ULUSLARARASI

İKTİSAT II

ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN
DENKLEŞMESİ:
FİYAT DEĞİŞMESİ MEKANİZMALARI
 OTOMATİK MEKANİZMALAR
Dış ödeme dengesini sağlayıcı mekanizmalar 2 ana grupta toplanır…
1. Otomatik denkleşme mekanizmaları: Bir dış açık veya fazla durumunda
kendiliğinden işlemeye başlar.

2. Dış denkleştirme politikaları: Hükümetlerin aldıkları politika kararları ile

dış dengenin sağlanmasına çalışılır.
İkisi arasındaki en önemli fark hükümet müdahaleleri ile ilgilidir.

I. Otomatik denkleşme mekanizmaları

1. Fiyat denkleşmesi
* Değişken kur sistemi altında dış denkleşme
* Fiyat-Altın para akımı mekanizması
2. Gelir denkleşmesi
3. Faiz Oranı Değişmeleri ile Denkleşme
4. Parasal denkleşme

II. Dış Denkleştirme Politikaları

1. Harcama Kaydırıcı Politikalar (Kur ayarlamaları ve dolaysız kontroller)
2. Harcama Değiştirici Politikalar (Para ve maliye politikaları)
 FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
I. DEĞİŞKEN KUR SİSTEMİ ALTINDA DIŞ DENKLEŞME
Serbest değişken kur sisteminde döviz kurları döviz arz ve talebini
eşitleyecek biçimde sürekli değişir ve böylece dış ödeme bilançosundaki bir
dengesizlik kendiliğinden giderilir.

a. Döviz Talep Eğrisi:

İthalatçıların mal ve hizmet ithal etmek için talep ettikleri döviz miktarı ile
döviz kurları arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Yani döviz kuru yükseldikçe döviz
talebi azalır döviz kuru düştükçe döviz talebi artar.

ABD’deki fiyatı Döviz kuru Türkiye’de fiyatı Talep Ed. Mik. Talep edilen $
Dolar (1) TL/dolar (2) TL (3)=(1*2) (4) (5)=(1*4)
1.000 0.5TL 500 TL
600 Adet 600.000
1.000 1 TL 1000 TL 300 Adet 300.000
1.000 1.5 TL 1500 TL 200 Adet 200.000
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
a. Döviz Talep Eğrisi:
Dikkat etmek gerekir ki kurlardaki bir değişmenin döviz talebini ne ölçüde
değiştireceği ilgili malın yurtiçi talep esnekliğine bağlı olacaktır. Esneklik ne derece
yüksek ise kurdaki bir yükselmenin talebi kısıcı etkisi o kadar büyük olur.

1.5
2

1
1.5

1
0.5
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
b. Döviz Arz Eğrisi:
Mal ve hizmet ihraç ederek döviz geliri elde eden ihracatçıların,bu dövizleri ulusal paraya
dönüştürmek üzere döviz piyasasına sunmaları dış ticaretten kaynaklanan döviz arzını oluşturur.
Normal şartlar altında döviz kuru ile döviz arzı arasında pozitif bir ilişki vardır

Kumaşın Fiyatı Döviz Kuru Kumaşın Fiyatı Talep Miktarı Dolar Arzı
Türkiye’de TL TL/$ ABD’de $ ABD’nin
(1) (2) (3)=((1)/(2)) (4) (5)=(3*4)
10 0.5 TL 20 $ 10.000 200.000$
10 1 TL 10 $ 40.000 400.000$
10 1.5 TL 6.7 $ 75.000 502.000$
Döviz kurlarındaki değişme ülkenin ihracat gelirleri üzerinde biri olumlu diğeri olumsuz olmak
üzere 2 etki doğurur…
a) Olumsuz etki: Kurdaki yükselme nedeniyle ihraç mallarının döviz fiyatlarındaki düşmedir.
Bu etki döviz arzını azaltır.
b) Olumlu etki: İhraç mallarının ucuzlaması sonucu bunların dış talebinin genişlemesi
nedeniyle ortaya çıkar.
Ülkenin döviz arzının net olarak artış gösterebilmesi için dış talebinin esnekliğinin yüksek
olması gerekir yani :Ed>1 olması gerekir
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
b. Döviz Arz Eğrisi:
Döviz arz eğrisinin pozitif eğimli olması ihraç mallarının dış talebinin esnek
olmasına bağlıdır. Eğer sözü edilen esneklik değeri 1’den küçükse, döviz kuru
yükseldikçe döviz arzında azalma yaşanacaktır. Bu durumda döviz arz eğrisi negatif
eğimli olacaktır. Bu ise döviz piyasasının istikrarsız olmasına yol açabilir.

1.5
2

1.5
1

1
0.5

200 400 502

 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
c. Döviz Piyasası Dengesi
Aşağıdaki grafik döviz piyasasındaki istikrarlı bir dengeyi resmetmektedir.
Bu durumda bir dış ticaret bilançosu açığının (fazlasının) neden olduğu döviz talebi
fazlası (döviz arzı fazlası), kurları yukarı (aşağı) yönde iterek, dış ticarette dengeyi
sağlayacak şekilde denge kuruna yeniden ulaşılmasına imkan verir.

Döviz Kuru
(TL/$) T
A

E
K

T
A
0 M Döviz Miktarı
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
d. Döviz Piyasası ve Ödemeler Dengesini Etkileyen Gelişmeler:
1. Gelirde Değişmeler: Türkiye’deki hanehalkı gelirinin artması daha fazla
yabancı mal talebini artırarak, döviz talep eğrisinin TıTı şeklinde kaymasına neden
olur. Bu ise dış ticaret bilançosunun (sermaye hareketlerinde bir değişme olmadığı
varsayımı altında) EN kadar açık vermesine yol açar. Döviz talebindeki bu ani artış
kurları OKı olacak şekilde yeniden dengeye taşır.

Döviz Kuru Tı
(TL/$) T
A
ı
ı E
K
E N
K
Tı
T
A
0 M M ı Döviz Miktarı
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
d. Döviz Piyasası ve Ödemeler Dengesini Etkileyen Gelişmeler:
2. Tercihlerde Değişme: Türkiye’deki hanehalklarının tercihlerinin yabancı mallar
lehinde değişmesi, gelir artışı gibi benzer sonuçlara neden olur.
3. Enflasyon Oranları: Türkiye’de fiyatların göreceli olarak daha fazla yükselmesi, dış
ticaret bilançosunda açık doğuran bir başka nedendir. Bu durumda döviz talep eğrisi
sağa, döviz arz eğrisi ise sola kayar. Bu iki etki nedeniyle döviz kurlarının yükselmesi
ise ihracatı artırıp, ithalatı caydıracak şekilde dış dengesizliğin giderilmesine neden olur.
4. Beklenen Kur Değişmeleri: Kurlarda bir yükselme (düşme) beklenmesi, bugünkü mal
ve hizmet ithalatının artırıp (azaltıp), ihracatını azaltarak (artırarak) cari işlemler açığı
(fazlası) yaratır ve sonuçta kurun bugünden yükselmesine (düşmesine) yol açabilir.
5. Yabancı Sermaye Hareketleri: Ülkeden dışarıya doğru sermaye çıkışı artarsa
(azalırsa), döviz talebi artar (azalır), ödemeler bilançosunda sermaye hesabı açık (fazla)
verir ve kur yükselir (düşer). Yükselen (düşen) kur ise mal ve hizmet ihracatını özendirip
(caydırıp), ithalini caydırıp (özendirip) cari işlemler hesabının fazla (açık) vermesine yol
açar. Dolayısıyla bu durumda sermaye bilançosu açığı (fazlası), cari işlemler fazlasıyla
(açığıyla) karşılanarak dış denge yeniden sağlanmış olur.
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
e. İstikrarlı ve İstikrarsız Piyasa Koşullarında Dış Denkleşme:
Serbest değişken kur sistemi altında piyasa dengesi döviz arz ve talebini
eşitleyen kur düzeyinde gerçekleşir. Piyasa dengesinin istikrarlı yada istikrarsız olması
bu bakımdan büyük önem taşır. Eğer denge istikrarlı ise ortaya çıkan bir döviz talebi
fazlası kurları yukarı yönde iterek, bir döviz arzı fazlası da kurları aşağı yönde baskı
yaparak denge kuruna yeniden ulaşılmasına neden olur.

1. 1. 1.

1. 1. 1.

1. 1. 1.
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
f. Döviz Piyasasında Denge: Marshall-Lerner Koşulu:
Döviz talep ve arz eğrilerinin gerçek şekli bilinseydi belli bir durumda döviz piyasasının
istikrarlı yada istikrarsız olduğu kolayca anlaşılırdı. Ayrıca, bir dış ticaret dengesi açığını
gidermek için kurlarda gerekli artış oranını belirlemekte bir sorun olmazdı.
Bununla ilgili geliştirilen bir kıstas Marshall-Lerner koşulu diye bilinir. Buna
göre ithal ve ihraç mallarının arz esneklikleri sonsuz olduğu varsayılırsa döviz
piyasasının istikrarlı olup olmadığı ithal malının yurtiçi talep esnekliği (em) ile ihraç
malının dış talep esnekliğinin (ex) toplam değerine bağlıdır. Bunların mutlak değer
toplamı, 1’den büyük veya 1’e eşit olursa, döviz piyasası istikrarlıdır.
Marshall-Lerner koşuluna göre döviz piyasası istikrarı aşağıdaki gibi yazılabilir:
em+ex> 1
Bu şartlar altında kur artışı (devalüasyon) dış ticaret açığını kur düşüşü (revalüasyon) ise
dış ticaret fazlasını giderici etkide bulunur.

g. Kurları Geçiş Etkisi: Döviz kurundaki bir değişme sonucu ithal ve ihraç malların
fiyatlarında görülen değişme oranına geçiş etkisi adı verilir. Örneğin döviz kurunun belli
bir oranda yükselmesi karşısında ihraç malları yabancı para ile aynı oranda ucuzlamış ve
ithal malları da ulusal para ile aynı oranda pahalılaşmış ise geçiş etkisi tamdır. Tersi
durumda yabancı para ile ihraç mallarının fiyatları daha düşük oranda ucuzlaması ve
yerli para ile de yabancı malların daha düşük oranda pahalılaşması durumunda kısmi
geçiş etkisi vardır.
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
h. J-Eğrisi Etkisi: Devalüasyondan veya piyasada oluşan kur artışlarından
sonra dış ticaret bilançosundaki değişmeler, bir J harfi biçimine benzetilmiştir. Şöyle
ki, kur artışını izleyerek ticaret bilançosu önce daha da bozulmakta, ondan sonra
düzelmeye başlamaktadır.

Dış Ticaret J-eğrisi etkisi kısa

Bilançosu dönem esnekliklerinin düşük
olmasına bağlı bir olaydır. Üretici
J Eğrisi ve tüketicilerin kur artışlarının
doğurduğu yeni koşullara
uymaları zamana bağlıdır. Yani
kısa dönemde esneklikler uzun
dönemden daha düşüktür.
+
0 t
0 t1 t2
- Zaman
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
B. SABİT KUR SİSTEMLERİNDE FİYAT DEĞİŞMELERİ: DEVALÜASYON
Sabit kur rejimlerinde hükümet kararı ile resmi döviz kurunun yükseltilmesine (veya
ulusal paranın dış değerinin düşürülmesine) devalüasyon, bunun tersine yani resmi
kurun yükseltilmesine de revalüasyon adı verilir. Devalüasyon ve revalüasyon terimleri,
sabit veya istikrarlı kur sistemlerinde ve hükümet kararı ile döviz kurlarında yapıla
ayarlamaları ifade eder. Genellikle Bretton-Woods sistemine özgü olan bu ifadeler,
günümüzde de varlıklarını sürdürmektedir. Örneğin günümüzde sabit kurları kullanan
ülkeler olduğu gibi kurların piyasaya bırakıldığı ancak merkez bankalarının sürekli
müdahalelerle kur istikrarı sağlamaya çalıştığı uygulamalar, devalüasyon
uygulamalarının olduğu kur sistemleridir.
Devalüasyon ödemeler bilançosunun cari işlemler bilançosuna, özellikle de dış ticaret
bilançosuna yönelik bir önlemdir. Ülkede yabancı malların talebi normal, yani talep
eğrisi negatif eğimli olduğu sürece devalüasyon, döviz giderlerini azaltıcı etki doğurur.
Yani devalüasyonun döviz giderlerinden tasarruf sağlayıcı etkisi hemen hemen
kesindir. Oysa devalüasyonun ihracat gelirlerini artıcı etkisi, devalüasyonun hacim ve
fiyat etkilerinin büyüklüğüne bağlıdır. Yani ihracat gelirlerinin artması dış talep
esnekliğinin 1’den büyük olmasına bağlıdır. Dolayısıyla devalüasyonun ihracat
gelirlerini artırıcı etkisi kısa döneme oranla uzun dönemde mümkün olmaktadır.
Sabit veya istikrarlı kur sistemlerinde cari açıkla karşılaşan bir ülkede hükümet,
devalüasyon yapmaya karar verince, devalüasyonun zamanını ve oranını d
belirlemelidir. Zaman kesinlikle kamuoyu ile paylaşılmamalıdır. Öte yandan
devalüasyon oranı için Satınalma Gücü Paritesinin önerisi doğrultusunda ülkeler
arasındaki enflasyon farklılıkları hedef alınabilir.
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
II. FİYAT-ALTIN PARA AKIMI MEKANİZMASI İLE DENKLEŞME:
Otomatik fiyat denkleşme mekanizmalarından bir diğeri de klasik ‘’fiyat-altın
para akımı’’ mekanizmasıdır.(Price-Gold Specie-Flow Mechanism). Klasik
İktisatçılar, ödemeler bilançosunun denkleşmesinde para arzındaki ilişkilere büyük
önem vermişler ve bu amaçla fiyat-para akımı mekanizmasını geliştirmişlerdir. Bu
mekanizmayı ilk kez ortaya atan düşünür ünlü İngiliz filozofu David Hume’dur (1711-
1776).

a. Klasik Denkleşme Mekanizması:

Dış ödeme açığı, diyelim ki ithalatın artıp ihracatı aşmasının bir sonucu
olsun. Bu durumda, ithalat bedellerinin ödenmesi amacıyla, söz konusu ülkede
yabancı ülke parasına olan talep artar. Böylece döviz kurları yükselmeye başlar.
Fiilen dışarıya gönderilen altınlar o ülkede, söz konusu ülkenin ulusal parasına
dönüştürülerek ithalat bedelleri ödenir. Böylece, ülkeden altın çıkışı diğer yandan
ulusal para arzını daraltır.
Para arzındaki daralma Klasik İktisatçılara göre yurtiçi fiyatların düşmesine
neden olur. Buna Miktar Teorisi denir ve aşağıdaki gibi ifade edilir:
M.V = p.y
Burada M= Para Miktarı; V= Paranın Dolaşım Hızı, P= Fiyat Düzeyi ve
y= Milli Geliri temsil etmektedir.
I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
II. FİYAT-ALTIN PARA AKIMI MEKANİZMASI İLE DENKLEŞME:
 I. FİYAT DENKLEŞME MEKANİZMALARI
II. FİYAT-ALTIN PARA AKIMI MEKANİZMASI İLE DENKLEŞME:

O halde dış ödeme açıklarını Miktar Teorisi uyarınca iç fiyatların düşmesi,

ihraç mallarını yabancılara ucuzlatıp, ithal mallarını yerli kullanıcılara pahalılaştırır ve
böylece dış ticaret bilançosuna düzenleyici etkide bulunur. Yani ülkeden altın çıkışı
azalır, altın girişi artar.

Klasik denkleştirme mekanizmasının dayandığı 2 kritik varsayım vardır.

Birincisi, ödemeler bilançosu durumu ile para arzı arasında, ikincisi, para arzı ile
fiyatlar genel düzeyi arasında dolaysız bir ilişki bulunmasıdır.