KOCAELİ ÜNİVERSİTESİ

BİTKİLER VE İNSANLAR

Dr. Öğr. Üyesi G. Ebru Özer Uyar

1
2
Etnobotanik ve Ekonomik botanik

• Günümüzde ve geçmişte dünya üzerindeki insanların

çoğu için, materyal kültür esas olarak bitki üzerine
kurulmuştur.
• Bitkilerin geçmişteki insanlar veya günümüzde geleneğine
bağlı toplumlar tarafından kullanılmasını çalışan bilim
alanına Etnobotanik denir.
• Etno= İnsan
• Botanik= Bitki
• Ekonomik botanik ise bitkilerin endüstriyelleşmiş çağımız
toplumları tarafından kullanımı ile ilgilenen bilim alanıdır.
• Bitki biIiminin bu iki alanı birbiriyle çok yakından ilişkilidir.

3
a) Hayvanları
yiyeceklerden uzak
tutmak için oyulmuş
ve dekore edilmiş
kanca;

b) Törenler sırasında
tatlı patatesleri dekore
etmek lçin örülmüş
maske

4
• Yerli halklar nesiller boyunca belirli bir bölgede yaşayan ve
yaşadıkları yerde geleneksel (endüstriyel olmayan) hayat
tarzlarını takip eden insanlardan oluşmuş toplumlardır.

• Etnobotaniksel araştırmalar göstermiştir ki; yerli halk çoğu

kez modern bilimin işleyişine çok benzeyen deneme
yanılma yöntemleri kullanır.

• İnsanlar bu yöntemleri kullanarak 3000 adetten fazla bitki

çeşidini nasıl kullanacağını ve yüzlercesini nasıl
yetiştireceğini keşfetmiştir.

5
• Halk gelenekleri, yiyecek teminini güven altına
almak için, bitkilerin ve bulundukları çevrelerin aşırı
kullanımdan korunması görevini de yerine getirir.

• Modern endüstrileşmiş toplumların, günümüzdeki ve

geçmişteki yerli halka ve onların kültürlerine çok
büyük bir şükran borcu bulunmaktadır.

• Çünkü onlar, binlerce yıl boyunca, habitatların

korunması gibi zor bir işi başarırken, bitki kullanımı
ile ilgili bilgilerin geliştirilip bugünlere kadar
taşınması görevini de yerine getirmişlerdir.

6
• Etnobotanikçiler, kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya
bulunan geleneksel bilgiyi endüstrileşmiş toplumlara
getirerek, halk bilgeliği ile çağdaş bilim arasındaki
boşluğu doldumaya çalışırlar.

• Füsun Ertuğ, arkeolog ve

etnobotanik araştırmacısı… İznik’te
bir çiftlikte yaşıyor.
• “…Halkın bitki bilgisini, bilgeliğini
İstanbul’dan Anadolu’ya seyahat
ederek değil, tarımla uğraşan bir
kırsal alanda birebir yaşayarak
derlemek, toprağa yakın yaşamak
istiyordum nicedir."

7
Tarımın çıkışı uygarlıkların gelişiminin anahtarı
olmuştur.

Gıda bitkilerini yetiştirmeyi ilk öğrenen insanlar, yazının

icat edilmesinden binlerce yıl önce yaşadılar.
Bu nedenle, onların anıtsal başarılarının herhangi bir
yazılı belgesine sahip değiliz.
Fakat bu eski olaylar hakkında, birçok şeyi bilmek
mümkündür.

Nasıl?

8
Tarımın çıkışı hakkında bilgileri nasıl elde edebiliriz?

• Arkeologlar ve antropologlar, etnobotanikçiler ile birlikte,

ilk insanların çiftçilik yöntemleri ve ilk kültür bitkileri
hakkında bilgiler elde edebilmek için çeşitli kaynaklara
başvururlar.

• Bu kaynaklar bitkilerin tohumları, taneleri, odunu, poleni

ve lifleri gibi eski organik kalıntılar olabilir.

• Bu kalıntılar, genel olarak kuruyarak rasgele korunmuş,

yangınlarda kömürleşmiş veya göl sedimentleri içinde
gömülmüş bitki parçalarıdır.

9
• Meksika'daki Oaxaca'da bir mağarada bulunan bu
kabak tohumunun, günümüzden 8910 (± 50) yıl
öncesine ait olduğu belirlenmiştir.
• Bu tohumun çıkıntılı kenarı ve diğer özellikleri, günümüz
bal kabağı ve yaz kabağı ile aynı tür olan Cucurbita
pepo'ya özgü özelliklerdir. Aynı yerde, diğer birkaç
tohum ve kabak kabuğu parçaları bulunmuştur.
• Bunlar, Amerika'da bitkilerin evcilleştirilmesinin bilinen
en eski kanıtlarıdır.

10
Başka bir faydalı bilgi kaynağı da, fitolitler ve koprolitlerdir.

Bunlardan, "bitki taşları" diye de bilinen fitolitler türe özgü

inorganik kristaller olup bitki hücreleri içerisinde meydana
gelirler ve bozulmadan kalırlar.

a) Mikroskopta
görüntülenip
fotoğrafı çekilen
muz kabuğu
hücreleri içinde rafit
olarak adlandırılan
ince kristalIer
b) Biberde kalın hücre
duvarlı hücreler
(taş hücreleri )
11
• Koprolitler ise gıda bitkilerinin sindirilmemiş minik
parçalarını içeren fosilleşmiş dışkılardır.

12
• Eski tarım yöntemlerini araştıran bilim insanları, aynı
zamanda bitkileri resimleyen veya bitki materyali izlerini
taşıyan kalıntılardan ve tarihi belgelerden de bilgi
toplarlar.

• Çağımızdaki kültür bitkilerinin orijinini bulmakla ilgilenen

botanikçiler, onların en yakın yabani akrabalarını
bulabilmek için farklı ve yabancı bölgelerde araştırma
yaparlar.

13
• Çağımızda bazı yörelerde, hala tarım yapmadan
geçinen çok az sayıda yerli halk bulunmaktadır.

• Bunlar, yiyeceklerini yabani bitkileri toplayarak elde

ederler. Bu durumda olan gruplar, insanlığın
geçmişindeki ilk avcı-toplayıcı toplumların özelliklerini
anlamak için bir model oluştururlar.

14
• Böyle bir model, insanın sosyal evriminin bu aşamasını
araştıran antropologlara oldukça yardımcı olur.

• İşte tüm bu farklı bilgi kaynakları hep birlikte ele

alınınca, tarımın ne zaman, niçin, nerede ve nasıl
başladığı ve bunun insan uygarlıklarının gelişmesini ne
şekilde desteklediği konularında net bir görüntü ortaya
koyar.

15
Tarım ne zaman ve nasıl ortaya çıktı?

• Eski insan toplulukları yiyeceklerini, - ilk kanıtlara göre

– yaklaşık 10000 yıl öncesine kadar avlanarak, balık
tutarak ve yabani bitkileri toplayarak elde etmişlerdir.

• Yiyecek elde etme bakımından toplayıcılıktan tarıma

geçiş, kademeli bir şekilde ve yeryüzü üzerinde birkaç
farklı bölgede, birbirinden bağımsız olarak aşağı
yukarı aynı zamanda meydana gelmiştir.

• Birçok uzmana göre, bu rastlantının başlıca nedeni,

en son buzul çağının bitiminde dünya çapındaki iklim
değişikliği ve böylece daha ılıman koşulların
oluşmasıdır.
16
• Çeşitli kanıtlar, atmosferdeki karbondioksit seviyesinin
de bu sürede arttığını (180 ppm'den 280 ppm'e)
göstermektedir.

• Bu artış ile birlikte bitkilerdeki fotosentez (bitkilerin su,

karbondioksit ve güneş enerjisini kullanarak besin
üretmesi) hızı da artmıştır.

• Bilim insanlarına göre, tüm bu çevresel değişiklikler,

insan populasyonlarının yiyecek ihtiyaçlarını
karşılayabilmek için farklı yollar bulmasına yol açmış
ve öncelikle buğdaygiller, baklagiller ve diğer besleyici
ve ıslaha uygun bitkilerin evcilleştirilmesini (kültüre
alınmasını) sağlamıştır.

17
Tarım, insan uygarlıklarının doğup gelişmesini
nasıl etkiledi?

18
Tarımın insan toplumu üzerindeki etkileri

Nüfus Baskısı

• Göçebe yaşam tarzının sona ermesiyle, hızlı bir nüfus

artışı meydana geldi.
• Nüfus daha çok şehirlerde toplandı.
• Mesleki uzmanlaşma ve sosyal farklılıklar arttı ve insanlar
servet edinmeye başladı.
• Tarım ekonomilerinde, çocuklar ekonomik bir varlık
halinde geldi: çocuklar iş gücü, servet ve yaşlılar için
güvence oldu.
• daha fazla insan ==> daha fazla yiyecek ==> daha fazla
iş ==> daha fazla çocuk.

19
20
• Gelişen teknolojiler, bir yıldan diğer yıllara yiyeceklerin
bozulmadan saklanmasını sağladı.
• Bu durum, yiyecek stoklarının aniden ve beklenmedik
şekilde tükenmesi tehlikesini de azalttı.
• Oysa, toplayıcılıkla geçinen toplumlarda bu tehlike her
zaman varolmuştur.
• Tarım yoluyla yiyecek üretimi, üretim etkinliklerine
herkesin katılmasını gerektirmez ve bu nedenle bazı
insanlar zamanlarını - yiyecek toplamak ya da tarım
yapmak yerine - edebiyat, mimarlık, felsefe, bilim, tıp,
hukuk ve ticareti içeren diğer meslekleri yapmak için
harcarlar.
• Bunun bir sonucu olarak, geçmişteki ve günümüzdeki
önemli uygarlıkların temelinde, üretken bir tarımsal
sistem bulunmaktadır.

21
Daha az çeşitteki bitkiye bağımlılık

Avcı-toplayıcıların kullandığı çok çeşitli bitki türleri göz

önüne alındığında, tarım; insan toplumunu nispeten daha
az çeşitteki ürün türlerine bağımlı kıldı.

İnsanın beslenme tarzı (diyeti) daraldı ve daha az besin

türü kullanmaya başladı.

22
23
Bitkiler ilk defa nerede evcilleştirildi?

• Tarımın ilk başladığı yerler, Yakın Doğu'da Verimli

Hilal (Fertile Crescent) denilen Türkiye ve Irak‘ın belirli
yörelerini de içine alan bölgelerdir.

• Bu bölgelerde yapılan arkeolojik kazılarda bulunan

bitki kalıntıları, insanların tahılları (buğday ve arpa) ve
baklagilleri (bezelye, nohut ve mercimek) ekmeyi ve
hasat etmeyi ilk olarak burada öğrendiklerini
göstermektedir.

24
25
26
27
28
• Modern buğdayın genetik materyalinin yabani
akrabaları ile karşılaştırılmasına dayanarak, buğdayın
ilk olarak, günümüz Türkiye'sinin Güneydoğu
bölgesinde Karacadağ yakınında yaşayan insanlar
tarafından ekilip dikilmeye (evcilleştirilmeye)
başlandığı anlaşılmıştır.

• Günümüz kültür bitkilerinden zeytin, üzüm, incir,

hurma, fıstık, badem ve nar da, ilk kez Yakın
Doğu'nun değişik bölgelerinde evcilleştirilmişlerdir.

29
• Tarımsal bilgiler, bu verimli bölgeden hızla yayılarak,
yaklaşık 8000 yıl önce Güney Avrupa'ya ve 4500 yıl
önce de Iskandinavya'ya ulaştı.
• Avrupa yerlileri, evcilleştirilen bitkilerin arasına yulaf,
elma, armut, erik ve kiraz gibi değerli bitkileri eklediler.
• Tarımsal teknoloji Avrasya kıtasına Dünyanın diğer
yerlerine göre daha hızlı yayıldı.
• Böylece, bu bölgedeki uygarlıklar, modern kurumların,
teknolojilerin, ticaret ve bilgi ağlarının gelişmesi
yönünde daha avantajlı bir konumda oldular.

30
• Bazı bitkiler, ilk kez Çin'de Hoang-Ho (Sarı Irmak) ve
Yang-Çe ırmaklarının vadileri boyunca uzanan alanlar
dahil, uzak doğunun değişik yerlerinde de
evcilleştirilmeye başlandı.

• Bu bölgede kültüre alınan ilk bitkiler

arasında, pirinç ve ak darı gibi modern
kültür bitkileri ile soya fasulyesi ve son
5000 yıldan beri lifleri giysi, kağıt ve
halat yapımında kullanılan kenevir
bulunur.

• Muz, hindistan cevizi ve

şeker kamışı ise ilk kez tropikal
Güneydoğu Asya'da kültüre
alınmışlardır.
31
32
Amerikan yerlileri (Kızılderililer), 15. yüzyılda Avrupalıların
gelişinden önce, 100'den fazla bitki türünü evcilleştirmişlerdi.
Kuzey, Orta ve Güney Amerika'nın değişik bölgelerinde
yaşayan insanlar tarafından ilk defa ekilip dikilen bitkiler
arasında, bugün yeryüzünde yaygın olarak yetiştirilen şu
bitkiler bulunmaktadır:
• ayçiçeği, kabak (ilk kez 9000 yıl önce kültüre
alınmıştır), dört çeşit acı biber, domates, patates, mısır
ve normal (yaygın) fasulye, lima fasulyesi ile yerfıstığı
dahil bazı baklagiller.
• Ayrıca, daha az bilinen manyok (cassava, Manihot
esculentum) (karbonhidratlarca zengin bir gıda
kaynağı) ve su kabağı (kap olarak kullanılır) bitkileri
de, yine ilk kez Amerika'da evcilleştirilen bitkilerdir.

33
34
35
36
37
38
• Dünyanın değişik yerlerinde evcilleştirilmiş bitkiler
karşılaştırılınca, ilk tarım toplumlarının çoğunun, hem
tahıl hem de baklagil bitkilerini ekip biçtikleri görülür.

• Bu bir rastlantı değildir; çünkü tahıllar ve baklagiller,

yüksek besin değerleri ve depolanabilme özellikleriyle
bazı avantajlara sahiptir.

• Eski Roma mitolojisine göre, Ceres, tarımdan sorumlu

bir tanrıdır. Tahıl anlamına gelen «cereal» sözcüğü de
bu mitolojiden kaynaklanmaktadır.
• İnsanoğlunun tarım tarihinde ilk evcilleştirilen en
önemli üç tahıl (cereal) bitkisi, buğday, arpa ve
mısırdır.

39
Tahıl ve baklagil bitkileri nasıl evcilleştirildiler?

• İnsanların besin bitkilerinin tohumlarını isteyerek ekmeyi

ilk defa nasıl düşündüklerinden kimse emin değildir.

• Bir olasılık şudur: toplayarak elde edilmiş gıda bitkilerinin

kullanılmayan kısımları içinde birkaç tohum kalmış ve bu
tohumlar oturulan yerin hemen yanındaki bir çöp yığınına
dökülmüştür.
• Daha sonra bu tohumlar, bilmeden gübrelenmiş olan
çöplük ortamında çimlenmiş ve gür bir şekilde
büyümüştür. Zamanı gelince olgunlaşan meyve ve/veya
tohumlar, yabani formlarına göre çok daha kolay ve daha
bol miktarda hasat edilmiştir.

40
• Bunu gözleyen ve girişimci karakterde olan bazı insanlar
bitkileri dağ taş arayıp toplamaktansa onları yakın bir
yerde yetiştirmenin ne kadar kolay olduğunu hemen fark
etmiş ve bir miktar tohumu ayırarak onları uygun yerlere
saçmıştır. Bunu gören diğerleri de onu izlemiş ve işte bu
şekilde ilk evcilleştirme (kültüre alınma) başlamıştır.

• Yeryüzünün ormanlık bölgelerinde de, insanlar meyve

veren bazı ağaçları kendi doğal ortamlarında korumuş,
onlara özel bakım olanakları sağlamış ve böylece
ormanlık bölgelerde de tarım başlamış olabilir.
• Doğal ortamlarına gidip ağaçları budamak, otları
ayıklamak ve hasat etmek için tekrar tekrar yapılan
yorucu ziyaretler, istenilen bitkileri oturulan yere yakın
parsellerde yetiştirme fikrini ortaya çıkarmış olabilir.

41
Bitki Islahı

• İnsanlar tarımın başlangıcından beri binlerce yıldır

bitkileri seçerek kendi ihtiyaçları ve isteklerine uygun
yeni türler geliştirmiş, bitkileri evcilleştirmişlerdir.

• Bugün tükettiğimiz pek çok bitki türü ilk ekilen

atalarından çok farklıdır.

42
Mısırın evcilleştirilmesi

Mısır Amerika kökenli bir bitkidir.

Amerika’nın keşfinden sonra Avrupa’ya getirilmiştir.
Mısırın Amerika’nın yaban bölümlerinde yetişen ot türleri
olan teosinte veya tripsacum’dan 8000-9000 yıl önce
evcilleştirildiği tahmin edilmektedir.

43
Teosinte

44
45
 Birim alandan elde edilen mısırda (mısır verimi)
uzun vadedeki değişim

Data Show Substantial Growth in Corn Yields Via Selective Breeding,

46
Hybridization, Marker Assisted Breeding and Biotech Crops
 Dünyanın en uzun süreli zirai/genetik deneyi
(İllinois mısır deneyi)

• İllinois (ABD) de 1896’da başlayan uzun süreli mısır

seçilimi deneyi mısır tanelerinde yağ ve protein miktarını
değiştirmeye yöneliktir.

• 110 nesil sonunda farklı mısır türleri gelişmiş olup nesiller

boyu yağ ve protein oranlarındaki değişim ölçülüp
kaydedilmiştir.

47
 Dünyanın en uzun süreli zirai deneyi
(İllinois mısır deneyi)
110 nesilde mısır tanelerinin yağ oranındaki değişim

48
 Dünyanın en uzun süreli zirai deneyi
(İllinois mısır deneyi)

110 nesilde mısır tanelerinin protein oranındaki değişim

49
• Dünya çapında mısır üretiminin yüzde 60’tan fazlası çiftlik
hayvanlarına yöneliktir, insanlar tarafından tüketilen
miktarsa yüzde 20’den azdır.
• Kalan yüzde 20’lik kısım ise endüstriyel amaçlarla ya da
tohum olarak kullanılır.

Mısırın kullanım alanı oldukça geniştir:

• Tahılın kendisi ya da kısımları, yapıştırıcıdan mayoneze,
biradan bebek bezine kadar birçok üründe kullanılır.
• Ayrıca mısır yakıt endüstrisinde, etil alkol üretiminde de
kullanılmaktadır.
50
51
52
• Bunların dışında mısır koçanı ve saplarından kâğıt,
karton, mürekkep ve gübre yapılır.

• Saplar yerel olarak kulübelerin çatı ve duvarlarını

kaplamakta kullanılır.

53
54
Muzun evcilleştirilmesi

Muz “ideal meyve”

ergonomiktir, insan eline tam sığar, yüzeyi kaymaz rahat
tutulur. Kabuğu kolay soyulur, çekirdeksizdir, lezzetlidir,
yemesi kolaydır, ham-olgun-çürük olduğu kolay anlaşılır.

MÖ 5000 yıllarından beri muz tarımı yapıldığı tahmin

edilmektedir.
Binyıllar boyu süren insanların yaptığı seçilim baskısı
sonucunda muz ideal meyveye dönüşmüştür.

55
Yaban muzu

Modern muz

56
Domatesin değişimi

57
 Brassica türü sebzeler

Lahana, brokoli, brüksel lahanası, yer

lahanası, karalahana, karnabahar 58
 Brassica türü sebzeler

Brüksel Yer Karalahana Brokoli Karnabahar

Lahana 59
lahanası lahanası
Darının evcilleştirilmesi

• Setaria italica (Foxtail millet) tarımı yapılan en

yaygın darı türlerinden biridir.

• Arkeolojik kanıtlara göre ilk kez M.Ö. 6700 yılında

Çin’de tarımı yapılmıştır.

• Setaria viridis (Green foxtail) Avrasya kökenli bir ot

türüdür. Darının atasıdır.

60
 Darının evcilleştirilmesi

Setaria viridis (Green foxtail) Setaria italica (Foxtail millet)

İki tür arasındaki farklar:

• Yaban tür tohumlarını dağıtırken evcil tür birarada tutar.
• Evcil türün tohumları daha büyüktür.
61
 Darının evcilleştirilmesi
Green foxtail Foxtail millet

62
 Buğdayın evcilleştirilmesi
Yabani buğday Evcil buğday
(Triticum boeoticum) (Triticum monococcum)

63
 Buğday’ın
evcilleştirilmesi

İki tür arasındaki farklar

• Yaban tür tohumlarını

dağıtırken evcil tür
birarada tutar.

• Evcil türün tohumları

daha büyüktür.

64
Altıntop (Grapefruit - Citrus paradisi)
Altıntop (Grapefruit - Citrus paradisi)
• Altıntop, ilk olarak 1750 yılında Griffith Hughes tarafından
Barbados’ta tanımlanmıştır.
• İkinci kayıt 1789 yılında Patrick Browne ‘a aittir. Jamaika’da
yetiştiğini yazmıştır.
• Grapefruit adı ilk olarak 1814 tarihli belgelerde geçmektedir.
• 1823 yılında ABDye getirilerek Florida’da ekilmiş, ticari
üretimine başlanarak dünyaya yayılmıştır.
• Bütün çeşitler 1823 yılında Florida'da bulunmuş olan tek bir
beyaz atadan (Duncan) gelmektedir.
‘Duncan’ türü beyaz etli, çok çekirdekli (60+) olup
günümüzde dünya üretiminde çok az bir paya sahiptir.

68
69