‫بررسي تطبيقي فضاي ارتباطي در خانه هاي‬

‫تاريخي قزوين‬

‫استاد راهنما‪:‬‬ ‫تهیه کننده‪:‬‬

 ‫مقدمه‬
‫‪ ‬بخش عمده سطح هر شهر از كاربري مسكوني تشكيل شدهاست‪ .‬اينگونه كاربري از‬
‫گذشته تا كنون تحت تأثير عوامل متعددي بوده است‪ .‬ازجمله اين عوامل ميتوان به‬
‫نقش جغرافيا و فرهنگ بر نحوهي شكلگيري مسكن در هر شهر اشاره‬
‫‪ ‬كرد‪ .‬در اين پژوهش سعي بر اين است مفاهيم معماري و سازماندهي فضايي خانه‬
‫هاي تاريخي قزوين مورد مطالعه قرارگيرد‪.‬‬
‫‪ ‬كه در اين زمينه تأكيد بر روي عناصر ارتباطي ميباشد‪.‬پرسشهاي اين پژوهش‬
‫عبارتند از اينكه آيا عناصر هويت بخش معماري بومي خانه ها از الگويي يكسان‬
‫پيروي ميكنند؟ و آيا عامل فرهنگ نيز در كنار عامل جغرافيا بر نحوه شكل گيري‬
‫‪ ‬اين عناصر تأثير داشته اند؟‬
 ‫خانه های تاریخی قزوین‬
‫‪ ‬جامعه آماري اين تحقيق شامل خانه يزديها‪ ،‬خانه بهشتي‪ ،‬خانه خطيبي‪ ،‬خانه‬
‫بهروزي‪ ،‬خانه اسدي شهر قزوين ميباشد‪ .‬دراين بررسي ازروش تحقيق توصيفي –‬
‫تحليلي استفاده شده و شيوه گردآوري داده ها روش اسنادي براساس مطالعات كتابخانه‬
‫اي و استفاده از مقاالت و سايتهاي اينترنتي مربوطه وهمچنين مطالعات ميداني به‬
‫صورت حضور در مكان و مشاهده مستقيم است‪ .‬چارچوب نظري تحقيق بر اين نكته‬
‫استوار است كه جغرافيا و اقتصاد تأثير مستقيمي بر شكلگيري خانه هاي تاريخي‬
‫داشته است‪ .‬نتايج پژوهش نشان ميدهد كه عوامل جغرافيا و فرهنگ نقش‬
‫انكارناپذيري بر نحوه شكلگيري عناصر ارتباطي خانه هاي تاريخي قزوين دارند‪،‬‬
‫همچنين عناصر مشابهي در معماري اين خانه ها وجود دارد‬
‫‪ ‬كه ميتوان داليل مشخصي براي ايجاد هريك از آنها برشمرد‪.‬‬
 ‫معماري بومي‬
‫‪ ‬معماري بومي‪ ،‬در هر زبان و هر فرهنگي كه معنا شود‪ ،‬به استناد سنت به ريشهي‬
‫معماري در گذشتهي دور و نزديك اشاره ميدهد؛ ولي قطع الزامي اين ريشه را شراط‬
‫اين نامگذاري نميداند و نميخواهد‪ .‬به ديگر سخن‪ ،‬معماري بومي چيزي نيست كه ما‬
‫نتوانيم امروزه بيافرينيم‪ ،‬و چيزي نيست كه ديگران پيش از ما ساخته و ديگر كسي را‬
‫توان آفرينش آن نباشد (فالمكي‪1365 ،‬‬
‫‪ ‬معماري بومي‪ ،‬يعني مجوعه واحدهاي معماري –شهرياي كه در سرزميني معين‬
‫گردهم آمدهاند و با هماهنگيهايي كه در زمينه شكل‪ ،‬در زمينه حجم گذاري يا‬
‫‪ ‬پالن ولومتريك در زمينه كاربردي‪ ،‬در زمينه رنگآميزي و آهنگ سطوح پر و خالي‬
‫و همچنين در زمينه مصالح و نظامهای ساختمانی در آنها پدیدار است‬
 ‫خانه يزدي ها‬
‫‪ ‬خانه یزدی‌ها که در اواخر دوره قاجار ساخته شده است توسط سازمان میراث‬
‫فرهنگی خریداری و در فهرست آثار ملی ثبت شد‪.‬‬
‫‪ ‬این خانه متعلق به حاج ابوالقاسم یزدی بوده و در مجموعه بافت تاریخی قزوین در‬
‫نزدیکی پهنه دولت خانه‪ ،‬کاروان‌سرای سعدالسلطنه و گذر صالحیه قرار دارد‪.‬‬
‫‪ ‬بنا دارای دو ورودی شامل ورودی‪ ،‬هم کف و زیرزمین است‪ .‬زیرزمین این بنا‬
‫دارای هندسه بسیار زیبا‪ ،‬طاق‌های مختلفی است که توسط استادکاران قاجار اجرا‬
‫شده است‪ .‬بخش آب‌انبار خانه پراز خاک بود‪ ،‬بنابراین پس از خاک برداری‪ ،‬ساروج‬
‫استفاده شده برای بنا پدیدار شد‪ .‬معماری دستکند آب انبار و ساروج‌ها نشان می‌دهد‬
‫قزوین در گذشته با مشکل بی آبی مواجه بوده است‪ .‬این خانه هم اکنون به نگارخان ٔه‬
‫[‪]۲[]۱‬‬
‫هنر پایداری تبدیل شده است و آب انبار آن به پخش فیلم اختصاص یافته است‪.‬‬
 ‫خانه بهشتي‬
‫‪ ‬اين خانه با سردري مشخص از دوره قاجاريه و هفتصد متر مربع عرصه و ‪ 950‬متر‬
‫مربع اعياني‪ ،‬در خيابان مولوي محله "ديمج" – ازقديميترين محال ت شهر قزوين –‬
‫قرار دارد‪ .‬خانه به شيوه سنتي قزوين‪ ،‬در سه طبقه بنا شده و داراي دو قسمت مجزاي‬
‫اندروني وبيروني است‪ .‬داالني با هشتي رسمي بندي شده‪ ،‬دو حياط با تناسباتكشكولي‬
‫و حياطي كه هم اكنون متروك است‪ ،‬مجموعه فضاهاي‬
‫‪ ‬باز اين خانه را تشكيل ميدهند‪)www.tebyan.net(.‬‬
‫‪ .2‬خانه بهشتي‪ ،‬بخشي از حياط و نماي جنوبي‪.‬‬
‫نقشه ‪ .3‬خانه بهشتي‪ ،‬پالن زيرزمين‪.‬‬
‫نقشه ‪ .4‬خانه بهشتي‪ ،‬پالن همكف‪.‬‬
‫نقشه ‪ .5‬خانه بهش‪j‬تي‪ ،‬پالن طبقه اول‪.‬‬
 ‫خانه خطيبي‬
‫‪ ‬خانه خطيبي با ‪ 350‬متر مربع عرصه و ‪ 450‬متر مربع اعياني در كوچه خطيبي‬
‫شهر قزوين قرار دارد و مربوط به دوره قاجاريه و پهلوي اول است‪ .‬اين خانه در سه‬
‫طبقه با سه حياط مجزا شكلگرفته و حياط بزرگ آن هم اكنون متروكه و خالي از‬
‫سكنه است‪ .‬از نقطه نظر معماري‪ ،‬تمام فضاهاي اين خانه تناسبات هماهنگ معماري‬
‫قزوين را دارد‪ .‬بنا كالً آجري و داخل بنا گچ كاري شده است‪ .‬درها و اُرسيهاي چوبي‬
‫و مهتابي نيز در حياط متروكه ديده ميشود ‪ .‬سردر زيباي اين خانه ‪ ،‬بهترين مشخصه‬
‫آن است‪)www.tebyan.net(.‬‬
‫خانه خطيبي‬
‫نقشه ‪ .5‬خانه خطيبي‪ ،‬پالن زيرزمين‪.‬‬
‫نقشه ‪ .6‬خانه خطيبي‪ ،‬پالن طبقه همكف‪.‬‬
‫نقشه ‪ .7‬خانه خطيبي‪ ،‬پالن طبقه اول‪.‬‬
 ‫خانه بهروزي‬
‫‪ ‬اين خانهي قاجاري در زرگر كوچه شهر قزوين قرار دارد و به شيوه معماري خانه‬
‫سازي قزوين‪ ،‬با حياط مركزي اصلي و حياط هاي جانبي شكل گرفته است‪ .‬حياط‬
‫اندروني با تناسبات نيم كشكولي‪ ،‬در دو جبهه داراي شاه نشينهاي تابستاني و زمستاني‬
‫و در دو جبهه ديگر داراي ايوانهاي طاق نمايي است‪ .‬شاه نشين اصلي خانه از طريق‬
‫ايواني ستوندار با حياط بيروني نيز ارتباط دارد‪ .‬خانه در دو طبقه زيرزمين و همكف‬
‫شكلگرفته و تزيينات آجري لبهها و ارسيهاي آن‪ ،‬از جمله تزيينات قابل توجه اين بنا‬
‫است‪)www.tebyan.net(.‬‬
‫‪ .4‬خانه بهروزي‬
‫نقشه ‪ .8‬خانه بهروزي‪ ،‬پالن زيرزمين‪.‬‬
‫نقشه ‪ .9‬خانه بهروزي‪ ،‬پالن طبقه همكف‪.‬‬
 ‫خانه اس‪j‬دي‬
‫‪ ‬اين خانه صد ساله متعلق به يكي از تجار بزرگ شهر قزوين‪ ،‬به نام "حاج علي‬
‫اصغر اسدي" است‪ .‬خانه اسدي از دو حياط مجزا با تناسبات مستطيل و نگيني تشكيل‬
‫شده و ‪ 502‬متر مربع عرصه و ‪ 650‬متر مربع اعياني دارد‪ .‬هشتي ورودي آن مزين‬
‫به رسميبندي است وهر دو حياط ملزمات خانه را به صورت كامل در خود گردآورده‬
‫است‪ .‬فضاهاي خانه داراي تناسبات معماري خانه هاي سنگي قزوين است‪ .‬از‬
‫تزيينات بنا ميتوان به سردر ورودي‪ ،‬گچبري در نماي داخلي و گچبري رنگي دور‬
‫قاب آيينه اتاقها‪ ،‬اُرسيهاي چوبي‪ ،‬رسمي بندي و آجركاريهاي تزييني در نما اشاره‬
‫كرد‪ .‬اين خانه در خيابان مولوي محله ديمج قرار دارد ‪)www.tebyan.net(.‬‬
‫نقشه ‪ . 10‬اسدي‪ ،‬پالن زيرزمين‪.‬‬
‫‪ .5‬خانه اسدي‬
‫نقشه ‪ . 12‬اسدي‪ ،‬پالن طبقه اول‪.‬‬
‫‪ ‬عناصر ساختاري بناهاي مذكور كه شامل نماي بيروني‪ ،‬وروديخانه‪ ،‬هشتي‪ ،‬داالن‬
‫ورودي‪ ،‬حياط و بررسي نماها ميباشد متأثر از فرهنگ و اقليم شهر قزوين بوده كه‬
‫در اينجا نمودهاي هويت سازي باتوجه به عناصر مادي و معنوي‪ ،‬در اين خانها‬
‫بررسي ميشود‪.‬‬
 ‫نماي بيروني‬
‫‪ ‬بسياري از بناهاي معماري مانند خانه ها داراي فضاي ورودي با مقياس انساني‬
‫در‬
‫هستند‪ .‬ارتفاع فضاي ورودي اين بناها به طور متوسط بين ‪ 5‬تا ‪ 6‬متر و ارتفاع ِ‬
‫ورودي آنها به طور متوسط بين ‪ 2‬تا ‪ 3‬متر است‪ .‬بيشتر اين نوع وروديها معموالً فاقد‬
‫جلوخان (به معني فضاي وسيع در جلوي پيش طاق) هستند و تنها يك پيش طاق دارند‬
‫كه ابعاد فضاي آن با توقف و تجمع چند نفر متناسب ميباشد‪ .‬طبعا ً ابعاد و تناسبات‬
‫ساير عناصر و جزء – فضا هاي اين وروديها نيز با كاركرد آنها متناسب است‬
‫(سلطان زاده‪1372 ،‬‬
 ‫‪ ‬شكل كلي نماي فضاي ورودي هر يك از انواع بناها تحت تأثير عوامل متعددي از‬
‫جمله نوع و كاركرد و اهميت بنا‪ ،‬موقعيت بنا در شهر و همچنين خصوصيات‬
‫معماري شهر يا منطقهاي كه بنا در آن قرارگرفته و دورهاي از تاريخ كه بنا در آن‬
‫پديد آمده‪ ،‬قرار داشته است‪ .‬نماها ‪ (.‬به لحاظ تركيب به سه دسته كشيده(پهن)‪،‬‬
‫بلند(مرتفع) و متوسط تقسيم ميشوند (همان‪118 ،‬‬
 ‫تزئينات نما‬
‫‪ ‬آجركاري‪ :‬آجر مهمترين ماده در تزئين فضاهاي ورودي بوده است‪ .‬آجر يكي از‬
‫مهمترين مصالح در ايران است كه از گذشته هاي دور تاكنون براي نماها مورد‬
‫استفاده قرار ميگيرد‪ .‬مقاومت آجر در برابر باران و ساير عوامل اقليمي موجب شده‬
‫است كه نماي ورودي بيشتر نماهاي خشتي را بپوشاند‪ .‬نقشپذيري آجر و امكان ايجاد‬
‫طرحهاي گوناگون و سهولت اجراي كار سبب گرديده كه بسياري از فضاها را با ‪.‬‬
‫( آن تزيين كنند (همان‪122 ،‬‬
 ‫كاشيكاري‪:‬‬
‫‪ ‬از اواخر دورهي سلجوقيان و به خصوص از دورهي ايلخانيان از كاشي نيز در‬
‫تركيب با آجر يعني به صورت معقلي ‪ (.‬براي تزئين سطح نما استفاده ميكردهاند‬
‫(همان‪124 ،‬‬
‫‪ . 3.2.1.3.3 ‬گچبري‪ :‬نامقاوم بودن گچ در برابر آب و تأثيرپذيري آن از عوامل‬
‫جو‪‬ي موجب گرديد كه از آن كمتر براي پوشاندن سطح خارجي نماي فضاي‬
‫ورودي كه در معرض باد و باران بود‪ ،‬استفاده كنند‪ .‬در بعضي از فضاهاي ورودي‬
‫كه پيش طاق با غرفههايي وجود داشت برخي از قسمتهاي واقع در سطح داخلي آنها‬
‫به خصوص سطح زيرين سقف آنها را كه از نفوذ مستقيم باران در امان بود با گچ‬
‫تزيين ميكردند ‪( (.‬همان‪126 ،‬‬
‫ورودي خانه‬
 ‫ه‪j‬شتي‬
‫‪ ‬هشتي يا كرياس فضايي است كه در بسياري از انواع فضاهاي ورودي طراحي و‬
‫ساخته ميشده است‪ .‬اين فضا غالبا ً بالفاصله پس از درگاه قرار ميگيرد و يكي از‬
‫كاكردهاي آن تقسيم مسير ورودي به دو يا چند جهت بوده است‪ .‬در برخي خانه ها دو‬
‫يا چند راه از داخل هشتي منشعب ميشده كه هريك از آنها به فضايي خاص و از جمله‬
‫به فضاي باز داخلي بنا منتهي ميشده است‪ .‬در بناهايي كه از هشتي‬
‫‪ ‬آنها تنها يك راه منشعب ميشده‪ ،‬فضاي هشتي كاركرد يك فضاي تقسيم كننده را‬
‫نداشته‪ ،‬بلكه به عنوان فضايي براي انتظار و با شكوه ‪ (.‬نمودن مسير ورودي مورد‬
‫استفاده قرار ميگرفته است‪ .‬از فضاي هشتي براي تغيير جهت مسير حركت نيز‬
‫استفاده ميكردهاند (همان‪75 ،‬‬
‫بررسي هشتي برخي از خانه هاي تاريخي شهر قزوين‪.‬‬
 ‫داالن ورودي‬
‫‪ ‬داالن ساده ترين جزء فضاي ورودي است كه تأمين ارتباط و دسترسي بين دو مكان‪،‬‬
‫مهمترين كاركرد اصلي آن به شمار ميآيد‪ .‬در برخي خانه ها تغيير امتداد و جهت‬
‫مسير عبور در داالن صورت ميگرفته است‪ .‬به اين ترتيب مسئله محرميت را توسط‬
‫داالني كه در امتدادي غير مستقيم به حياط ختم ميشد‪ ،‬حل ميكردند‪ .‬داالن از لحاظ‬
‫كالبدي فضايي باريك و كم عرض است و عرض داالن خانه هاي كوچك‬
‫‪ (. ‬حدود ‪ 1‬متر است (همان‪78 ،‬‬
 ‫حياط‬
‫‪ ‬بر اساس آثار بر جاي مانده از خانه هاي سكونتگاههاي كهن تاريخي كه از هزاره‬
‫هاي ششم پيش از ميالد به بعد در بسياري از نقاط ايران وجود داشته اند‪ ،‬و همچنين‬
‫آثار بر جاي مانده از برخي سكونتگاههاي واقع در بينالنهرين‪ ،‬هر خانه به طور‬
‫معموال زد و بخشي كه فضاي ساخته شده و محصور‪ ،‬و ديگري فضاي باز تشكيل‬
‫ميشد‪ ،‬زيرا در نواحي مركزي و جنوبي ايران و بين النهرين هوا در طول سال به‬
‫گونه اي بوده است كه مدتي از سال هوا سرد و حدود نيمي ديگر معتدل و گرم بوده‬
‫است و بخشي از فعاليتهاي مربوط به سكونت در اوقات مناسب سال در فضاي باز‬
‫صورت ميگرفت‪ .‬باوجود آنكه نقش پديده هاي جغرافيايي و محيطي در شكل گيري‬
‫فضاي باز يا حياط خانه ها كمابيش آشكار است‪ ،‬اما برخي از محققان عوامل فرهنگي‬
‫را به عنوان عوامل اصلي شكل دهندة انواع حياط در خانه هاي سنتي نام ‪ ، 69(.‬برده‬
‫اند (سلطان زاده‪1390 ،‬‬
‫‪ ‬فضاهاي درون گراي يكسويه گونهاي از ساختمانها هستند كه يك يا چند حياط مركزي‬
‫يا ميان سرا دارند و تهويه و همچنين نور و دسترسي به فضاهاي دروني آنها از‬
‫فضاي باز داخلي شان تأمين ميشود و به طور معمول هيچ پنجره و روزني به سمت‬
‫بيرون ندارند (همان‪،‬‬
 ‫فضاهاي درون گراي يكسويه‬
‫‪ ‬در كوچه هاي تاريخي شهر قزوين يكساني نماي خانه ها توجه را بيش از هرچيز به‬
‫خود جلب ميكند و آنچه حس دعوت كننده دارد تنها سر در خانه ها ميباشد‪ .‬در خانه‬
‫هاي مورد بررسي اين ادعا ثابت شد و مشاهده شد كه در خانه هاي قزوين تناسبات‬
‫نما تابع قانوني خاص است و عدم تزئين نما شايد درجه اهميت به باطن در اسالم را‬
‫در مقابل توجه به ظاهر آشكار ميسازد و نشان از اين است كه در زندگي‬
‫‪ ‬فرد مسلمان‪ ،‬تأكيد بيشتر بر ابعاد دروني و معنوي در مقايسه با ابعاد بيروني و مادي‬
‫است‪ .‬همينطور به دليل وجود شرايط اقليمي از ايجاد روزن در سطح خارجي نما‬
‫پرهيز شده است‬
 ‫‪ ‬در مورد ورودي خانه ها اين نكات حائض اهميت است كه در تمامي موارد در‬
‫ورودي با مقداري عقب نشيني‪ ،‬فضاي مكثي را ايجاد كرده است كه با توجه به‬
‫فرهنگ هر منطقه ميتواند كاربردهاي گوناگوني مانند فضايي براي گرآمدن‬
‫همسايگان‪ ،‬فضايي براي بدرقه ميهمان و ‪ ...‬را دارد‪ .‬همچنين وجود سكوهايي در‬
‫ناحيه درگاه استراحتگاهي براي افراد خسته و توجه به عابران است‪ .‬از ديگر نكات‬
‫وجود اختالف سطح بين قسمت بيروني در و قسمت دروني مرتبط با خانه است كه‬
‫شايد دليل اين اختالف ايجاد تمايز ارزشي بين محيط درون و بيرون‬
‫‪ ‬باشد‪ .‬نكته جالب توجه در طراحي درهاي خانه هاي سنتي‪ ،‬مشخص شدن جنسيت‬
‫مراجع از طريق قرارگيري دوكوبه با صداهاي متفاوت بم (مردانه به نام كوبه و‬
‫زير‪ ،‬زنانه به نام حلقه) است كه اين مسئله نشانگر اهميت محرميت از بعد ديني بوده‬
‫است‪.‬‬
 ‫نتيجه گيري‬
‫‪ ‬وجود هشتي در خانه هاي قزوين نيز همانند ساير خانه هاي تاريخي و بومي ايران‬
‫داراي كاركردي يكسان است كه عالوه بر ايجاد يك فضاي تقسيم براي ورود به حياط‬
‫بيروني و اندروني‪ ،‬فضايي براي ايجاد آمادگي ذهني براي ورود به فضاي اصلي‪ ،‬به‬
‫وجود ميآورد‪ .‬البته الزم به ذكر است كه تمامي خانه ها از جمله خانه ميريانزاده كه‬
‫بررسي شد ملزم به داشتن هشتي نميباشند وليكن در خانه ميريانزاده‬
‫‪ ‬ضمن حذف عنصر هشتي‪ ،‬درگاه عمق بيشتري يافته است‪.‬‬
‫‪ ‬همانطوركه اشاره شد يكي از كاربردهاي داالن تغيير امتداد و جهت مسير عبور بوده‬
‫است كه در خانه هاي مورد بررسي مانند خانه بهشتي اين امر به خوبي مشهود است‪.‬‬
‫كاربرد ديگر داالن در اين خانه ها مانند خانه بهشتي عالوه بر مورد فوق اتصال دو‬
‫حياط اندروني و بيروني نيز ميباشد‪.‬‬
‫‪ ‬اغلب خانه هاي تاريخي قزوين درونگرا ميباشند به جز مواردي كه عمارتها به‬
‫صورت برونگرا در ميان باغهايي ساخته شدهاند‪ .‬اين درونگرايي مستلزم وجود‬
‫ميانسراها و حياط هاست‪ .‬همانطور كه در اين خانه ها مشاهده شد تماما ً دراي حياطي‬
‫در مركزيت بنا بودندو ازجمله عناصر موجود در اين حياط ها ميتوان به وجود‬
‫حوض در مركز حياط و پوشش گياهي گل و درخت در دور آن اشاره كرد‪ .‬حياطها‬
‫در اين بناها هندسي بوده و اشكالي نظير مستطيل‪ ،‬مربع و شش ضلعي دارند‪.‬‬
 ‫منابع و ماخذ‬
‫‪ ‬مقاله پريسا زرآباديپور‬
‫‪ ‬آلپاگونوولو‪ .‬آدريانو‪ ،‬مهريار‪ .‬محمد‪ ،‬ربوبي‪ .‬مصطفي‪ ،‬فالمكي‪ .‬محمد منصور‪ ،‬دادخواه‪.‬‬
‫مهيار‪ ،‬شريعت‪ .‬آزرمدخت‪ ،‬اقبالي‪ .‬رحمان‪ ،‬صانعي‪ .‬‬
‫‪ ‬سيامك ( ‪ " ،) 1365‬معماري بومي"‪ ،‬انجمن فرهنگي ايتاليا‪ -‬تهران‪ ،‬مؤسسه علمي و‬
‫فرهنگي فضا‪.‬‬
‫‪ » ‬بمانيان‪ .‬محمدرضا‪ ،‬غالميرستم‪ .‬نسيم‪ ،‬رحمتپناه‪ .‬جنت (پاييز ‪-‬زمستان ‪" ،) 1389‬‬
‫عناصر هويت ساز در معماري سنتي خانه هاي ايراني ‪‬‬
‫‪ -55(. ‬دو فصلنامه علمي ‪-‬پژوهشي مطالعات هنر اسالمي‪ ،‬شماره سيزدهم‪«"، 68 ( ،‬‬
‫نمونه موردي خانه رسوليان يزد‬
‫‪ ‬سلطان زاده‪،‬حسين ( ‪ "،) 1372‬فضاهاي ورودي در معماري سنتي ايران"‪،‬معاونت امور‬
‫اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران‪ .‬‬
‫‪ ‬سلطان زاده‪،‬حسين (بهار ‪ "،) 1390‬نقش جغرافيا در شكل گيري انواع حياط در خانه‬
‫هاي سنتي ايران"‪ ،‬پژوهش هاي جغرافياي انساني‪ ،‬‬
‫‪ ، )69-8668(. ‬شمار‬
 http://fa.wikipedia.org/
  http://porsyar.com/
  http://www.chn.ir/
  http://www.qchto.ir/
  http://www.tebyan.net/