Teknologi Bahan

& Pembuatan

Logam
 Logam
Ferus
• besi tuang, besi tempa, keluli.
• di proses daripada bijih besi - besi oksida,
sulfida, klorida, silikat dan karbonat.
• proses: melombong, membersih bijih,
mengeluarkan besi daripada bijih dan
menulenkan besi.

2
 Logam Ferus
• Melombong: mengeluarkan bijih daripada kerak bumi.
• Membersih bijih: mengeluarkan bahan asing daripada
bijih seperti sulfur, karbon dan lain-lain.
• Mengeluarkan besi daripada bijih: proses kimia
menukarkan oksida besi menjadi logam besi dan
bercampur karbon.
• Antara proses-proses: pairometalurgi, elektrometalurgi
dan hidrometalurgi
• Penulenan besi: proses mengurangkan kandungan
karbon - besi tuang, tempa , keluli.
3
 Logam Ferus
• Pairometalurgi- proses mengeluarkan besi jongkong
dengan cara memanaskan nya dalam relau.
• 60% bijih besi dicampurkan dengan 25% kok (arang
batu) dan 15% batu kapur dipanaskan dalam relau
Bagas pada suhu 500 - 600oC oleh udara panas dan
pada tekanan 0.1MN/m2.
• Apabila kok terbakar - suhu naik mencapai 1600oC.
Besi cair dan mendap ke bawah.
• karbon menjadi karbon dioksida, sulfur bercantum
dgn. batu kapur dan terasing menjadi slag.
4
 Logam Ferus
Besi jongkong dikeluarkan
dan disejukkan dalam
bentuk jongkong 50kg.

Besi ini masih belum tulen

mengandungi kandungan
karbon yang tinggi.

Besi ini ditulenkan menjadi

besi tuang, besi tempa dan
keluli.

5
 Logam Ferus
• Besi Tuang (cast iron)
– besi jongkong dipanaskan
semula dalam relau
Kupola untuk menulenkan
besi/mengurangkan
kandungan karbon.
– 20% kok, 80% besi
jongkong.
– Kandungan karbon : 1.5%
- 4%
 Logam Ferus
• Besi tuang yang lebih tulen (kurang kandungan karbon)
dikeluarkan oleh relau bergema.
• Slag yang timbul atas besi cair menututp permukaan dan
mengelakkan berlaku pengoksidan semula.

7
Logam Ferus

8
 Logam Ferus
• Jenis-Jenis Besi Tuang
– Besi cair yang keluar dari relau kupola atau relau bergema
apabila dikawal proses penyejukannya menghasilkan besi
tuang berbeza ciri-cirinya.
– Apabila dilakukan rawatan semula seperti proses sepuh-
lindap (annealing) atau sepuh-lindap lanjutan - ciri-ciri
mekanikal berbeza berbanding dengan yang tanpa melalui
proses ini.
– Besi tuang biasa (susah ditempa), besi tuang putih (sangat
kuat dan rapuh), besi tuang kelabu (kekuatan lebih rendah
tetapi lebih mulur).
– Dengan penambahan logam asing: 0.5% - 3% nikel-
meningkatkan kekuatannya.
9
 Logam Ferus
• Kecacatan Besi Tuang
– Besi ini kebiasaannya wujud kecacatan
– i. Gelembong-gelembong terperangkap ketika proses
penyejukan.
– ii. Mengalami rekahan.
– iii. Berlaku pengasingan benda asing ke dalam
kelompok-kelompok - melemahkan/ merapuhkan besi.
– iv. Struktur ira yang kasar - besi lebih lemah di satah
berkenaan.

10
 Logam Ferus
Besi Tempa (Wrought Iron)
besi paling tulen dihasilkan dengan
kandungan karbon kurang daripada
0.12%.
dalam relau, besi jongkong lebih
tulen digunakan dan karbon yang
terbakar menjadi karbon monoksida.
bendasing yang terbakar dielakkan
terperangkap dengan menggunakan
Penukar Bessemer, i.e. besi cair
disejukkan dengan menuang menjadi
bebola besi kecil.

11
 Logam Ferus
• Sifat-sifat Besi Tempa
– Kemuluran sangat tinggi- pemanjangan 25% - 30%
panjang asal sebelum gagal.
– Kekuatan tegangan maksimum ~355 N/mm2.
– Mencapai 415 N/mm2 apabila dicampurkan sedikit
nikel.
– Ketumpatan ~7690 kg/m3
– senang dikerjakan, mudah kimpal.
– Tahan hentaman dan tahan kakisan.

12
Logam Ferus- Kegunaan Besi Tempa

13
 Logam Ferus
• Peranan Karbon dalam logam Ferus

14
 Logam Ferus
• Keluli (Steels)
– logam ferus (besi) yang mengandungi karbon antara
0.12% - 1.8% dan beberapa unsur lain bagi
meningkatkan mutunya.
– Keluli karbon rendah (0.12% - 0.15%)
– keluli karbon sedikit (mild steels) (0.15 - 0.25%)
– keluli karbon sederhana (0.20% - 0.50%)
– keluli karbon tinggi (0.50% - 1.50%)
– Perbezaan karbon ~ logam-logam ini berbeza ciri-
cirinya
– unsur lain: silikon, fosforus, mangganam membantu
meningkatkan kekuatan muktamad, menjadi lebih keras.
15
 Logam Ferus
• Proses Pengeluaran
– Antaranya: Relau lantai Perapian, Proses Bessemer,
Proses Asas Oksigen, Proses Relau Elektrik.
– Pilihan proses bergantung pada jumlah keluli dan
keperluan pengkhususan keluli yang akan dihasilkan.
– Proses ini : proses pengeluaran kandungan karbon
daripada besi jongkong (biasanya sebanyak mungkin) dan
kemudian memasukkan unsur-unsur aloi.
– Pembentukan keluli ke dalam bentuk pengeluaran tertentu
seperti rod, kepingan, paip, dawai dan sebagainya.

16
Logam Ferus Keluli struktur~0.2%C, Maks. 0.27%

Kod ASTM Jenis Keluli Kegunaan

Keluli karbon terbentuk spt plat dan Binaan melibatkan kimpalan, rivet
A36
batang dan bolt. Seperti jambatan, menara,
bangunan dan sturktur kegunaan
umum.
Binaan melibatkan kimpalan, rivet
A53 Paip terkimpal, hitam atau
dan bolt. Penggunaan utama dalam
galvanised tiang dan truss.
Kekuatan Tinggi, aloi rendah, plat Sama seperti di atas tetapi tahan
A242
dan batang kakisan udara 4 kali ganda keluli
karbon biasa.
Kekuatan Tinggi, terbentuk spt plat Binaan rivet dan bolt seperti
A440
dan batang jambatan, bangunan, menara dan
struktur lain bersifat tahan kakisan
udara 2 kali ganda keluli karbon
biasa.
Tiub dibentuk sejuk bulat, Binaan melibatkan kimpalan, rivet
A500
empatsegi, empatsegi tepat dan dan bolt seperti jambatan, bangunan
bentuk khas dan binaan struktur kegunaan
umum.
Tiub dibentuk panas bulat, Sama seperti pada A500
A501
empatsegi, empat segi tepat dan
bentuk khas.
Plat dan batang keluli karbon tebal Binaan bangunan melibatkan
A529
sehingga ½ inci. kimpalan, rivet dan bolt terutama
bentuk piawai.
Kepingan /lapisan keluli kekuatan Kegunaan struktur dan lain yang
A606
tinggi, aloi rendah, digilis sejuk dan khusus dimana pengurangan berat
panas. dan penambahan
diutamakan.
tahanlasak
17
 Logam Ferus - Keluli Struktur BS
Antara Piawai British untuk keluli
BS4360:1979 Keluli Struktur boleh Kimpal(Weldable)
BS4848:1975 Bahagian Keluli Struktur Gilis Panas (Hot-rolled)
BS2994:1976 Bahagian Keluli Struktur Gilis Sejuk (Cold rolled)
BS6363:1983 Bhg. Keluli Struktur berlubang terkimpal tempa sejuk (Welded
Cold formed-hollow sections)
BS1449:1983 Keluli Plat, kepingan dan lapisan (steel plate, sheet and strips)
BS5950:1985 Penggunaan Struktur keluli dalam bangunan

Piawaian British menyatakan gred keluli ini ~40, 43, 50 dan 55

dengan Gred40 ~kekuatan tegangannya : 400 - 480 N/mm2,
Gred 43 ~430 - 510 N/mm2
Gred 50 dan 55 ~490 - 700 N/mm2

18
 Logam Ferus - Keluli Tetulang

Jadual ASTM - Saiz dan dimensi keluli tetulang

No. Jenis Berat Nominal Garispusat (mm) Luas Keratan Rentas Perimeter(mm)
kg/m
3 0.560 9.52 0.71 29.9
4 0.994 12.70 1.29 39.9
5 1.552 15.88 2.00 49.9
6 2.235 19.05 2.84 59.8
7 3.042 22.22 3.87 69.8
8 3.973 25.40 5.10 79.8
9 5.059 28.65 6.45 90.0
10 6.403 32.26 8.19 101.4
11 7.906 35.81 10.06 112.5
14* 11.384 43.00 14.52 135.1
18* 20.238 57.33 25.81 180.1

*: Terdapat dalam bentuk keluli billet

19
 Jadual Gred Keluli tetulang

Logam Ferus - Jenis Keluli &

ASTM Spec.
Gred No. Saiz Had Alah Minimum
(MPa)
Kekuatan Tegangan
Minimum (MPa)
Pemanjangan
Minimum dlm
203mm (%)
Keluli Keluli Billet
A615
40 3
4, 5
276 483 11
12

Tetulang
6 12
7 11
8 10
9 9
10 8
11 7
14, 18 -
60 3, 4, 5 415 621 9
6 9
7, 8 8
9, 10,11 7
14,18 7
Keluli Rel 50 3 345 550 6
A616 4, 5, 6 7
7 6
8 5
9, 10, 11 5
60 3 415 620 6
4, 5, 6 6
7 5
8 4.5
9, 10, 11 4.5
Keluli Paksi 40 3 275 480 11
A617 4, 5 12
6 12
7 11
8 10
9 9
10 8
11 7
60 3, 4, 5 415 620 8
6 8
7 7
8
9,10,11
8
7
20
Keluli

21
 Logam Ferus - Aloi Keluli
• Dua Kategori Kumpulan
– yang bercantum dengan karbon - membentuk sebatian
karbida - Nikel, Silikon dan kuprum.
– yang tidak bercantum dengan karbon -Mangganam,
Kromium, Tungsten, Molybdenum, dan Vanadium.
• Aloi Keluli Kromium
• Aloi Keluli Nikel-Kromium
• Aloi Keluli Moybdenum
• Aloi Keluli Silikon
• Aloi Keluli Tungsten
• Aloi Keluli Kuprum
22
 Logam Bukan Ferus
• Aluminium
– logam lain daripada besi yang banyak digunakan
dalam industri pembinaan.
– logam ini digunakan dalam bentuk aloi dengan
kuprum, magnesium, zink, silikon, dan
mangganam.
– kebaikannya ialah lebih ringan dan lebih menarik
tetapi masalahnya mudah diserang asid, alkali dan
larutan garam serta mudah terbentuk lapisan nipis
aluminium oksida di permukaan.

23
 Logam Bukan Ferus
• Aluminium
– aluminium tempa (wrought): 99.0% tulen,
lembut dan mulur.
– aluminium tuang:
• berciri mekanikal tertentu dengan penambahan
bahan aloi.
• berciri tertentu dipertingkat dengan proses rawatan
haba.
– Aloi

24
 Logam Bukan Ferus
• Pengenalan Aluminium Tempa dengan siri 4 digit
– contoh Aluminium 1035: 1=aluminium tulen 99.0%,
35=peratus sebenar aluminium ialah 99.35%. Digit “0”
bermakna tiada kawalan khas ke atas benda asing. Jika digit
ini 1 - 9 memberi erti bilangan benda asing yang ada dalam
aloi yang peratusnya dikawal.

Logam/bahan aloi Nombor siri

Aluminium tulen 99.00% 1xxx
+ Kuprum 2xxx
+ manganis 3xxx
+ silikon 4xxx
+ magnesium 5xxx
+ Mg & Si 6xxx
+ Zink 7xxx
+ lain-lain logam 8xxx
25
 Logam Bukan Ferus
• Contoh: Aluminium 7075
– Aloi aluminium dengan logam zink benda asing utama.
– Digit kedua sifar = tiada kawalan pada peratus benda asing.
– 75 bermakna logam aloi lain yang didaftarkan ialah zink
dan magnesium.
• Aluminium Tuang
– Penamaan siri XXX.X dengan digit pertama merupakan
kandungan logam aloi. Digit kedua dan ketiga ialah peratus
aluminium dan digit terakhir bermakna aluminium tuang.
– 1xx.x = tulen 99% atau lebih, 2xx.x=aloi kuprum,
3xx.x=aloi silikon dengan kuprum atau mangganam,
4xx.x=aloi silikon, 5xx.x=aloi magnesium, 6xx.x= tidak
digunakan. 7xx.x=zink, 8xx.x=timah, 9xx.x=lain2 logam.
26
Aloi Aluminium

27
 Logam Bukan Ferus
• Kuprum-terbahagi kepada 4 kategori
• kuprum- termasuk kuprum ETP (electrolytic tough pitch),
kuprum disfosforan, kuprum bebas oksigen, kuprum perak,
kuprum potongan bebas (free cutting) dan kuprum rawatan
haba. Kandungan kuprumnya 99%
• loyang (brass) - zink merupakan bahan aloi utama: aloi Cu
& Zn; Cu, Zn & Pb; Cu, Zn & logam lain (selain Pb)
• gangsa (bronze) - timah sebagai bahan aloi utama.,
terdapat juga Cu & Si (gangsa Silikon) dan Cu & Al
(gangsa Aluminium).
• Aloi nikel (Cu & Ni) - Cupronickel (10 - 30% Ni) dan Aloi
German Silver - Cu, Ni & Zn.

28
Aloi Kuprum

29
 Logam Bukan Ferus
• Zink & aloi Zink
– ciri kekuatannya sederhana dan kemuluran yang
tinggi.
– Terdedah dalam udara akan diselaputi lapisan zink
karbonat berwarna kelabu (dalam tempoh 3 -6
bulan). Menjadi lebih tahan lasak.
– Mudah diserang asid sulfurik.
– Aloi Zink dicampur dgn kuprum dan magnesium
dipasarkan dalam bentuk kepingan atau lapisan,
tiub dan rod.

30
 Logam Bukan Ferus
• Plumbum
– kekuatan rendah tetapi aloi dengan antimoni dan timah
meningkatkan kekuatannya.
– (a) aloi kosong (b) aloi pematri (c ) aloi antimoni (d) logam
babit.
– Aloi kosong banyak digunakan dalam industri kimia,
pelapis kabel dan dalam bateri.
– Aloi pematri - kerja penyambungan antara dua logam
sebagai “filler”.
– Aloi antimoni - pelapisan kabel, grid bateri, paip, “rolled
sheet”.
– Logam babit - pengalas (bearing)
– logam ini toksik 31
Aloi Plumbum

32
 Logam Bukan Ferus
• Nikel, Timah, Kobalt & Kromium
– Nikel dan aloi nya bersifat sangat tahan terhadap kakisan.
Nikel 99.4% bersama koblat - tahan kakisan,
pengoksidanan dan tahan panas.
– Aloi Nikel tahan kakisan:
• Aloi Monel (campuran Nikel & Kuprum, sedikit silikon)
• Aloi haste (aloi nikel dgn kromium, molybdenum dan besi)
• Aloi Inconel (aloi nikel dgn kromium dan besi)
– Timah - lembut digunakan sebagai bahan pematri dan
bahan aloi untuk logam lain.
– Kobalt dan kromium tidak banyak digunakan sebagai
logam bersendirian kecuali sebagai bahan aloi logam lain
kerana kos nya yang tinggi dan sifat tahan hakisan.
33
Aloi Nikel

34