‫‪www.collegeprozheh.

ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫الهام و برداشت از مفاهيم بنيادي معماري ايران‬

‫فهرست مطالب ‪:‬‬

‫‪.1‬درونگرايي‪3 .....................................................................................................................................‬‬

‫‪.2‬مركزيت‪3 ..........................................................................................................................................‬‬

‫‪.3‬انعكاس‪4 ............................................................................................................................................‬‬

‫پيوند معماري با طبيعت‪5 .................................................................................................................‬‬

‫هندسه‪6 ................................................................................................................................................‬‬

‫شفافيت و تداوم‪9 ................................................................................................................................‬‬

‫راز و ابهام‪10 ........................................................................................................................................‬‬

‫تعادل موزون‪/‬توازن حساس‪11 .........................................................................................................‬‬

‫چشمدل‪13 ...........................................................................................................................................‬‬

‫پيدايش فرم در معماري ايراني‪17 ...................................................................................................‬‬

‫فرمهاي ساده‪18 ..................................................................................................................................‬‬

‫فرمهاي مركب‪25 ...............................................................................................................................‬‬

‫حاصل سخن‪30 ...................................................................................................................................‬‬

‫مقدمه‪32 ..............................................................................................................................................‬‬

‫تاريخچه معماري معاصر ايران‪33 ....................................................................................................‬‬

 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫‪ -‬نخست تحوالت اوليه در دو‪.‬رة قاجاريه‪36...................................................................................‬‬

‫‪ -‬دوم ‪ ،‬تحوالت در دورة ناصر الدين شاه‪37 .................................................................................‬‬

‫‪ -‬سوم ‪ ،‬دورة رضاخان ‪40 ................................................................................................................:‬‬

‫برسي آثار دو معمار معاصر ايراني‪51 ..............................................................................................‬‬

‫مجتمع فرهنگي سينمايي دزفول‪59 ...............................................................................................‬‬

‫ب ‪ -‬سيد هادي ميرميران‪64............................................................................................................‬‬

‫سير تحول و ويژگيهاي معماري ميرميران‪66 ................................................................................‬‬

‫بناي مجموعة فرهنگستانهاي ايران‪70 ...........................................................................................‬‬

‫بناي مجموعة ورزشي رفسنجان‪72 .................................................................................................‬‬

‫بناي كتابخانة ملي ايران‪75 ...............................................................................................................‬‬

‫بناي موزة ملي آب ايران‪77 ..............................................................................................................‬‬

 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫مقدمه‬
‫ايران در مرز ميانه گرايش هاي شديد مذهبي و باورهااي تااريخي و فرهنگاي و آييناي از‬
‫يك سوء و مختصات نظم پذيري وبريدن از هستي شناسي به شيوه كهن و روي آوري باه‬
‫معرفت شناسي ( ‪ )epistemology‬از طريق عقل محوري خود بنيان ابازار سااز جهاان‬
‫مدرن از سويي ديگر ؛قرار گرفته است كاه در آن حتاي بازگشات مجادد باه اساطورها و‬
‫مناسك آييني از ديدگاه عقلي و كاربردي صورت مي گيارد و از ابعااد ايمااني و اعتقاادي‬
‫تهي است ‪.‬‬
‫اينك جهان غير غربي به علت فاصله شديد از توليدات فكري و مادي جهاان غارب ؛ و در‬
‫عين حال وابستگي گريز ناپذير به آنها ؛ چاره اي ندارد جز يافتن راه حلاي كاه بتواناد باه‬
‫صورتي فراگير ؛ تمامي جنبه هاي دخيل در آنچه را خواسته يا ناخواسته معروض سايطره‬
‫آن قرار گرفته است ؛ در بر گيرد تا بدين طريق امكان ارتباط باا جهاان خاارز از خاود را‬
‫داشته باشد‪.‬از طرف ديگر جهان غرب نيز در خال معناايي حاضار ؛ گريازي جاز شاناخت‬
‫فرهنگ هاي ديگر گشورهاي جهاني ارتباط با آنها به منظور ادامه حيات حود نمي يابد‪.‬‬
‫بر اين مبنا به نظر مي رسد كه راه حل منطقي اين باشد كه در عين توجه به درد فرهنگ‬
‫عرفاني و ديني و ابالغ پيام آن درصورتهاي هماهناگ باا ديادگاههاي اماروز و تكنيكهاا و‬
‫دستاوردهاي جديد شكلي ويژه از تلفيق مؤ لفه هاي پديد آورنده عرضه گردد به گوناه اي‬
‫كه صورت زيباي برآمده از عناصر زماني ؛ ظرفيت پذيرش معناي ژرف و گسترده بي زمان‬
‫را در خود بيابد‪.‬‬
‫در شكلگيري معماري ايران‪،‬نظر‪،‬جهانبيني و تفكر ارتباط بسيار نزدياك باا ف اا داشاته‬
‫است‪ .‬اين امر ممكن است در مرحله اول جستجوگر حل مسائل جوي و اقليمي بوده باشد‬
‫ولي در مراحل تكميلي‪،‬ذهنيتي مشهود است كه در آن كليه تحاوالت عقالناي و تخايالت‬
‫معنوي نفوذ كردهاند‪.‬همانگونه كه پيوند نگاه باه دنياا و زنادگي در جوشاش مكاانهاا و‬
‫ف اها در تمامي ساختمانهاي معماري سنتي به چشم ميخورد‪.‬‬
‫در اين تحليل ويژگي هايي قابل استخراز اسات كاه تقريبااا خاان ايان مملكات اسات و‬
‫طبيعتاا از آنجا كه بستر ارزش اصلي آن اسالم بوده است اين ويژگيهاي كالبدي و ف ايي‬
‫معماري درديگر كشورهاي اسالمي نيز قابل مشاهده است‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫در انتهاي اين تحليل و استخراز ويژگيها‪،‬شايد مفيد باشد كه مسير شكلدهي ف اا را باا‬
‫ديگر معماري هاي جهان مقايسه نمود و ح ور فرهنگ را در اين پيوناد جسات‪.‬در ضامن‬
‫كامالا روشن است كه معماري هميشه آينه انسان و آرزوهايش بوده است و در شكلگيري‬
‫معماريهاي جهان بدون شك ارزشهااي فناناپاذير و جاويادان ح اور دارناد كاه فصال‬
‫مشترك آن موجوديت انسان در زمين و جهانبيني اوست‪.‬‬
‫در مطالعه معماري ايراني و استخراز مفاهيم‪،‬مباني و ويژگيهاي آن كامالا روشن است كه‬
‫اساس و شالوده اصلي آن در فلسفه وجودي اين سرزمين باوده اسات و در نتيجه‪،‬مطالعاه‬
‫آن بدون عميق شدن در مسائل اجتماعي ‪،‬فرهنگي‪،‬ديناي و ادباي نااممكن اسات و روش‬
‫تطبيقي رفت و برگشتي بين قالب (صورت) وفلسفه اجتنابناپذير ميباشد‪ .‬دشاواري ايان‬
‫تحليل از همين جا آغاز مي شود‪ .‬چرا كه كالبد هميشاه قابال نقاد علماي اسات‪،‬به وياژه‬
‫هنگامي كه اين نقاددرارتباط باا محايي فيزيكاي و جيرافياايي صاورت مايگيرد‪.‬مطلاب‬
‫پيچيده تر‪،‬راز ف اي فرهنگي است كه بدون سفر عاشقانه در ژرفاي انتزاعاي و معناوي آن‬
‫به دست نميآيد‪ .‬تمام معماريهاي برجساته جهاان رازي دارناد كاه فقاي باا چشام دل‬
‫مي توان به آن راه يافت‪ .‬در ايران اين نگرش عاطفي هنگامي حاصل ميشود كاه تعاادل و‬
‫پيوندهاي محيطي و معنوي انسان با استحكام و تعادلي مطلوب برپا شده باشد‪.‬‬
‫در اين راستا به مواردي اشاره ميكنيم‪:‬‬

‫‪.1‬درونگرايي‬
‫درون گرايي مفهومي است كه به صورت يك اصل در معماري ايران وجاود داشاته‬
‫وبا ح وري آشكار‪،‬بهصورتهاي متنوع‪،‬قابل درك و مشاهده است‪.‬‬
‫ويژگاااااي معمااااااري غيرقابااااال انكاااااار آثاااااار و ابنياااااهاي مانناااااد‬
‫خانه‪،‬مسجد‪،‬مدرسه‪،‬كاروانسرا‪،‬حمام و غيره مربوط به خصوصيت درونگرايانه آن است كاه‬
‫ريشهاي عميق در مباني و اصول اجتماعي‪-‬فلسفي اين سرزمين دارد‪.‬‬
‫با يك ارزيابي ساده ميتوان دريافت كه در فرهنگ اين نوع معمااري‪،‬ارزش واقعاي‬
‫به جوهر و هسته باطني آ ن داده شده است و پوسته ظاهري‪،‬صرفاا پوششي مجاازي اسات‬
‫كه از حقيقتي محافظت ميكند و غناي دروني و سربسته آن تعيينكننده جوهر و هستي‬
‫راستين بنا است و قابل قياس با وجوهات و ف اي بيروني نيست‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫درون گرايي در جستجوي حفظ حريم محيطي است كه در آن شرايي كالبادي باا‬
‫پشتوان ة تفكر ‪،‬تعمق و عبادت به منظور رسيدن به اصل خويش و يافتن طمأنينه خااطر و‬
‫آرامش اصيل در درون ‪،‬به نظمي موزون و متعالي رسيده است‪.‬‬
‫به طور اعم وبر اساس تفكر شرقي و در سرزمينهاي اسالمي‪،‬جوهر ف اا در بااطن‬
‫است و حيات دروني‪،‬به وجود آورنده اساس ف ا است‪.‬‬
‫امر نوجه به م سائل دروني بر اساس فرهنگ‪،‬نوع زندگي‪،‬آداب و رسوم و جهانبيني‬
‫شكل گرفته است كه همراه با مسائل محيطي‪،‬جيرافيايي و اقليمي معناي نهايي خود را به‬
‫دست آورده است‪ .‬معنايي كه از فطرت خود انسان نشأت گرفته است‪.‬‬

‫‪.2‬مركزيت‬

‫ويژگي موازي با مسأله درونگرايي‪،‬مركزيت در ف ااي معمااري اسات‪ .‬ساير تحاول‬

‫عناصر پراكنده(كثرتها)به وحدت مركزي در اغلاب ف ااهاي معمااري دنيااي اساالم باه‬
‫چشم ميخورد‪ .‬حياط خانهها‪،‬مساجد‪،‬مدرسهها و كاروانسراها هستههااي تشاكيل دهناده‬
‫اين تفكر و رساندن عناصر عملكردي يا جزئيات‪.‬ميانه و دور به مركز جمعكننده تنوعهاا و‬
‫گونهگونيها ميباشند‪ .‬اين ف اي دروني مركزي كه گاه مايتواناد چيازي غيار از حيااط‬
‫مركزي باشد تنظيمكننده تمام فعاليت ها بوده و اصل و مركز ف ا را در قسمتي قائل است‬
‫كه نقطه عطف و عروجي استثنايي در آن رخ ميدهد‪.‬‬

‫‪.3‬انعكاس‬

‫در اغلب ف اهاي معماري ايران منظره كلي حاصل از شكلگياري عناصار كالبدي‪،‬باه‬
‫وجودآورنده كليتي بصري است كه اجازاي آن در قالاب محوربناديهااي حساابشاده و‬
‫منظم‪،‬چارچوبي را تشكيل مي دهند كه درآن موضوع شكل و تصوير باه كماال مايرساد‪.‬‬
‫اجزاء تركيبي در محورهاي افقي و عماودي هماواره رشاد صاعودي داشاته و باه منظاور‬
‫دستيابي به مركزيت ديد(تصوير)خي حركت عمودي در ف اهاي باز به طرف آسمان وناور‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫تنظيم مي شود كه پيوند معماري‪،‬نور‪،‬آسمان و انعكاس را به عنوان نتيجه بصري به دسات‬

‫ميدهد‪ .‬بهترين نمونههاي اين شكلگيري منظم از طريق انعكاس را ميتوان در آينههااي‬
‫مابعدالطبيعي مساجد چهار ايواني ايراني دانست‪.‬‬
‫انسان در گردش محوري خود به طرف جهات مختلف اين كليت ف اايي منساجم‬
‫را حس مي كند كه گوياي نظام فكري منظمي است كه در آن ‪،‬مركزيت ف اا و زماين در‬
‫مركزيت(توحيد)آشتيدهنده عوامل اتصال زمين و آسمان است‪.‬‬
‫در مركااز مساااجد چهااار ايواني‪،‬سااطل آب از لحاااع بصااري بااه عنااوان آينااه‬
‫انعكاسدهنده‪،‬نه فقي بدنههاي اطراف را معرفي ميكند‪،‬بلكه به علت موقعيات اساتثنايي‬
‫خود (مركز) تمثيل داستان آسماني منعكس در تأللؤهاي آب باه عناوان تصااويربرگاردان‬
‫حاضر ولي غيرمادي از زندگي انسانها در ميل به حقيقتي باالتر و جاويدان است‪.‬‬

‫پيوند معماري با طبيعت‬

‫هماادلي و احتاارام بااه طبيعاات ريشااههاااي عميااق فرهنگااي دارد و همزيسااتي‬
‫مسالمت آميز انسان‪،‬معماري و طبيعت در معماري سنتي ايران كامالا مشهود است‪ .‬اشارات‬
‫فراوان در كتاب آسماني دربارة گياه‪،‬نور و اجزاء طبيعات و در نهايات تمثيال بهشاتي آن‬
‫موجب شده است كه در معماري ايران ح ور طبيعت به طور همه جانبه باشد و ف ااهاي‬
‫نيمهباز‪-‬نيمه بسته در يك روند سلسله مراتبي به نحوي در كنار يكديگر قرار گرفته باشاند‬
‫كه گويي هميشه انگيزه احترام و حفظ نعمتهاي الهاي را پااس مايدارناد كاه در قلاب‬
‫طبيعت و اجزاء عناصر آن تجلي كرده است‪.‬‬
‫نمونه عالي اين نوع معماري‪،‬ساختمان هشتبهشت اسات‪ .‬هار گااه از ساطلهااي‬
‫مختلف آن عبور مي كنيم طبيعت و برشي از آسمان در كنار ما و در زواياي مختلاف قارار‬
‫دارند و ت ادهاي داخل و خارز همچون گردش روزگار معرف تصااويري اسات كاه در آن‬
‫وقار‪،‬آرامش و سكوت طبيعت راهگشاي مكث‪،‬عبادت و تخيل به ابعاد و گستره جهان است‪.‬‬
‫هشت بهشت با مركزيت اتصال ف اهاي كوچك اطراف تمام كانونبنادي معمااري‬
‫ايران را دارا ميباشد‪ .‬برخالف مساجد چهارايواني كه مركزيت با ف ااي بااز تعرياف شاده‬
‫است در ساختمان هشتبهشت تصوير معكوسي را مشاهده مايكنايم كاه از ياك ف ااي‬
‫نيمهبسته داخلي به طرف طبيعت حركت كرده و در انتها افق و بينهايات درك و سا س‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫تصور ميشود‪.‬طبيعت محافظت شده در قالبي مطرح است كه عناصر آن در كتار يكديگر با‬
‫حكمتي استقرار يافتهاند كه جزء جداييناپذير موجوديت معماري به شمار ميآيند‪.‬‬
‫فعاليت هاي اجتمااعي‪،‬فرهنگي و ياا احكاام ديناي هماواره در آهنگاي ماوزون باا‬
‫طبيعت حركت كرده اند و همجواري و همدلي انسان با طبيعات موجاب شاده اسات كاه‬
‫عناصر طبيعت به گونههاي مختلف در معماريهااي اصايل ح اور داشاته و انساان را از‬
‫فوايد تصفيهكننده آن بهرهمند گردانند‪.‬‬
‫محوربندي كلي هندسي در هشتبهشت موجب شده است كاه ف ااهاي طبقاات‬
‫فوقاني هميشه در حول و حوش ف اي مركزي سير كنند و در آنها تصويرسازي طبيعات‬
‫در جاازء و كاال ح ااور داشااته باشااد‪ .‬هماننااد كليااه ف اااهاي معماااري ايراني‪،‬عبااور از‬
‫ف ايي(اتاقي) بهف اي ديگر با استفاده از بخش ميانه (مفصلي) صورت ميپذيرد‪.‬‬
‫واقعيت اين است كه هستههاي وجودي اين معماري‪،‬جهاني را در ذره ف اي خاود‬
‫مي گنجانند كه اوز آن در مركزي قرار دارد كه جهان مختلف جيرافيايي كماكاان مفهاوم‬
‫گشتوگذار ابدي را براي ما مجسم ميكنند‪.‬‬

‫هندسه‬
‫مورد بسيار مهم در درك معماريهاي شرق‪،‬ايران وتمدنهاي زير پوشش فلسفه و‬
‫فرهنگ اسالمي‪ ،‬نحوه برخورد با مقولاه هندساه در بياان افكاار و انديشاههاسات‪ .‬بادون‬
‫شكزبان بيان معماري هاي جهان بر هندسه استوار است و از طرياق رواباي آن مايتاوان‬
‫كليت كالبدي را آشكار كرد‪.‬‬
‫اما بحث ما تفاوت هندسه منشعب از جهانبيني فرهنگي كشورهاي شارقي اسات‪.‬‬
‫در هنر و معماري اسالمي هندسه داراي اهميت و مفهوم ويژه است و گسترش خاود را در‬
‫فلسفه و راهحيات ميجويد و تجليگاه افكار الهي و عقالني و ادراك جهان هستي است‪.‬‬
‫در هندسه اين سرزمين بحث علم و رشد رياضي اعاداد و تركيباات پيچياده جبار‬
‫همراه با حس شهودي بوده است واين دو كه تكميلكننده آثار هنري محسوب مايشاوند‬
‫جداييناپذيري هنر (حس)و علم(عقل) را در تمادنهااي غناي و در جهاان اساالم نشاان‬
‫ميدهند‪ .‬جالب توجه اين است كه باا مطالعاه آثاار و افكاار افالطاون درمايياابيم كاه او‬
‫دريافت علمي را بدون پشتوانههاي شهودي ناقص ميپندارد و بحث عرفان در علام اعاداد‬
‫در غرب بعد شهودي به فراموشي س رده شده و كليه استداللها در چاارچوب جادولهاا‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫دقيق دنبال مي شوند‪ .‬عجيب اينجاست كه علم در طول تاريخ سعي كارده اسات رازهاا و‬
‫ناشناختهها را كشف كند ولي هنگامي كه به اين امر دست يافتاه اسات روشهاايي تفكار‬
‫شهود را كه موجب كشف پديده ها شده است از ياد برده است‪ .‬شاكاف مياان علام و هنار‬
‫جداشدن تحليلهاي مكمل را موجب ميشود وهر چند در يك جهت ميتوان به شاناخت‬
‫رسيده ولي در عمق مسأله ‪،‬خطر از دستدادن وحدت وكليت ادراك باقي ميماند‪.‬‬
‫چرا وقتي دربارة هوش صحبت ميشود فقي هوش عقالني مطرح ميشود و هوش‬
‫ايماني از اين مقوله خارز ميگردد‪ .‬در حالي كه هوش اساساي بياداري هاوش دل اسات‪.‬‬
‫مطالعه آثار محققان ايراني در ادراك روابي طبيعي و مادي نشانگر نحوه برخورد شاهودي‬
‫ايشان در تكميل استدالل علمي است‪.‬‬
‫هندسهاي كه بر پايه اين نگرش باه وجاود آماده اسات از پيچيادگي و تركيبااتي‬
‫بهرهمند است كه بسياري از محققان غارب در اثار ناوعي از بادفهمي آن را ميشاوش ياا‬
‫ابتدايي و فاقد اعتبار دانستهاند‪.‬‬
‫امروز مي دانايم كاه هندساه در تركيباات عاالي خاود از روش همادلي و ارتبااط‬
‫بهرهمند است و پژواك هاي شكلي گاه به صورت اشكالي پنهان ح ور خاود را مشاخص و‬
‫آشكار كردهاند‪ .‬يكي از بهترين نموناههااي ايان ناوع هندسه(هندساه همدلي)سااختمان‬
‫هشتبهشت اصفهان است كه قبالا برخي از ويژگيهاي آن توضيل داده شده است‪.‬‬
‫هندسه ساختمان هشتبهشت در سه سطل متفاوت رشد ميكند‪:‬‬
‫‪ -‬حركت افقي از آبنما‪،‬پله ايوان‪،‬اتاقهاي ميانه و فضاي مركزي‪.‬‬
‫‪ -‬حركت عمودي كه پيوند كف را با تحوالت سه بعدي و دگرگونيهاي ارتفاعي كه اوج آن در‬
‫مركز قرار ميگيرد با سقف تأمين ميكند‪.‬‬
‫‪-‬هندسهاي كه حاصل برخورد سطوح افقي و عمودي است كه حاوي گشايشهاي نووري در‬
‫اتصال احجام و از وراي كالبد ميباشد‪.‬‬
‫در ساختمان هشتبهشت احساس كليات و وحادت هندساي در ساه رده ماذكور باه‬
‫خوبي قابل دريافت است‪ .‬برشهايي از كالبد توپر در همجواري با شكافهاي گشوده شاده‬
‫به سوي نور و طبيعت نتيجه تركيبي است كه در آن كثرت و تنوع عناصار در آميازش باا‬
‫سايه و روشنهاي نوري‪،‬احساس كامل يك هندسه منسجم را متظاهر ميكنند‪.‬‬
‫نمونه ديگر پيوند هندسي عناصر در ساطوح افقاي و عماودي و تركياب ف ااهاي‬
‫پروخالي در ساختمان چهلستون مشهود است‪ .‬نقطه تمايز چهلستون در ايان اسات كاه‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫ف اي اصلي آن ايواني مركازي اسات كاه محال هماايش خطاوط و انتقاال بخاشهااي‬
‫باز‪،‬نيمهباز و بسته ميباشد‪.‬‬
‫كيت كرشلو‪،‬كسي كه بيشتر عمر خود را صرف كشف روابي اجزاء طي كرده اسات‬
‫در يكي از آخرين مقاالت خود دربارة عمق زيبايي رياضيات مينويسد كه از طرياق ادراك‬
‫زيبايي علم و اعداد رياضي و خطوط هندسي ميتوان به مراحال واالي شاناخت ايماان و‬
‫شهود رسيد‪ .‬در اينجا مفهوم گستردهتري را در اين جمله خالصه ميكنيم‪ :‬پيچيادگي در‬
‫كثرت در قابليتهاي تركيبي پنهان و بازگشت به وحدت و مركزيت صورت گسترده‪.‬‬
‫هندسه معماري ايران از اين قانون پياروي مايكناد و اساتواري ايان هندساه در‬
‫تفكري راهيافته كه در آن بيهودگي و يا پراكندگي وجود نداشاته اسات‪ .‬قريناهساازي‪،‬اوز‬
‫يك تفكر استوار است كه با احكام و دستورالعملهاي روشن و با آهنگاي مانظم باه جلاو‬
‫ميرود‪ .‬تكرار حساابشاده ساتون هاا و ف ااها در سلساله مراتاب تكميلاي خاود تكارار‬
‫زمزمههاي حقيقت جاويدان است‪.‬‬
‫معماري در بخش دريافت وجودي خود (احساس و ادراك انساان از معماري)نيااز باه‬
‫مقدماتي دارد كه هندسه از طريق جايگذاري تناسبات كوچك و بزرگ نسبت باه مكاان‬
‫ومركز معين ضمن رشد اعداد آن را فراهم ميكند‪ .‬در خانه سنتي حركاتهاا و نفوذهاا از‬
‫بيرون به داخل فقاي ياك حقيقات فرهنگاي نيسات بلكاه از ورودي تاا حيااط مركازي‬
‫نشانههاي آمادهسازي دريافت صحيل از جوهر و مكان اصلي خاناه را نياز باه هماراه دارد‪.‬‬
‫عبور از كوچاه و خياباان باه بهشاتي طراحاي شاده‪ ،‬داراي كلياه آرماانهااي طبيعاي و‬
‫ماوراءطبيعي است وبرداشت از اين گونه ف اها با سهلانگاري هرگز ميسر نبوده است‪.‬‬
‫طراحي هندسي ايراني بر خالف چيزي كاه برخاي از معمااران غرباي مادتهااي‬
‫طوالني سعي در ابراز آن كردهاند فقي از عملكردهاي مادي و بومشناسي تبعيت نميكند‪.‬‬
‫اشارات واالي ديگر نيز دربردارد كه بديهي است چنانچه موقعيت ذهناي و فرهنگاي الزم‬
‫براي ادراك آن ها را از بيننده سلب كنيم هرگز قادر به رؤيت و دريافت اين غناا و تركياب‬
‫حسابشده‪-‬اقليمي‪-‬فرهنگي نخواهيم بود‪.‬‬

‫شفافيت و تداوم‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫نقطه مقابل مفهوم ف اي بسته و تماامشاده ‪،‬مفهاوم شافافيت و تاداوم قارار دارد‪،‬در‬
‫چنين ف ايي‪،‬مسير حركت انسان و يا نگاه او در تداومي پيوسته صورت ميگيرد‪،‬به طوري‬
‫كه گشايشهاي ف ايي در خطوط افقي و عمودي موجب شفافيت(‪)transparency‬درالباهالي‬
‫ديوارها و ستونها ميگرد د كه دورنما و منظر نهايي در افقي اليتناهي و مساتهيل‪،‬مجدداا‬
‫جان و جلوه تازه به خود ميگيرد‪.‬‬
‫به مفهوم سلسله مراتب(‪)hierarchy‬مفهوم تداوم(‪ )continuity‬براي تشريل مفهوم اصال‬
‫معماري ايران تلقي صحيحي محسوب ميشود‪.‬‬
‫تداوم به كوچكي و بزرگي ف ا ارتباطي ندارد و انسان پيوندي است كه باا زنجياره‬
‫ادراكي و با بهرهگيري از حساسيتي فطري ‪،‬مجموعهاي پيچيده را مورد توجه قارار داده و‬
‫س س عناصر گوناگون پراكنده آن را در حوزه نهاايي دريافاتهااي خاويش جماعآورده و‬
‫نهايتاا درك ف ايي و پيام مستتر آن را در مييابد‪.‬‬
‫در البهالي بدنه بناهاي معماري ايران‪،‬ف ا هيچگاه با قاطعيت مشاخص نمايشاود‬
‫وابهام تركيبات پيچيده آن به دليل غنابخشيدن به منظرهاي است كه نمايتاوان آن را در‬
‫قالب محدود و تماميت يافته تفسير كرد‪ .‬اين ف ا حامل پيام از پديدهاي است كاه پدياده‬
‫ديگري در درون خود دارد و حركت به سوي آن‪،‬حركتي به سوي بخش ديگر ف ا است با‬
‫كليت و جامعيتي گسترده‪.‬‬
‫در بيان اصل سلسله مراتب و مفهاوم پاردههااي وصالدهناده (‪،)sequence‬يكاي از‬
‫خصوصيات معماري ايران برقاراري تاداوم مكااني مايباشاد‪ .‬پاردههااي ف ايي‪،‬شاروع و‬
‫مقدمات آشكار ويژهاي را مشخص مينمايد و اوز آن زماني است كه احواالت درونگرايانه‬
‫به دليل پشت سر گذاشتن مسير و زمان به دريافت كااملي از ياك حاس بااطني در ايان‬
‫عبور ف ايي رسيده باشد‪.‬‬
‫مقدمات ‪،‬در مسير تحول ف ا به ف اي عبور از مكاانهااي شاكلدهناده كال بناا‬
‫مربوط مي شود كه ف اي مركزي جاوهر و هساته اصالي آن اسات‪.‬اين آماادگي متاأثر از‬
‫حركت ‪،‬زمان ‪،‬نور و تنوع حجمي حاصل ‪،‬ايجاد ميشود‪.‬‬
‫با استفاده از هندسه كثرتگرا كه همانند طبيعات از مجموعاهاي ساطوح و نقااط‬
‫درهم تشكيل شده است‪،‬ادامه و تداوم ف ايي‪،‬پيوند خود را در ارتباط با مركاز ثقال خاود‬
‫همچنان حفظ مينمايد‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫هندسه‪2‬و‪3‬بعدي تشكيلدهنده اين معماري‪،‬به دليال تاداوم نيروهااي متكاي بار‬

‫محورهاي پيچيده در تقابل مكاني‪،‬نگاه و مسير را از طريق شفافيت منظر‪،‬تنظيم و تعرياف‬
‫ميكند‪.‬‬

‫راز و ابهام‬
‫احساس عظمت معنوي در كمال سادگي و خلاون در تشاكيل و تركياب ابنياه‬
‫ايران مدنظر قرار داشته و سادگي تركيبات اين هندسه پاياه ولاي غناي موجاب پيادايش‬
‫ساختمان هايي شده است كه پيام آن با درك ويژه حسي قابال دريافات اسات و تاوام باا‬
‫كليتي است كه كمال خود را در منظر و تصويري كامل القا مينمايد‪.‬‬
‫مسجد و مدرسه آقابزرگ كاشان از هماين ويژگاي عاالي برخاودار اسات و تيييار‬
‫محور قبله از طريق محور ورودي داراي دو خي ترسيمي است كه مركاز آن مايتواناد در‬
‫مركز حياط دروني زير مدرسه طالب قرار گيرد‪ .‬آشنايي با آرمانهاي اسالم و ظرافت پيام‬
‫قبله و نماز موجب كشف كليت ف ايي اين مسجد در مدرسه است كه از ورودي به صحن‬
‫اصلي با تيييار ساطوح كااربردي‪،‬اقليمي و فرهنگاي نموناه خاوبي از مهاارت ساازندگان‬
‫ميباشد‪ .‬البته در دوراني بسايار پيشاتر از دوره قاجار‪،‬سااختماني كاه تماام ايان مفااهيم‬
‫تركيبي مركزيات ‪ ،‬قبله‪،‬شامال‪،‬ورودي و حادود قرارگياري عناصار معمااري را دارا باوده‬
‫است‪،‬مسجد تاريخانه داميان ميباشد‪.‬‬
‫اين بناي كامالا ساده و بدون هيچگونه تزئينات‪،‬انسجام خود را از طريق ستونهااي‬
‫سنگين استوانهاي تأمين نموده است كه بر روي آنها‪،‬طاقهاي بي اي شاكل باه طريقاي‬
‫نشسته اند كه آهنگ حركت خان محوري را با شدت كمال و عظمت القا ميكنند‪.‬‬
‫ستونهاي استوانهاي شكل بسيار قطور‪،‬فواصل اين ستونها‪،‬ارتفاع كلي بنا‪،‬حركات‬
‫قوسها كه در منظرهاي زماني فقاي بخشاي از آنهاا قابال رؤيات اسات‪،‬حكايت هماان‬
‫داستان عجيب پررمز و راز معماري ايراني است كه با سادهترين عناصر و مصالل در زميني‬
‫منظم آثاري به وجود مي آيد كه راز و ابهام آن در برابار دنباال شده‪،‬انساان را باه تفكاري‬
‫مجدد واميدارد تا به ح ور خود در زمين و نشاانههااي ساايه و روشان از تمثيال ازلاي‬
‫آخرت و آسمان بينديشد‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫تعادل موزون‪/‬توازن حساس‬

‫در معماري تعادلي موزون بين ساختمان و محيي طبيعي آشكار اسات و همانناد‬
‫يكي از موجودات با آن همنفسي و همدلي صورت گرفته است‪.‬‬
‫حس و دانش عميق به وجودآورندگان آثار معماري آن دوران موجب مايشاد كاه‬
‫عناصر كالبدي در مكان و جاي خود‪،‬ح ور خويش را مشخص نمايند و كااربرد هار كادام‬
‫پاسخي باشد به محيي‪.‬‬
‫در ايران ‪،‬غير از مناطق مرطاوب و بااراني شامال وغيار از برخاي منااطق خاان‬
‫جنوبي‪،‬با سرزمين نسبتاا خشك و گاهي كويري مواجاه هساتيم كاه از لحااع اقليماي دو‬
‫تمهيد ويژه را مطرح مي كند‪:‬يكي حفاظت در برابار گرماا و حارارت و ديگاري باه وجاود‬
‫آوردن خنكي‪،‬جريان هوا‪،‬دريافت و حفظ آب‪.‬‬
‫بسياري از عناصر معماري سنتي شهرهاي كويري دليل وجودي خود را در مقابلاه‬
‫با يك اقليم سخت به دست ميآورند‪،‬همانند گنبد كه زمان و سطل تابش آفتااب بار روي‬
‫آن موجااب ماايشااود كااه هميشااه قساامتي از آن در سااايه قاارار گياارد و درداخاال اياان‬
‫گنبد‪،‬حرارت به صورت گردشي از دريچههاي فوقاني تخليه و رها شود‪ .‬نموناههااي ديگار‬
‫شامل ديوارهاي ضخيم خشتي يا ف اهايي چون تاالر‪،‬ايران‪،‬زيرزمين‪،‬سرداب‪،‬بادگيرو مانند‬
‫آن نيز در پيوند ارگانيك با طبيعت شكل يافتهاند‪ .‬آيا اين حكمت اندكي است كاه انساان‬
‫بتواند اين قدر ماهرانه با طبيعت همزيستي مسالمتآميز داشته باشد؟‬
‫ايوان‪،‬يكي از عناصر ويژه معماري ايران كه ف ايي نيمهباز نيمهبسته ميباشد يكاي‬
‫از تهميدات عالي اين نوع نگرش و همزيستي با طبيعت است‪ .‬غير از تنظيم منظر در قالب‬
‫تصويري محاسبهشده‪،‬ح ور ايوان‪،‬روشنايي ميانه(سايهروشنها) را در بر گرفته و حد رابي‬
‫بين ف اي خارجي و داخلي است كه در تعديل و تنظيم كيفيت هوا نيز كامالا مؤثر است‪.‬‬
‫در خانههاي سنتي‪،‬هشتي حد ميانه و واسطهاي است كاه تنظايمكنناده حادود و‬
‫عرصههاي قابال رؤيات و دريافات مايباشاد و رابطاة دنيااي بيروناي هشاتي و انادروني‬
‫آن‪،‬همانند حد مكانيابي ايوان بين ف ااي داخلاي و مركازي اسات‪ .‬مطلاب قابال تعماق‬
‫ديگر‪،‬شكل ايوانها و تاالرها در خانههاي سنتي است كه نسابت باه جهاات جيرافياايي و‬
‫زمستان و تابستان شكلهاي ويژهاي به خود ميگيرند ودر حول و حوش خاود اتااقهاا را‬
‫بهرهمند ميسازند‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫همزيستي با اقليم و محيي‪،‬حد مشترك فرهنگ (رفتارها)با طبيعات اسات‪ .‬وروديهاا باا‬
‫سلسله مراتب ساختماني تعريف ميشوند(دروازه‪،‬طاق‪،‬آساتانه‪،‬درگاه…‪).‬كاه جاواب ودليال‬
‫موازي خود را در تنظيم شرايي محيطي به دست ميآورناد‪ .‬عرصاه ورودي مارز و حاريم‬
‫ويژه خود را دارا ميباشد و همراه با مكث توام با در امان باودن از گرماا و آفتااب اسات و‬
‫حركتهاي ظريف به هشتي يا به ف اهاي تقسايم‪،‬زمان حاس تحاوالت جاوي ودر زماان‬
‫گذشت و تييير آرام گرماي بيرون به آسايش و خنكاي داخل است‪ .‬پيوناد دريافات ف ااو‬
‫ادراك منظره ها وتصاوير‪،‬كامالا در امتزاز با احساس جسامي از گرما‪،‬خنكي‪،‬حركات هاوا و‬
‫دستيابي به آب ممكن ميشود‪ .‬در درك درست از معماري سنتي منطقه كويري دستيابي‬
‫به منابع آب بسيار مهم بوده است‪ .‬در منطقه گرم و خشك بزرگتارين نعمات آب اسات‪.‬‬
‫آبحيات بخش كه نوشيدن هر قطره آن باشكر همراه بوده‪،‬با نگهاداري و حفاظات خاان‬
‫توام بوده است‪.‬‬
‫جستجوي آبها زيرزميني و به وجودآمدن شبكه قناتها به همين منظور ‪،‬تاأمين‬
‫آب حيات و پاكيزگي جسم و روح بوده است‪ .‬با آب‪،‬درخت و گياه رشد مايكنناد‪ .‬جلاوي‬
‫بادهاي شني و آلودگيهاي مختلف گرفته مايشاود و آراماش ساايههااي طبيعاي مهياا‬
‫مي شود‪ .‬نعمت آب و درخت و گياه در منطقه كويري هميشه تمثيلي از بهشت بوده اسات‬
‫كه جويهاي آب آن در چهارسو در حركت بودهاند‪ .‬در نتيجه خيلي روشان اسات كاه در‬
‫معماري ايران اين بهشت جاي و مكان خاصي داشته باشد و به شكلي مركزي تمام ف اها‬
‫را بهرهمند نمايد‪.‬‬
‫در اين فرهنگ‪،‬به وجودآوردن و پيدايش باغها از اهميتي ويژه برخودار است و هار‬
‫گاه ساخ تمان يا كوشكي نيز مطرح بوده است نفوذ و ح ور همه جانباه آب و طبيعات در‬
‫آنها امري اساسي تلقي شده است‪.‬‬
‫پيدايش باغهاي ايراناي باه منظاور باه وجاودآوردن و حفاظ قسامتي از طبيعات‬
‫حياتبخش است‪ .‬تكه زميني در نزديكي قنات انتخاب مايشاود‪ .‬درخات و گيااه كاشاته‬
‫ميشوند ومسيرآب در تمام ابعاد به حرك درميآيد تا تمام قسامتهاا را بهارهمناد كناد‪.‬‬
‫تفكر و عبادت در برابر چنان مكاني آرام و خنك‪،‬بدون شاك از طرياق طبيعات و سا س‬
‫تمثيل بهشت‪،‬انسان را در برابر سؤاالت اساسي خويش قرار داده و طبيعت و نگاه باه ايان‬
‫طبيعت دلنواز مقدمهاي است جاويدان به پرورش روح و عروز انسان به سوي آسمان‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫چشمدل‬
‫براي درك مفاهيم معماري اين سرزمين بايد ديدگاه خاان فرهنگاي را كاه ايان‬
‫مفاهيم در درون آن به وجود آمده اند شناخت و با آگااهي كامال دريافات نماود‪ .‬در ايان‬
‫بررسي توجه ما فقي به دانشي عميقتر دربارة آنچه كه از حيث آفرينش ازلي و بايزماان‬
‫است معطوف بوده است‪ .‬مقصود اين نيست كه با نظر تحسر و اعجاب به گذشاته بنگاريم‬
‫بلكه غرض اين اسات كاه آگااهي نسابتاا كااملي درباارة شاالوده و اسااس ايان جامعاه و‬
‫دريافتهاي اساسي آن كه براي بشر بنيادي و ازلي تلقي ميشود به دست آوريم‪.‬‬
‫جامعه سنتي در درون يك نظام معنوي زندگي ميكند كه هم از لحاع كيفي وهم‬
‫از لحاع كمي جوياي هماهنگي و تناسب در حد كمال است‪.‬‬
‫آفريدههاي آن چون معماري از جهانبينيهاي تام و كااملي ماياه مايگيرناد كاه‬
‫نيروهاي خالقه انسان را عرضه ميكنند‪ .‬فقي با توجه به آسمانهاست كه عدم تناهي ف ا‬
‫را ميتوان به وسيلة جهات اصلي كه به ف ا جنبة كيفي ميدهند‪،‬محدود كرد‪ .‬هر معنااي‬
‫ظاهري و حسي‪،‬معاني باطني دارد و هر صورتي در ظهور بااطني آن كاه عباارت از ذات و‬
‫ماهيت دروني آن است همراه ميشود‪.‬‬
‫درك معماري بدون يك سفر عاشقانه به زمينههاي ذهني و پنهان كه درآن عقال‬
‫و علم واحساس پيوندي تنگاتنگ خوردهاند ناممكن است‪.‬‬
‫پيرو شناسايي برخي ويژگيها و عناصر تشكيلدهنده شكل و صاورت معمااري‪،‬در‬
‫راستاي تداومبخشي به اصول طراحي معماري نكات زير قابل مالح ه ميباشد‪.‬‬

‫يوس سورزمين‬ ‫‪.1‬مفاهيم و اصول معماري در طول تاريخ با فرهنو‬

‫انتقال يافته و تسري مييابند‪.‬‬
‫‪.2‬شكل معماري با تبعيت از ويژگيهاي محيطي و فلسفي به‬
‫وجود ميآيد و عامل زمان‪،‬به علت ماهيوت دگرگوونسوازي سواختار‬
‫زندگي انسان‪،‬به عنوان ركن اصلي‪،‬فضاهاي جديد را شكل ميبخشد‪.‬‬
‫‪.3‬با توجه به اصل پايداري مفاهيم جووهري مسوتتر در هور‬
‫پديده‪،‬ميتوان اصول انساني مذكور را در سير زمان حفو نمووده و از‬
‫آنها به عنوان مفاهيم بنيادي و اساسي به مثابه الهام ‪،‬استفاده كرد‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫و هنر يسسورزمين‪،‬حف و تكورار‬ ‫‪.4‬در وفاداري به فرهن‬

‫اشكال گذشته موردنظر نبوده ودر طراحي و هنرونگاه پويا و خوقق از‬
‫ضرورتهاي اوليه متقدم به شمار ميآيد‪.‬صورت برگردان معني گذشته‬
‫لزوماً ديگر در روند زندگي فعال كاربرد ندارد و نيازمنود ايجواد صوور‬
‫جديد و پيرو مفاهيم پايدار است‪.‬‬
‫‪.5‬معماري‪،‬انتقالدهنده معني است و نه شكل‪.‬‬
‫‪.6‬پرداختن به معماري به اصطقح علمي‪،‬به معناي اين نيست كوه بايود‬
‫الزاماً از فلسفه علمگرا و عققني فرهن هاي بيگانه تقليد كرد‪.‬‬
‫در دنياي ارتباطات ‪،‬اطقعوات و دانوش و فون و تكنولوو ي‬
‫‪،‬متعلق به تمدن بشري است و ميتوان به خوبي از آن بهره جست بوه‬
‫شرط اين كه اصول فلسفي و فرهنگيسورزميني در چوارچوب اصوول‬
‫خود حف شود‪.‬‬
‫‪.7‬هنوور واال بووا تقليوود سووروكار نوودارد و ادووري كووه فاقوود‬
‫پويايي‪،‬نوآوري‪،‬احساس حقيقت و خققيت زمان خويش باشود بودون‬
‫شس فاقد اعتبار بوده وبه هيچوجه راهگشا نيست‪.‬‬
‫وجوود‬ ‫‪.8‬شكل تثبيت شدهاي براي برگردان مفهيم فرهن‬
‫ندارد و براي اعتقو پيشبرد هنر و معماري يس سرزمين مويتووان بوا‬
‫بهره جستن از نوآوري هوشمندانه به ايناهداف متعالي نائل آمد‪.‬‬
‫‪.9‬شكل‪،‬داراي مفاهيم(‪)semiologic‬و تمثيلي(‪)symbolic‬اسوت و‬
‫ساختمان تركيبي عناصر معماري‪،‬نميتوانود خوارج از شوناختهواي‬
‫فرهنگي به طور انتزاعي و مجرد حركت نمايد‪.‬‬
‫تجربه هنر و معماري مدرن (بينالمللي)كه قطع رابطوه بوين‬
‫محيط‪،‬تاريخ و سنت بوده‪،‬نشانه بارزي از يس تجربه شكسوتخوورده‬
‫به نام نوآوري ناديده گرفته شده‬ ‫است كه در آن عامل محيط و فرهن‬
‫است‪.‬‬
‫‪.10‬نشانه و نماد را ميتوان در كلية پديدههاي به وجودآمده و‬
‫تمدن بشري مشاهده كرد‪ .‬فلسفه‪،‬ادبيات ‪،‬علم‪،‬هنرو…نگواه پويوا بوه‬
‫عنوان زبان جديدي در معماري قادر به استخراج اين عقئم است‪.‬‬
‫‪.11‬معماري داراي دو ركن اصلي فرهنگي و علمي است و هور‬
‫گاه در سير زمان يكي از اركان سست و ضعيف گردد‪،‬نتيجوه حاصوله‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫ناكافي و ناتمام رشد مينمايد‪ .‬در اين رشته (معماري)علم مهندسوي و‬

‫احساس خقق‪،‬دو بال اساسي ابداع ادر بوده و احاطه و تسلط و توجوه‬
‫به هر دو زمينه از ضروريات پايه اين علم و هنر ميباشد‪.‬‬
‫در روند شكل گيري معماري عوامل گوناگوني مانند اقليم‪،‬مصرف‪،‬عملكرد‪،‬مصاالل و‬
‫فنون‪،‬نيروي انساني‪،‬اقتصاد ساختمان و…بركالبد نهاايي تاأثير مايگذارناد‪.‬در كناار روناد‬
‫تأثيرگاااذاري عوامااال ماااادي‪،‬فيزيكي‪،‬محيطي‪-‬اقليمي‪،‬شاااكل و ف ااااي بناااا در بعاااد‬
‫فرهنگي‪،‬تمثيلي و هنري‪،‬بايد از كليه آرمانها و ارزشهاي يك جامعه برخودار باشد‪.‬‬
‫روح فرهنگي جاري در بنا‪،‬متأثر از كليه عوامل معنوي‪،‬بخش زناده علاومانسااني و‬
‫هنر ابداعي شهودي متصل به فرهنگ اصيل سرزمين است‪ .‬پيامد اين ح ور‪،‬سااختمان از‬
‫بعد صرفاا مادي كالبدي خود خارز گشته و مفاهيم فرهنگي‪،‬پيام‪،‬نشانهشاهري‪،‬ارزشهااي‬
‫ديرينه و پايدار آن گام هايي خواهند بود به سوي ماندگاري اثر‪،‬اثري كه در اذهان همگاان‬
‫به عنوان شاخص در منطقه و يا هر تجمع انساني ديگري نقش خود را ايفا مينمايد‪.‬‬
‫اثر معماري برخودار از روح و فرهنگ يك سرزمين‪،‬در تجلي كالبدي خود‪،‬پياامآور‬
‫بسياري از عوامل محيطي پنهان جامعه بوده ودر بيااني انتزاعاي در تركيباات هندساي و‬
‫ف ايي معماري‪،‬انتقالدهنده معنويت‪،‬اصالت و حقيقت وجودي خود‪،‬همانند هنرهاي ديگر‬
‫مي باشد كه انسان در برابر و به هنگاام دريافات آن باه مقاام واالي فرهنگاي خاود ارتقاا‬
‫مييابد‪.‬‬
‫اثر معماري شاخص و ماندگار‪،‬به لحاع تسري كلية عناصر ميراث فرهنگي و هنري‬
‫محيي‪،‬جلوه اي خان به خود گرفته و در كنار ديگر تظاهرات و توليدات محيي مصانوع‪،‬به‬
‫عنوان معنا ووزن ف ايي شهري‪،‬موقعيت ويژهاي در ذهن مردم به دست ميآورد‪.‬‬
‫ملحوع داشتن عوامل بنيادي‪،‬فرهنگي و هنري در بنا‪،‬يك اثر ساختماني معمولي و‬
‫بي هويت و روح را به ساوي ياك معمااري كامال و شااخص ساوق مايدهاد‪ .‬اثاري كاه‬
‫آرمان ها‪،‬تاريخ و فرهنگ‪،‬ذوق و انديشه و هنر يك جامعه در آن نهفته است‪ .‬به موازات اين‬
‫بينش توجه به واقعيتها و ضرورتهاي ساختمان و عملكردي نيز موجب نوعي تعاالي در‬
‫بيان معماري گرديده و پيام معماري در اين مرحله آشكار خواهد بود‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫پيدايش فرم در معماري ايراني‬

‫آثار موجود در معماري ايراني مجموعهاي به هم مرتبي هساتند كاه در طاول قارون‬
‫متمادي تحول يافتهاند‪.‬‬
‫درنگاهي به ساير تحاول معماري‪،‬پرداخات باه تااريخ تحاول فارم در معمااري و‬
‫خاستگاه آن از ضرورت برخودار ميشود‪ .‬شناخت آن كه فارمهااي اولياه در چاه دوراناي‬
‫شكل گرفتهاند‪،‬چگونه به تكامل رسيده و تبديل به فرمهاي اصلي شدهاند‪،‬و چگونه منشااء‬
‫الهام براي آثار بسياري در طول قرون متمادي بودهاند‪،‬موضوعي است كه داراي اهميت در‬
‫شناخت راز و رمز معماري غني و توانمند ايراني است‪.‬‬
‫هنگامي كه از فرم معماري بحث ميشود‪،‬بايد در نظر داشت كه منظاور تي ولاوژي‬
‫فرمها است‪،‬كه در چهارچوب مباحث تي ولوژي در معماري مطرح ميشود‪.‬‬
‫يعني فرم ميتواند به پالن اطالق شود‪،‬و ياا باه شاكل و حجام ‪،‬وياا باه هار دوي‬
‫آنها‪.‬بنابراين فرم معماري واجد ف ايي ميباشد‪.‬‬
‫روشن كردن اين مسأله از اين نظر حائز اهميت است كه هنگامي كه به فارمهااي‬
‫اوليه و ساده اشاره ميشود‪،‬منظور هنوز فرمهايي است كه واجد مشخصه ف ايي ميباشند‪.‬‬
‫بدينترتيب در اين بحث نسبت به عناصر معماري نظير ستون‪،‬سرستون‪،‬سقف‪،‬دساتاناداز‬
‫بام و‪ ..‬پرداخته نميشود‪،‬عليرغم آن كه در بسياري از فرمهاي اوليه شاهد ح ور حاداقلي‬
‫از اين عناصر ميباشيم‪ .‬ليكن حد خلون فرم معماري‪،‬و يا حد تعيين فارمهااي اولياه بار‬
‫اين اساس روشن ميشود كه هنوز واجد مشخصه ف ايي باشند‪،‬بدين ترتيب براي تجسس‬
‫و شناخت فرم هاي ساده و اوليه‪،‬رجوع به آثار معماري ايران پيش از ورود اسالم از اهميات‬
‫بسياري برخودار است‪.‬‬
‫همچنين با توجه به موضوع اين مقاله كه خاستگاه فرمهاي اوليه در معماري ايران‬
‫را جستجو مينمايد‪،‬بحث در ابعاد متافيزيكي و ريشهياابي مناابع الهاام ايان فارمهاا نياز‬
‫طبيعتاا ميتواند از اهميت بسيار برخودار باشد‪ .‬همانگونه كه در بسياري از متون معمااري‬
‫نيز به اين وجوه اشاره ميشود‪ .‬ليكن در اين مقاله با توجه به هدف خاصي كاه در ارتبااط‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫با مطالعات تي ولوژيك در نظر بوده است‪،‬صرفاا مباحث از ديدگاه كالبدي مورد توجاه قارار‬
‫گرفتهاند‪.‬‬
‫با توجه به موارد فوق‪،‬فرمهاي اوليه كه در چهارچوب بحاث تي ولاوژي مايتوانناد‬
‫قابل طرح باشند‪،‬عمدتاا فرمهايي ساده بودهاند كه خود در قالاب ياك بنااي كامال شاكل‬
‫گرفتهاند‪ .‬تحول و تكامل اين فرمهاي ساده در قالب «فرمهايي مركب»بناهااي ديگاري را‬
‫به وجود آورده است كه جريان تكامل تاريخي معماري ايران را مايتاوان بار مبنااي ايان‬
‫تحوالت و نهايتاا دگرديسيها مورد مالح ه قرار داد‪.‬‬

‫فرمهاي ساده‬
‫همانگونه كه اشاره شد‪،‬عمده فرمهاي ساده‪،‬فرمهايي هستند كه از حداقل عناصار‬
‫تشكيل شدهاند و عمدتاا خود در قالب يك بنا تجلي يافتهاند‪،‬حتي در برخي از اين فارمهاا‬
‫تشخيص آن كه فارم ماذكور تركيباي از عناصار اسات نياز بسايار مشاكل ودر حقيقات‬
‫غيرعملي است‪ .‬از فرمهاي ساده كه در اين زمينه ميتوان ناام برد‪،‬كاه عمادتاا بار اسااس‬
‫ابنيهاي كه در هزاره قبل از ميالد به دست آمدهاند به شرح زير ميباشند‪:‬‬

‫‪ .1‬صفه يا تخت‬
‫صفه يا تخت خود واجد جايگاهي ممتاز در معماري دوران اوليه باوده و باه شاكل‬
‫يك فرم ساده اوليه كه داراي مشخصههاي ف ايي و كاربردي ميباشد قابل طرح است ‪.‬‬
‫از اولين فرمهاي صفه يا تخت كه قابل شناسايي هستند ميتوان محرابهاي آتش‬
‫در پاسارگاد را نام برد ‪ .‬پلكاني به صفهاي منتهي ميشود كه در بااالي ايان صافه آتاش‬
‫قرار گرفته و مراسم نيايش آتش در اطراف آن برگزار ميشود‪ .‬در اينجاا صافه ياك فارم‬
‫ساده و تي ولوژيك معماري است كاه واجاد مشخصاه ف اايي باوده و از آن باه صاورت‬
‫عملكردي خان استفاده ميشده است‪ .‬همين صفه و پله حاشيه آن را در ياك وضاعيت‬
‫استثنايي و در مقياسي بسيار عظيمتر در قالب زيگوراتهايي ميتوان مشاهده كارد كاه‬
‫معبد چيازنبيل نمونه بارز آن است‪.‬‬
‫عليرغم آنكه محرابهاي آتش در پاسارگارد سالها بعد از معباد چيازنبيال شاكل‬
‫يافتهاند ولي بدون ترديد اگر به معماري دوره عيالماي قبال از ايجااد زيگاوراتهاا را در‬
‫مقياسهاي بسيار كوچكتري شكل ميدادهاندخواهيم بود‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫‪.2‬برجها و منارها‬
‫برز ها و منارها در اشكال اوليه خود يك بناي مستقل و محلاي باراي نگهاداري و‬
‫نيايش آتش مقدس بوده اند كه در ضمن آن كه از يك فرم ساده تشكيل شدهاند كااربرد‬
‫و مشخصههاي ف ايي داشتهاند‪ .‬كعباه زرتشات واقاع در نقاش رساتم و ياا بارز آتاش‬
‫فيروزآباد از نمونههاي اوليه اين برزها و منارها هستند‪.‬‬
‫هنگامي كه به كعبه زرتشت نگاه ميكنيم شااهد هماان پلكاان محاراب آتاش در‬
‫پاسارگارد هستيم كه به جاي آن كه به صفهاي ختم شود‪ .‬صفه در داخل برجي مكعباي‬
‫قرار گرفته است كه به نوعي حفاظت شده و در مقياس عظيمتر اسات‪ .‬هنگاامي كاه باه‬
‫برز آتشفيروزآباد نگاه ميكنيم باز هم شاهد همان محراب آتش پاسارگارد هساتيم كاه‬
‫مقياس صفه از لحاع ارتفاع افزايش بسيار يافته وپلكان به جاي ان كه مستقيم باه صافه‬
‫دسترسي يابد به صورت مارپيچ با صفه تلفيق شده وشكل جديدي را به صورت يك منار‬
‫و يا برز آتش به وجود آورده است‪.‬‬
‫بنابراين شايد از لحاع تحول تي ولوژيك برز و منار را بتوانيم منبعاث يافتاهتار از‬
‫صفه ودر قالب مقياسي بسيار عظيمتر از لحاع ارتفاعي در نظر بگيريم‪ .‬ليكن از آنجايي كه‬
‫اين فرم خود واجد شخصيتي منحصر به فرد‪،‬در طول دوران تكامل معماري ايران ميشاود‬
‫آن را به عنوان يك فرم ساده اوليه ميتوان عنوان كرد‪.‬‬

‫‪.3‬ايوان‬

‫عليرغم آن كه در دوران تكامل تااريخي معمااري ايران‪،‬شااهد تلفياق اياوانهاا باا‬

‫فرمهاي ديگر در قالب اشكال پيچيده ساختماني هستيم‪،‬ليكن در اشاكال اولياه اياوانهاا‬
‫واجد يك فرم ساده ومشخصة اصلي در بسياري بناها بودهاند‪.‬در اين اشكال اوليه شاهد دو‬
‫نوع ايوان هساتيم كاه از لحااع مشخصاههااي سااختماني و شاكلي از يكاديگر متماايز‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫بوده‪،‬ليكن از هر دو به عنوان يك فرم ساده و واجد مشخصههااي ف اايي و داراي كااربرد‬

‫استفاده ميشده است‪.‬‬
‫نمونه اول ايوان هاي ستوندار و با سقف تخت هستند كه آنها را در مقابر پادشااهان‬
‫ماد و هخامنشي مشاهده ميكنيم‪.‬اين ايوانها كاه در دل كاوههاا و در ارتفاعاات سااخته‬
‫ميشده اند عليرغم آن كه داراي ف ايي اتصالي و مخفي از دياد باودهاناد‪،‬اولين فارمهااي‬
‫ساده از ايوان هستند كهميتوان از آنها نام برد‪ .‬نمونه دوم اياوانهاايي هساتند‪،‬به صاورت‬
‫طاقي كه از دوره اشكانيان شكل گرفتهاند و آنها نيز خود از فرمهاي ساده مايباشاند كاه‬
‫داراي كاربرد وواجد مشخصه هاي ف ايي هستند‪ .‬كاخ معروف هترا مربوط به دوره اشكاني‬
‫كه در مقياس وسيع يك ايوان طاقدار را ارائه ميدارد از نمونههاي معروف و بارز ايوانهاي‬
‫طاقي ميباشد و يا ايوان كرخه ساساني كه نمونه ديگري از فرمهاي ساده و اوليه است‪.‬‬
‫بدينترتيب‪،‬استفاده از ايوانها به طريقي بسيار نمادين ودر موقعياتهااي وياژهاي‬
‫كه ذكر شد‪،‬دال بر جايگاه خان وم متاز آن در معمااري ايراناي از دوران پايش از اساالم‬
‫دارد‪ .‬همين جايگاه و مقام خان و ويژه ايوان است كه بعادها تاأثير بساياري در سااختار‬
‫شكلگيري مساجد گذاشته‪،‬و حتي به عنوان مشخصة اصلي براي دستهبندي آنها باه كاار‬
‫گرفته شده است‪.‬‬

‫‪.4‬تاالر‬
‫تاالر فرم ساده اوليه ديگري است كه از چند ساتون و ساقف و دياوار اطاراف كاه‬
‫داراي ويژگيهاي كاربردي معيني ميباشد تشكيل يافتاه اسات‪ ،‬نموناه اولياه چناين فارم‬
‫سادهاي را ميتوان در دژ حسنلو مالح ه كرد‪ .‬در نقشههاي به دسات آماده از كاوشاهاي‬
‫انجام يافته در اين دژ شاهد دو تاالر با اشكالي بسيار ساده و اوليه هستيم كاه داخال آنهاا‬
‫رديفهايي از ستونها به صورت منظم و غير منظم كامالا قابل مشاهده ميباشد‪.‬‬
‫همين فرم ساده و اوليه ‪،‬بتدريج و در دوران پيش از اسالم به بهترين اشكال خاود‬
‫دست يافته و به صورت بسيار نمادين ‪،‬اصليترين ف اي كاخها و اناواعي ديگار از ابنياه را‬
‫تشكيل داده است ‪.‬فرم تاالر مجدداا از دروة صفويه به بعد‪،‬با ح وري بسيار قاوي و ممتااز‬
‫يكي از مشخصههاي اصلي در معماري كاخها و بناهاي حكومتي ايران ميشود‪.‬‬

‫‪.5‬چهار طاق‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫چهار طاق يكي ديگر از فرمهاي ساده و اوليه ميباشد كه واجد مشخصة ف اايي و‬
‫در عين حال كاربردهاي بسيار متنوع بوده است‪.‬‬
‫اولين اشكال از چهارطاقها را در آتشكدهها و آتشاگاههاا مايتاوان مالح اه كارد‪،‬‬
‫ف ايي سرپوشيده به شكل گنبد كه بر روي چهارپايه استوار شده است‪،‬در اين ف اا آتاش‬
‫مقدس در مركز اين چهارطاق ودر زير گنباد قارار مايگرفتاه اسات‪ .‬معاروفتارين آنهاا‬
‫آتشكدهاي نياسر‪،‬فيروزآباد‪،‬آتشكوه و بسياري نمونههاي ديگر هستند‪.‬‬
‫چهارطاقها از خصوصيت بسيار ويژهاي در ارتباط باا تناوع مقيااس و عملكارد آن‬
‫برخودار هستند‪ .‬بعدها در فرمهاي مركب به اين ويژگي اشاره خواهد شد‪.‬‬
‫قبل از آن كه به بحث درباره فرمهاي مركب ب ردازيم الزم است به دو فارم سااده‬
‫ديگر اشاره نماييم كه نقش اساسي در نحوه تركيب فرمهاي ساده و سازماندهي فارمهااي‬
‫مركب دارند‪.‬‬
‫اين فرمها كه عمالا داراي نقش عملكردي و مشخصههاي ف ايي هستند عمدتاا در‬
‫فرمهاي مركب قابل مشاهده بوده و مانند بسياري از فرمهاي ساده اوليه كه عنوان شدهاند‬
‫به صورت تنها در معماري ايران تحقق نيافتهاند‪ .‬اين دو فرم داالن و حياط ميباشند‪.‬‬

‫‪.6‬داالن‬
‫همان طور كه اشاره شد اين دو فرم عمالا در فرمهاي مركب به دليل نقش خاصاي‬
‫كه در جهت سازماندهي و تركيب فرمهاي ساده ايفا مينمايناد‪،‬قابل مالح اه و مشااهده‬
‫هستند‪.‬داالنها عمدتاا براي ايجاد فرمهاي مركب و نسبتاا پيچيدهتار ماورد اساتفاده قارار‬
‫ميگرفتهاند‪ .‬بدين ترتيب در بسياري از نمونه بناهاي ساده عليرغم آنكه شااهد تلفيقاي از‬
‫چند فرم ساده اوليه در قالب يك فرم مركب سااده هساتيم ‪،‬عماالا هناوز ح اور داالن را‬
‫مشاهده نميكنيم‪ .‬براي مثال تاالر پذيرايي كاورش در پاساارگارد كاه تلفيقاي از تااالر و‬
‫ايوان است كه هنوز فرم داالن در آن مشاهده نميشود بنابراين نقش داالن باه تادريج در‬
‫تركيب فرم هاي ساده اهميت خود را پيدا نموده و عمالا و بعد ويژگيهاي منحصر به فاردي‬
‫دارا ميشود‪.‬‬
‫همانگونه كه ذكر شد داالن عالوه بر آنكه كاه در درجاه اول نقاش ساازماندهي و‬
‫تركيب فرمهاي ساده را ايفا مي كند‪،‬ارتباط بين ف ااهاي مختلاف را نياز باه واساطة دارا‬
‫بودن همين نقش عهدهدار ميباشد از ساوي ديگار داالنهاا پايش ف ااهايي در مجااورت‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫ف اااهاي اصاالي ماايشااوند كااه گذشااته از آن كااه نقااش عملكااردي را عهاادهدار‬

‫هستند‪،‬تنظيمكننده حرارت محيطي در ف اهاي اصلي ميباشند‪.‬داالنها در اطراف ف اهاي‬
‫اصلي نقش كنترل و نگهبااني را باراي آنهاا ايفاا كارده و در ارتبااط باا توساعة بناهاا در‬
‫دوره هاي مختلف عمالا بين ابنيه قديمي و جدياد نقشاي ساازهاي نياز عهادهدار هساتند‬
‫همچنين در بسياري از بناها ‪،‬داالنها زاواياي نامتجاانس را در درون خاود حال كارده باه‬
‫نحوي كه ف اهايمجاور خود را از زواياي مناسبي بهرهمند ميكنند‪.‬‬
‫از اولين اشكال داالنها ميتوان دژ حسنلو را نام برد كاه داالنهاا در ايان بناا نقاش‬
‫پيشف ا و تنظيمكننده شرايي محيطي را در درون ف ااهاي اصالي ‪،‬باا توجاه باه اقلايم‬
‫خان منطقه عهده دار هستند‪ .‬در طول تحول و تكامل معماري ايران پيش از اسالم شاهد‬
‫هستيم كه داالن در سازماندهي ف اهاي مختلف اهميتي اساسي يافتاه اسات‪ .‬چهارطااق‬
‫آتشكوه و آتشكده آذرگشنسب از نمونههاي تكامل يافته اين فرم در ساازماندهي فرمهااي‬
‫ساده ميباشند تختجمشيد نمونه بارز ديگري از اهميت داالن در ساازماندهي فارمهااي‬
‫ساده و حتي در تركيب و تلفيق فرمهاي مركب و يا ابنيه مختلف بايكديگر است ‪.‬‬
‫داالن شايد اولين سازمان دهنده در تركيب و تلفيق فرمهاي ساده در ايران باشاد ‪.‬‬
‫در زماني كه هنوز حياطها به عنوان فرم ديگر سازماندهناده نقاش اصالي خاود را پيادا‬
‫نكرده اند‪ ،‬در معماري پيش از اسالم تا اوايل دورة اشكاني ح ور داالن را باه صاورت تنهاا‬
‫عنصر عمده در تلفيق ف اها مشاهده ميكنيم‪ .‬در همين دوران است كه داالن باه تكامال‬
‫يافتهترين اشكال خود در ايجاد ساختار ف اهاي ساختمانها دساتيافتاه و شااهد ح اور‬
‫بسيار قوي و نمادين ساختارهاي مذكور ‪،‬حتي فارغ از منطقهاي عملكردي ميشود‪.‬‬

‫‪ .7‬حياط‬
‫حياط نيز از انواع فرمهايي است كه به دليال نقاش خاصاي كاه در ساازماندهي و‬
‫تركيب فرمهاي ساده ايفا مينمايد‪ ،‬قابل مالح ه و مشاهده است‪ .‬همانگونه كه ذكر شد‪،‬‬
‫حياط بهعنوان يك فرم سازماندهنده در مقايسه با داالن با تاأخيري نسابت باه داالن در‬
‫ايران شكل ميگيرد‪ .‬اگرچه در دوره هايي كه عمدتاا شاهد فرم داالن در ايران هساتيم‪ ،‬در‬
‫تمدنهاي بين النهرين‪ ،‬حياط نقشي اصلي در سازماندهي ف اها داشته است‪ .‬عمالا از دوره‬
‫اشكانيان شاهد اولين ا شكال حياط در سازماندهي ف اهاي اصلي هستيم‪ .‬در اولين اشكال‬
‫حياطها ‪ ،‬حياط را با شكل هندسي غير منظم بهعنوان عامل سازماندهنده باراي تركياب‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫ف اهاي منظم در اطراف خود مالح ه ميكنيم كاخ آشور اشكاني در بينالنهرين از اولين‬
‫نمونههاي اين حياطها است كه از شكلي نامنظم برخودار ميباشد همچناين در كاخهااي‬
‫سروستان و فيروزآباد در دورة ساساني‪،‬حياط ضمن آنكه نقش سازماندهناده را عهادهدار‬
‫است ‪،‬ليكن هنوز اهميت اصلي خود را در ارتباط باا كال ف ااها باه دسات نيااورده و در‬
‫موقعيتي حاشيه اي نسبت به ديگر ف اها قرار دارد به مرور و در دوران بعد از اسالم كه در‬
‫مراحل تكامل و تحول حياط اين ف ا به عنوان هسته مركزي و همچنين اصليتارين فارم‬
‫سازماندهي ف اهاي ديگر و يا فرم هاي ساده به كار گرفته شاده و آنچناان اهميتاي پيادا‬
‫نموده است كه هندسه منظم حياط از اهميت بسيار بيشتري نسبت باه ف ااهاي جاانبي‬
‫برخودار ميشود ‪ .‬نمونههاي مسجد جامع اصفهان ‪،‬مدرسه حيدريه قازوين مساجد جاامع‬
‫اردستان از اشكال بسيار بارز اهميت يافتن حياط مايباشاد‪ .‬در حاليكاه در اشاكال اولياه‬
‫ح ور حياط در مساجد شاهد مسجد جامع ساوه هستيم كاه حيااط در آن نقاش بسايار‬
‫حاشيهاي را ايفا مينمايد‪.‬‬
‫حياطها همانگونه كه توضيل داده شد ‪،‬در طول تكامل تااريخ معمااري عاالوه بار‬
‫آنكه نقاش ساازماندهي و تنظايمكنناده ارتبااط باين ف ااها را بار عهاده داشاتهاناد‪ ،‬از‬
‫عملكردهاي متفاوت ديگري نيز برخودار بودهاند‪ .‬تنظيم حرارت محيطي در ف اهاي اصلي‬
‫يكي از عوامل مهم ح ور موثر حياطها در بسياري از مناطق ايران بوده است ‪ .‬عاالوه بار‬
‫آن و مهمتر از همه ‪،‬حياط در طول تاريخ تكامل خود اصليترين نقش را به عنوان عااملي‬
‫شاخص و هويتدهنده به كل مجموعاه ايفاا مايكناد‪ .‬در چناين وضاعيتي حيااط قلاب‬
‫ساختمان است و به عنوان هسته مركزي آن چنان اهميتي مايياباد كاه كلياه ف ااهاي‬
‫اصلي در مج اورت آن و با بهترين ديد نسابت باه آن قارار ميفگيرناد ‪ .‬در تحاول اشاكال‬
‫مختلف حيات با توجه به كليه خصوصيات و ويژگيهايي كه ذكر شد‪،‬شاهد ح اور حيااط‬
‫به اشكال متفاوت و چندگانه در تنظيم و سازماندهي ف اها مايباشايم ‪ .‬عاالوه بار آنكاه‬
‫نمونههاي را در ارتباط با حياطهاي مركزي ذكار كارديم شااهد نموناههااي از تلفياق دو‬
‫حياط با يكديگر در دو سطل مختلف هستيم كه مصالي يزد و مسجد آقا در كاشاان باارز‬
‫آن هستند ‪.‬‬
‫از سوي ديگر شاهد استفاده از حياطهااي متعادد‪،‬در ايجااد ساازماندهي بناهااي‬
‫بزرگ كه ازتركيب فرمهاي مركب پيچيده بوجود آمادهاناد هساتيم‪ .‬مجموعاهاي مدرساه‬
‫سلطان حسين در اصفهان تركيب سه حيااط را در ساازماندهي چناد بناا در قالاب ياك‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫مجموعه واحد نشان ميدهد‪ .‬در مقبره شاهنعمتاهلل ولي شاهد استفاده از چند حيااط باه‬
‫صورت متوالي براي سازماندهي ف اهاي مختلف اين مجموعه ميباشيم ‪ .‬اهميت حياطهاا‬
‫در بناهاي مسكوني نيز به مقدار زيادي به مرور زمان افزايش يافته و از نقشهاي متعددي‬
‫برخودار شده است‪ .‬حياطهاي اندروني ‪،‬بيروني و … انواعي از اين حياطهاا باا نقاشهااي‬
‫مختلف هستند كه در بسياري از خانههاي نسبتاا بزرگ شاهد هستيم ‪.‬‬

‫در اين جا بحث درباره فرمهاي ساده ‪،‬عليرغم وجود بسياري ديگار از آنهاا بسانده‬
‫كرده‪،‬و با توجه به هدفي كه در اين مقاله دنبال ميكنيم ‪،‬باه بررساي وشاناخت تحاول و‬
‫تكامل آنها در قالب فرمهاي مركب در معماري ايراني ميپردازيم‪.‬‬

‫فرمهاي مركب‬

‫فرمهاي مركب عمدتاا به ساختمانها ويا بخشهاي اصلي از ساختمانها اطالق ميشاود كاه‬
‫در اين مبحث مورد بررسي قرار ميگيرند‪ .‬فرمهاي مركب الزاماا از تلفياق و تركياب چناد‬
‫فرم ساده شكل گرفتهاند‪ .‬اين فرمها در طول تاريخ وتكامل معمااري‪،‬در ضامن آن كاه در‬
‫ارتباط با نحوه و تعداد بكارگيري فرمهاي ساده به تكامل رسيدهاند هر فارم سااده نياز در‬
‫فرآيند تاريخي به اشكال متكامل فرد كاملتر خاود دسات پيادا كارده اسات ‪ .‬بناابراين از‬
‫آنجائي كه هر فرم مركب ممكن است از چند فرم سااده تشاكيل شاده باشاد ‪،‬در نتيجاه‬
‫دستهبندي فرمهاي مركب را با توجه به عناوين زير انجام ميدهيم‪.‬‬

‫‪.1‬تخت‪-‬منار‬

‫در مورد تخت و منار قبالا به صورت جدآگانه اشاره شد ‪،‬ليكن اين دو فارم سااده در‬
‫تركيب با يكديگر نيز به اشكال متفاوت و كاملتري دست پيدا كردهاند زيگورات نمونهاي از‬
‫اين فرم مركب است كه تلفيقي از ايدة تخت‪-‬منار را دربردارد‪.‬‬
‫تخت اشاره به سطل وسيعي ميكند كه به صورت معمول در موقعيتي نسبتاا باالتر‬
‫از زمين طبيعي قرار دارد و منار كاه ايادة ارتفااع را در مقياساي فراانسااني در باردارد‪،‬در‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫تلفيق با يكديگر به نحوي بسار خالقانه فرم يك زيگورات را بوجود آورند ‪ .‬معبد چيازنبيل‬
‫همانگونه كه اشاره شد نمونه بارز از تلفيق اين دو فرم ساده است ‪ .‬تييير شاكل و تحاولي‬
‫كه به منظور ايجاد ابعاد و مقياسهاي فراانساني ‪،‬يك صفه ساده نظير محرابهااي آتاش در‬
‫پاسااارگارد را تبااديل بااه باارز آتااش فيروزآباد‪،‬گنبااد زردتشاات و يااا معباادچيازنبيل‬
‫ماايناميااد‪،‬كامالا قاباال مالح ااه و مطالعااه در شااناخت بهتاار دگرديسااي و تحااول فرمهااا‬
‫ميباشند‪.‬‬
‫بناي گنبد قابوس (اواخر قرن چهارم هجري) نيز تلفيقي از همين دو اياده كاه در‬
‫اينجا به صورت طبيعي از ت ه موجود به عنوان صفه استفاده شده و منار ايان بناا بار روي‬
‫آن قرار گرفته است‪ .‬در اين ماورد مقبارة كاورش در پاساارگارد ياك نموناه اساتثنايي و‬
‫پيچيدهتر در استفاده ا ز عوامل فوق است ‪.‬يعني به رسم ايده مقابر پادشاهان ايراني در دل‬
‫كوهها كه شاهد انواع آن در دورة مادها نيز ميباشيم‪،‬در دشت صاف پاساارگارد زيگاوراتي‬
‫كه تلفيقي از فرمهاي اشاره شده ميباشد ‪،‬باراي ايجااد ارتفااع بوجاود آماده و باه جااي‬
‫آنكهف اهاي مورد نياز داخل فرم زيگورات تأمين شود‪،‬اين بار باهمنظاور افازايش مقيااس‬
‫ساختماني در باالي آن براي مقبره كورش قرار گرفته است ‪ .‬در اين ارتباط ساطل نهاايي‬
‫تخت از طريق فرم زيگورت در ارتفاع باالتري قرار گرفته كه موفقيت بناي مقبره را تعيين‬
‫مينمايد ‪.‬‬

‫‪.2‬تخت‪-‬ايوان‪-‬تاالر‬

‫در اين بحث به نحاوه تلفياق و تحاول عناصار مركاب تخات‪،‬ايوان‪،‬و تااالر اشااره‬
‫مي شود‪ .‬هنگامي كه به تاالر در دره حسنلو اشاره كرديم موفقيت ف ااهاي سرپوشايده را‬
‫در مقابل تاالر با روزنههاي نسبتاا كم مالح ه كرديم كه اولين ايدههاي جايگااه اياوان در‬
‫تلفيق با تاالر ارائه مينمايد تلفيق ايوان و تااالر ‪،‬تلفياق بسايار عماده در ايجااد فرمهااي‬
‫مركب ميباشند ويژگيهاي اقليمي‪،‬ايجاد سلسله مراتب ف ايي‪-‬عملكردي‪،‬تلفياق احجاام‬
‫پر و خالي و بسياري مسائل زيباييشناسانه تلفيق اين دو فارم سااده را بسايار مطلاوب و‬
‫كامالا متداوال نموده است ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫يكي از سادهترين تلفيق سه عنصر مذكور را ميتوان در تااالر پاذيرايي كاورش در‬
‫پاسارگارد مشاهده كرد ‪ .‬در اين كاخ سه فرم سادة تخت‪،‬ايوان و تاالر به شكلي متكاملتار‬
‫نسبت به فرمهاي قبلي به كار گرفتاه شادهاناد‪،‬تخت فرماي اسات كاه در معمااري دوره‬
‫هخامنشي به عنوان يك فرم اصلي عمده در ساختمانها استفاده شاده اسات‪،‬در دورههااي‬
‫بعد به همان عموميت قابل مشااهده اسات ‪.‬دو اياوان اصالي باا ابعاادي كشايده و كاامالا‬
‫اغراقآميز در مقابل تاالر و به عنوان پيشف اي براي تاالر در باالي تخت مشاهده ميشود‬
‫‪ .‬تاالر در بين دو ايوان مذكور و با ستونهاي در رديفهاي مرتب و منظم شكل يافته اسات ‪.‬‬
‫همين فرم مركب را در تخت جمشيد با اشكالي متكاملتر و پيچيدهتر مالح ه ميكنايم‪.‬‬
‫كاخ آپادانا واقع در تختجمشيد تلفيقي از ساه ايوان‪،‬تاالر‪،‬تخات و ف ااهاي جنباي قابال‬
‫مالح ه ايست كه در مقابل ايوان غربي ف اي تخت به صورت يك ايوان سارباز و باا دياد‬
‫بسيار زيبا به سمت دشت قرار دارد ‪.‬پلهها از سطل زمين معماولي كاه نسابت باه دشات‬
‫موجود خود تخت مرتفعي محسوب ميشود‪،‬به محل تخت و تاالر متصل شده ‪،‬و باا شايوة‬
‫كامالا تكامل يافته و به صورت عنصري نمادين در مقابل اين مجموعه مركب قرار گرفتهاند‪.‬‬
‫ستونها در اين بنا به صورت تكامليافتهتري نسبت به ستونهاي تاالر پذيرايي كاورش در‬
‫داخل ايوانها و تاالر شكل يافتهاند‪ .‬كليه ايوانها در اين مجموعه به شكل فرمهاي مركاب و‬
‫داراي سقفهاي مسطل ميباشند كه همانگونه كه اشاره شد از ويژگيهاي اياوان در دورة‬
‫هخامنشي هستند‪.‬‬

‫‪.3‬ايوان‪-‬چهار طاق‬

‫در اينجا به انواعي از فرمهاي مركب اشاره ميشود كه از تلفيق ايوانهاي طااقي دوره‬
‫اشكاني ‪،‬ساساني و يا دروههاي ديگر با چهارطاق استفاده ميشده است‪.‬‬
‫سادهترين اين فرمها‪ -‬همان كونه كه اشاره شد‪ -‬كاخ معروف هترا مربوط به دوره اشاكاني‬
‫است‪ ،‬كه بك ايوان طاقدار عظيم بخش عمده اين كاخ را نشان ميدهد‪.‬‬
‫نمونهاي ديگر كه شكل متكاملتري را ارائه ميدارد ايوان خسرو(ايوان مدابن يا طاق‬
‫كسااري) شاااپور ‪ 241-272‬ماايالدي‪ ،‬كااه يااك ايااوان اصاالي طاقاادار بااه ابعاااد حاادوداا‬
‫(‪) 25×42‬متر ف اي اصلي ومركزي اين مجموعه رابه وجود آورده ودر اطراف آن ف ااهاي‬
‫بسته در مقياسهاي نسبتاا كوچكتر و با همان شكل طاقي قرار گرفتهاند‪ .‬اين ايوان كهدر‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫مقياسهاي نسبتاا كوچكتر و با همان شكل طاقي قرار گرفتهاند‪.‬اين ايوان كاه در مقيااس‬
‫به صورت كامالا مباليهآميزي است در ناحيه مركزي بنا و به صورت عمقي باه كاار گرفتاه‬
‫شده است كه كامالا متفاوت با نحوه به كارگيري ايوانها در بناهاي هخامنشي است كه به‬
‫صورت كشيده و در مقابل تاالر اصلي استفاده ميشده اسات‪.‬اين شاكل از اساتقرار اياوان‬
‫بعدها در مساجد نيز به كار گرفته مي شده است‪ .‬ايان شاكل از اساتقرار اياوان بعادها در‬
‫مساجد نيز به كار گرفته شده‪ .‬از سادهترين انواع تلفيق ايوان و چهار طاق ميتوان از كااخ‬
‫داميان منسوب به اواخر دوره ساساني نام برد كه تلفيقي زيبا و بسيار ساده از يك ايوان و‬
‫چهارطاق مي باشد‪ .‬ايوان مذكور در امتداد و هم اندازه چهارطاق بوده كه صرفاا از كشيدگي‬
‫بيشتري به نسبت به چهارطاق برخودار است‪ .‬نگهدارندههاي طاق به صاورت ساتونهاايي‬
‫گرد از ديواره اصالي بناا جادا شاده و شاكل زيباايي را باه وجاود آوردهاناد كاه شاكلي‬
‫تكامليافتهتر و ظريفتر نسبت به ايوانهاي اوليه ميباشند و ستونهاي چهارطااق نياز از‬
‫ديوارهاي حاشيهاي جدا شده و بهشكلي زيبا گنبدي را بر روي خود قرار دادهاند‪.‬‬
‫همين شكل كه ايواني طاقدار را در مقابل چهارطاقي باا گنباد قارار داده اسات از‬
‫اركان اصلي مساجد در دوره هاي بعد ميشود كه در آن مقياس چهارطاق و گنبد به نسبت‬
‫ايوان از ابعااد و انادازهاي بزرگتار برخاودار شاده اسات‪ .‬هماين شاكل از تلفياق اياوان و‬
‫چهارطاقرا كه در پالن كاخ داميان ايوان نقش عنصر غالب و اصلي را ايفا ميكند در كااخ‬
‫بيشاپور(شاپور اول ساساني)مالح ه ميكنيم كه در آن چهارطاق باا ابعااد مبالياهآمياز و‬
‫گنبد مرتفع عنصر اصلي شده و ايوانها كاه نقاش ورودي را ايفاا ماينمايناد باا ابعاادي‬
‫كوچكتر در موقعيت مركزي و در اطراف آن قرار گرفتهاند‪.‬‬
‫تلفيق ايوان و چهارطاق در دوره ساساني به اشكال پيچيدهتر و متكاملتري دسات‬
‫مي يابد كه بسيار حائز اهميت بوده و مبناي الهام براي استقرار و انتظام ف اهاي متعادد و‬
‫عناصر مركب در پالنهاي پيچيدهتر دورههاي بعد ميشود‪.‬‬
‫كاخ اردشير بابكان در فيروزآباد(‪241‬مايالدي‪)224‬نموناهاي از تلفياق اياوانهااي‬
‫طاقدار متعدد و چهارطاقهاي گنبدي ميباشد‪،‬در اين كاخ عنصر ديگري به نام حياط نياز‬
‫كه هنوز به نسبت ف اهاي اصلي نقش فرعي را دارا ميباشد‪،‬معرفي شده است كاه بعادها‬
‫داراي نقش بسيار اصلي در نحوه استقرار و سازماندهي ف اهاي ياك بناا مايگردد‪.‬شاكل‬
‫بسيار كامل تر و زيباتر از تلفيق ايوان و چهارطاق را در كاخ ساساني سروستان مرباوط باه‬
‫بهرام گور(‪ 421-438‬ميالدي) كه از لحاع مقياس كوچكتر از كاخ اردشاير در فيروزآبااد‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫است‪،‬ليكن از لحاع فرمهاي گرفته شده بسيار پختهتر است‪،‬ميتوان مالح اه كارد‪ .‬اياده‬
‫ايوان كه عمالا طاقي را بر روي پالني مستطيل متجلي مينماياد درايان كااخ باه صاورت‬
‫تاالرهاي بسته و با ابعادي كشيده استفاده شده كه نظير آن را در كااخ دامياان لايكن باا‬
‫ظرافت بسيار بيشاتر مايتاوان مشااهده كارد اساتفاده شاده اسات‪.‬طاق بار روي جفات‬
‫ستونهايي بسيار ظريف و با فاصله اي نسبت به ديوارهاي قطور اصلي قرار گرفته اسات و‬
‫چهارطاق اصلي نيز كه تاالر اصلي را به وجود ميآورد‪،‬با گنبدي بسيار زيبا بر روي مربعاي‬
‫با ديوارهاي كار شده قرار گرفته است‪.‬همين گنبد را در ايان كااخ در مقيااس كوچاكتار‬
‫مالحظه ميكنيم كه بر روي چهارستون ظريف و با فاصلهاي نسبت باه ديوارهااي اطاراف‬
‫قرار گرفته است ‪.‬ف اهاي طاقدار به آن صورت كه در اين كاخ بكار رفتاهانداشاكال بسايار‬
‫تكامل يافته ميباشند كه بعدها كمتر نظيار آن اساتفادهشاده اسات و ف اايي غنايتار و‬
‫پيچيدهتر را با توجه به نمونههاي اوليه ايوانها ارائه ميدارد (رجوع شود به شمارة ‪.)14‬‬
‫نمونههاي كه از فرمهاي مركب ارائه شد ‪،‬اولاين و ساادهتارين اشاكال از فرمهااي‬
‫مركب هستند كه تعداد محدودي از فرمهاي سااده را دربرمايگيرناد‪ .‬در معمااري اياران‬
‫شاهد بسياري از نمونههاي پيچيدهتر اشكال مركب هستيم كه باا اساتفاده از مجموعاهاي‬
‫كاملتري از فرمهاي ساده به همراه داالنها و حياطها ‪،‬اشكال پيچيدهتري از فرمهاي مركب‬
‫را بوجود آوردهاند‪.‬در نمونه هاي كه دررابطه با داالن و اياوان ذكار شاد باه اناواعي از ايان‬
‫اشكال پيچيده اشاره گرديد‪ .‬تحول و تكامل معمااري اياران عماالا اناواع بسايار متناوع و‬
‫متفاوتي را از تركيب فرمهاي ساده و ايجاد فرمهاي مركب پيچياده كاه از غناا و زيباايي‬
‫بسياري برخودارند ارائه ميدارد‪ .‬در اين بخش به ذكر نمونههايي كه ارائه شد بسنده كرده‬
‫و نتايجي از اين فرايند تحول و تكامل را ارائه ميداريم‪.‬‬

‫حاصل سخن‬
‫همانگونه كه در ابتداي اين مبحث نيز ذكر شد هدف از اين مقاله تجسس در سير‬
‫تحول معماري ايران به منظور دستيابي به خاستگاه فرم در معماري ايراني بوده اسات‪ .‬باا‬
‫توجه به شواهدي كه ارائه شد به چند نتيجه در ارتباط با پيدايش فرم در معماري ايران و‬
‫نحوة تحول و تكامل اشاره ميشود ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫‪.1‬پيدايش عمدة فرمهاي ساده و يا اوليه در معماري ايران مربووط بوه دوران‬
‫پيش از اسقم است ‪.‬‬

‫‪.2‬تحول و تكامل فرمهاي ساده كه در اشكال اوليه به صورتي ابتدايي تجلي‬

‫يافتهاند از راههاي زير در طول دورة تاريخي به تحقق رسيدهاند‪:‬‬
‫الف)تكامل فرمهاي ساده از طريق اهميت يافتن اصوول هندسوه بوه دليول‬
‫شناخت بيشتر راز ورمز آن پيشرفت سيستمهاي ساختماني‪،‬تحول و تكامل‬
‫…‬ ‫بينشهاي فكري‪،‬هنري و‬
‫ب)تلفيووق فرمهوواي سوواده در فرآينوود ايجوواد فرمهوواي مركووب‪،‬ت ييرات و‬
‫دگرگونيهاي را در جهت تكامل فرمهاي مذكور باعث شده است ‪.‬‬

‫‪.3‬كليه فرمهاي مركب از اشكال بسيار ساده تا اشكال پيچيده كه در معماري‬

‫ايران و در طول دوره تكامل تاريخي آن شاهد ميباشيم ‪،‬حاصول تركيوب و‬
‫تلفيقي خققانه وهنرمندانه از فرمهاي ساده ميباشند‪،‬كه در اين شكل عقوه‬
‫بر آنكه هر فرم ساده به درجهاي از كمال ميرسد جايگاه و مقياس آنهوا نيوز‬
‫در مجموعه به صورتي بسيار ماهرانه تعريف شده است‪.‬همچنين بسوياري از‬
‫فرمها نيز در همان دوران بيش از اسقم به اشكال تكامليافته خوود دسوت‬
‫پيدا كردهاند‪.‬‬

‫‪.4‬فرمهاي مركب اگر از يس سو حاصل تركيب فرمهاي ساده هستند‪،‬براساس‬

‫الگوها و نظامهاي خاصي شكل يافتهاند‪ .‬اين الگوها هم در ارتباط با تركيوب‬
‫چند فرم ساده و هم در ارتباط با تركيب كليه فضاهاي يس مجموعوه موورد‬
‫استفاده قرار ميگيرد ‪ .‬براي مثال همانگونه كه اشاره شد‪،‬فرم مركب ايوان و‬
‫چارطاق ‪ ،‬و يا فرم مركب تخت‪-‬ايوان‪-‬تاالر‪،‬الگوهاي ساده هستند از تركيب‬
‫دو يا سه فرم ساده كه در معماري ايران درطول هزاران سال شواهد اشوكال‬
‫متنوعي از آن هستيم الگوهاي پيچيدهتر كوه كول مجموعوه سواختماني را‬
‫سازماندهي مينمايند‪،‬نيز از قانونمنديهاي خاص و شوناختهشودهاي پيوروي‬
‫ميكنند‪.‬حياط به عنوان هسته مركزي يس مجموعه و عامل سازماندهنده به‬
‫نحوه تلفيق فرمهاي ساده و مركب‪،‬مشخصه يكي از عامترين الگوهايي است‬
‫كه در انواع بسار متنوع و متفاوتي شاهد آن ميباشيم ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫‪.5‬بحث خققيت و نوآوري در معماري ايراني و در قالوب چهوارچوب مبحوث‬

‫تيپولو ي كه موضوع اين مقاله است ‪،‬به گونهاي متفاوت با مباحوث متوداول‬
‫امروزين قابل طرح ميباشد ‪ .‬خققيت و نوآوري در معماري ايراني بوه معنوي‬
‫طراحي فرمها و فضاهايي كامقً متفاوت با آنچه قبقً بوده است ‪،‬نميباشد‪.‬‬

‫خالقيت در معماري ايراني از يك سو به مفهوم «بهترين انتخاب» بوده ‪،‬و از ساوي‬

‫ديگر به معني در فرآيند تااريخي «تكامال» قارار گارفتن ‪،‬مايباشاد‪ .‬انتخااب بهتارين و‬
‫مناسبترين فرم هاي ساده و مركب ‪،‬انتخاب بهترين الگوهاا در جهات انتظاام هنرمنداناه‬
‫فرمهاي مذكور‪،‬انتخاب بهترين مقياساها و تناسابات در ارتبااط باا تاكتاك عناصار و در‬
‫مجموعه كلي‪ ،‬از جمله مواردي هستند كه ساهم بساياري در ايجااد ياك اثار خالقاه دارا‬
‫ميباشن د‪.‬از سوي ديگر تأثير مجموعه عواملي كه در مقطع زمااني باعاث تكامال فرمهاا و‬
‫الگوهاي قبلي ميشوند‪ ،‬نيز از عوامل مهام در شناساايي ياك اثار خالقاه هساتند‪ .‬بحاث‬
‫نو آوري نيز در معماري ايراني و در چهارچوب مباحث تي ولوژي بر خالف مفهاوم متاداول‬
‫امروزين به معناي ارائه اشكالي كامالا متفاوت با آنچه در قبل بوده است‪،‬نميباشد‪.‬‬
‫مقدمه‬
‫ايران داراي ميراث بزرگ معماري است ‪ .‬از زمان ساخت كهن توورين بنوواي مهووم‬
‫معماري ايران يعني زيگورات چ ازنبيل كه در حدود ‪ 1250‬سووال قبوول از موويقد‬
‫مسيح بنا گرديده تا آستانة دورة معاصر ايران‪،‬دوره اي بووه موودت بوويش از ‪3000‬‬
‫سال در پشت سر ماست‪.‬در تمامي اين مدت زمان طوووالني ‪ ،‬همووواره و پيوسووته‬
‫يس فعاليت قوي و مهم معماري در اين كشور وجود داشته و آدار بسيار زياد و با‬
‫ارزشي رادر گوشه وكنار اين سرزمين به وجود آورده است ‪ .‬اين آدار سهم بزرگي‬
‫در شكل دادن و پيشبرد معماري جهان در دوره هاي مختلف توواريخ بووه عهووده‬
‫داشته اند ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫تاريخ معماري ايران را اصوالً مي توان به دو بخش اصلي ‪ ،‬معماري قبوول و بعوود از‬
‫اسقم تقسيم كرد ‪.‬‬
‫دين اسقم كه در حدود ‪ 1400‬سال پيش در ايران مستقر گرديوود ‪ ،‬بووا توجووه بووه‬
‫جهان بيني خاص خود آدار معماري بعد از اسقم ايران را تحت تادير قرار داد و به‬
‫آن كيفيّت جديدي بخشيد ‪ ،‬لكن به هرحال پيوند محكمي بووين ايوون دو بخووش‬
‫معماري ايران بر قرار گرديد ‪ .‬اين هر دو بخش معماري ايران ‪ ،‬چه بخش قبوول از‬
‫اسقم كه دو دوره درخشان طوالني و چندين صد سالة هخامنشي و ساسوواني را‬
‫در بر مي گيرد ‪،‬و چه بخش بعد از اسقم كه حداقل تا زمان صفوي يعني در يووس‬
‫دورة هزار ساله سير تكاملي ممتدي داشته است ‪ ،‬به عنوان قسمتهاي پر اهميت‬
‫تاريخ معماري برشمرده مي شوند ‪.‬‬
‫اگر چه معماري ايران بعد از دوره صفوي يعنووي از حوودود چهارصوود سووال قبوول‬
‫نتوانسته جايگاه برجسته خود را در معماري جهان حف كند و در واقووع از ايوون‬
‫زاويه سير نزولي داشته است ‪ ،‬لكن به رغم اين سير نزولي باز هم آدار بسوويار بووا‬
‫ارزش معماري در اين سالها تا شروع دورة معماري معاصر ايووران بوجووود آمووده‬
‫است ‪ .‬بدين ترتيب زماني كه معماري معاصر ايران آغاز گرديد ‪ ،‬دووروت معموواري‬
‫‪ 3000‬ساله فوق العاده با ارزش و تقريباً بدون انقطاعي را با تعدا بسيار زياد آدووار‬
‫در پشت سر خود داشت و طبيعي بود كه بدان توجه داشته باشد ‪.‬‬

‫تاريخچه معماري معاصر ايران‬

‫معموالً در غرب بوبژه در اروپا براي يووافتن ريشووههاي معموواري معاصوور ‪،‬‬
‫دورهاي از نيمه دوم قرن هجدهم ( سال ‪ ، 1760‬آغاز انمققب صنعتي ) تا اوليوول‬
‫دهة قرن بيستم را مورد بررسي و مطالعه قوورار ميدهنوود ‪ .‬از ايوون پووز را آغوواز‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫معماري معاصر يا معماري مدرن كه جنبش مدرن در آن تقريباً شكلي جهاني بووه‬
‫خود ميگيرد ‪ ،‬ميدانند و علل اصلي پيدايش معموواري موودرن را ناشووي از ت ييوور‬
‫سليقه ‪ ،‬پيشرفتهاي ساختماني چه از لحاظ علمي و فني همين طور در نظريههووا‬
‫و نگاههاي جديد به جهان ‪ ،‬قلمداد ميكنند ‪.‬‬
‫حال ‪ ،‬اگر بخواهيم روند بررسي باال را در مورد معماري معاصر ايران به كار‬
‫گيريم با نيمة نخست قرن دوازدهم ( دقيقاً سال ‪ 1118‬شمسي ) مصادف ميشويم‬
‫‪ ،‬يعني دوران حكومت افشاريه ‪ ،‬ولي آگاهي از تاريخ كشورمان كووافي اسووت تووا‬
‫بدانيم در اين دوران نه تنها از انققب صنعتي خبري نيست ‪ ،‬بلكه هنوووز از آدووار‬
‫آن نيز به كلي مصون هستيم ‪.‬‬
‫در جستجو براي انتخاب تاريخ و مبدأ اين قضيه ‪ ،‬پي ميبريم كه تا اواسط‬
‫دورة قاجاريه ‪ ،‬معماري و هر آنچه كه به آن مربوط ميشد در نوعي پيوستگي و به‬
‫صورت مجموعه اي واحد ‪ ،‬قابل درك و تحليل است ‪ .‬با اين امر اشكال ‪ ،‬فرمهووا و‬
‫روشهاي مختلف طرح و اجراي ساختمانها توسط صوواحب كوواران و معموواران بووا‬
‫شرايط مختلف زمان و مكان ت يير ميكردند ‪ ،‬ولي تمام مراحوول كووار از توووازن و‬
‫تناسبي مستحكم بين جامعه و معماري حكايت دارد ‪.‬‬
‫تنها در جزئيات است كه بر ادر سليقة معماران يا خواست صاحب كوواران ‪،‬‬
‫ت ييراتي به چشم ميخورد ‪ .‬بدين ترتيب ميتوان گفت كه ت ييرات يا تفاوتهووا در‬
‫سطح بيان معماري است ‪ .‬تا اين زمان معمار را نميتوان از جامعه منفووس كوورد ‪،‬‬
‫معمار نيز يكي از اعضاي جامعه است و در تقسيم كار گروهووي ‪ ،‬ماننوود همووه در‬
‫حيطة خواستها و نيازهاي جامعه فعاليت دارد ‪ .‬الزم به ذكر اسووت كووه مسووائلي‬
‫نظير رابطة معمار و جامعه ‪ ،‬يا وظيفه اي كه جامعه بر عهدة معمووار نهوواده اسووت‬
‫مباحثي هستند كه دورة اخير مطرح شده اند ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫در ادامة مطالعه و بررسي از سويي ميتوان از روش معمول تاريخ هنوور تووا‬
‫آغاز معماري مدرن كه در آن مسئلة اصلي مطالعة ارزشهاي فرمال است تبعيووت‬
‫كرد ‪ ،‬كه در اين روش اصوالً به كيفيات و روابط فرمها ‪ ،‬بويژه فرمهاي اصوولي بنووا‬
‫توجه شده و با در نظر گرفتن آن ت ييرات به توضيح و تعبير عوامل مختلووف بنووا‬
‫پرداخته ميشود ‪ .‬ولي از سوي ديگر مشاهده ميگردد كه از اواسط دورة قاجاريووه‬
‫رابطة معماري و جامعه كم كم ت يير مييابد و اين ت يير در دورة پهلوووي بووه اوج‬
‫خود ميسرد ‪.‬‬
‫البته در اينجا نيز استفاده از روش باال امكووان پووذير اسووت و ميتوووان از‬
‫مطالعة فرم هاي دورة گذشته به بررسي فرم در معماري نيز پرداخت و از ت ييوور و‬
‫تحول اين فرمها ‪ ،‬هنرمندان يا سبكهاي ويژه اي سخن راند ‪ .‬ولي همان طور كووه‬
‫معاصوور را‬ ‫دابت شده است اينها بخش كوچكي از رويدادهاي معماري و فرهنو‬
‫تشكيل ميدهند ‪ ،‬زيرا كه عقوه بوور آنهووا در اموور ت ييوور و تحوووالت اجتموواعي‬
‫اجتماعي ‪ ،‬مسائلي تازه ‪ ،‬جدا از رسوم و عادات مورودي مطرح ميشوووند كووه در‬
‫زمينة معماري در درجه نخست اهميت قرار ميگيرد ‪.‬‬
‫بنابراين اين ضرورت به چشم مي خورد كه حيطة مطالعات را بايد وسيعتر‬
‫كرد ‪ ،‬تحوالت در زمينه هاي اقتصادي ‪ ،‬اجتماعي و فني را هم در نظوور گرفووت و‬
‫تأديرات آنها را در معمارذي مورد بررسووي قوورار داد ‪ ،‬هوور چنوود كووه رابطووه يووا‬
‫پيوستگي اين عوامل به معماري چندان مشهود به نظر نمي رسد ‪ ،‬ولي ادمة كووار‬
‫روشن مي سازد كه به علت مطرح شدن احتياجات مادي و معنوي جديد ‪ ،‬افكووار‬
‫نو و وسايل جديد ‪ ،‬اين مسائل بتدريج وارد ميدان فعاليت معماري شده تا جايي‬
‫كه نوعي معماري جديد را مطرح ميكنند و به وجود ميآورنوود كووه بووه هوور حووال‬
‫معماري گذشته متفاوت است ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫از اين طريق است كه ميتوان پيدايش معماري معاصر ايران را ‪ ،‬كه به علت‬
‫عدم ريشهيابي آن ‪ ،‬گاهي با نگوش دگماتيسمي مردود اعقم ميشود ‪ ،‬بووه طووور‬
‫ر وشن به دست داد و سپز به داوري آن نشست ‪ .‬در اين رابطه يس نمونه و سووه‬
‫مقطع زماني را مي توان مد نظر قرار داد ‪:‬‬
‫نمونه اي كه نقطة عطفي در ت ييرات فرمووان معموواري ايووران مووي توانوود‬
‫قلمداد شود ‪ ،‬بناي ديوانخانة كريم خان زند در شيراز است ‪ .‬در اين بنا بووه سووه‬
‫ويژگي كه تا آ ن زمان در معماري ايران وج‪.‬ود نداشته ‪ ،‬مي توان اشاره كرد ‪ :‬اول‬
‫‪ ،‬سنگكاري پايين ديوارها ‪ ،‬دوم طقكاري در سقف آن و سوم ‪ ،‬كه از دو ويژگووي‬
‫پيش نيز با اهميت تر است پيشاني معلمي آن است اهميت اين ويژگي بيشووتر از‬
‫ن جهت قابل تأمل است كه ت يير فني و اجرايي را در عمل به دست مي دهوود و‬
‫آن استفاده از پوشش شيرواني است كه از آن زمان به بعد در تمام معماري ايران‬
‫شيوع مي يابد ‪.‬‬
‫سه مقطع زماني نيز به ترتيب عبارتند از ‪:‬‬

‫‪ -‬نخست تحوالت اوليه در دو‪.‬رة قاجاريه‬

‫تهران شاه طهماسبي بدون ت يير چنداني به آقا محمد خان واگووذار مووي‬
‫شود و آقا محمد خووان تهووران را پايتخووت اعووقم مووي كنوود و پووز از آن نيووز‬
‫فتحعليشاه در همين پايتخت به سلطنت خود ادامه مي دهد ‪ .‬در اين زمان ايجاد‬
‫مناسبات رسمي با كشورهاي خارجي بووويژه روسووية تووزاري همچنووين رفووت و‬
‫آمدهاي روز افزون به كشورهاي خارج آغاز مي شود‬
‫پيامد اين روابط ايجاد شبه سفارتخانه ها و احداث سووفارتخانههاي خووارجي بووه‬
‫سبس و سياق معماري آن ممالس است كه در دگرگوني معماري ايووران نيووز بووي‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫دأدير نبوده است ‪ .‬در همين زمام اعزام نخستين گروه دانشجويان توسط عبوواس‬
‫ميرزاي نايب السلطنه به لندن صورت مي گيرد كه اين گروه در سال ‪ 1320‬هو ‪.‬‬
‫ق با عنوان مهندس ‪ ،‬طبيب و معلم به ايران برميگردند ‪.‬‬
‫در سال ‪ ، 1222‬نرال قاردان خان از جانب ناپلئون با هفتاد معلم به عنوان‬
‫پيشهروان ‪ ،‬صنعتگران و مهندسان همراه با توپهاي جنگي براي اسووقح قشووون‬
‫ايران به ايران ميآيند ‪ .‬اشاره به همين نكته كافي است تووا آغوواز رخنووه و تووأدير‬
‫اروپايي و ت ييرات و تحوالت فرهنگي را بخوبي مشهود سازد ‪.‬‬ ‫فرهن‬
‫ويژگي هاي ساختماني و شهري شهر تهران در اين زمان عبارتند از ‪:‬‬
‫و حصار شاه طهماسبي شهر با چهار دروازة خود همچنان پابرجاست ‪ ،‬به عبارت‬
‫ديگر هنوز شهر نياز به توسعه پيدا نكرده است ‪.‬‬
‫بووه طووور‬ ‫و مصالح عمد ة مصرفي در ساختمانها عبارتند از خشت و آجر و سن‬
‫محدود ‪ .‬پوششها عمدتاً گنبد در فضاهاي عمومي خاص و مووذهبي ‪ ،‬و در سوواير‬
‫موارد استفاده از تير چوبي است ‪.‬‬
‫و در و پنجره كامقً چوبي است ‪.‬‬
‫و نازك كاري ساختمان عمدتاً اندود گچ با انجام تزئينات و نقاشي روي آن است ‪.‬‬
‫و ساخت خانههاي اعيان و اشراف به صورت اندروني و بيروني است ‪.‬‬

‫‪ -‬دوم ‪ ،‬تحوالت در دورة ناصر الدين شاه‬

‫در اين زمان به علت توسعة روابط و ارتباطات بناچار دگرگونيهايي كووه در‬
‫تمام زمينهها صورت ميگيرد كه معماري نيز از آن مبرا نيست ‪ .‬يكووي از عواموول‬
‫مؤدر در اين مورد را ‪ ،‬مسافرتهاي مكرر ناصرالدين شاه به قدري بوده اسووت كووه‬
‫حتي اقدام به احداث موزة شخصي براي خود كرد ‪ ،‬ت يير پوشش زنان حرمسوورا‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫را نيز در همين ارتباط ميتوان نام برد ‪ .‬نقوول شووده كووه در يكووي از سووفرها كووه‬
‫ناصرالدين شاه از برنامه باله اي نيز ديدن كرده بود ‪ ،‬تحت تأدير لباس بالرينهووا‬
‫قرار گرفته و پز از برگشت دستور داد كه زنووان حرمسوورا نيووز لبوواس بووالرين‬
‫بپوشند ‪.‬‬
‫نخستين آدار اين ت ييرات ‪ ،‬توسعه و گسترش دارالخقفووه بووراي كنتوورل‬
‫شهر تهران ‪ ،‬تعيين محدودة جديد براي آن و حصار شاه طهماسبي تا ‪ 1284‬هو ‪.‬‬
‫ق پابرجا بود و احداث ميد انها ‪ ،‬بازارها و نوع جديدي از معماري يعني مهمانخانه‬
‫است ‪ .‬در همين زمان چند كارخانه در شهر تهران احداث مي شود كه مي توووان‬
‫به كارخانه هاي ريسمان ريسي كه از انگلستان وارد كردند كه چراغ گاز كه بعداً‬
‫به چراغ برق تبديل شد ‪ ،‬نام برد ‪.‬‬

‫همچنين در همين زمان امتياز بانس شاهي به دولت انگليز واگذار شد و‬

‫سفارتخانهها به طور رسمي فعال گرديدند كه از آن ميان مووي توووان بووا احووداث‬
‫سفارتخانه هاي روس ‪ ،‬انگليز ‪ ،‬آمريكا ‪ ،‬دولت عثماني ‪ ،‬اتريش فرانسه و جز آن‬
‫اشاره كرد ‪ .‬در اين زمان نحوة رشد و گسترش شهرتهران ايجاب مي كند كه نهاد‬
‫داروغه خانه به ادارة اقتصاديه تبديل شود و به اين وسيله نظم و ترتيب شهر بووه‬
‫آن واگذار مي شود ‪.‬‬
‫در اين دوره هرچند ايجاد بناها به دستور شاه صورت ميگيوورد ‪ ،‬ولووي در‬
‫واقع درباريان ‪ ،‬وزرا ‪ ،‬صاحب منصبان و تجار نيز نقش عمده اي دارند ‪ .‬اين رشد‬
‫نياز به مصالح بيشتر را طلب مي كرد ولي مادة عمده در دسترس همان خاك بود‬
‫كه همچنان به صورت خشت و آجر در ساختمانسازي به كار گرفته شد ‪ .‬تكنيس‬
‫ساختماني اين دوره با دوره اي كه پيشاپيش به آن اشاره شوود تفوواوت چنووداني‬
‫ندارد ‪ .‬پوشش سقفها با همان صورت گنبدي و تيرچوبي است ‪ .‬در نازك كاري از‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫گچ پخته استفاده مي شود ‪ .‬استفاده از آهس در پي ساختمانها تنهووا پيشوورفت‬

‫فني در اين دوره است ‪.‬‬
‫به علت رشد فعاليت ساختماني ‪ ،‬نارسايي در نيووروي متخصووم و موواهر ‪،‬‬
‫كامقً مشهود است ‪ ،‬اين امر سبب به وجود آمدن استادكاران و هنرمندان بوودون‬
‫مي باشد كه پيامد آن از دست دادن كيفيووت اجرايووي سوواختمان‬ ‫تبحر كافي‬
‫سازي حتي در بناهاي عمومي و سلطنتي است ‪ .‬ولي چاره اي نيست ‪ ،‬چووون بووه‬
‫علت به وجود آمدن قشر و خاندان تازه و نوپا ‪ ،‬نياز به رخ كشيدن شكوه و جقل‬
‫حتي به صورت كاذب ضروري مينمايد ‪.‬‬
‫توسل به زينت و تزئين ساختمان پوششي براي ايوون نارسوواييها ‪ ،‬بووويژه‬
‫نارساييهاي اجرايي و عدم تبحر است و حتي كار به آنجووا ميرسوود كووه از رنو‬
‫كردن آجر نيز ابايي ندارند ‪.‬‬
‫طرحهاي عمدة اجرا شده در اين برهه عبارتند از ‪:‬‬
‫و كاخ گلستان كه مجموعهاي از چند تاالر است ‪.‬‬
‫و بناي نارنجستان ‪ ،‬تاالر موزه كه پز از سفر سال ‪ 1299‬ناصرالدينشاه به خووارج‬
‫ساخته شد‬
‫و ت ييرات اساسي در عمارت بادگير و تاالر الماس ‪.‬‬
‫و كاخ ابيض كه معروف است طرح گچبريهاي آن از خود ناصرالدينشاه است ‪.‬‬
‫و بناي حرم خانه و خوابگاه ناصري ‪.‬‬
‫و كوشس شمز العماره كه تحت تأدير ساختمانهاي اروپايي در سال ‪ 1284‬هووو ‪.‬‬
‫ق از جانب معيرالملس به شاه هديه شد و طرح اوليووة آن بووه دسووت مهندسووان‬
‫فرانسوي و اتريشي تهيه شده بود ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫تظاهر مع ماري اروپا در اين بنا با تبديل قوسي از نوع رسمي به نيموودايره كووامقً‬
‫مشهود است كه سپز در عمارت كقه فرهنگي عشرت آباد نيز تكرار شد ‪.‬‬
‫از ساختمانهاي ديگر به سبس نيمه اروپايي ميتوان از ساختمان واقووع در ضوولع‬
‫شرقي ميدان توپخانه كه به دست وزيرگمركات ساخته شد و سووپز بوه بانووس‬
‫شاهي تبديل شد ‪ ،‬نام برد غير از اين ساختمانهاي حكووومتي ‪ ،‬رونوود عمووومي‬
‫ساختمان سازي نيز همچنان در انواع بناهوواي تجوواري ‪ ،‬مووذهبي و خانهسووازي‬
‫جريان داشت كه از نمونه هاي بارز آن مي توان به مدرسه و مسووجد سپهسوواالر‬
‫اشاره كرد كه به سال ‪ 1296‬هو ‪ .‬ق به دست مشيرالدوله در جنب منزل شخصووي‬
‫خود احداث گرديد ‪ ،‬كه بعداً محل تشكيل نخستين دورة مجلز نيز بود ‪.‬‬
‫از بناهاي معروف ديگر اين دوره ‪ ،‬احداث مدرسه دارالفنون بهسال ‪1298‬‬
‫هو ‪.‬ق به دست امير كبير است كه در آن رشتههاي جديد علوم مانند رياضيات ‪،‬‬
‫هيئت ‪ ،‬فيزيس ‪ ،‬شيمي ‪ ،‬معدن شناسي به سبس مدرن اروپايي تدريز ميشوود ‪.‬‬
‫به سال ‪ 1284‬هو ‪.‬ق ‪ ،‬تكية دولت به دستور شاه و به دست معيرالملس در ضوولع‬
‫شرقي كاخ گلستان احداث گرديوود ‪ .‬الگوووي طوورح تكيووة دولووت را مهنديسوون‬
‫فرانسوي ارائه كرده بودند ‪.‬‬
‫بناي سفارت آمريكا نيز در همين زمان يعني به سال ‪ 1301‬احووداث شوود ‪.‬‬
‫پز از ترور ناصرالدينشاه تا زمان صدور فرمان مشووروطيت ‪ ،‬تمووام فعاليتهووا در‬
‫زمينة معماري با ركود نسبي همراه است ‪ .‬پز از آن نيز با توجه به ت ييوور نوووع‬
‫حكومت ‪ ،‬پيشبينيهايي در قانون اساسي و مجلز در مووورد بووه وجووود آموودن‬
‫سازمانها و نهادهاي جديد صورت گرفت ولي به علت عدم موفقيت نسووبي نظووام‬
‫حكومت مشروطه در آغاز شكلگيري خود ‪ ،‬تا زمووان كودتوواي رضوواخان و آغوواز‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫سلطنت پهلوي اين ركود همچنان ادامه داشت و در فعاليتهاي صورت گرفته نيووز‬
‫هيچگونه احساس مسئوليت در جهت بهبود كار مشهود نيست ‪.‬‬
‫به طور كلي جمعبندي ويژگيهاي بناهاي اين دوره را در چند نكته زيوور ميتوووان‬
‫خقصه كرد ‪:‬‬
‫و تأدير مستقيم برخي معيارهاي اروپايي در بناهاي اين دوره ‪.‬‬
‫در داخل و خارج ساختمان بويژه به شكل نقاشي ‪.‬‬ ‫و استفاده از تزئينات و رن‬
‫و تركيبات جديد فضايي در فرم كلي بنا ‪.‬‬
‫و بزرگتر شدن فضاها ‪.‬‬
‫و كاهش دقت در ساخت بنا ‪.‬‬

‫‪ -‬سوم ‪ ،‬دورة رضاخان ‪:‬‬

‫شروع معماري معاصر ايران را مي توان از حدود سال ‪ 1300‬به بعد تصور كوورد ‪.‬‬
‫اين زماني است كه در ادر تحوالت سياسي و اجتماعي جريان زندگي اجتماعي و‬
‫اقتصادي ايران ت يير كرد ‪ ،‬سيماي شهرهاي ايران متحووول شوود و بناهوواي الزم‬
‫براي زندگي جديد مانند ادارات ‪ ،‬كارخانجات ‪ ،‬بانكها ‪ ،‬ايسووتگاههاي راه آهوون ‪،‬‬
‫دانشگاهها و جز اينها ‪ ،‬و هم چنين واحدها و مجموعه هاي مسووكوني جديوود در‬
‫شهر ها بوجود آمدند‪ .‬اين بناها بر خقف بناهاي قبل از تاريخ معاصر كه بدسووت‬
‫معماران سنتي طراحي و ساخته مي شدند‪ ،‬بتدريج بدست معماران تحصيل كرده‬
‫طراحي گرديدند ‪ .‬اين عده را در ابتدا معماران غير ايراني تشكيل مووي دادنوود و‬
‫سپز اندك اندك معماراني كه در مدارس معماري خارج از ايران تحصيل كوورده‬
‫بودند ‪ ،‬و به دنبال آن با ايجاد اولين مدرسه معموواري ايووران در حوودود سووالهاي‬
‫‪ ، 1320‬معماران تحصيل كردة ايراني نيز به آنها اضافه شدند ‪.‬از همووان ابتوودا و از‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫طراحي اولين آدار در معماري معاصر ايووران ‪ ،‬توجووه بووه معموواري گذشووتة ايوون‬
‫سرزمين و ميراث با ارزش آن مطرح مي گردد و اين توجه در دوره هاي مختلووف‬
‫به صورتهاي متفاوت بروز مي يابد ‪.‬‬
‫در دورة اول ‪ ،‬در فاصلة سالهاي ‪ 1300‬تا ‪ 1320‬كه پهلوي اول بر ايران حاكم بود و‬
‫آدار مهم معماري عمدتاً بوسيلةحكومت و بدست معماران خارجي ايجاد شوودند ‪،‬‬
‫توجه به معماري گذشته بصورت تكرار سطحي و ظاهري عناصر بناهاي معموواري‬
‫ايران – بخصوص در دوره هاي قبوول از اسووقم ‪ ،‬يعنووي هخامنشووي و ساسوواني‪-‬‬
‫صورت گرفت و در كنار آن كارهاي ديگر معموواري بوجووود آمدنوود كووه در آنهووا‬
‫عناصري از معماري گذشتة ايران در شكل بعد از اسقم آن با عناصري از معماري‬
‫اروپايي در هم آميخته شده بود ‪.‬‬
‫به هر حال عمدة اين آدار به جز چند ادر محدود مانند موزة ايووران باسووتان كووار‬
‫ماكسيم سيرو و آندره گدار‪ ،‬بووه رغووم اسووتواري و استحكامشووان ‪ ،‬فاقوود ارزش‬
‫چندان چشمگيري بودند ‪.‬‬
‫در اين دوره رضاخان پز از به دست گرفتن حكومت ‪ ،‬ارتباط بيشتري را با غرب‬
‫آغاز كرد و تحولي را در نظام اقتصادي و اجتماعي بووه وجووود آورد و بووه ايجوواد‬
‫حكومت مقتدر مركزي دست يازيد ‪ .‬با توجه به نظووام حكووومتي ‪ ،‬پايووه گووذاري‬
‫سازمانهاي جديد دولتي آغاز شد ‪ .‬بودجه كشور و بر خووقف دورة قاجاريووه كووه‬
‫همواره تهي بود و با اخذ مالياتها و عوارض گمركي و منابع طبيعي به مقدار قابل‬
‫توجهي افزايش يافت ‪ .‬دانشجويان بيشتري به خارج از كشور اعووزام شوودند و از‬
‫جمله چند دانشجو براي تحصيل معماري به مدسة بوزار فرانسه اعزام شدند ‪.‬‬
‫و دانشگاه تهران در سال ‪ 1313‬هو ‪.‬ش و دانشكده هنرهاي زيبا بووه سووال ‪1319‬‬
‫تأسيز شد ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫و تشكيل شهرداري به صورت نوين به سال ‪ 1311‬صورت گرفووت و متعاقووب آن ‪،‬‬

‫برج و باروي شهر تهران براي احداث خيايانها و ميادين جديد تخريب شد ‪.‬‬
‫و مساحت شهر به سووال ‪ 24 ، 1308‬كيلووومتر مربووع يعنووي شووش برابوور زمووان‬
‫فتحعليشاه بود كه در سال ‪ ، 1313‬يعني به فاصلة پنج سال به ‪ 46‬كيلومتر مربووع‬
‫و به عبارت ديگر يازده برابر زمان فتحعليشاه شد ‪.‬‬
‫و فعاليت شركتهاي خارجي در ايران نيز از همين زمان آغاز ميشود كه ميتوان به‬
‫فعاليت شركت ير ه به سال ‪ 1390‬كه طرح ايستگاه و راه سازي راهآهن جنوب را‬
‫بر عهده داشت ‪ ،‬اشاره كرد ‪.‬‬
‫و ديگري شركت كامپاكز كه تكميل راهآهن به آن واگذار شد ‪.‬‬
‫و و شركت سنتاب كه طرح پل فلزي اهواز را بين سالهاي ‪ 1306‬تا ‪ 1310‬انجام داد‬
‫‪.‬‬
‫تيرآهن و سيمان به صورت وارداتي از حدود سال ‪ 1311‬در سختمان سازي مورد‬
‫استفاده قرار گرفت ‪ .‬پيش از آن با توجه به اينكه مسيوماركف روسي از تيوورآهن‬
‫در نعل درگاه ساختمان استفاده كرده بود ‪ ،‬از ريلهاي فرسودة راهآهن يا لولههاي‬
‫نفت نيز در ساختمانسازي استفاده ميشوود ‪ .‬در همووين زمووان اسووتاد سوئيسووي‬
‫مقاومت مصالح داتشنگاه تهران استفاده از تير مركب فلزي را نيز به دست داد ‪.‬‬
‫و به سال ‪ ، 1311‬كارخانة قند شاهي با تركيبي از كاربرد آجر و بتن احداث شد ‪.‬‬
‫و به سال ‪ 1312‬نخستين پل بتني پيش فشرده ‪ ،‬پل ورسس در شمال و ساختمان‬
‫شهرداري در شمال ميدان توپخانه ساخته شد ‪ .‬و در همين سال كارخانة سيمان‬
‫ري تأسيز گرديد ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫فعاليتهاي عمراني در اين زمان به دو طريق صووورت ميگرفووت ‪ :‬يكووي از طريووق‬

‫شركت مقاطعهكاري ساختماني كشور و ديگري از طريق كميسيونهاي ساختماني‬
‫كه به كادر فني مجهز بود و تعدادي معمار را هم داشت ‪.‬‬
‫اصول طراحي مبتني بر دو ديدگاه بود ‪ :‬تقليد از گذشته ‪ ،‬يا سازگاري معماري بووا‬
‫زندگي جديد ‪.‬‬
‫مجموعة بناهاي شكل گرفته اطراف ميدان مشق ‪ ،‬حاصل ديدگاه نخست اسووت ‪:‬‬
‫ساختمان تلگرافخانه ‪ 1304 ،‬به دست الگال ‪ ،‬تقليد از نوكقسي سيسووم اروپووا‬
‫ساختمان دادگستري ‪ ،‬تقليدي از معماري گذشتة خود ساختمان بانس ملي بووه‬
‫دست هنريش آلماني ‪ 1311 ،‬با الهام از معماري هخامنشي نمونة نسووبتاً موفووق‬
‫ميان آنها ‪ ،‬ساختمان پست ‪ 1307 ،‬و ‪ 1311‬بناي وزارت امور خارجووه بووه دسووت‬
‫الگال با چشمداشتي به بناي كعبة زرتشت هخامنشي كاخ شووهرباني ‪ ،‬كوواري از‬
‫باقليان كه افراطيترين برداشت از عناصر معماري هخامنشي است ‪ .‬وزارت جن‬
‫‪ ،‬عمارت دبت كل و همچنين كتابخانة ملّي نمونههاي ديگري از اين ديدگاه است‬
‫‪ .‬همچنين موزة ايران باستان ‪ ، 1314 ،‬ادر آندره گدار كووه بووه گفتووة خووودش در‬
‫طراحي آن لحظهاي از انديشيدن به طاق كسري غافل نبوده اسووت ‪ .‬دبيرسووتان‬
‫فيروز بهرام ‪ ، 1311 ،‬به دست جعفرخان معمارباشي ‪ ،‬دبيرستان انوشيروان دادگر‬
‫‪ 1313 ،‬و ‪ ، 1315‬و قسوومتي از دبيرسووتان كووالج ‪ ، 1313 ،‬هوور دو بووه دسووت‬
‫مسيوماركف در زمرة معماريهايي از اين دستند ‪.‬‬
‫باالخره در سال ‪ ، 1314‬طراحي از سوي يس معمار جوان ايرانووي تحصوويل‬
‫كردة فرانسه كه پز از ‪ 17‬سال به كشور بازگشته بود ‪ ،‬يعني طوورح پيشوونهادي‬
‫وارطان هوانسيان براي هنرستان دختران ‪ ،‬برنده اعقم شد ‪ .‬در واقع ايوون بنووا را‬
‫مي توان حركت نويني در معماري ايران دانست كه كامقً در روند معماري موودرن‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫رايج در دنيا به دست داده شده بود ‪ .‬پز از آن اين نوع معماري بووه سوورعت در‬
‫ستير انواع معماري ‪ :‬بناهاي مسكوني ‪ ،‬تجاري اداري و جووز آن شوويوع يافووت و‬
‫نتيجه آن بوده است كه امروز شاهد آنيم ‪.‬‬

‫دورة بعدي از سال ‪ 1320‬و آغاز حكومت پهلوي دوم شروع مووي گووردد و تووا‬
‫اواخر دهة چهل ادامه مي يابد و كارهاي معماري مهم عمدتاً بدست چند معمووار‬
‫سوويحون و عبوود العزيووز فرمانفرماييووان‬ ‫ايراني مانند محسن فروغي ‪ ،‬هوشوون‬
‫ساخته مي شود ‪ .‬در اي ن گونه كارها به گذشتة معماري ايران توجه مووي گووردد و‬
‫اين توجه كيفيت بهتري نسبت به دورة قبل دارد و در آنها كوشش ميشود كه از‬
‫هندسه و الگوهاي معماري ايران استفاده شود ‪ .‬يكي از برجسته ترين كار هوواي‬
‫سيحون است ‪ .‬اين دوره نيز‬ ‫اين دوره مقبرة بو علي سينا در همدان كار هوشن‬
‫به هر حال نمي تواند كار مهمي را در بكارگيري اصول و مباني اسووقمي ايووران و‬
‫تكامل آن انجام دهد ‪.‬‬

‫دورة ديگر از اواخر دهة چهل آغاز مي گردد و تا آستان پيروزي انققب ادامه‬
‫مي يابد و همزمان با دوره اي است كه معموواراي موودرن سووالهاي آخوور خووود را‬
‫ميگذراند و اصوالً در معماري مدرن نيز يس جريان تاريخ گرا پديد مي آيد ‪.‬چند‬
‫معمار ايراني كوشش در پديد آوردن آداري در پيوند با معموواري گذشووتة ايووران‬
‫بعمل مي آوردند كه در سطح باالتري نسبت به آدار مشابه كه قبل از آن در ايران‬
‫پديد آمده بود ‪ ،‬قرار داشت و از نمونه هاي خوب آن مركز آموزش مديريت كووار‬
‫نادر اردالن و موزة هنرهاي معاصر كار كامران ديباست‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫پز از شروع جريانهاي فرامدرن در معماري جهووان ‪ ،‬كووه همزمووان بووا پيووروزي‬
‫انققب اسقمي در ايران بود‪ ،‬دو موضوع به موازات هم دورة جديدي از معماري را‬
‫در ايران بوجود آورد ‪.‬يكي اينكه اصوالً پز از پيروزي انقووقب معموواران ايرانووي‬
‫سعي كردند كه معماري ايران را به سوي يس معماري با هويت مستقل متكي بوور‬
‫ميراث معماري گذشتة خود هدايت كنند و ديگر اينكه مباني معماري فراموودرن‬
‫نيز توجه جدي به معماري گذشتة سوورزمينها را مطوورح مووي سوواخت ‪ .‬ايوون دو‬
‫موضوع دست بدست هم دادند و آداري در ايران بوجود آمدند كه سبس وسليقة‬
‫معماري فرامدرن را با توجه به عناصر معماري گذشتة ايران ( بخصوص معموواري‬
‫بعد از اسقم ) در خود داشتند ‪ ،‬لكن برخورد آنهووا بووا معموواري گذشووتة ايووران‬
‫برخورد چندان عميقي نبود بخصوص كه عناصر كليشه اي معماري فرامدرن نيووز‬
‫به وفور در اين آدار بكار گرفته شده بودند ‪.‬‬
‫آنچه كه بصورت بسيار گذرا در مورد بخشي از معماري معاصر ايران كه به ميراث‬
‫معماري گذشته توجه داشت مطرح شد ‪ ،‬دو نكتة اصوولي را در معموواري معاصوور‬
‫ايران نشان مي دهد ‪:‬‬
‫‪ -1‬معماري معاصر ايران در بخش عمدة خود همواره در دغدغة توواريخ معموواري‬
‫ايران را داشته و تقشهايي را در جهت پيوند به معماري گذشته و تووداوم آن‬
‫بعمل آورده است ‪.‬‬
‫‪ -2‬توجه معماري معاصرايران به معماري گذشته ‪ ،‬بيشتر سطحي و ظاهري بوده و‬
‫توجه عميق به روح كلي و همچنين اصول و مباني آن و بكارگيري اين اصووول‬
‫و بخصوص تكامل آن را چندان در خود نداشته است ‪.‬‬
‫دغدغةپيوند با گذشته وعدم توفيق اساسي در بوجود آوردن يس جريان معماري‬
‫كه بتواند به صورت صحيح در ادامه و تكامل تاريخ با ارزش معماري ايران باشد و‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫سهمي را در معماري معاصر جهان به خود اختصاص دهد و حتي بتواند سهمي در‬
‫پيشبرد معماري امروز جهان داشته باشد ‪ ،‬موجب شد كه در دهة اخير برخووي از‬
‫معماران ايران ‪ ،‬با تكيه بر تجربيات و تقشووهاي معموواران دهووه هوواي گذشووته ‪،‬‬
‫تقشهاي جديدي را در اين زمينه آغاز كنند و بووه صووورت جريوواني در معموواري‬
‫امروز ايران درآيند ‪.‬‬
‫متأسفانه به علت عدم پيوند جدي بين اين معماران و عدم تبادل نظر و فكر ‪ ،‬به‬
‫رغم ديدگاههاي مشترك بسياري كه در كارها و ديدگاههاي آنها مي توان ديوود ‪،‬‬
‫هنوز اين جريان شكل مشخصي به خود نگرفته و مباني نظووري خووود را تنظوويم‬
‫نكرده است ‪.‬‬
‫در ابتدا در مورد معماري ‪ ،‬بايد به اين نكتة مهووم اشوواره كوورد كووه معموواري در‬
‫سرزمينهاي مختلف و همچنين در زمانهاي گوناگون بووا پوورده هوواي سوونگين از‬
‫يكديگر جدا نشده است‪ ،‬اگر چه هر سرزمين و هر زماني معماري خاص خووود را‬
‫داشته است و در آينده نيز خواهد داشت‪ ،‬لكن در تحليلي رف خطوط واحوودي‬
‫كلية آدار معماري را در تمامي زمانها و تمامي سرزمينها به يكووديگر پيونوود مووي‬
‫دهد ‪ .‬تمامي آدار با ارزش معماري ‪ ،‬زماني كه با يكديگر و يكجا نگريسته شوند ‪،‬‬
‫داراي دو ويژگي اصلي اند ‪:‬‬
‫اول اينكه در مجموع معماري جهان سيري تكاملي را نشووان مووي دهوود كووه‬
‫تم امي عناصر به عنوان اجزاي اين سير تكاملي به نظر مي آيند و مشخصووة ايوون‬
‫سير تكاملي عظيم كه در بيش از چند هزار سال معماري رخ داده است ‪ ،‬حركووت‬
‫عمومي آدار معماري به موازات حركت كلي جهان هستي ‪ ،‬يعني حركت كيفيووت‬
‫مادي به كيفيت روحي و – به بيان معمارانه – كم كردن ماده و افزايش فضاست ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫دوم اينكه ‪ :‬در تمامي آدار معماري يس وجووه مشووترك وجووود دارد و آن رخ‬
‫دادن خققيت در اين آدار است ‪.‬اين خققيت به دو شكل در ادر معماري بروز مي‬
‫كند ‪ :‬يكي خققيت نظري ‪ ،‬يعني آن مبناي فكري كه ادر معماري بوور اسوواس آن‬
‫نظرية خود را استوار مي سازد و ديگر خققيت فضايي كووه بخووش معمارانووة آن‬
‫است ‪ .‬هر ادر معماري كه فاقد خققيت باشد ‪ ،‬نمووي توانوود جووايي را در سلسوولة‬
‫عظيم آدار تاريخي معماري جهان به خود اختصاص دهد ‪.‬‬
‫دو ويژگي مذكور كه به آن اشاره شد ‪ ،‬پيوند وسيعي را بين آدار معماري – چه در‬
‫سرزمينهاي مختلف و چه در زمانهاي متفاوت – با يكديگر برقوورار مووي سووازد و‬
‫معماري بطور كلي نوعي كيفيت جهاني پيدا مي كند ‪ ،‬لكن دقيقواً در چووارچوب‬
‫اين جريان وسيع به هم مرتبط معماري ‪ ،‬اجزاي آن كه در سوورزمينها و زمانهوواي‬
‫و طعم زمان و سرزمين خود را به خود‬ ‫مختلف اتفاق افتاده اند ‪ ،‬توانسته اند رن‬
‫گيرند ‪.‬به اين ترتيب همواره ادر معماري ‪ ،‬هم كيفيت جهاني ( به معناي بي زمووان‬
‫و بي مكان ) دارد و هم كيفيت معين زماني و سرزميني ‪.‬‬
‫بدين ترتيب از طرفووي مرزبنووديهاي خشووس زموواني بووه عنوووان سووبس هووا و‬
‫مرزبنديهاي خشس سرزمينها به مثابه سنتهاي معماري صحيح نيست و از طرفي‬
‫ديگر جهاني شدن معماري به صورت يكدست شوودن و هوويچ گونووه تعلقووي بووه‬
‫سرزمين معين نداشتن ‪ ،‬مردود است ‪.‬از همين جاست كه مي توان ارتباط عميقي‬
‫را بين معبد دير البهاري مصر با خانة كوفمن رايت و بين صومعة التورت با مسجد‬
‫سلجوقي ايران درك كرد ‪.‬‬
‫ضمناً ب ا اين مقدمه مي خواهيم از تصور نادرست معماري سنتي به معناي بخشي‬
‫از معماري كه فقط به يس سرزمين معين توجه دارد و مسووير خووود را جووداي از‬
‫معماري سرزمينهاي ديگر طي مي كند ‪ ،‬جلوگيري كنيم و وجووود پيونوود بسوويار‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫عميقي را بين آدار معماري سرزمينهاي مختلووف در عووين حفو ويژگووي هوواي‬
‫سرزميني آنها بيان كنيم ‪.‬‬
‫بدين ترتيب است كه من ضمن اين كه اين جريان معماري را متعلق به ايران و در‬
‫روند تكامل معماري گذشتة ايران مي دانم ‪ ،‬آن را خارج از جريان كلي معموواري‬
‫امروز جهان نيز تصور نمي كنم ‪.‬از نظر من مباني نظري اولين آداري كه بر ادر اين‬
‫جريان پديد آمد بر اين استدالل استوار بود كه ‪:‬‬
‫تحليل معماري ايران نشان مي دهد كه به رغم كثرت ‪ ،‬تنوع وپيچپدگي بناهووا ‪،‬‬
‫اصول ‪،‬مباني و الگوهاي نسبتاً معدودي در طول زمان به گونه هاي مختلف در اين‬
‫معماري به كار گرفته شده اند ‪ .‬افزون بر آن اين نتيجه بدست مي آيد كه تكامل‬
‫مع ماري ايران بيشتر بر تعالي اين اصول ‪ ،‬مباني و الگوها در جريان نوعي فعاليت‬
‫هوشمندانه و ماهرانه استوار بوده است تا ايجاد آنها ‪.‬با پذيرش ايوون اموور ‪ ،‬ايوون‬
‫پرسش پيش روي قرار مي گيرد كه آيا نمي توان در معماري امروز ايران نيووز بووه‬
‫همان اصول و مباني و الگوها پرداخت و آنها را در جريان فعاليتي خووقق تكاموول‬
‫بخشيد و به پيش برد ‪ .‬پاسخ مثبت به اين پرسش بود كه موجووب شوود در ايوون‬
‫طرحها اصول و مباني معماري گذشته ايران مبناي كار قرا ر گيرد ‪.‬‬
‫به عقوه ‪ ،‬از بررسي و تحليل عناصر و الگوها تاريخ معماري ايووران ايوون نتيجووه‬
‫حاصل ميشود كه عناصر و الگوهاي مذكور اگر چه هوور يووس در دوره معينووي از‬
‫تاريخ معماري اين سرزمين خلق گرديده اند ‪ ،‬لكن با حضور ممتد در دوره هوواي‬
‫بعدي ‪ ،‬تكامل و پااليش يافته ‪ ،‬داراي هويتي مستقل از زمان شده اند ‪.‬‬
‫اينها مفهوم عامي را از يس الگو و يا يس عنصر در معماري ارائه ميكنند كه شأن‬
‫تجر يدي يافته و داراي تصويري ذهني و حامل بار عاطفي است ‪ .‬اگر بپذيريم كه‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫اين كيفيت به زمان وابسته نيست ‪ ،‬بار ديگر اين اجازه را خواهيم يافت كه آنهووا‬
‫را در شكل تجريدي خود در معماري امروز مورد استفاده قرار دهيم ‪.‬‬
‫بدين ترتيب برخي از كارها طراحي گرديدند كه در آنها الگوهاي معماري قديمي‬
‫ايران با برداشتي جديد به كار گرفته شده بود كه برخي ازنمونووه هوواي بووارز آن‬
‫عبارتند از ‪:‬‬
‫سه طرح ارائه شده براي فرهنگستان هاي جمهوري اسقمي ايران كار ميرميران ‪،‬‬
‫كار علي اكبر صارمي و كار داراب ديبا‪ ،‬مركز ورزشي رفسنجان كار ميرميران‪ ،‬دو‬
‫طرح ارائ ه شده براي موزه بزرگ تاريخ خراسان كار محمد امين مير فندرسكي و‬
‫كار مشترك مژگان صولتي و محمد حسن مؤمني ‪ ،‬و هنرستان هنر هاي تجسمي‬
‫كرج كار علي اكبر صارمي ‪.‬‬
‫در طرحهاي بعدي اين جريان تنها به اصول و مباني معماري ايران و الگوهاي بووه‬
‫ايران به صورت كلي توور كووه‬ ‫كار گرفته شده در آن اكتفا نشده ‪ ،‬بلكه به فرهن‬
‫شامل اسطوره ها ‪ ،‬مفاهيم ‪ ،‬مضامين و خاطره هاي فرهنگي نيووز هسووت و پوواي‬
‫ساير زمينه هاي هنر چون شعر و ادبيات را به ميان مي آورد ‪ ،‬توجووه شووده و از‬
‫آنها به عنوان دستمايه هاي خققيت فكري ادر معماري استفاده گرديده است ‪.‬‬
‫در اينجا ا ين نكتة مهم بايد توجه داده شود كه مفاهيم و مضامين فرهنگي نبايد‬
‫به صورت مستقيم در مرحلة خققيت فضايي قرار گيرند و تبديل به ادر معموواري‬
‫شوند بلكه بايد در يس روند خققيت فكري از يس مرحلة تجريدي عبور كنند و‬
‫به بيان و يا ايدة معمارانه بدل گردند و پز از آن خققيت فضايي ‪ ،‬تقش خود را‬
‫در جهت تحقق بخشيدن به اين ايدة معمارانه آغاز مي كند ‪.‬‬
‫كارهاي برجسته اي كه در اين روند طراحي گرديدند ‪ ،‬عبارتند از ‪ :‬سه طرح ارائه‬
‫شده براي كتابخانة ملي ايران كار ميرميران‪ ،‬كار كامران صفامنش و كووار فرهوواد‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫احمدي ‪ ،‬ترمينال فرودگاه بين المللي امام خميني كار بهرام شيردل ‪ ،‬باغ جهووان‬
‫نماي شيراز كار محمد رضا نسرين ‪ ،‬موزة ملي آب ايران كار مشترك ميرميران و‬
‫بهرام شيردل ‪ ،‬موزة دفاع مقدس اصفهان كار حسين شيخ زين الوودين و برخووي‬
‫طرحهاي ديگر ‪.‬‬
‫در پايان بايد دو نكتة اساسي را در تشريح بيشتر اين نوع معماري اضافه كنيم ‪:‬‬
‫اول اينكه مفاهيم ‪ ،‬اسطوره ها ‪ ،‬مضامين وديگر توليوودات فكووري اشووتراكات‬
‫زيادي در فرهنگهوواي مختلووف دارنوود و عموودتاً مفوواهيم واحوودي انوود كووه در‬
‫سرزمينهاي مختلف به صورتهاي گوناگون بيان شده و به تصوير آمده اند ‪ .‬از اين‬
‫رو زماني كه معماري در جهت تجسم و پرداختن به آنها قرار گيرد ‪ ،‬ادر معموواري‬
‫خواه نا خواه كيفيتي فراتر از سرزمين معين مي يابد و به نوعي جهاني مي گردد‬
‫‪ ،‬بخصوص اگر مفاهيمي كه دستماية كار قرار گرفته اند مربوط به مقوووالت كلووي‬
‫هستي باشند ‪.‬‬
‫دوم اينكه فرمها و فضاهاي معماري اگر چه در ابتدا در جهت تجسم بخشي به‬
‫مفاهيم معيني خلق مي شوند ‪ ،‬لكن به علت خاصيتي كه بطور كلي در فرم و فضا‬
‫وجود دارد – و بخصوص آن بخشي از خققيت فضايي كه اصوالً خارج از كنترل و‬
‫آگاهي طراح صورت مي گيرد – به سادگي ميل به افادة مفاهيم ديگري نيووز مووي‬
‫كنند ‪.‬‬
‫تجربه نشان مي دهد كه هر اندازه قدرت فضايي و شكلي ادر معمار بيشتر و غني‬

‫تر باشد ‪ ،‬به همان اندازه توانايي بيشتري را براي به خود گيري و ارائووة مفوواهيم‬

‫مختلف نشان مي دهد ‪ .‬با توجه به دو نكتة پيش گفته است كه وقتي به چند كار‬

‫اين جريان نگاه مي كنيم ‪ ،‬اگرچه روح كلي سرزمين ايران و آن مفاهيم اوليه اي‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫را كه مدّ نظر بوده است در آن مي يابيم ‪ ،‬ليكن به هيچ وجه آن را مقيّد بووه يووس‬

‫سرزمين معين و يا يس مفهوم معين نمي بينيم و ارتباط آن را با ديگر سرزمينها‬

‫و ديگر مفاهيم احساس مي كنيم و از اين رو اين كارها خصلت جهوواني بووودن از‬

‫خود نشان مي دهند ‪.‬‬

‫برسي آدار دو معمار معاصر ايراني‬

‫الف ‪ -‬فرهاد احمدي‬
‫فرهاد احمدي فارغ التحصوويل رشووته معموواري و شهرسووازي دانشووكده‬
‫هنرهاي زيباي دانشگاه تهران در سال ‪1356‬است‪ .‬وي پز از انققب اسقمي‪,‬كار‬
‫خود را با ساخت مجموعه هاي مسكوني و خوودماتي در منوواطق محووروم اسووتان‬
‫تحميلي نيز در بازسازي مناطق جنگي شروع كرد‪.‬‬ ‫خراسان‪,‬و بعد از وقوع جن‬
‫طراحي غرفه ايران در نمايشگاه جهاني تسوكوباي اپن نكات قابل توجهي را در‬
‫ديگاه وي نسبت به تبيين ارزش هاي فرهنگي و مفهووومي هنوور ايووران در برابوور‬
‫دستاوردهاي تكنولو يكي كشورهاي صنعتي جهان‪ ,‬در معرض تماشوواي همگووان‬
‫در ايوون منطقووه‬ ‫قرار دارد‪ .‬طرح مركز فرهنگي دزفووول در حووين وقوووع جنو‬
‫جنگي‪,‬نقطه عطفي محسوب گرديد كه سالها بعد به عنوان طرح برگزيده معماري‬
‫معاصر ايران‪,‬از سوي برگزار كنندگان همووايش دو سوواالنه بووين المللووي كشووور‬
‫نرو (‪ )1998‬براي ارائه در جمعي از معماران بووين المللووي و همچنووين در بنيوواد‬
‫معماري آقاخان معرفي گرديدكه در پايان به تفصيل شرح داده خواهد شد‪.‬‬
‫طرح و اجراي و مراكز فرهنگي در شهرهاي برجسته ايووران ‪ -‬نظيوور اصووفهان و‬
‫تبريز ‪ -‬وبازسازي و گسووترش ال گلووي (مجموعووه توواريخي در تبريووز) و مركووز‬
‫فرهنگي – تجاري كرمان‪ ,‬طرح غرفه هوواي ايووران در نمايشووگاه هواي جهوواني‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫مكزيس‪,‬دبي‪,‬آلمان و ايتاليا‪,‬كه در اين ميان شايد برجسته ترين آنهووا نمايشووگاه‬

‫جهاني كره (‪ )EXPO,93‬باشد‪ ,‬از مهمترين كارهاي او در دهه گذشته است‪.‬‬
‫از اخرين طرح هاي او در سال هاي اخير‪,‬چند نمونه در اينجا معرفي مي شوند كه‬
‫عبارتند‬
‫ايران‬ ‫از‪ :‬طرح كتابخانه ملي ايران(مسابقه‪ ,)1374,‬كتابخانه نسخ خطي و فرهن‬
‫در پاكستان (مسابقه‪)1375,‬طرح مركز مديريت صنعتي كردان (مسووابقه‪)1376,‬‬
‫سفارتخانه و منزل سفيرايران در سئول(كره جنوبي‪.)1378-9,‬‬
‫منظور از اين بررسي آن است كه نشان داده شود چگونه معاني و مفوواهيم ويووژه‬
‫ايران در صورت ها و كاركردهاي گوناگون اين آدار نمود يافته و معموواري‬ ‫فرهن‬
‫را از صورت نثر و نظم خارج ساخته و به دنياي شعر برده است‪.‬‬
‫سيماي چهار طرح اول‪ ,‬با توجه به اينكه فضاهايي عمومي اند‪ ,‬از نظر ظاهري بووه‬
‫هم نزديس ترند و طرح پنجم‪ ,‬به دليل خصوصي بووودن و ويژگووي مسووكوني آن‪,‬‬
‫داراي شكل متفاوتي است‪ .‬در عين حال ‪ ,‬همان گونه كه خواهيم ديد‪,‬درهمه آنها‬
‫از اصول دابت در اعتقادات و باورهاي آييني و مذهبي ايران پيروي شده‪ ,‬در عين‬
‫حال كه صورتي امروزين را با استفاده از فن آوري و مفوواهيم مطوورح درمعموواري‬
‫معاصر به نمايش گذاشته است‪ .‬شكل نمووادين و رمزگونووه آنهووا‪ ,‬درمواجهووه بووا‬
‫مخاطبان متعلق به فرهنگهاي متفاوت‪ ,‬حامل معاني گوناگون و متنوعي است كه‬
‫كدگذاري چند جانبه اي در خود دارد‪.‬براي شناخت اين كد گذاري‪,‬ذكر مقدماتي‬
‫ضروري مي نمايد‪.‬‬
‫در ايران ‪,‬هنر به منزله عالم مثال‪,‬و جهان واسطه ميان عووالم روحوواني و خوواكي‬
‫شناخته مي شد‬
‫و ادر هنري به مثابه آينه اي تلقي مي گرديد كه "عالم معنا "را در"ماده" باز مووي‬
‫تابانيد‪,‬به گونه اي كه ديگر عرصه هاي زندگي بشر خاكي نيز از قلمرو روحاني آن‬
‫تفكيس ناشدني مي نمود‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫صورت هاي معماري و باغسازي و شهرسازي نيز از خصوصيت صدور وحدت بووه‬
‫كثرت‪ ,‬شكل ميگرفت واز خصلتي نمووادين و تمثيلووي در بيووان ايوون نكتووه‪ ,‬بووه‬
‫صورت"مانداال"به دور "مركزدروني "متجلي ميگرديد‪.‬‬
‫در جهان غرب‪,‬مارتين هايدگر‪,‬فيلسوف معاصر آلماني كه نظريات هنري بسياري‪,‬‬
‫متادر از انديشه فلسفي اوست‪ ،‬در باز گرداندن هنر به عالم معنا در جهاني كه در‬
‫تقش براي پديد آوردن "فرم محض"خالي از معنا مي نمود‪,‬به جهان شاعران پناه‬
‫برد و در آرزوي تصوير ساختن "سكونت شاعرانه انسان بر روي زمين و در زيوور‬
‫آسمان "از مفاهيم شاعرانه در ادبيات و صورتهاي از معماري كمس گرفت‪.‬‬

‫وي در مقاله اي تحت عنوان "سرچشمه ادر هنري "چنين نوشت‪:‬‬

‫يس بنا‪ ,‬يس معبد يوناني‪ ,‬چيزي را تصوير نمي كند‪ :‬در ميان شووكاف صوخره اي‬
‫دره به سادگي بر پا است‪ ...‬اين بنا تجلي خداوند را در خود جاي داده اسووت و در‬
‫اين پوشيدگي به أن اجازه مي دهد از داخل رواقي گشاده به محيطي مقدس سر‬
‫بر افرازد‪ ...‬بنا با ايستادن آنجا در زمين صخره آرميده است‪.‬اين آرميدن بناسووت‬
‫كه راز صخره را از بي شكلي أن بيرون مي كشد و در همان حووال از آن حمايووت‬
‫مي كند ‪...‬‬
‫در چيزهاي كه پديد مي أيند‪ ,‬زمين به مثابه عامل پناه دهنده حاضر است‪ .‬معبد‬
‫آنجا بر پا است‪,‬به جهاني گشوده شده و درعين حال‪,‬اين جهان را به سوي زمين‬
‫دوباره باز مي گرداند‪,‬و خود فقط به مننزله زميني بومي ظاهر مي شود‪...‬‬
‫ح ال با توجه به اين مقدمات‪,‬طرحها را مورد بررسي قرار ميوودهيم‪:‬در سووه طوورح‬
‫اول كه مقر آنها در بستري طبيعي گسترده است‪,‬چنانكه ديده مي شود‪,‬در حيطه‬
‫اي بريده شده‪ ,‬شكافي در دل خاك پديد آمده و تمثيلي از كوووه را در محيطووي‬
‫هاي باستاني‪ ,‬رفتن بووه دل كوووه و پنوواه‬ ‫مقدس تداعي مي كند‪.‬در غالب فرهن‬
‫بردن به شكاف غارها‪ ,‬نمادي از تمركز به درون و مكاشفه حاصل از آن محسوووب‬
‫مي شود‪ .‬بدين ترتيب‪ ،‬صورت محدود هنووري در سوويطره زمووان خويش‪,‬محموول‬
‫حقيقتي ابدي قرار مي گيردو به ساحت معنا راه مي يابد به گونه اي كه حقيقووت‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫در زيبايي آن متجلي مي شود‪ .‬به گفته هايدگر"شكاف نمي گذارد كه رقيبووان از‬
‫هم بپاشند‪ ,‬بلكه تقابل اندازه و مرز را به نظم كلي خودشان در مي آورد‪.‬‬
‫فضا به عنوان نمادي از هستي "ازلي و كيهاني"است و انسان به منزله عالم ص ير‬
‫در كانون اين فضا‪ ,‬كه منظري از عالم كبير را درچشم انداز آييني مي سازد‪ ,‬قرار‬
‫مي گيرد‪ .‬در اين نوع فضاي نظام يافته‪,‬جهت يابي فضايي‪,‬جهت حركتي را معني‬
‫دار مي سازد‪ ,‬تا واسطه اي ميان جهان بيرون و جهان درون باشد و به قلب معنووا‬
‫راه يابد‪ .‬شكاف در بخش آغازين خود پهن و فراخ است و با پيشووروي در كووانون‬
‫شدن ‪ ,‬سمت يابي به فضاهاي اصوولي‬ ‫اصلي به صورت نشانه اي جهت دار‪,‬با تن‬
‫مجموعه را مي نماياند‪.‬در عين حال پز از رسيدن به كانون اصلي دو جهت باال و‬
‫پايين در مقابل يكديگر و فراروي مخاطب قرارمي گيرند‪ :‬يكووي بووا نشووان دادن‬
‫جهت به سمت باال‪,‬آسمان را متذكر مي شود و ديگري با رسوخ كردن در رفوواي‬
‫خاك‪,‬زميني بودن انسان را تداعي مي كند‪.‬اين گونه قرارگيري در فضووا نشووانگر‬
‫همان تعادل اوليه اي است كه تمامي مخلوقات خاكي را با تاكيوود بوور نيروهوواي‬
‫طبيعي مودر بر چنين وجودي (محورهاي كارتزين و نيووروي جاذبووه )در بوور مووي‬
‫گيرد‪ .‬نظم كيهاني در تعامل با محيط انسان ساز و برجسته كردن نقوواط بلنوود در‬
‫كنار نقاط فرو رفته ‪ ,‬حسي تشديد شده از مكان را فراهم مي آورد‪ .‬كانون اصوولي‬
‫در اين بناها‪,‬نقطه اي مركزي درداخل فضايي است كه بووه شووكلي مركووز گريووز‬
‫نسبت به حيطه ج رافيايي محيط بر آن استقرار يافته است‪.‬‬
‫اين امر در گردش دوراني حركت هاي مواجي كه جهووت نووورگيري از سووقف در‬
‫فضاي اصلي كتابخانه ملي ايجاد شده‪ ,‬مشهود است‪:‬و نيز در حركووت چرخشووي‬
‫ايران‬ ‫فضايي با قاعده مربع شكل درون قاب مربع شكل ديگري در خانه فرهن‬
‫و همچنين با جويباري پيچان از درياچه اي نمادين در قله تپه اي كووه در سووطح‬
‫باالتري به درون مخزن كتابخانه و فضاي مطالعه همين طرح رسوخ مي كند‪,‬تبلور‬
‫يافته است‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫در طرح مركز مديريت صنعتي‪ ,‬همين حركت پيچان به دور حجمي بلوووري‪ -‬كووه‬
‫نمادي از كوه را در قالب گنبد مخروطي شكل و شفاف نمازخانه نشان مي دهد –‬
‫ديده مي شود‪.‬‬
‫در طرح سفارتخانه نيز شكافي مايل در محورهاي سه گانه (دكارتي)‪ ,‬كه تاكيد بر‬
‫محور عمودي آن با شدت بيشتري صورت گرفته‪ ,‬گويي با مخروطووي از نووور‪ ,‬دل‬
‫خاك(ماده)را مي شكافد و به درون آن نفوذ مي كند‪ .‬حركووت سووقف و ديووواره‬
‫بلورين از نقطه اي در كف زمين آغاز مي شود و به سوي حجم باال رونده شيشووه‬
‫اي كه باالبر را در خود جاي داده‪ ,‬به نقطه اي مشخم در باالترين نقطه بنا‪ ,‬بووال‬
‫مي گشايد كه بر حركتي مضاعف به درون فضووا اسووتوار اسووت‪ .‬تيووزه شووفاف و‬
‫مستوي آن در تداوم حركت استوانه نوري‪ ,‬جهت رو به آسمان و بوواال را تشووديد‬
‫مي كند‪.‬‬
‫حركت چرخشي در خانه سفير از حركت مارپيچي (اسووپيرالي) پلووه بووه عنوووان‬
‫فضاي مركزي‪ ،‬در قلب مجموعه پديد آمده كه ضمن حركت پيچشي خووود‪ ,‬بوه‬
‫سمت باال گشايش مي يابد و درحركت معكوس بر روي حوض آبي متمركووز مووي‬
‫گردد‪ ,‬و نور را از فضاي خالي اطراف خود به داخل مجموعه راه مووي دهد‪.‬بووه دور‬
‫آن نيز شكلي از چليپا ديده مي شود كه خود تمثيلي از نور و آتووش اسووت و در‬
‫عين حال دو نظريه مكمل"وحدت در كثوورت "و "كثوورت در وحوودت" در نقطووه‬
‫مركزي آن به مثابه نقطه ظهور "مقام الهي "جمع مي شودو نيز نمادي از زنوودگي‬
‫جاودان محسوب مي شود و به عنوان طلسم باطل كننده چشم زخم‪,‬دوركننووده‬
‫هرگزندي است‪ :‬همچنين در بردارنده سه شكل هندسي بنياني است يعني دايره‬
‫– تصور گردش خورشيد – و صليب متشكل از تقاطع محورهوواي جهووات اصوولي‬
‫است‪ ,‬و نيز مربعي كه اين محورها مي سازند‪ .‬ايوون خووود نمايووانگر جهووت يووابي‬
‫هاي مختلف شناخته شووده اسووت‪.‬از‬ ‫عالمگير و جهانشمولي است كه در فرهن‬
‫سويي تمثيل انسان كامل و نشانه اي از لطف بي كران خالق است كه با فداكردن‬
‫حق يقت شريف روح براي اين عالم ظلماني‪ ,‬ظلمت را به نووور مبوودل سوواخت‪ .‬راه‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫يافتن نور به داخل فضاي تاريس و تمركز آن بر روي آب مهرابه هاي آييين مهوور‬
‫را در خاطر زنده مي كند‪.‬‬
‫در همين معنا‪ ,‬نفوذ نور به درون فضاهاي پر‪ ،‬و زيبايي جلوه نور همان حقيقتي را‬
‫به ياد مي آورد كه در ظرف وجود گنجيده است‪.‬‬
‫عووالم‪,‬‬ ‫حركت و دوران و چرخش به دور مركزي از نور‪ ,‬شركت در رقم هماهن‬
‫براي يافتن راه به سوي كمال حق است‪.‬‬
‫ايووران در پووا‬ ‫نكته در خور توجه ديگر در سه طرح كتابخانه ملي‪,‬خانه فرهنو‬
‫كستان و مركز مديريت صنعتي (به دليل قرار گرفتن در بستري وسيع از زمووين‬
‫بكر) آن است كه بخش انسان ساخت با خط برش موربي بريده شده كه صوواف و‬
‫تيز است‪ ,‬در حالي كه بخش طبيعي مقر طرح با خطوط نوورم و منحنووي در كنووار‬
‫فضاي حايل قرار مي گيرد‪.‬‬

‫مايل بودن خطوط برش در عين راستي و صافي برنده آن‪ ,‬به گونه اي اسووت كووه‬
‫مرز ميان محيط مصنوع و طبيعت را درهم مي آميزد‪.‬‬
‫نوربرگ شولتز در تحليل گفتاري از هايدگر مي نويسد كه زمين به مثابه تجسوود‬
‫به چيزها مرزي را ارائه ميكند‪ .‬هايدگر خود ميگويد‪":‬مرز‪,‬آن نيست كه چيزي در‬
‫آن متوقف شود‪ ,‬بل همان گونه كه يونانيان در يافتند‪ ,‬آن است كه چيزي ظهووور‬
‫خود را از آن شروع مي كند‪.‬‬
‫درهم غلتيدن طبيعت با بخش ساخته انساني ‪,‬ساختاري را پديد مي آورد كه در‬
‫آن ‪ ,‬هم طبيعت بكر حضور دارد و هم دخالت انسووان مشووهود اسوت ‪ :‬چنانكووه‬
‫نمودي از تقابل دوتايي ها در هستي را تداعي مي كند‪ .‬در اينجا شووكل طبيعووي‬
‫زمين در ادر دخالت انسووان دگرگووون شووده و شووكل هندسووي منظمووي يافتووه‬
‫است‪.‬طبيعت هرگز مشابه و يكسان نيست‪ .‬اما هندسه منظم حاصل از سوواخت و‬
‫دخالت انسان مي تواند در تبعيت از آن‪ ,‬گاه نظم را بشكند و در آن درآويزد تا به‬
‫عالم خيال راه يابد‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫در هر سه طرح ياد شده‪ ,‬عاملي ارتباطي ميان بخش هاي مصنوع و طبيعي نيز به‬
‫چشم مي خورد كه در كتابخانه ملي و مركز مديريت به صورت پل هايي متقاطع‪,‬‬
‫ايران به صورت مجموعه اي پديد آمووده از تعوودادي سووتون و‬ ‫و در خانه فرهن‬
‫ديواري طويل و مورب به عنوان نمادي از دروازه‪ ,‬طبيعت را با بنا ارتباط مي دهد‪.‬‬
‫پل در گذر از راه عقل در گفت و گويي رمزي در طبيعت‪ ,‬با ايجاد شكاف به مركز‬
‫بناها راه مي گشايد‪ .‬پل مكاني را پديد مي آورد كه به محيط اطراف خووود تعووين‬
‫مي بخشد‪ .‬پل به منزله ارتباط ميان زمين وآسمان يا قلمروي بووه قلمروديگوور و‬
‫ارتباط بشر با الوهيت‪ ,‬نشانه گذر از سطحي به سطح ديگر اسووت‪ .‬بنووابراين بووار‬
‫ديگر مفهوم چهارگانه هايدگر(زمين‪,‬آسمان‪,‬خدايان‪,‬فانيان)درخاطر تداعي مووي‬
‫شود‪ .‬پل‪ ,‬محل عبور انسان از جايگاهي موقتي به بهشت جاودان است و نشووانه‬
‫گذر انسان از مرگ به حياط ابدي‪.‬‬
‫ايران‪ ,‬صووورتي از حيوواط‬ ‫عقوه بر اين‪ ,‬در دو طرح مركز مديريت و خانه فرهن‬
‫مركزي – يكي از عناصر شناخته شده معماري ايران – به شكل حياط چند طبقه‬
‫و فرو رفته در دل خاك‪ ,‬كه حوض آبي نيز در ميان دارند‪,‬ديده مي شود‪.‬‬
‫فضاهاي پر و خالي تشكيل شده از وجود اين حياط ها نمايانگر قوس صووعودي و‬
‫نزولي حركت وجود در ديدگاه سنتي است و حكايت از اوج و فرود دارد‪.‬‬
‫همان طور كه گذر از"وحدت به كثرت"قوس نزولي و "كثرت بووه وحوودت"قوووس‬
‫صعودي (مسيري كه از راه آن ‪,‬موجودات آفريووده شووده بووه سرچشوومه اعووقي‬
‫خويش باز مي گردند ) مفهوم زمان دوري را مي ساخت‪ .‬چنان كه "زمان لطيووف‬
‫تاريخ قدسي و مكان لطيف"درون هر دو جهان‪" ,‬واقعيت روحاني و جسووماني "‬
‫در عالم مثال شكوفا مي شد‪ .‬بنابراين "مكووان مثووالي نوووعي نظووم همزموواني و‬
‫استحاله صور است " كه در جهان تاويلي ‪" ,‬برگردان زمان به مكان " معني مووي‬
‫شود‪.‬‬
‫اين حياط ها عقوه بر نشان دادن مسير حركت خورشيد و چرخش نووور‪ ,‬معوورف‬
‫جاي گيري فضاهاي اصلي به دور خود هستند كووه بووه صووورت نشووانه اي بووراي‬
‫تحريس حز بصري عمل مي كنند‪ .‬ريزش آب از فواره هاي حوض و صداي پديد‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫آمده از آن نيز‪ ,‬هم بر انگيزاننده حز شنوايي است و هم ت يير دماي حاصوول از‬
‫وجود آب و پخش ذرات آن در هوا ‪ ,‬حز بساوايي انسووان را متووادر مووي سووازد‪.‬‬
‫ضمن آنكه گل ها و گياهان اطراف حوضچه‪ ,‬عووقوه بوور تحووت تووادير قوورار دادن‬
‫بينايي‪ ,‬انسان را برمي انگيزند تا خم شود و آنها را ببويد‪ .‬اين چنووين اسووت كووه‬
‫كريستوفر الكساندر‪ ,‬كه از پيشاهنگان طرح معنا در معماري است‪ ,‬آنرا كيفيووت‬
‫بدون نام "مي نامد كه سبب مي شود تا بنايي زنده باشد‪:‬‬
‫بنايي كه همه چيز در آن زنده است‪,‬هيچ نيرويي مزاحمووي در خووود نوودارد‪,‬‬
‫مردم (در آن)در آسايش اند‪ ,‬گياهان در آرامش اند‪,‬حيوانات را طبيعووي خووود را‬
‫دنبال مي كنند‪,‬‬
‫نيروهاي فرساينده با نيروهاي طبيعي ترمييم كننده‪ ,‬به نحوي كه طرح بنووا آن را‬
‫تشويق مي كند‪ ,‬در تعامل اند‪ ,‬نيروهاي جاذبه با تركيب تيرها و تاق ها و سووتون‬
‫ها تعادل دارد‪ ,‬و وزش باد‪ ،‬و ريزش طبيعي باران‪ ,‬به نحوي اسووت كووه فقووط بووه‬
‫رويش گياهان كمس مي كند كه به داليلي خود با ترك سنگفرش هووا در تعووادل‬
‫اند‪ ,‬زيبايي ورودي‪ ,‬بوي روزها در اتاق بيروني هنگام شب‪...‬‬

‫اين حياط ها در عمق زمين فرو رفته اند تا پناهگاه خنكي را در تابستان و فضاي‬
‫گرمي را به دورخود‪،‬به هنگام زمستان فراهم آورند‪ .‬از سويي آالچيق هووايي كووه‬
‫براي آرميدن گياهان به روي آنها‪ ,‬در حياط ها تعبيه شده (و به صورت شبكه اي‬
‫مربع شكل در پقن ها ديده مي شود) سايباني را براي آسايش انسان در مواقووع‬
‫لزوم مهيا مي سازند‪ ,‬همان گونه كه در طرح منزل سفير نيز بووه دور حيوواط و در‬
‫كنار آب نماي ورودي قرار گرفته اند‪.‬‬
‫در تمامي طرح ها‪ ,‬دروازه يا آستانه اي فضاي بيرون را درون جدا مووي كنوود تووا‬
‫مرزي را پديد آورد كه پز از گذر از آن مي توان به حووريم داخلووي اجووازه ورود‬
‫يافت‪ .‬در تمام مناسس و آداب مذهبي‪,‬آييني براي ورود به چشم مي خووورد كووه‬
‫مراحل رازآموزي‪ ,‬از آن آغاز مي شود‪ .‬اين آستانه در طرح مسكوني خانه سفير‪,‬‬
‫با گذر از دروازه اي نمادين و عبور از پلي كه بر روي آبنماي حدفاصوول ورودي و‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫حريم خصوصي قرار گرفته‪ ,‬تمثيل يافته است‪ .‬معناي ضمني گذشووتن از آب بووه‬
‫مفهوم پاك شدن نيز هست‪ .‬در اينجا باز هم هايدگر از ارتباط ميووان آسووتانه‪ ,‬و‬
‫مرز سخن گفته و هر دو را يكسان به معنووي مظهوور يووس تفوواوت مووي شوومارد‪.‬‬
‫آستانه‪,‬بيرون و درون را‪,‬در عين جدا كووردن ‪,‬همزمووان وحوودت موي بخشوود‪ ,‬و‬
‫مشخم مي سازد كه چه چيزي بيگانه و چه چيزي خودي است‪.‬‬
‫اما همان گونه كه حقيقت اليه اليه است‪ ,‬به يكباره گشوده نمي شود و حجاب از‬
‫خود بر نمي گيرد‪,‬اين خاصيت در تمامي طرح هاي مورد بررسي نيز ظهووور مووي‬
‫يابد‪,‬به طوري كه در سه بعد حز مي شوند ‪.‬‬
‫بدين ترتيب تادييري كه اين فضاها در برخود اول بر انسان مي گذارند‪,‬تادير ورود‬
‫به فضاي آييني يا معبد گونه است كه پذيرفته شدن در آن‪,‬مشروط بر بووه جوواي‬
‫آوردن آدابي است‪ ,‬و چنين نيست كه يكباره صورت گيرد‪ .‬پز از دخول به آنهووا‬
‫‪,‬احساسي از قرار گيري در محيطي كه متعلق بووه نوووع انسووان در پيوسووتن بووه‬
‫حقيقتي يگانه و تفاوت ناپذير است‪ ,‬دست خواهد داد كه به مثابه غوطه ور شدن‬
‫در آرامش و است ناي صميمتي وحدت يافته از مجوعه عواملي است كه در كنووار‬
‫يكديگر‪ ,‬فضاي معماري را به صورت ت زلي عاشقانه ‪,‬به شعر درآورده اند‪.‬‬

‫مجتمع فرهنگي سينمايي دزفول‬

‫اين مركز در ساال ‪ 1366‬طراحي گرديد و اجراي آن كه از سال ‪ 1367‬آغاز شوود ‪،‬‬

‫پنج سال به طول انجاميد ‪ .‬و اجراي كارهاي اين مركووز بووا وجووود پشووتيبانيهاي‬

‫مسئوالنه كارفرما ‪ ،‬عاري از مشكقت متداول در كارهاي دولتي نبود ‪ .‬درنتيجووه‬

‫كيفيت انجام كار را بايد متناسب با اين واقعيت ارزيابي كرد ‪.‬‬

‫مساحت زير بناي اين مركز در حدود پنج هزار متر مربع و محوطووة آن در‬

‫حدود ده هزار متر مربع است ‪ .‬اسكلت ساختمان تركيبي از فوالد و بتون مسوولح‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫ميباشد كه در بخشهاي داخلي به صورت نمايان گذارده شده ‪ .‬در نماي داخلي از‬

‫و در نماي خارجي از آجر ‪ ،‬سيمان سفيد ‪ ،‬كاشي‬ ‫سيمان سفيد و كاشي و سن‬

‫رنگي استفاده شده است ‪ .‬براي سازمان دادن فضا و طرح‬ ‫سفيد و سن‬ ‫‪ ،‬سن‬

‫جزئيات از هندسة ناب و ترفندهاي معماري سنتي مدد گرفته اسووت ‪ .‬منظووور از‬

‫تركيب اين عوامل ضمن پاسخگويي به برنامة عملكردي ساختمان بيان مفاهيمي‬

‫بوده است كه به اين ترتيب با مباني و افكاري كه به معماري اين مرز و بوم جهت‬

‫و شكل داده اند ‪ ،‬پيوند ايجاد كند ‪.‬‬

‫مركز فرهنگي سينمايي دزفول عمدتاً از چهار بخش متمايز تشكيل شده اسووت‬

‫كه به ترتيب اولويت اهميت عبارتند از ‪:‬‬

‫اول ‪ :‬بخش ارائه آدار ‪ ،‬شامل دوتاالر كوچس و بزرك نمووايش ‪ ،‬فضوواي انتظووار و‬

‫صحنة نمايش نمايشگاهها‬

‫دوم ‪ :‬بخش اطقعات ‪ ،‬شامل كتابخانه و اطقع رساني‬

‫سوم ‪ :‬بخش آموزش ‪ ،‬شامل دو مدرسة هنرهاي سنتي و هنرهاي تصويري‬

‫چهارم ‪ :‬بخش خدمات ‪ ،‬شامل فروشگاهها ‪ ،‬چاپخانة سنتي ‪ ،‬نمازخانه ‪ ،‬فضوواهاي‬

‫عمومي جهت گردهمايي هنرمندان و هنر دوستان ‪.‬‬

‫بخش اول حلقة مركزي است و بخشهاي ديگر حلقه هاي پي يابي را شووكل داده‬

‫اند ‪ .‬زير نقش پيوند دهندة فضاها يس منحني حلزوني است كه بر مركز درونووي‬

‫آن يس شمسه با زمينة هشت نهاده شده است و در نقطة انتهايي بيروني آن يس‬

‫تكيه زده ‪ :‬مربع مظهر جهان خاكي و بيروني است و آن مكاني است كه‬ ‫مربع‬

‫از آنجا نظاره گربيرون اين تشكل هستيم ‪.‬‬

 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫پز از سير در طول مسير حلزوني ‪ ،‬در انتها به سطح هشت ضلعي ميرسيم كووه‬

‫مظهر جهان ماوراء ‪ ،‬بي جهت ‪ ،‬بدون كشش و وجدان در سير مركزيت است ‪ ،‬كه‬

‫درست در قلب فضا و در دروني ترين نقطة آن قرار گرفته است ‪ .‬در اين مسير از‬

‫سوي عملكردهاي مادي به سوي بخشي كه متمركز و خققيت در آن حضور دارد‬

‫رهسپار ميشويم ‪ :‬يس مارپيچ كوچس با جهتي فرورونووده مخاطووب را بووه درون‬

‫سوق ميدهد و بدين ترتيب تمثيلي از كل را ارائه ميدهد ‪.‬‬

‫با وجودي كه مخاطب از سطح خاك منتزع شده و بووه درون فوورو ميوورود‬

‫ترف يع پره هاي نقش شمسة هشت در آسوومان در انتهوواي مسووير ‪ ،‬ذهوون را بووا‬

‫مخروطي معكوس به سوي آسمان بي انتها پرتاب مينمايد ‪ .‬در اين فضا ‪ ،‬بيرون و‬

‫درون در هم آميخته اند ‪ ،‬گويي شكل مارپيچ در حركت از نقطة دورني به سوووي‬

‫بيرون پشت و رو ميشود ‪ ،‬و اين مرز را غير قابل ادراك ميسووازد و سووطح افووق‬

‫محور تعادلي است مابين آنچه از حجم كه در درون بستر فرورفتووه اسووت و آن‬

‫بخش كه سر به آسمان ميسايد تا تقارن مابين خوواك و آسوومان ‪ ،‬بوورون و درون‬

‫جهش و فرورفتگي را فراهم سازد ‪ .‬با توجه به نكات فوق فضوواهاي درونووي ايوون‬

‫مركز به اين گونه به يكديگرپييوند يافته اند‪ :‬در بدو ورود به مركز از طريق يووس‬

‫دروازه كه به شكل قوس ساخته شده است ‪ .‬وارد حياطي چهارگوش ميشويم كه‬

‫در چهار جهت اصلي بنشسته است ‪.‬‬

‫درست در امتداد ورودي چشم انداز گنبدي وجود دارد كه تنهووا در ايوون‬

‫مرحله براي اولين بار قابل رؤيت است اما دسترسي به آن ممكوون نيسووت ‪ .‬ايوون‬

‫منظره به گونه اي متشابه هشتي ورودي اغلب فضاهاي با حرمت همچون مساجد‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫‪ ،‬مقابر يا مدارس در معماري سنتي ايران را به ذهن ميووآورد كووه بوودون امكووان‬

‫دسترسي مستقيم ‪ ،‬حياط ‪ ،‬ايوان و گنبد اصلي ساختمان را به گونووه اي دسووت‬

‫نايافتني در پيش روي قرار ميدهد ‪.‬‬

‫در اين مرحل ه در حياط بيروني كه اولين مقام در فضووا ‪ ،‬و مكوواني جهووت‬

‫تحول حال است با دو جوي كه از پاشويه هوواي يووس حوووض مركووزي منشووعب‬

‫ميشوند دو مسير جهت حركت به سوي چپ و راسووت ارائووه ميگووردد ‪ .‬يكووي از‬

‫مسيرها به صورت مستقيم و ديگري با چرخش از ميانه فضاهاي گوناگون نهايتواً‬

‫به فضاي زير گنبدميرسند ‪.‬‬

‫در زير اين گنبد كه ملهم از گنبدهاي رك مطبق خوزستان اسووت ‪ ،‬توواالر‬

‫اصلي سينماجاي داده شده است ‪ .‬در مسير چپ يا غير مستقيم كه حووول يووس‬

‫حياط مركزي ميچرخد ‪ ،‬بازارچه اي قرار گرفته كه داراي هفت حجره اسووت ‪ .‬در‬

‫اين بازارچه عملكردهاي فرهنگي انتفاعي جاي ميگيرنوود ‪ .‬مسووير گووذر از ايوون‬

‫بازارچه منظري دروني از فضا را در پيش چشم قرار ميدهد ‪.‬‬

‫بر روي پوستة ساختمان ‪ ،‬فضاهاي باز عمومي در هيئت باغ و حياط شكل‬

‫گرفتهاند و به صورت مكاني جهت برخورد مردم درميآيند ‪ .‬سقف پلووه اي توواالر‬

‫نمايش كوچس همچون باغ تخت ‪ ،‬سطوحي مطبق براي نشستن و نظاره به وجود‬

‫ميآورد ‪ ،‬كه پز از گذر از برجهاي يادگيرها كه با احجام كشيده ‪ ،‬رو به زاگوورس‬

‫( شمال شرقي) قرار گرفتهاند به دست اندازي مشبس مي رسد و از وراي آن بووه‬

‫حياط مركزي كه قلب مجموعه است چشم انداز مييابد ‪.‬‬

 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫در نقطة عطف گذر بازار كه با سايبان پوشانيده شووده اسووت ‪ ،‬ورودي بووه‬

‫نمازخانه ‪ ،‬كه با يس سقاخانه و مناره مشخم گرديده ‪ ،‬قوورار داده شووده اسووت ‪،‬‬

‫پز از پيچشي در مسير ‪ ،‬در بدر ورود به درون مركز دروني بووا نقشووي ملهووم از‬

‫صفحه آرايي كتب خطي بر روي مخاطبين گشوده ميشود و مخاطبين را در سووه‬

‫مينمايد ‪:‬‬ ‫جهت هدايت‬

‫اول ي به سوي چاپخانهاي سنتي كه در دو طبقه با تختهووا و سووكوها حووول يووس‬

‫حوضخانه شكل گرفتهاند راه ميبرد ‪.‬‬

‫دومي به سوي آموزشگاه هنذهاي تصويري و نمايشي راه ميگشايد كه با الهام از‬

‫مدارس سنتي در حول حياط مركزي مطبق در قلب مجموعه شكل يافته اسووت‬

‫در اين مدرسه فضاهايي جهت كقس در دو طبقه ‪ ،‬كتابخانه ‪ ،‬دفتر ‪ ،‬صدا و مونتا‬

‫‪ ،‬آرشيو ‪ ،‬انبار و سرويسها در نظر گرفته شده است ‪ .‬يس ايوووان سوورباز كووه بووه‬

‫صورت طبقة دوم حياط مركزي در جدارة مدرسه قرار گرفته اسووت ‪ ،‬در صووورت‬

‫لزوم همچون تكاياي سنتي نشيمنگاهي مشرف به صحن حياط خواهد شد ‪.‬‬

‫راه سوم از طريق يس سطح شيب دار مدور به طبقة پايين ميرسد ‪ .‬سقف‬

‫اين فضا به شكل يس مخروط معكوس با سطحي شفاف ساخته شووده اسووت كووه‬

‫مرتباً آب بر روي آن ميل زد و از دهانة رأس مخووروط در پووايين در حوووض فوورو‬

‫ميريزد ‪ .‬در انتهاي سطح شيبدار در طبقة زيرين سطوحي مربع شكل از سوون‬

‫بر روي آب قرار گرفتهاند كه در آنجا جماعت بووا گووذر از آب وضووو ميكننوود تووا‬

‫بتوانند به قلب مجموعه كه همان حياط مركزي اسووت وارد شوووند ‪ .‬دور تووا دور‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫حياط مركزي با رواقي قوسي پوشيده شده و حجره ها و تاالرهاي نمايش برگوورد‬

‫آن ساخته شدهاند ‪.‬‬

‫چند پله كه نشيمنگاهها را ميسازند ‪ ،‬رواق را به صحن حياط مي رسانند ‪.‬‬

‫در كف حياط بر مبناي هندسة هشت ‪ ،‬نقشي زده شده كه در مركز آن حوووض و‬

‫فواره قرار دارد ‪ ،‬و به شكل جويبار طبيعي پز از گذر از ميان سوونگهاي مكعووب‬

‫شكل به صورت آبشاري از پله ها فرو ريخته به پاشوية حوض مركزي ميرسند ‪.‬‬

‫اين فضا كه با نشيمنگاههايي در سه طبقه احاطه شووده در حقيقووت يووس‬

‫حياط سه طبقه را ميسازد كه عقوه بر مركز تجمع اصوولي ‪ ،‬فضووايي مناسووب را‬

‫جهت اجراي نمايش در فضاي باز ‪ ،‬تعزيووه ‪ ،‬سوورودخواني ‪ ،‬شووعرخواني و غيووره‬

‫فراهم ميسازد ‪ .‬حجرههاي اطراف اين حياط فعاليتهاي فرهنگي ‪ ،‬آموزشي و غير‬

‫انتفاعي را در برميگيرند و در يس سوي آن فضاي انتظار تاالرهاي نمووايش قوورار‬

‫گرفته اند ‪.‬‬

‫برفراز اين فضا بادگيرهايي كه نور غير مستقيم را نيز به داخل هدايت مينماينوود‬

‫مستقر گشته ‪ ،‬كششي قوي را به سوي باال ايجاد مووي نماينوود ‪ .‬حفرههوواي بوواز‬

‫فوقاني در فضاي انتظار ارتباط با نمايشگاهها را كه در سطح باالتر قرار گفتهانوود‬

‫فراهم ميسازند و فضاي انتظار با در آميختگي با تاالرهاي نمايشووگاهي كيفيتووي‬

‫متفاوت مي يابد ‪ .‬تاالرهاي نمايش در دو وسعت بزرگ و كوچس كه امكان ارائووة‬

‫فيلمهاي سينمايي و نمايش روي صحنه را فراهم ميسازند ‪ ،‬در انتها قرار ميگيرند‬

‫‪ .‬يس خروجي مشترك فضا را به محدودة خارجي ساختمان متصل مي سازد ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫در آنجا در امتداد يس جويبار محصور شده با گياهان در پشووت مضوورس‬

‫شكل حجره هاي بازار امكان ارائة نمايشگاه در فضاي باز را فراهم ميسازد ‪ .‬ايوون‬

‫جويبار از حوض حياط ورودي منشعب ميشود و به آبنمايي در جلوووي نمازخانووه‬

‫م نتهي ميشود و در آن حوض مطبق آب وضو جهت نمازگزاران جاري ميگووردد ‪.‬‬

‫مسير دوم كه مستقيماً حياط بيروني را به اندروني متصل ميسووازد ‪ ،‬بووا سووطحي‬

‫شيبدار ابتدا به سطح حياط مركزي و سپز با شيب ديگر به خروجي تاالر اصلي‬

‫نمايش ميرسد ‪ .‬جويبار ديگر ‪ ،‬منشعب از حوض حياط بيرونووي در كنووار سووطح‬

‫شيبدار به صورت آبشاري پله پله فرو ميريزد تا به حوضووي در آسووتانة ورود بووه‬

‫حياط اندروني ميرسد و در آنجا نيز بار ديگر آب از ميان سنگهاي مربعي شووكل‬

‫جاري ميشود تا بر پاي جماعت وضو زند تا پاكيزه وارد اندرون شوند ‪.‬‬

‫ب ‪ -‬سيد هادي ميرميران‬

‫او متولد ‪ 1323‬در قزوين و فارغ التحصيل رشتة معماري از دانشووكدة هنرهوواي‬

‫زيباي دانشگاه تهران در سال ‪ 1347‬است ‪.‬‬

‫فعاليت حرفهاي سي سالة ميرميران را مي توان بووه سووه دورة تقريبواً مسوواوي‬

‫تقسيم كرد ‪ :‬در فاصلة دهسالة ‪ 1347 – 1357‬از زمان فراغت از تحصيل تا وقوع‬

‫انققب اسقمي او در شركت ملي ذوب آهن ايران ‪ ،‬در اصفهان ‪ ،‬سرپرست كارگاه‬

‫معماري واحد طراحي و شهرسازي بوده و مسووئوليت تهيووه و اجووراي طرحهوواي‬

‫مجموعه هاي مسووكوني ‪ ،‬بناهوواي عمووومي و طرحهوواي‬ ‫متعددي را در زمينة‬

‫شهري در شهرهاي جديد االحداث پوالد شهر ‪ ،‬زيرآب ‪ ،‬و رزندنو به عهده داشته‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫است ‪ ،‬خود اولين فعاليتها را تجربههووايي مووي دانوود كووه در شووكلگيري بعوودي‬

‫كارهايش نقش مؤدر داشتهاند ‪.‬‬

‫از سال ‪ 1357‬تا ‪ ، 1367‬ضمن ادامة فعاليتش در ذوب آهوون ‪ ،‬بووا شووركت‬

‫خانه سازي ايران و ادارة كل مسكن و شهرسازي اصفهان همكاري كرده اسووت ‪.‬‬

‫در شركت خانه سازي ايران مسئوليت سرپرستي واحد طراحووي و در ادارة كوول‬

‫مسكن و شهرسازي اصفهان مسئوليت تهيه طرح جامع شهر اصووفهان و رطوورح‬

‫منطقة شهري اصفهان» با او بوده است ‪ .‬او در كار اصفهان براي اولووين بووار و در‬

‫حوزة رسمي شهرسازي كشور و مفهوم ر منطقة شهري » را به طور جدي مطرح‬

‫كرد و با ارائة بسيار درخشان طرحي موفق ‪ ،‬در فرآيندي سووخحت و طوووالني از‬

‫جلسات بررسي و تصميمگيري در كميتة فني شورايعالي شهرسازي و معموواري‬

‫ايران ‪ ،‬توانست ضرورت توجه به " مناطق شهري" كشور را به منزلة عرصه هايي‬

‫مشخم ‪ ،‬مجزا و مستقل ‪ ،‬در ر حوزة مديريت و برنامه ريزي شهري » نشان دهد‬

‫‪ .‬موفقيت اين طرح ‪ ،‬در عمل و به عنوان ابزاري كارآ در فرآيند هدايت و كنتوورل‬

‫توسعة كالبدي منطقة شهري اصفهان ‪ ،‬از عوامل مؤدر در پيگيري جامعووة حرفووه‬

‫اي و توجه مسئوالن و شكلگيري مصوبه مهرماه ‪ 1374‬هيئت دولت و به عنوووان‬

‫چارچوبي رسمي و براي تهية طرح منطقة ( يا مجموعه ) شهري تهووران و سوواير‬

‫مجموعههاي شهري كشور ( شهرهاي با جمعيت بيش از يس ميليون نفر ) بوووده‬

‫است ‪.‬‬

‫از سال ‪ 1367‬تا كنون ميرميران كار خود را به عنوووان مؤسووز و موودير عاموول‬

‫شركت مهنديسن مشاور نقش جهان پارس در زمينة شهرسازي و معماري ادامووه‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫داده است ‪ .‬طي اين دوره تهية طرحهاي متعدد شهري ‪ ،‬به ويژه چند طرح بسيار‬

‫موفق براي احياي مجموعة كريمخاني شيراز ‪ ،‬احيا و بهسازي مجموعووة ميوودان‬

‫كهنه و مسجد جامع عتيق اصفهان ‪ ،‬و بدنه سازي خيابان چهار باغ اصفهان و نيز‬

‫شركت پي گير و فعاالنة او در تمامي مسابقات مهووم معموواري داخلووي و و يووس‬

‫مسابقة بين المللي و و موفقيت چشمگير او در اغلب اين مسووابقات بووه عنوووان‬

‫برندة اول ‪ ،‬او را به عنوان چهرة شاخم و سرشناس معماري و شهرسازي معاصر‬

‫ايران مطرح كرده است ‪.‬‬

‫دراينجا سعي شده است كه ضمن مروري بر ر مجموعه آدووار » ميرميووران ‪ ،‬طووي‬

‫دهسالة گذشته ‪ ،‬سير تحول و ويژگيهاي اصلي معموواري او و در قالووب بررسووي‬

‫اجمالي چهار طرح مشخم و نشان داده شود ‪.‬‬

‫سير تحول و ويژگيهاي معماري ميرميران‬

‫تحوالت معماري ميرميران را بايد در زمينة تحوالت و گرايشات معموواري‬

‫معاصر ايران طي هفتاد سال گذشته دنبال كرد ‪ :‬از اوايل دورة سلطنت پهلوووي و‬

‫ورود و رواج راه و سرم جديد زندگي ‪ ،‬از جمله معماري مدرن ‪ ،‬تقش براي حف‬

‫هويت و ايجاد پيوند با گذشته ‪ ،‬همواره و به موازات تسلط و گسترش روز افووزون‬

‫ارزشها و شيوههاي نوين ‪ ،‬يكي از دلمش وليهاي مهم معماري معاصر ايران بوووده‬

‫است ‪ .‬دامنة اين تقشها ‪ ،‬كه در ابتدا با رجوع به معماري قبل از اسقم ‪ ،‬به ويووژه‬

‫در طرح بناهاي حكومتي ‪ ،‬آغاز شد و بعدها جاي خووود را بووه ميووراث معموواري‬

‫اسقمي ‪ ،‬از جمله د ر بناي مقابر مشاهير ايران داد ‪ ،‬از اواخر دهة چهل ‪ ،‬همزمان‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫با رواج پست مدرنيزم در غرب ‪ ،‬با كارهاي بعضي معماران ‪ ،‬بويژه معماران ‪ ،‬بويژه‬

‫نادر اردالن و كامران ديبا ‪ ،‬گسترش بيشتري يافت ‪ .‬پز از وقوع انققب اسقمي‬

‫ايران در سال ‪ ، 1357‬و در زماني كه پست مدرنيزم در غرب در اوج بووود ‪ ،‬ايوون‬

‫گرايش پنچاه ساله و توجه و تأكيد بر ر زمينه » و ر تاريخ » ‪ ،‬بووا هوودف احيوواي‬

‫ايراني و اسقمي ‪ ،‬كوشش براي احراز هويووت از مسووير گذشووتهگرايي ‪،‬‬ ‫فرهن‬

‫براي مديد به گرايش مسلط در معماري ايران تبديل شد ‪.‬‬

‫ميرميران هم كه معماري گذشته را بسيار خوب ميشناسد از اين گوورايش‬

‫متأدّر بوده و برداشت خاص و ناشي از عشق و احتوورام او بووه ميووراث ارزشوومند‬

‫معماري گذشته ‪ ،‬و تعهدي كه از نظر او معماري امروز آنها در تداوم آنها به عهده‬

‫دارد ‪ ،‬از انگيزه هاي بسيار مؤدر در شكل گيووري معموواري او در بخشووي از دورة‬

‫فعاليت حرفه اي دهسالة اخيرش بوده است ‪ .‬برجسته ترين و مهمترين ادر ايوون‬

‫دوره از فعاليت ميرميران ‪ ،‬طرح مجموعة فرهنگستانهاي ايران است ‪.‬‬

‫ميرميران در اين طرح ‪ ،‬با تكيه بوور الگوهووا و مفوواهيم بنيووادين معموواري‬

‫گذشته نشان داد كه ‪ ،‬بدون نياز به تقليد و تكرار عناصر آشنا و ظواهر معموواري‬

‫گذشته ‪ ،‬مي توان به يس معماري با هويت مستقل ايراني دست پيدا كرد و با اين‬

‫كار تحول مهمي را در معماري معاصر ايران به وجود آورد ‪.‬‬

‫از اين پز در كوشش ميرميران براي ايجاد پيوند و بهره گيري از ميووراث‬

‫گذشته حركتي مستمر از ر صورت » به ر معني » ‪ ،‬يا از ر فرم » به ر مفهوم » به‬

‫چشم مي خورد ‪ :‬اگر در طرح بناهاي فرهنگستانهاي جمهوري اسووقمي ايووران و‬

‫مجموعة ورزشي رفسنجان ‪ ،‬اين الگوها و فرمهاي معماري هسووتند كووه وسوويلة‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫پيوند باگذشته اند ‪ ،‬در طرح كتابخانه ملي و موزة ملي آب ايران ‪ ،‬تداوم گذشووته‬

‫گذشته تحقق مي يابوود ‪ .‬در واقووع‬ ‫با تكيه بر مفاهيم و مضامين تاريخ و فرهن‬

‫اين حركت كه حاصل رهايي از قيوود رفرمهووا و الگوهووا»ي گذشووته بوووده ( و در‬

‫كارهاي بعدي او نيز از جمله در طرح كتابخانه ملي اپن در كانساي و سوواختمان‬

‫مركزي بانس توسعه صادرات ايران و ‪ . . .‬ادامه پيدا كرده اسووت ) ‪ ،‬بووه دنبووال و‬

‫همراه با فروكش كردن گرايشات پست مدرنيستي در غرب ‪ ،‬توجه و تأكيوود بوور‬

‫رفضا» به عنوان جوهر اصلي و مهمترين موضوع معماري ‪ ،‬براي ميرميران امكان‬

‫ايجاد ارتباط با تحوالت جهاني و مشاركت او در تقش معماران پيشرو براي خلق‬

‫و ابداع فضاهاي تازه و بديع فراهم كرده است ‪.‬‬

‫اين تحول در معماري ميرميران كه آشنايي و همكاري كوتووه او بووا بهوورام‬

‫شيردل در سال ‪ 1374‬نيز در شكل گيري آن مؤدر يوده است ‪ ،‬از سوووي بعضووي‬

‫نقطة ضعف او شناخته شده است ‪ .‬اما به نظر ما نه نقطة قوت كارهاي ميرميووران‬

‫تكية او بر الگوها و فرمهاي تاريخي است ‪ ،‬و نه نقطة ضعف او رها كردن آنهووا ( و‬

‫تكيه بر مفاهيم و مضامين ‪ ،‬آنچنانكه خودش مي گويد ) ‪ :‬تأدير پذيرفتن و همسو‬

‫و‬ ‫شدن گرايشات و تحوالت جامعووه و جهووان ‪ ،‬در تمووامي عرصووههاي فرهنو‬

‫اجتماع ‪ ،‬طبيعي و ناگزير است ‪.‬‬

‫ويژگي و مشخصة اصلي ميرميران ‪ ،‬توانايي او در خلق فضوواهاي بووديع و‬

‫محسور كننده ‪ ،‬تأدير قوي و آني و به يادماندني آدار او بر بيننده است و مقدمووه‬

‫قبل تأدير ناشي بر هر بحث و تحليل و استدالل ‪ .‬شايد اين تووادير از ويژگيهوواي‬

‫فرمال كارهاي او باشد ‪ :‬سادگي بيان ‪ ،‬صراحت در طراحووي‪ ,‬وضوووح در توضوويع‬

 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫فضاي و ارتباطات ( چنانكه هيئت داروان مسابقة فرهنگستانها اعقم كردند ) ‪ ،‬و‬

‫به آنچه كامران افشار نادري و به درستي در طرح بناي فرهنگسووتانها تشووخيم‬

‫داده ‪ ،‬و به نظر ما در مورد همة كارهاي او صووادق اسووت ‪ :‬ر تبووديل كاركردهوواي‬

‫متعدد به مفاهيم فضايي هندسي و بسيار مشخم و ايجوواد يووس ايوودة محوووري‬

‫بسيار بارز و قوي ر كه الزمه هر ادر با ارزش هنري است » و يا رحذف كامل زوايد‬

‫و عناصر علي السويه و جوهرگرايي و خقصه كردن معماري به عناصر اصلي ( كه‬

‫معماري معاصر است ) ‪ » ،‬و يا ر تبووديل كاركردهووا و‬ ‫از خصوصيات بارز فرهن‬

‫فعاليتهاي عادي مثل ورود ‪ ،‬حركت ‪ ،‬مكث ‪ ،‬صعود ‪ ،‬گردهمايي و ‪ . . .‬به مراسمي‬

‫شكوهمند و لحظاتي معني دار از زندگي و خلق فضاهايي متناسب با آنها » ‪.‬‬

‫ترديدي نيست كه صووراحت و سووادگي و خوانووايي و تركيبهوواي حجمووي‬

‫چشمگير و جسورانه ‪ ،‬از صفات بارز و برجستة كارهاي ميرميران هسووتند ‪ .‬امووا‬

‫اينها به تنهايي نمي توانند موجد اين تأدير فوق العاده باشند ‪ .‬به نظرما در كار او‬

‫ر آني » هست كه با كقم چندان قابل توضيح نيست ‪ :‬هر چند همه ‪ ،‬بنا به عادت‬

‫‪ ،‬و شايد چون وسيلة ديگري نداريم ‪ ،‬مي پنداريم كه امور و پديده ها بايد از راه‬

‫زبان و كقم به ادراك بيايند و منتقل شوند ‪ ،‬اما همة ما اين تجربه را نيز داريم كه‬

‫به هنگام بروز بعضي احساسها و عاطفه ها ‪ ،‬يا ديدن يس تابلوي نقاشي ‪ ،‬شنيدن‬

‫قطعه اي موسيقي و در مواقعي بسيار نادر ديدن بنا ( مثل هشووت بهشووت ‪ ،‬پوول‬

‫خواجو ‪ ،‬و ‪ . . .‬تقريباً همة آدار لوكوربوزيه ‪ ،‬بعضي كارهاي ميز ونوودررو ‪ ،‬و ‪) . . .‬‬

‫احساسي به انسان دست مي دهد كه زبان و كقم قادر بووه توضوويح آن نيسووت ‪:‬‬

‫احساس روبرو شدن با جهاني بووا شووكوه و پوور از راز و ابهووام و اسوورار ‪ ،‬همووان‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫احساسي كه گاه ديدن چشم انداز بديعي از دريا ‪ ،‬كوهستان ‪ ،‬و يا كوير نيز ايجاد‬

‫مي كنند ‪ ،‬تجربة نادر وصل شدن به جهان بي زمان و بي مكان ‪. . . .‬‬

‫اين ويژگي در همة كارهاي ميرميران وجود دارد ‪ .‬ارتباطي هم به بزرگي و‬

‫كوچكي و زيادي ارتفاع بنا ندارد ‪ .‬همة آنها ‪ ،‬حتي آنها كه مثل بناي فرهنگستان‬

‫رايراني» نيستند نيز ‪ ،‬بيش از آنكه آينده را پيش چشووم بگووذارد ‪ ،‬احساسووي از‬

‫تاريخ و گذشته هاي دور را و به معناي وسيع كلمه و نه فقط تاريخ خاص ايران و‬

‫ايراني و و احساسي از فضاي بي زمان و مكان را منتقل مي كنند ‪.‬‬

‫در اينجا سير تحول و ويژگي كارهاي ميرميران را در چند طرح او دنبووال‬

‫مي كنيم ‪ ،‬اما جاي آن هست كه مجموعة آدار او به عنوان مشخصووه هوواي دورة‬

‫مهمي از تحول معماري معاصر ايران از سوي اهل فن و صاحبنظران ‪ ،‬با نگرشووي‬

‫و بستة مصالح صنفي و حرفه اي ‪ ،‬به طور‬ ‫علمي و تحقيق و به دور از عرصة تن‬

‫گسترده نقد و بررسي شود ‪.‬‬

‫بناي مجموعة فرهنگستانهاي ايران‬

‫طرح اين بنا در پايان دورةكار فشووردة چهارماهووه ‪ ،‬در ارديبهشووت موواه‬

‫‪ 1373‬برندة اول مسابقه اي شد كه به عنوان بزرگترين مسابقة معموواري بعوود از‬

‫انققب از سوي سازمان مجري ساختمانها و تأسيسات دولتووي و عمووومي وزارت‬

‫مسكن و شهرسازي برگذار شد ‪ .‬اين بنا ‪ ،‬طبق برنامه ‪ ،‬شامل سووه فرهنگسووتان‬

‫علوم ‪ ،‬علوم پزشكي و زبان و ادب پارسي با مجموع مساحت ‪ 12000‬متوور مربووع ‪،‬‬

‫فضاهاي كار گروههاي علمي به مسوواحت ‪ 12000‬متوور مربووع ‪ ،‬كتابخانووه و سوواير‬

 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫بخشهاي جانبي به مساحت ‪ 12950‬متر مربع ‪ ،‬مجتمع گردهماييها بووه مسوواحت‬

‫‪ 21450‬مترمربع ‪ ،‬و جمعاً به مساحت كل زيربناي ‪ 58400‬متر مربع بوده ‪ ،‬و محل‬

‫اجراي آن قطعه زميني به وسعت بيش از ‪ 82000‬متر مربع ‪ ،‬در اراضي عباس آباد‬

‫تهران در نظر گرفته شده است ‪ .‬البته مدتي بعد از نتايج مسابقه ‪ ،‬بووه داليلووي ‪،‬‬

‫طرحي ديگر جايگزين آن شد كه هم اكنووون در محوول تعيووين شووده در دسووت‬

‫اجراست ‪.‬‬

‫در طرح ميرميران كل اجزاء برنامه در چند عنصر اصلي زير خقصه شده است ‪:‬‬

‫‪ -1‬سطح افقي وسيعي به ابعاد ‪ 85*200‬متر كه در بلندترين قسمت زمين ( بووه‬

‫فاصلة ‪ 70-80‬متر از مرز زمين ميدان ورودي مجموعه ) و در جهت شوورقي و‬

‫غربي قرار گرفته است ‪ .‬اين سطح افقي يا رصفه» ‪ ،‬بوودون مداخلووه زيوواد در‬

‫توپوگرافي طبيعي زمين ‪ ،‬به شكلي روي زمين نشسته است كووه در جووايي‬

‫تقريباً همسطح و درجايي بلندتر از سطح زمين است و در جبهة شمالي نيووز‬

‫بخشي از تپه تقري باً جزئي از رصفه» است ‪ .‬اين سطح وسيع و گسووترده ‪ ،‬بووا‬

‫توجه به موقعيت و چشووم انووداز بسوويار زيبووايي كووه داري محوول برگووذاري‬

‫اجتماعات و مراسم بزرگ در هواي آزاد ‪ ،‬و در عين حال عنصر پيوند دهنوودة‬

‫ساير اجزاء مجموعه است ‪.‬‬

‫‪ -2‬بنايي رفيع ‪ ،‬در منتهي اليه شرقي صفه ‪ ،‬شامل سه برج بلند و در كنار هووم ‪،‬‬

‫كه در چند طبقة بااليي به هم وصل شده و دو دروازة بلند به وجود آورده اند‬

‫كه از ميان آنها قلة دماوند پيداست ‪ .‬هر يس از اين سووه بوورج بلنوود يكووي از‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫فرهنگستانهاي پيش بيني شده در برنامه را در برمي گيوورد و چنوود طبقووة‬

‫بااليي نيز ‪ ،‬كه آنها را مانند تاجي به هم وصل مي كند ‪ ،‬به كتابخانه اختصاص‬

‫يافته است اين سه برج ‪ ،‬از پشت و در منتهي اليه جبهة شوورقي ‪ ،‬سووه جووزء‬

‫عظيم مثلث شكل تكيه كرده اند كه آنها را روي زمين استوار نگه مي دارد ‪.‬‬

‫‪ -3‬يس برآمدگي كروي شكل در منتهي اليه غربي صفه ‪ ،‬و روبه روي بناي بلنوود‬

‫فرهنگستانها ‪ ،‬كه سقف سالن اجتماعات ‪ 1500‬نفره و مربعي شووكلي را ‪ ،‬كووه‬

‫مهمترين عنصر مجتمع گردهماييست ‪ ،‬مي پوشاند ‪.‬‬

‫‪ -4‬يس حياط ‪ ،‬در داخل سووطح صووفه و بووين دو عنصوور اصوولي ديگوور (بنوواي‬

‫فرهنگستانها و مجتمع گردهمائيها) ‪ ،‬كه نمازخانه ‪ ،‬چندين سالن ‪ ،‬و بخشهاي‬

‫تكميلي بنا ‪ ،‬در سطح زير زمين صفه در دو طبقه در اطراف آن قرار گرفته اند‬

‫‪.‬‬

‫ورود به مجموعه از دهانه اي به عرض ‪ 45‬متر ‪ ،‬كه در ضلع شمالي ميدان اصوولي‬

‫مجموعه باز شده است ‪ ،‬صورت مي گيرد ( اين ميدان طبق طرح اراضووي عبوواس‬

‫آباد ‪ ،‬دسترسي اصلي به مجموعه بناي فرهنگستانها ‪ ،‬و كتابخانة ملووي را كووه در‬

‫سوي ديگر ميدان قرار دارد ‪ ،‬تأمين مي كند ) ‪ .‬اين ورودي از ميان دو ديوووار بووه‬

‫پلكان وسيعي متهي مي شود كه دسترسي به حياط داخلي مجموعه ‪ ،‬و از كنووار‬

‫نيز از طريق رامپي عريض دسترسي مستقيم به سطح صفه را برقرار مووي كنوود ‪.‬‬

‫ار تباط با عناصر اصلي مجموعه از راه حياط مركز تأمين مي شود ‪ ،‬و اين حياط را‬

‫نيز دو پلكان وسيع ‪ ،‬از داخل به سطح صفه متصل مي سازد ‪.‬‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫به مدد اين آرايش خقصه و ساده و صريح تركيووب و تمركووز مسووتحكم و‬

‫بديع عناصر اصلي ‪ ،‬استقرار سنجيده روي زمووين ‪ ،‬وضوووح ‪ .‬روشووني در ورود و‬

‫مسير حركت مراجعان ‪ ،‬و همچنين تصفيه و تجريد و بووه كووارگيري هوشوومندانة‬

‫الگوها و فرمهاي تاريخي ( كه ميرميران همة آنها را از اصووول اساسووي معموواري‬

‫گذشته مي داند ) ‪ ،‬طراح به خوبي موفق شده است كه ضمن خلق يس معماري با‬

‫هويت ايراني ‪ ،‬اهميت بناي فرهنگستانها را نيز به عنوان يس بناي شاخم ملي و‬

‫يادمان شهري به بيينده القا كند ‪.‬‬

‫بناي مجموعة ورزشي رفسنجان‬

‫در دي ماه ‪ 1373‬مسابقه اي از سوي معاونت فني و عمرانووي شووهرداراي‬

‫تهران براي طرح موزة مركز اسناد رياست جمهوري ( آقاي هاشمي رفسوونجاني )‬

‫‪ ،‬در مجموعة فرهنگي و ورزشي شهر رفسنجان ‪ ،‬برگذار شد كه طرح ميرميووران‬

‫در آن رتبة اول را به دست آورد ‪ .‬ليكن به دليل انتخاب طرح ديگري براي اجراء‬

‫‪ ،‬كارفرما پيشنهاد كرد كه از ايدة اين طرح ‪ ،‬با ت ييراتووي ‪ ،‬بووراي احووداث يووس‬

‫مجموعة ورزشي ‪ ،‬در همان مجموعه فرهنگي ‪ ،‬استفاده شود ‪ ،‬كه شد و طرح هم‬

‫اكنون در دست اجراست ‪.‬‬

‫زمين طرح ذوذنقه قائمالزاويهاي به مساحت حدود ‪ 7500‬متر مربع است ‪.‬‬

‫اين زمين در بخش غربي مجموعة ورزشي و فرهنگي رفسنجان ‪ ،‬در پارك محل‬

‫قطب آباد كه يكي از نقاط سرسبز و پر درخت و مركز تفريحي شهر است ‪ ،‬قوورار‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫دارد و احداث بناهاي موزه ‪ ،‬كتابخانه و مركز اسناد جمهوري نيز در مجوواورت آن‬

‫پيش بيني شده است ‪.‬‬

‫طبق برنامه ‪ ،‬بنا داراي دو قسمت اصلي است ‪ :‬استخرها (سرپوشيده و روبوواز) ‪ ،‬و‬

‫سالن هاي ورزشي يمنازيوم و سالنهاي اسكوآش ‪ ،‬بدمينتون و يس سالن چنوود‬

‫منظوره) ‪ .‬سطح كل زيربناي مجموعه ‪ ،‬شووامل قسوومتهاي اصوولي و خوودماتي و‬

‫سرويز ‪ ،‬در حدود ‪ 3500‬متر مربع ‪ ،‬سطح كل محوطه سازي در حدود ‪ 3200‬متر‬

‫مربع و سطح استخر روباز در حدود ‪ 560‬متر مربع است ‪.‬‬

‫اين مجموعه نيز يكي از نمونه هايي است كه ميرميووران در طوورح آنهووا از‬

‫الگوها و فرمهاي معماري گذشتة ايران استفاده كرده است ‪ .‬در ايوون كووار منبووع‬

‫الهام او شكل و طر ح ريخچال» ‪ ،‬به عنوان يكي از عناصر آشناي معماري كويري‬

‫ايران است ‪ .‬بنا شامل دو بخش غير شفاف و شفاف است ‪ .‬بخووش غيوور شووفاف ‪،‬‬

‫ملهم از شكل گنبدي يخچالهاي قديمي ‪ ،‬يس مخروط ناقم است كه از سقف نور‬

‫مي گيرد و سالنهاي ورزشي در آن در دو سطح و جا گرفته انوود ‪ .‬بخووش شووفاف‬

‫داراي يس ديوار بلند و طويل است كه سقفي شيشه اي و وسيع و مورب بووه آن‬

‫تكيه كرده و روي استخر سرپوشيده را مي پوشاند ‪ .‬اين سقف شيشه اي مووورب‬

‫تعبيري است از ساية ديوار بلند يخچال بر زمين ‪.‬‬

‫تضاد بين اين دو بخش ‪ ،‬شفاف و غير شفاف ‪ ،‬كه فضاي ورودي مجموعووه‬

‫آنها را به هم وصل مي كند ‪ ،‬از ويژگيهوواي بووديع و چشوومگيري ايوون بناسووت و‬

‫انحناي ديوار بلند (در شرق) ‪ ،‬پاسخ به انحناي مخروطِ نوواقم سووالنها در سوووي‬

‫ديگر بنا (غرب) ‪ ،‬تعادلي دلپذير در شكل بنا ايجاد كرده است ‪ .‬قسوومت سوووناي‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫خشس و تر ‪ ،‬حمام بخار ‪ ،‬اتاق ماسا و سالن بدنسازي ‪ ،‬نيز خدمات و سرويسها ‪،‬‬

‫شامل رختكنها ‪ ،‬دوشها ‪ ،‬سرويسهاي بهداشتي ‪ ،‬انبار ‪ ،‬موتورخانه و تصفيه خانه‬

‫‪ ،‬همه در زيرزمين مستقر شده اند ‪ ،‬كه در گوشه اي از آن نيز ‪ ،‬در قسمت سونا‬

‫‪ ،‬حياطي آفتابگير ‪ ،‬با استفاده از پز نشستگي سقف زيرزمين ‪ ،‬براي اسووتراحت‬

‫مراجعان پيش بيني شده است ‪.‬‬

‫مراج ع از راه پله اي دربيرون ‪ ،‬و در امتداد محووور زمووين هوواي ورزشووي ‪،‬‬

‫مستقيم به زيرزمين وارد مي شود و پز از تهية بليط و عبور از رختكن و دوش ‪،‬‬

‫از راه پله به استخر سرپوشيده ‪ ،‬در طبقة همكف ‪ ،‬و يا استخر روباز ‪ ،‬در محوطه ‪،‬‬

‫هدايت مي شود ‪.‬‬

‫بوفه ‪ ،‬فروشگاه ‪ ،‬جايگاه تماشاچيان ‪ ،‬اتاق مربي و قسمت اداري نيووز در همكووف‬

‫قرار گرفته اند ‪ ،‬و رستوران نيز نيم طبقه ايست در باال و مشرف به فضاي استخر‬

‫سرپوشيده ‪ .‬در طراحي اين بنا نيز گروه بندي و تفكيس روشن كاركردها ‪ ،‬تنظيم‬

‫دقيق مسير حركت مراجعان و كاركنان ‪ ،‬سادگي و صراحت شكلها و حجم ها ‪ ،‬و‬

‫به ره گيري هنرمندانه از الگوها و فرمهاي معماري ستني ‪ ،‬به شكل گيري بنووايي‬

‫با معماري و اقليم منطقة كويري ايران منتهووي شووده‬ ‫زيبا و دلنشين و هماهن‬

‫است ‪.‬‬

‫بناي كتابخانة ملي ايران‬

‫طرح اين بنا براي شركت در دومين مسابقة بزرگ معماري بعوود از انقووقب‬

‫اسقمي تهيه شده است كه از سوي سازمان مجري ساختمانها و تأسيسات دولتي‬

‫وزارت مسكن و شهرسازي ‪ ،‬با شركت پنج گروه برگزيووده از مهندسووان مشوواور‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫برگذار و نتايج آن در مردادماه ‪ 1374‬اعقم شده اسووت ‪ .‬در حووال حاضوور طوورح‬

‫برنده (كار مهندسان مشاور پيرراز) در محل تعيين شده در اراضي عبوواس آبوواد‬

‫تهران در دست اجراست ‪ .‬طبق ‪ ،‬اين برنامه ‪ ،‬اين بنا شامل ‪ 9‬واحد مختلف است‬

‫‪ ،‬با سطح كل زيربناي حدود ‪ 90‬هزار متر مربع ‪ ،‬كه به سه بخووش اصوولي مخووازن‬

‫بستة كتاب ‪ ،‬كتابخانه هاي پژوهشي و مراكز تحقيقاتي ‪ ،‬و قسمتهاي پشتيباني و‬

‫خدمات ‪ ،‬قابل تفكيس هستند ‪.‬‬

‫دراين طرح نيز ميرميران مهمترين اصل را ايجاد ارتباط عميق با فرهنو‬

‫و تمدن ايران مي داند ‪ .‬ولي ‪ ،‬چنانكه خود مي گويد براي ايجاد اين ارتبوواط ‪ ،‬بووه‬

‫جاي تصفيه و تجريد الگوها و فرمهاي ايراني ( مثل طرح بنوواي فرهنگسووتانها و‬

‫مجموعة ورزشي رفسنجان ) ‪ ،‬تكية او بر مفاهيم ‪ ،‬مضامين ‪ ،‬اشارات ‪ ،‬اسطوره ها‬

‫و خاطره هاي فرهنگي بوده است ‪.‬‬

‫هر چند ‪ ،‬به رغم اين تدبير ‪ ،‬طرح كتابخانة ملي ‪ ،‬مثل دو طرح قبلي ‪ ،‬بووه‬

‫ويژه طرح فرهنگستانها كه به روشني و وضوح و به نحو چشمگيري ايراني است ‪،‬‬

‫خاص ايران بووه نظوور نمووي رسوود ‪،‬‬ ‫معرف يس معماري متعلق به تاريخ و فرهن‬

‫ويژگيهاي اصلي و مهم كار ميرميران و حتي به نحوي بارزتر و در آن بووه چشووم‬

‫مي خورد ‪ :‬خقصه كردن اجزاء برنامه در چند عنصر مهم و اصوولي بووا شووكلهاي‬

‫هندسي بسيار مشخم ‪ ،‬آرايش و استقرار منظم آنها حول يس محووور ارتبوواطي‬

‫اصلي ‪ ،‬و خلق فضايي بديع در قالب يس ايدة فرمال بسيار قوي ‪.‬‬

‫شاخم ترين عنصر طرح ‪ ،‬يس مكعب مستطيل بسوويار بلنوود و عووريض و‬

‫باريس است كه مخازن بستة كتاب را در خود جاي مي دهد ‪ .‬شكل و تناسبات و‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫كاركرد اين عنصر را طراح از مفهوم رلوح» ‪ ،‬و رلوح محفوظ» ‪ ،‬از يووس مضوومون‬

‫ايران و اسقم ‪ ،‬الهام گرفته است ‪.‬‬ ‫بسيار قديمي در فرهن‬

‫در مقابل اين بناي بلند و عريض ‪ ،‬هشووت بلوووك مجووزا و كوتوواهتر ‪ ،‬روي‬

‫پيلوتي ‪ ،‬با فاصله از هم ‪ ،‬به صورت متقارن ‪ ،‬و در چهووار رديووف دوتووايي ‪ ،‬بووراي‬

‫استقرار كتابخانه هاي پژوهشي و مراكز تحقيقاتي در نظوور گرفتووه شووده انوود ‪.‬‬

‫ارتفاع اين بناها در حد فاصل بناي بلند مخزن بسته تا ورودي اصلي ‪ ،‬به توودريج‬

‫كوتاه و كوتاهتر مي شود ‪ ،‬طوري كه امتداد سقفهاي آنها يس خط طويل و مايوول‬

‫راشكل مي دهد كه از فراز بلندي مخزن بسته ‪ ،‬به سمت ورودي فرود مي آيوود ‪.‬‬

‫اين بناهاي مجزا و مستقل ‪ ،‬همه روي يووس سووطح افقووي ( يووا صووفة) وسوويع و‬

‫مستطيل شكل كه به تبعيت از شيب طبيعي زمين شكستگي هووايي دارد ‪ ،‬قوورار‬

‫گرفته اند ‪ .‬اين فضاي وسيع و گسترده ‪ ،‬ضمن پيوند دادن اجزاء اصلي مجموعه‪،‬‬

‫محل استقرار بخشهاي پشتيباني ‪ ،‬خدمات ‪ ،‬كتابخانة عمومي و سوواير فضوواهايي‬

‫است كه نياز كمتري به كنترل دارند و دسترسي آزاد مراجعان به آنها مجاز است‪.‬‬

‫و پز از اينها جسورانه ترين و چشمگيرترين عنصر مجموعووه ‪ ،‬پوشووش‬

‫سبس ‪ ،‬ظريف و شفافي از فلز و شيشه است كه همانند توري روي كل مجموعووه‬

‫گسترده شده و زير خود فضايي وسيع و پُر نور را به وجود ميآورد كه در تمووامي‬

‫اجزاء و عناصر مجموعه قابل رؤيت هستند ‪ .‬اين پوشش شووفاف ‪ ،‬بووه تبعيووت از‬

‫ارتفاع نابرابر بناها ‪ ،‬به شكل يس هرم شكسته است كه از محوول ورودي ارتفوواع‬

‫آن به تدريج اضافه مي شود و در باالي بناي بلند مخزن كتابها به اوج مي رسد و‬
 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫سپز با شيب بسيار تند فرو مي افتد و روي قسمتهاي اداري ‪ ،‬كه پشووت بنوواي‬

‫مخزن قرار گرفته اند ‪ ،‬مي نشيند ‪.‬‬

‫هر چند اين طرح در مسابقه ‪ ،‬بنا به نظر داوران ( كه ر نماي چشمگير» آن‬

‫را ستودند) ‪ ،‬به دليل توجه ناكافي به برنامه و الزامات فني و تخصصي كتابخانووه ‪،‬‬

‫و سختي و پرهزينه بودن اجرا برنده نشد ‪ ،‬اما توانست نمونه بسيار درخشوواني از‬

‫طراحي هنرمندانه يس بناي مهم يادماني و ملي را به يادگار بگذارد ‪.‬‬

‫بناي موزة ملي آب ايران‬

‫تهية طرح موزة ملي آب ‪ ،‬به منظووور جمووع آوري ‪ ،‬نگاهووداري و نمووايش‬

‫دستاوردهاي ايران در زمينة تأمين ‪ ،‬توزيع ‪ ،‬و استفاده از آب ‪ ،‬در سال ‪ 1374‬از‬

‫سوي وزارت نيرو به مهندسان مشاور نقش جهان پارس واگذار شده است ‪ .‬براي‬

‫اح داث اين بنا قطعه زميني ‪ ،‬بووه مسوواحت تقريبووي شووش هووزار مترمربووع ‪ ،‬در‬

‫بلندترين نقطة رپارك طبيعت پرديسان» ‪ ،‬در غرب تهران ‪ ،‬در نظر گرفته شووده‬

‫است ‪ .‬بناي موزه شامل پنج بخش مديريت ‪ ،‬موزه داري ‪ ،‬آموووزش ‪ ،‬خوودمات ‪ ،‬و‬

‫مالي و اداري ‪ ،‬با سطح كل زيربناي ‪ 5780‬متر مربع است ‪ ،‬كه از ميان آنها بخش‬

‫موزه داري ‪ ،‬با حدود چهار هزار متر مربع زيربنا ‪ ،‬بزرگتوورين و مهمتوورين بخووش‬

‫ساختمان است ‪.‬‬

‫اين بخش شامل گالريهاي دابت و موقت ‪ ،‬در دو گروه اصلي و جنبي اسووت‬

‫و در پوونج زمينووة توواريخ آب ‪ ،‬شووناخت آب ‪ ،‬كوواربرد آب ‪ ،‬زيبووايي شناسووي‬

‫(استهتيس) آب ‪ ،‬حفاظت از آب فعاليت مي كند ‪ .‬انجام بخشي از فعاليت گالريها‬

 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫نيز ‪ ،‬از جمله نمايش نمونه هاي سازههاي آبي و نمايش جلوه هاي ويووژة آب ‪ ،‬در‬

‫فضاي باز و محوطة پيش بيني شده است ‪.‬‬

‫در خردادماه ‪ 1375‬طرح ‪ ،‬طبق برنامه ‪ ،‬به كارفرما تحويل شد ‪ ،‬ليكن بووه‬

‫دليل بعضي مشكقت تا كنون اقدامي براي اجراي آن انجام نشده است ‪ .‬كوشش‬

‫براي تداوم معماري گذشته ‪ ،‬در اين طرح ‪ ،‬كه بووا همكوواري و مشوواركت بهوورام‬

‫شيردل تهيه شده ‪ ،‬از اهداف اصلي عنوان شووده اسووت ‪ ،‬منتهووا در اينجووا نيووز‬

‫رمفاهيم» (و نه فرمها) ‪ ،‬ابزار كاربرد بوده اند ‪ ،‬مفهوم خوواص آب در سوورزمين و‬

‫برآمووده و در كنووار و در‬ ‫ايران كه در آن آب همواره از دل خاك و سن‬ ‫فرهن‬

‫تضاد با آن معنا پيدا كرده است ‪.‬‬

‫بر اين اساس تركيب خشس و تر و يووا تركيووب دو حجووم تيووره و شووفاف‬

‫و شيشه) ‪ ،‬به عنوان ايده اصلي طرح ‪ ،‬شكل گرفته است ‪ :‬كل سوواختمان‬ ‫( سن‬

‫اصلي موزه در محدودة مربع مستطيلي به ابعاد ‪ 26*200‬متر شكل گرفته اسووت ‪.‬‬

‫نيمة شمالي اين مستطيل حجم بسته و تيره و سنگي است ‪ ،‬با سقفي مورب بووه‬

‫ارتفاع حداكثر ‪ 18‬متر ‪ ،‬و نيمة جنوبي آن حجمي آزاد و شفاف و شيشه اي كه از‬

‫دل حجم سنگي بيرون آمده است‪.‬‬

‫به دليل شكل عوارض زمين سوواختمان از دو طوورف (شوومال و غوورب) در‬

‫دورن خاك است ‪ ،‬و از دو طرف ديگر (جنوب و شرق) ‪ ،‬آزاد و همسطح زمينهاي‬

‫اطراف ‪ .‬راه اصلي ورود مراجعان به ساختمان يس رامپ ‪ ،‬در سقف قسمت سنگي‬

‫است ‪ ،‬و حركت در دورن بنا و دسترسي به گالريها وآمفووي تئوواتر و رسووتوران و‬

‫ساير فضاها را به هم وصل مي كنند ‪ ،‬صورت مي گيرد ‪.‬‬

 ‫‪www.collegeprozheh.ir‬‬ ‫کالج پروژه‬

‫در طراحي اين بنا از چشم انداز زيبووا و موقعيووت طبيعووي خوواص پووارك‬

‫طبيعت پردستان ‪ ،‬و همچنين از عناصر همجوار (كه در طرح جامع پووارك پوويش‬

‫بيني شده اند) ‪ ،‬از جمله محور پيادة اصلي پارك در جنوب و دسترسووي اصوولي‬

‫سواره درر شمال بنا ‪ ،‬و نيز دو درياچه در شرق و غرب آن ‪ ،‬در نحوة استقرار بنا ‪،‬‬

‫آرايش عناصر آن ‪ ،‬و نيز تأمين نيازهاي نمايشي موزه در محوطه و فضاي باز ‪ ،‬به‬

‫خوبي استفاده شده است ‪.‬‬

‫در اينجا نيز طرح به خوبي موفق شده است كه با اتكا به يس ايدة فرمووان‬

‫قوي و مشخم ‪ ،‬در شكل خارجي با تركيب و درهم آميختن هنرمندانة دو حجم‬

‫تيره و شفاف ‪ ،‬و در فضاي داخلي با ايجاد سطوح آزاد متعدد و حركووت آزادانووة‬

‫رامپها در بين آنها ‪ ،‬نهايتاً تنوع و پيچيدگي و زيبايي را در حجم و تركيبووي بووه‬

‫غايت ساده به نمايش بگذارد ‪.‬‬