‫خانم دکتر آقاربیع‬

‫م ح مد س اوه‌ا ی ‪،‬س ن ا آ را س ت ه‬
 ‫مقدمه‬

‫معماري بومي‪ ،‬در هر زبان و هر فرهنگي كه معنا شود‪ ،‬به استناد سنت به ريشه‌ي معماري در گذشته‌ي دور و نزديك اشاره مي‌دهد؛‬
‫ولي قطع الزامي اين ريشه را شراط اين نامگذاري نمي‌داند و نمي‌خواهد‪ .‬به ديگر سخن‪ ،‬معماري بومي چيزي نيست كه ما نتوانيم‬
‫امروزه بيافرينيم‪ ،‬و چيزي نيست كه ديگران پيش از ما ساخته و ديگر كسي را توان آفرينش آن نباشد (فالمكي‪.)11، 1365 ،‬‬

‫معماري بومي‪ ،‬يعني مجوعه واحدهاي معماري –شهرياي كه در سرزميني معين گردهم آمده اند و با هماهنگي هايي كه در زمينه‬
‫شكل‪ ،‬در زمينه حجم‌گذاري يا «پالن ولومتريك»‪ ،‬در زمينه كاربردي‪ ،‬در زمينه رنگ‌آميزي و آهنگ سطوح پر و خالي و همچنين در‬
‫زمينه مصالح و نظامهای ساختمانی در آنها پدیدار است سری اصلی و اساسی را در بر دارد (همان‪.)17،‬‬

‫در ادامه به معرفی جند نمومه از خانه‌های تاریخی قزوین پرداخته و سپس عناصر هویت‌ساز معماری را در آنها بررسی و مقایسه‬
‫می‌کنیم‪.‬‬
 ‫خانه یزدی‌ها‬
‫خانه یزدی‌ها که در اواخر دوره قاجار ساخته شده است‬
 ‫خانه یزدی‌ها‬
‫دریچه های کوچک در جبهه های‬
‫غربی وشرقی و بزرگتر در جبهه‬
‫جنوبی(هم‌پوشانی)‬

‫استفاده از مصالح سنگ‪ ،‬آجر و چوب‬

‫رنگ و پوشش مات‬
‫جداره‌های سنگین و قطور‬

‫جداره خانه یزدی ‪ ،‬پنجره کوچک شرقی و غربی و بزرگ جنوبی (سازمان میراث فرهنگی استان‬
‫قزوین‪)1387،‬‬
 ‫خانه یزدی‌ها‬
‫سایه بان و فرو نشستگی بازشو ها‬
‫خانه یزدی‌ها‬
‫پالن همکف‬
 ‫خانه بهشتي‬

‫اين خانه با سردري مشخص از دوره قاجاريه به شيوه سنتي قزوين‪ ،‬در سه طبقه بنا شده و داراي دو قسمت مجزاي اندروني‬
‫وبيروني است‪ .‬داالني با هشتي رسمي بندي شده‪ ،‬دو حياط با تناسبات كشكولي و حياطي كه هم اكنون متروك است‪ ،‬مجموعه‬
‫فضاهاي باز اين خانه را تشكيل ميدهند‬
 ‫خانه بهشتی (پالن ها)‬

‫پالن زیرزمین و همکف‬

‫خانه بهشتي‬
‫پالن ها‬
‫نمای کلی بنا‬

‫پالن طبقه اول‬

 ‫خانه خطيبي‬

‫خانه خطيبي با ‪ 350‬متر مربع عرصه و ‪ 450‬متر مربع اعياني در كوچه خطيبي شهر قزوين قرار دارد‬
‫و مربوط به دوره قاجاريه و پهلوي اول است‪ .‬اين خانه در سه طبقه با سه حياط مجزا شكل گرفته و حياط‬
‫بزرگ آ ن هم اكنون متروكه و خالي از س كنه است‪ .‬از نقطه نظ ر معماري‪ ،‬تمام فضاهاي اين خانه‬
‫تناس بات هماهن گ معماري قزوي ن را دارد‪ .‬بن ا كالً آجري و داخ ل بن ا گ چ كاري شده اس ت‪ .‬درها و‬
‫اُرسيهاي چوبي و مهتابي نيز در حياط متروكه ديده ميشود ‪ .‬سردر زيباي اين خانه ‪ ،‬بهترين مشخصه آن‬
‫است‪)www.tebyan.net(.‬‬
‫خانه خطيبي‬
‫پالن‬
 ‫خانه بهروزي‬

‫اين خانه‌ي قاجاري در زرگر كوچه شهر قزوين قرار دارد و به شيوه معماري خانه سازي قزوين‪ ،‬با حياط مركزي اصلي و حياط‬
‫هاي جانبي شكل گرفته است‪ .‬حياط اندروني با تناسبات نيم كشكولي‪ ،‬در دو جبهه داراي شاه نشين‌هاي تابستاني و زمستاني و در دو‬
‫جبهه ديگر داراي ايوان‌هاي طاق نمايي است‪ .‬شاه نشين اصلي خانه از طريق ايواني ستوندار با حياط بيروني نيز ارتباط دارد‪ .‬خانه‬
‫در دو طبقه زيرزمين و همكف شكل گرفته و تزيينات آجري لبه‌ها و ارس ي‌هاي آن‪ ،‬از جمله تزيينات قابل توجه اين بنا است‪.‬‬
‫(‪)www.tebyan.net‬‬
‫خانه بهروزي‬
‫پالن طبقات‬
‫خانه بهروزی‬ ‫مقطع خانه بهروزی‪. ،‬ارتفاع کم اتاق‌ها‬

‫مقاطع‬

‫مقطع خانه بهروزی‪ ،‬جداره‌های سنگین و قطور‬

‫خانه بهروزی‬
‫مقطع خانه بهروزی‪ ،‬تاق های عمیق در جبهه شمالی‬
‫مقاطع‬

‫مقطع خانه بهروزی‪ ،‬استفاده از ایوان به عنوان فضای ارتباطی بین حیاط و اتاق‬
 ‫خانه اسدي‬
‫اين خانه صد ساله متعلق به يكي از تجار بزرگ شهر قزوين‪ ،‬به نام "حاج علي اصغر اسدي" است‪ .‬خانه‬
‫اسدي از دو حياط مجزا با تناسبات مستطيل و نگيني تشكيل شده و ‪ 502‬متر مربع عرصه و ‪ 650‬متر‬
‫مربع اعياني دارد‪ .‬هشتي ورودي آن مزين به رسمي‌بندي است وهر دو حياط ملزمات خانه را به صورت‬
‫كامل در خود گردآورده است‪ .‬فضاهاي خانه داراي تناسبات معماري خانه هاي سنگي قزوين است‪ .‬از‬
‫تزيينات بنا ميتوان به سردر ورودي‪ ،‬گچبري در نماي داخلي و گچبري رنگي دور قاب آيينه اتاقها‪،‬‬
‫اُرسيهاي چوبي‪ ،‬رسمي بندي و آجركاري‌هاي تزييني در نما اشاره كرد‪ .‬اين خانه در خيابان مولوي محله‬
‫ديمج قرار دارد ‪)www.tebyan.net(.‬‬
 ‫خانه اسدی‬
‫استفاده از مصالح سنگ‪ ،‬آجر و‬
‫چوب‬
‫رنگ و پوشش مات‬
‫جداره‌های سنگین و قطور‬

‫سایه بان و فرو نشستگی بازشو ها‬

‫خانه اسدی‬
‫پالن ها‬
 ‫‪ o‬نماي بيروني‬

‫مقیاس نما‬

‫بسياري از بناهاي معماري مانند خانه ها داراي فضاي ورودي با مقياس انساني هستند‪ .‬ارتفاع فضاي ورودي اين بناها به طور متوسط بين ‪ 5‬تا ‪ 6‬متر و ارتفاع‬
‫در ورودي آنها به طور متوسط بين ‪ 2‬تا ‪ 3‬متر است‪ .‬بيشتر اين نوع وروديها معموالً فاقد جلوخان (به معني فضاي وسيع در جلوي پيش طاق) هستند و تنها يك‬ ‫ِ‬
‫پيش طاق دارند كه ابعاد فضاي آن با توقف و تجمع چند نفر متناسب ميباشد‪ .‬طبعا ً ابعاد و تناسبات ساير عناصر و جزء – فضا هاي اين وروديها نيز با كاركرد‬
‫آنها متناسب است (سلطان زاده‪.)1372 ،‬‬

‫شکل ترکیب نما‬

‫شكل كلي نماي فضاي ورودي هر يك از انواع بناها تحت تأثير عوامل متعددي از جمله نوع و كاركرد و اهميت بنا‪ ،‬موقعيت بنا در شهر و همچنين خصوصيات‬
‫معماري شهر يا منطقه‌اي كه بنا در آن قرارگرفته و دورهاي از تاريخ كه بنا در آن پديد آمده‪ ،‬قرار داشته است‪ .‬نماها ( به لحاظ تركيب به سه دسته كشيده(پهن)‪،‬‬
‫بلند(مرتفع) و متوسط تقسيم ميشوند (همان‪.)118 ،‬‬

‫تزئينات نما‬

‫آجركاري‪ :‬آجر مهمترين ماده در تزئين فضاهاي ورودي بوده است‪ .‬آجر يكي از مهمترين مصالح در ايران است كه از گذشته هاي دور تاكنون براي نماها مورد‬
‫استفاده قرار ميگيرد‪ .‬مقاومت آجر در برابر باران و ساير عوامل اقليمي موجب شده است كه نماي ورودي بيشتر نماهاي خشتي را بپوشاند‪ .‬نقش‌پذيري آجر و‬
‫امكان ايجاد طرح هاي گوناگون و سهولت اجراي كار سبب گرديده كه بسياري از فضاها را با آن تزيين كنند (همان‪.)122 ،‬‬

‫کاشی‌کاری‪ :‬از اواخر دورهي سلجوقيان و به خصوص از دورهي ايلخانيان از كاشي نيز در تركيب با آجر يعني به صورت معقلي براي تزئين سطح نما استفاده‬
‫ميكرده‌اند (همان‪.)124 ،‬‬

‫گچبري‪ :‬نامقاوم بودن گچ در برابر آب و تأثيرپذيري آن از عوامل جو‪‬ي موجب گرديد كه از آن كمتر براي پوشاندن سطح خارجي نماي فضاي ورودي كه در‬
‫معرض باد و باران بود‪ ،‬استفاده كنند‪ .‬در بعضي از فضاهاي ورودي كه پيش طاق با غرفه‌هايي وجود داشت برخي از قسمت‌هاي واقع در سطح داخلي آنها به‬
‫خصوص سطح زيرين سقف آنها را كه از نفوذ مستقيم باران در امان بود با گچ تزيين ميكردند (همان‪.)126 ،‬‬
‫نمای بیرونی‬
‫نمای بیرونی‬
 ‫ورودی خانه‬
‫ورودی خان ه خان ه در باف ت های شهری پیوس ته‪ ،‬متراک م و درونگرا فضایی خص وصی برای زندگی‬
‫خانوادگی بود که معموال اصل محرمیت در طراحی و احداث آن رعایت می شد تا افراد خانواده از دید‬
‫اشخاص نامحرم محفوظ باشند‪ .‬بیشتر خانه های یک شهر تک هسته ای بودند و تنها تعداد اندکی از خانه ها‬
‫یعنی خانه های متعلق به اعیان و اشراف و رجال شهر دو هسته ای یعنی متشکل از دو واحد تقريبا متمایز‬
‫اما پیوسته بودند‪ .‬فضای ورودی این نوع خانه ها به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی به صورتی طراحی‬
‫می شد که افراد به صورت ناگهانی و یک مرتبه وارد فضای خانه نشوند و همچنین از فضای ورودی ‪ -‬به‬
‫فضاهای داخلی خانه دید مستقیم وجود نداشته باشد (همان‪.)۶۰ ،‬‬
‫ورودی خانه‬
‫ورودی خانه‬
‫ورودی خانه‬
 ‫هشتي‬

‫هشتي يا كرياس فضايي است كه در بسياري از انواع فضاهاي ورودي طراحي و ساخته ميشده است‪ .‬اين‬
‫فضا غالباً بالفاصله پس از درگاه قرار ميگيرد و يكي از كاركردهاي آن تقسيم مسير َورودي به دو يا چند‬
‫جهت بوده است‪ .‬در برخي خانه ها دو يا چند راه از داخل هشتي منشعب ميشده كه هريك از آنها به‬
‫فضايي خاص و از جمله به فضاي باز داخلي بنا منتهي ميشده است‪ .‬در بناهايي كه از هشتي آنها تنها يك‬
‫راه منشعب ميشده‪ ،‬فضاي هشتي كاركرد يك فضاي تقسيم كننده را نداشته‪ ،‬بلكه به عنوان فضايي براي‬
‫انتظار و با شكوه نمودن مسير ورودي مورد استفاده قرار ميگرفته است‪ .‬از فضاي هشتي براي تغيير‬
‫جهت مسير حركت نيز استفاده ميكرده‌اند (همان‪.)75 ،‬‬
‫هشتی‬
 ‫داالن ورودي‬

‫داالن ساده ترين جزء فضاي ورودي است كه تأمين ارتباط و دسترسي بين دو مكان‪ ،‬مهمترين كاركرد‬
‫اصلي آن به شمار ميآيد‪ .‬در برخي خانه ها تغيير امتداد و جهت مسير عبور در داالن صورت ميگرفته‬
‫است‪ .‬به اين ترتيب مسئله محرميت را توسط داالني كه در امتدادي غير مستقيم به حياط ختم ميشد‪ ،‬حل‬
‫ميكردند‪ .‬داالن از لحاظ كالبدي فضايي باريك و كم عرض است و عرض داالن خانه هاي كوچك‬
‫‪ (.‬حدود ‪ 1‬متر است (همان‪78 ،‬‬
‫‪ o‬داالن ورودي‬
 ‫‪ o‬حياط‬

‫بر اساس آثار بر جاي مانده از خانه هاي سكونتگاه‌هاي كهن تاريخي كه از هزاره هاي ششم پيش از ميالد به بعد در بسياري از نقاط‬
‫ايران وجود داشته اند‪ ،‬و همچنين آثار بر جاي مانده از برخي سكونتگاه‌هاي واقع در بين‌النهرين‪ ،‬هر خانه به طور معموال زد و بخشي كه‬
‫فضاي ساخته شده و محصور‪ ،‬و ديگري فضاي باز تشكيل ميشد‪ ،‬زيرا در نواحي مركزي و جنوبي ايران و بين النهرين هوا در طول‬
‫سال به گونه اي بوده است كه مدتي از سال هوا سرد و حدود نيمي ديگر معتدل و گرم بوده است و بخشي از فعاليت‌هاي مربوط به‬
‫سكونت در اوقات مناسب سال در فضاي باز صورت ميگرفت‪ .‬باوجود آنكه نقش پديده هاي جغرافيايي و محيطي در شكل گيري فضاي‬
‫باز يا حياط خانه ها كمابيش آشكار است‪ ،‬اما برخي از محققان عوامل فرهنگي را به عنوان عوامل اصلي شكل دهندة انواع حياط در خانه‬
‫هاي سنتي نام‪ ،‬برده اند (سلطان زاده‪.)60 ،1390 ،‬‬

‫فضاهاي درون گراي يكسويه گونه‌اي از ساختمان‌ها هستند كه يك يا چند حياط مركزي يا ميان سرا دارند و تهويه و همچنين نور و‬
‫دسترسي به فضاهاي دروني آنها از فضاي باز داخلي شان تأمين ميشود و به طور معمول هيچ پنجره و روزني به سمت بيرون ندارند‬
‫(همان‪.)80،‬‬
‫‪ o‬حياط‬
‫‪ o‬حياط‬
 ‫منابع و ماخذ‬
‫مقاله پريسا زرآبادي پور‬