KOCAELİ ÜNİVERSİTESİ

BİTKİLER VE İNSANLAR

Dr. Öğr. Üyesi G. Ebru Özer Uyar

1
Dokuma Bitkileri

2
Dokuma bitkileri: Pamuk, kenevir, keten gibi
dokumacılıkta kullanılan lifleri sağlayan bitkilerin genel
adıdır.

Dokuma endüstrisinde kullanılan bitkilerin en önemlileri

• keten,
• pamuk ve
• kenevirdir.

Bu bitkiler aynı zamanda dokuma endüstrisinin üç

büyüğü olarak adlandırılır.

3
• Belirli uzunluk ve incelikte eğilip- bükülebilen tekstilin
en küçük hammaddesine lif denir.
• Lif bitkilerinin sayısı 1000'in üzerindedir.
• Lif bitkileri, genellikle tekstil amaçlı bitkisel
hammadde kaynağı olarak bilinmektedir.
• Oysaki lif bitkilerinden elde edilen lifler, hayatımızın
çeşitli alanlarında değerlendirilmektedir.
• Bunlar arasında tekstil, sicim–halat, süpürge–fırça,
dolgu, örme, kâğıt, inşaat ve yapı malzemesi
sayılabilir.

4
Doğal Lifler

• Dünyada çeşitli amaçlar için kullanılan liflerin %61’i

bitkisel, %5’i hayvansal, %34’ü kimyasal kökenlidir.

• Bitkisel lifler içinde yer alan pamuk, lif üretiminin

%54’ünü kapsadığı için endüstride önemli bir yere
sahiptir.

5
Keten - Linum usitatissimum
(Gövde lifi)
• Sivri yapraklı, mavi çiçekli,
kahverengi parlak tohumlu bir
bitkidir.

• Avrupa, Kuzey Afrika, Hindistan,

Japonya, Amerika ile yurdumuzda
en fazla Karadeniz Bölgesinde
yetiştirilir.

• Ketenden elde edilen uzun lifler iplik

haline getirilir. İnce lifleri
dokumacılıkta çeşitli kumaşlar
yapımında kullanılır.

• Kaba liflerinden ise sicim, halat ve

ipler yapılır. 6
7
• Keten en eski kültür bitkilerindendir.

• Keten, 4000-5000 yıldan beri Yakın Doğu ve Akdeniz

bölgelerinde lifi ve tohumları için yetiştirilmekte;
dünyanın çok yerinde üretilmektedir.

• Mısır'da MÖ 4. yüzyılda keten yetiştirildiği, mabetler ve

mezarlar üzerine yapılan resimlerden anlaşılmıştır.

• Firavun mumyalarının sarıldıkları

sargılar ketendendir. Ayrıca Mısır ve
Babilliler yapılarına gerekli olan taşları
ketenden yapılmış halatlarla kaldırırlardı.

• Dünya'da keten üretiminde ilk sırayı Rusya ve ikinci

sırayı Polonya alır.
8
9
Pamuk -Gossypium hirsitum
(tohum lifi)

• Pamuğun tohumlarını kaplayan

incecik, beyaz teller hemen hemen
katıksız selülozdandır.

• Dokuma endüstrisinde kullanılan,

bu ince beyaz tellerdir.

• Toplanan kozalar şifleme denilen

yöntemle kabuklarından ayrıldıktan
sonra pamuk telleri çekirdeklerinden
ayrılır. Buna ise çırçırlama denir.

• Bu işlemden sonra iplik yapılmak

üzere fabrikalara gönderilir.
10
• Arkeolojik kanıtlar gerek Hindistan gerek Güney
Amerika'da birbirinden bağımsız olarak 6000 ila 7000 yıl
önce pamuğun değişik türlerinin tarımının yapıldığı ve
giyimde kullanıldığını göstermektedir.

• Eski Dünya’ya pamuk Hindistan'daki Harappa

uygarlığından gelmiştir. Mezopotamya'dan da Eski
Mısır'a geçmiştir.

• Türkiye’de M.Ö. 330 yılına dek geriye giden uzun bir

tarihçesi olmasına karşın asıl gelişmesini 11. yüzyılda
Selçuklu Türkleri, 14. Yüzyılda Osmanlı Türkleri
zamanında olmuştur. Türkiye Cumhuriyetin ilanından
sonra ise pamuk tarımına büyük önem verilmiştir.

• Pamuk üretiminde başta gelen ülkeler ABD, Çin,

Hindistan, Meksika, Mısır ve Türkiye’dir. 11
12
• Pamuk tohumundan elde edilen yağ margarinlere ve bitkisel
yağ diye satılan sıvı yağlara katılarak değerlendirilir. Pamuk
bu yönüyle dokuma ve besin sanayisinde önemlidir.

• Yetişme döneminde bol su, olgunlaşma döneminde sıcaklık

ve kuraklık ister.

• Akdeniz ve Ege bölgelerinde, Güney Marmara bölümünde ve

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, Elazığ ve Iğdır ovalarında
tarımı yapılır.

13
• Pamuğun ticari değerinin yüksek olması,
• dokuma sanayinin gelişmesi,
• tekstil ihracatının artması,
• uzun ve beyaz lifli pamuk tohumlarının ekilmeye
başlanması,
• sulama imkanlarının artması,
• pamuğa zarar veren canlılarla mücadelenin olumlu
sonuçlar vermesi,
• devletçe desteklenen kooperatiflerin kurulması,

ülkemizde pamuk üretimini artırmıştır.

14
Kenevir -Cannabis sativa
(Gövde lifi)

• İnsanlık tarihinin en eski bitkisel

ham madde kaynağı olan,
saplarında bulunan lifler iplik,
dokuma ve kumaş yapımında,
hamurlu kısmı ise kâğıt yapımında
kullanılan bir bitki türüdür.

• Anavatanı Orta Asya'dır.

• Ilıman ve Tropik bölgelerde yetişir

ve kültürü yapılır.

• Lifleri dayanıklı ve oldukça

uzundur. Liflerde lignin maddesi
biriktiğinde esneklik özelliği azalır.15
• Cinsin lifleri, kaba dokumacılıkta (çuval, halat çanta, ağ
yapımı gibi) kullanılır.
• Yapraklarının tıpta ve kozmetikte kullanımları vardır.
Tohumu ise oldukça yağlı olması açısından yakıt ve
oldukça besleyici olması açısından da gıda olarak
kullanılmaktadır.
• Sabun yapımı ve boya yapımında da tohumlarından
yararlanılır.

• Yurdumuzda da genellikle Karadeniz bölgesinde kenevir

ekimine büyük önem verilir.

16
Bambu (Gövde lifi)

Bambu buğdaygiller (Poaceae)

familyasına ait, bazen birbirlerinden çok
farklı görünen 1200 adet bitki türünden
oluşan bir alt familyayı kapsayan bitkinin
genel adıdır.

17
Bambu, eski zamanlardan beri insanların günlük hayatında
birçok alandab kullandıkları bir bitkidir. 500’den fazla türü
olan bambunun kullanımı, evlerinin inşasında 2000 yıl,
kağıt yapımında ise 1700 yıl öncesine uzanmaktadır.
Günümüzde ise
• yemek çubuklarından,
• müzik enstrümanlarına,
• sandalyeden, masaya,
• zemin kaplamalarından,
• taşıma araçlarına,
• tekstil ürünlerinden,
• besine bir çok alanda kullanılmaktadır.

18
Bambu Lifi

• Bambu, üretimi çok uzun olmayan, zirai mücadele

gerektirmeyen ve tarımla uğraşanlar için avantajlı bir
bitkidir.

• Bambu bitkisinin selüloz oranının yüksek olması kağıt ve

tekstil endüstrileri olmak üzere bir çok alanda ham
madde olarak kullanımını gündeme getirmiştir.

• Selüloz oranının yüksek olması yanında elde edilen

liflerin özelliklerinin giysi konforu açısından olumlu
özelliklere sahip olması, özellikle son yıllarda bu liflerin
popülaritesini artırmıştır.

• Lif eldesi için ise 2-4 yıllık bambular daha uygun

olmaktadır. 19
• Bambu bitkisinin yaşı ile içerdiği lif oranı arasında bir
bağlantı bulunmaktadır. Bir yılın altındakilerde yaklaşık
% 75, bir yıllıklarda % 66, üç yıllıklarda % 58 oranında
lif bulunmaktadır.

• Bambu bitkisinin yaşının artmasıyla yapıdaki lignin

artmakta ve liflerin birbirinden ayrılması zorlaşmaktadır.

20
• Doğal bambu liflerinden elde edilen tekstil ürünleri,
mükemmel nem absorbsiyonu ve nemin
buharlaştırılması gibi özellikleri ile giysi konforu
açısından üstünlüklere sahiptir.

• Bunun temelinde lif yüzeyinde bulunan birçok küçük

oyuk ve enine kesitindeki sayılamayacak kadar çok
lümenin olmasıdır.

• Doğal bambu liflerine “nefes alan lifler” denilebilir.

• Yazlık kıyafetler için oldukça uygundur. Bambu liflerinin

pamuk ve ipek gibi liflerle belirli oranda karıştırılması ile
çocuklar ve yetişkinler için sağlıklı ve konforlu iç giyim
ürünleri elde edilmektedir. Gelecekte yatak
takımlarında, dekoratif ev tekstillerinde ve çoraplarda
kullanımının giderek artacağı düşünülmektedir. 21
Bambu elyafının özellikleri

• Doğal anti-bakteriyel özelliği,

• hafifliği,
• Serinlik hissi,
• Kaşmir ve ipek tuşesine en yakın yumuşaklığı,
• Vücutta oluşan teri anında emmesi,
• Boyayı çok güzel emme özelliği,
• Parlaklık görünümü nedeniyle merserizasyon
gerektirmemesi
• UV kırması

22
23
Abaka (Musa textilis)
(Yaprak lifi)

Abaka Musaceae (Muzgiller)

Familyasından Filipinler’de
yetişen bir tür muz ağacı ve bu
ağaçtan elde edilen, halat ve
kaba kumaş yapımında kullanılan,
Manila keneviri olarak da
adlandırılan tekstil maddesidir.

Manila'da 1500'lü yıllardan beri

yetiştirilen Abaka, 1800'lü yıllarda
tüm gemi donanımlarında halat
olarak kullanılmaya başlandı.
24
• Abaka ağacı olgunlaştığı zaman 6 metreye kadar
boylanabilir.
• Yılda 2 veya 4 kez yapraklar kesilirler ve yeni filizler
kesilen yerlerden çıkarak büyürler.
• Selüloz, pektin ve ligninden oluşan lifler, önce suya
bastırılıp sonra açık havada kurutulan yaprak saplarından
elde edilir.

Abaka liflerinin özellikleri

- Çok kuvvetli ve dayanıklıdırlar.
- Tuzlu suya dirençlidirler.
- Maliyeti düşüktür.
- Şapka ve diğer ürünlerde güzel görünümlü dokular
oluştururlar.
- Geri dönüşümde bakterilerle parçalanabilen, çevre dostu
yapıları vardır.
25
Elde edilen ürünler

Halat, kilimi, kağıt, mobilya, boyalı hasır, halı, zarf ve

sayısız ürünlerde yardımcı madde olarak kullanılır.

26
Jüt (Gövde Lifi)

Ticarette kullanılan jüt, iki cins bitkiden

elde edilir: Birisi, Corchorus
capsularis, diğeri ise Corchorus
olitoriustur. Bu bitkilerin bir sene
içerisinde boyu 2-4 metreye ulaşır.

Doğal olarak Hindistan'da yetişir. Çin

ve Malezya'da yetiştirilmeye
başlanmıştır. C. olitorius cinsi Akdeniz
memleketlerinde de tanınmış ve
yetiştirilmeye başlanmıştır.
Amerika'ya ulaşması 1870 senelerine
rastlar. Amerika'da Teksas ve Güney
Karolina eyaletlerinde üretilmektedir.
27
• Dünya jüt üretiminin hemen hemen hepsi Hindistan'a ve
Pakistan'a aittir.
• Jüt toplaması oldukça zordur.
• Bitki üç ayda yetişkin hale gelir.
• Çiçek açtığı vakit toplanması gerekir.
• Jüt lifinin üretimi, çürütme yöntemi ile yapılır. Çürütme
sonunda lif demetleri gövdeden elle soyularak ayrılır.
• Jüt lifi elde etmede Bangladeş ve Hindistan'ı Brezilya,
Tayvan takip eder.

28
Rami (Gövde Lifi)

• Rami çalımsı, çok yıllık bir bitkidir.

• Lifleri her yıl biçilmek suretiyle

saplarından elde edilir.

• Yaprakları iri ve etli olduğu için ipek

böceği beslenmesinde de kullanılır.
•
• Lif için yapılan hasattan sonra 50-
60 günde bitki tekrar lif biçimine
gelebilmektedir.

• Bir yılda 5-6 kez rami lif için hasat

edilebilir.
29
• Rami üretimi, Rami lifleri pamuk liflerinden 5 kat,
kenevir liflerinden 2 kat, ve keten liflerinden 4 kat
daha sağlamdır.

• Rami lifleri pamuk ve keten liflerine karıştırılarak

tekstilde kullanılmaktadır.

• %55 rami ve %45 pamuk liflerinden yapılan elbiseler

makinalı yıkamaya oldukça dirençlidir.

• Rami liflerinin %20 nem tutması nedeniyle deniz

suyuna dayanıklı halatların yapılmasında ve
absorbentlerin yapımında değerlendirilir.

30
• Rami bitkisi dünyada en çok; Çin, Tayland, Kore,
Filipinler ve Brezilya'da üretilmektedir.

• Rami bitkisinden elde edilen lifler bakteri ve böceklere

karşı dayanıklıdır, ter emicidir ve kolay kurur ve
ıslanınca sağlamlığı artar, ancak elastik değil ve
kolayca buruşur ve pamuğa oranla daha kolay eskir.

• Balık ağlarının ve spor filelerinin yapımında ve banyo

havlularında oldukça fazla oranda kullanılır.

• Rami tarımı sıcak ve nemli bölgelerde yıllık yağışın

1000 mm olduğu bölgelerde sulanmadan yapılabilir.

31
Hindistan cevizi (Meyve lifi)

• Hindistan cevizi meyvesinin

üstünü örten lifli tabakadan elde
edilir.
• 6-12 ay nehirlerde bekletilir.
• Yapışkan maddeden arınan
liflerin bulunduğu kabuklar
kurutulur ve lif kabuklardan odun
tokmaklarla dövülerek ayrılır.
• Hindistan cevizi lifinin rengi
açıktan koyu kahveye doğru
gider.
• Bu liflerin esnekliği fazladır, suya
karşı dayanıklıdır.
• Halı, hasır, paspas, fırça, gemi
halatı yapımında kullanılır.
32
33