi se dijele u 2 osnovne grupe:
1. radne i
2. pogonske.
Međutim, čovjek se još uvijek javlja kao ključan faktor u
kombinaciji sa mašinom.. Kako to izgleda:
ULAZ IZLAZ

ČOVJEK
SIGNALNI KOMANDNI
o UREĐAJ UREĐAJ
o IZLAZ ULAZ
MAŠINA
• Pouzdanost fizičkih komponenata je danas uglavnom znatno
veća od pouzdanosti čovjeka, a zbog sve složenijih aktivnosti
koji čovjek obavlja, pouzdanost čovjeka opada.
• Efikasnost (pouzdanost) rada čovjeka zavisi od mnogobrojnih
faktora, a oni se svrstavaju u dvije grupe:
– Subjektivni faktori (zavise od čovjeka), kao što su
obrazovanje, motiviranost, individualne sposobnosti, stepen
obučenosti za odgovarajuću aktivnost, stres;
– Objektivni faktori (ne zavise od čovjeka, ali utiču), tj. uslovi
sredine u kojim radi: npr: temperatura, vlažnost zraka,
vibracije, buka, komfor radnog mjesta, rizici samog posla,..)
• Od čovjeka se, pored odgovarajuće obučenosti (obrazovanja i
iskustva), zahtijeva visoka tačnost rada, brzina donošenja
odluka i njihova precizna realizacija
 ČOVJEK I POTREBE ZA RADOM

 Rad se pojavljuje kao uslov čovjekove egzistencije.

 Rad omogućava čovjeku biološku, materijalnu,

društvenu egzistenciju i samo-realizaciju.

 Čovjek proizvodi i izvan svojih materijalnih potreba i

po mjeri svake vrste.
 Čovjek i potrebe za radom

Svaki rad započinje misaonom konstrukcijom

cilja.

Čovjek svoj odnos sa sredinom uspostavlja u

svakoj vremenskoj dimenziji svoje egzistencije,
vršeći razmjenu sa svojom sredinom.
 Čovjek i potrebe za radom

U prirodnim naukama, a posebno u fiziologiji i

medicini, danas je nesumnjivo utvrđen značaj rada
za čovjeka kao živo biće.

Među najkvalitetnije i najznačajnije karakteristike

rada spada podjela rada na

zajednički i
individualni rad.
 Čovjek i potrebe za radom

Nosioci svih funkcija procesa rada kod

individualnog rada su čovjekovi organi, a sve
funkcije se odvijaju po pravilima prirodnog
poretka.

Kod zajedničkog rada postoji podjela na

komponente rada i pojavljuju se različiti nosioci
funkcija procesa rada, te se javljaju društvene
zakonitosti.
 Čovjek i potrebe za radom

Danas su se uslovi/uvjeti radne i životne sredine

izmijenili, zadaci čovjeka u procesu rada su
postali složeni, raznovrsni i promjenljivi.

Broj zanimanja se tokom vremena konstantno

povećava.
 Čovjek i potrebe za radom

 Prema popisu stanovništva u Engleskoj je 1841.

godine bilo registrirano 431, a sto godina kasnije u
rječniku Američkog statističkog biroa nabrojano je
25000 zanimanja.

 Registri Komiteta UN, samo poslije 40 godina,

80-ih godina prošlog vijeka bilježe porast za 5000
zanimanja, dakle ukupno oko 30 000 zanimanja.
 Čovjek i potrebe za radom

Čovjekov rad danas je sve manje fizički, a sve više

programerski, upravljački i kontrolni.

Efektivnost rada čovjeka zavisi od:

 Subjektivnih faktora (stanje čovjeka, individualne

karakteristike, stepen obučenosti...)

 Objektivnih faktora (faktori sredine, fizički,

hemijski, biološki...)
 Čovjek i potrebe za radom

Za maksimalnu efektivnost rada neophodno je

voditi računa o usklađenosti i jedinstvu između
čovjeka, sredstava, predmeta rada i okruženja.

Čovjek kao element sistema radne (životne)

sredine trpi posljedice povratnog dejstva svih
ostalih elemenata.
 POSLJEDICE RADA I RADNIH AKTIVNOSTI U
RADNOJ I ŽIVOTNOJ SREDINI

Ove posljedice mogu biti:

pozitivne i
negativne.

Sredstva za rad uglavnom utiču negativno na

fiziološke karakteristike čovjeka, ugrožavajući
njegovo zdravlje, pa čak i život.
 NEGATIVNE POSLJEDICE RADA U
RADNOJ SREDINI

Sa stanovišta sistemskog prilaza za analizu

djelatnosti operatora potrebno je razmatranje:

operativnih funkcija (radne sposobnosti)

čovjeka kao operatora – usmjerenih ka
funkcioniranju sistema i

funkcija usmjerenih na očuvanje fizičkog,

psihičkog i moralnog integriteta čovjeka.
 Negativne posljedice rada u radnoj sredini

Specifičnu karakteristiku čovjeka u procesu rada

predstavlja napor radne aktivnosti koji može biti
energetskog ili informacionog karaktera.

Napor energetskog karaktera uglavnom je vezan za

fizičke aktivnosti, fizički rad (dinamički ili statički
rad).

Napor informacionog karaktera se javlja uslijed

složenosti rada, djelujući na psihičko i emocionalno
stanje čovjeka (informacioni napor može biti
operacioni i emocionalni).
 Negativne posljedice rada u radnoj sredini

Uslijed negativnog dejstva različitih agenasa iz okruženja

postoji mogućnost razvoja ili nastanka raznih oštećenja ili
poremećaja ljudskog organizma.

Da li će do oštećenja/oboljenja doći, zavisi od:

 Koncentracije, intenziteta elementa opasnosti,
 Dužine izloženosti uticaju elementa opasnosti,
 Zdravstvenog stanja osobe,
 Prirode elementa opasnosti.
 Negativne posljedice rada u radnoj sredini

Vrijednosti/koncentracije koje ne izazivaju

oštećenja zdravlja zaposlenih za osmosatno radno
vrijeme i petodnevnu radnu nedjelju predstavljaju
maksimalno dozvoljene vrijednosti/koncentracije.

Ove vrijednosti su 3-5 puta niže za životnu

sredinu u odnosu na radnu.
 Negativne posljedice rada u radnoj sredini

U negativne posljedice procesa rada svrstavaju se

povrede na radu i profesionalna oboljenja.

Povreda na radu je narušavanje čovjekovog fizičkog

integriteta u radnoj sredini, koja se ispoljava u
oštećenju/uništenju pojedinih njegovih dijelova kao
tjelesno-organskog bića koje je praćeno narušavanjem
skladnog funkcioniranja pojedinih dijelova tijela ili
usmrćivanjem čovjeka.
 Negativne posljedice rada u radnoj sredini

 Povreda na radu nastupa neočekivano, uslijed

kratkotrajnog nesklada u odnosima čovjeka i
elemenata radne sredine.

 Prema vrsti sile, povrede se dijele na

fizičke,
hemijske,
biološke i
psihičke.
 Negativne posljedice rada u radnoj sredini

 Profesionalno oboljenje predstavlja

narušavanje čovjekovog integriteta kao posljedica
dugotrajnog uticaja elemenata radne sredine i
uslova rada.

 Profesionalno oboljenje nastaje uslijed

dugotrajnog negativnog dejstva elemenata radne
sredine na organizam čovjeka.
 Negativne posljedice rada u radnoj sredini

Posljedice povreda na radu, profesionalnih bolesti,

bolesti rada i drugih povreda ili bolesti van rada se
ogledaju u nastanku

 invalidnosti,
 opasnosti od nastanka invalidnosti ili
 izmijenjene radne sposobnosti.
 NEGATIVNE POSLJEDICE
RADNIH AKTIVNOSTI NA
ŽIVOTNU SREDINU

Pod zagađivanjem se podrazumijeva dospijevanje

u životnu sredinu bilo kakvih, čvrstih, plinovitih ili
tečnih materija, mikroorganizama ili energije u
količinama koje izazivaju nepoželjne promjene
sastava i svojstava komponenata prirodne sredine
(zrak, voda, tlo (zemlja) i biocenoza).
 Negativne posljedice radnih aktivnosti na životnu sredinu

Pod narušavanjem životne sredine

podrazumijevaju se promjene u strukturi i
dinamici funkcioniranja ekosistema.

Promjene mogu nastati u bilo kojoj njegovoj

prirodnoj komponenti: vodi, zraku, tlu, biocenozi.
 Negativne posljedice radnih aktivnosti na životnu sredinu

Opasne materije su jedinjenja koja imaju;

toksična, ekotoksična, oksidirajuća,

eksplozivna, zapaljiva, samozapaljiva,
radioaktivna i druga svojstva opasna po
zdravlje ljudi i životnu sredinu.
 Tabela - Podjela izvora zagađivanja prema različitom predmetu posmatranja
Podjela izvora zagađivanja
PREMA PREDMETU NA
POSMATRANJA
Načinu manifestiranja utjecaja zagađivanje narušavanje
na životnu sredinu
Porijeklu zagađujućih prirodne antropogene
supstanci i energije
Vremenu trajanja oslobađanja kontinualne povremene
mase i energije
Fizičkom stanju otpadnih izvore sa plinovitim izvore sa tečnim izvore sa čvrstim
materija materijama materijama materijama

Prirodi promjene mase i fizičke hemijske biološke

energije
Medijumu koji se zagađuje Izvore zagađenja Izvore zagađenja Izvore zagađenja
vode zraka tla
Prostornim dimenzijama sa lokalne regionalne Trans-kontinentalne
kojih se vrši oslobađanje mase
i energije
Vrsti privredne djelatnosti, industrijske komunalne poljoprivredne
na primjer
 Tabela - Udio učešća pojedinih zemalja u zagađivanju biosfere

Zemlja Stanovnika (%) od Proizvodnja Zagađenje

(država) ukupnog (%) od ukupne (%) od ukupnog
Razvijene zemlje 19,5 53,0 64,0
samo SAD 5,5 24,6 31,0
Zapadna Evropa 8,0 19,0 20,0
Japan 3,0 5,6 6,0
Istočne zemlje 33,0 39,0 23,0
samo Rusija 6,6 20,0 10,0
Zemlje u razvoju 47,5 8,0 13,0