ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΑΙΤΙΑ

ΙΝΕ 402
ΠΩΣ ΔΙΔΑΣΚΟΥΜΕ
ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ
Ο χρόνος είναι έννοια αφηρημένη. Γίνεται
αντιληπτός από τις αλλαγές που προκαλεί σε
πράγματα, φαινόμενα και ανθρώπους, από τη
διαδοχή των γεγονότων και των εποχών κ.λπ.
Ο φυσικός χρόνος διαιρείται σε μονάδες μέτρησης,
σταθερές και ομοιόμορφες.
Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν μία κατά βάση
γραμμική αντίληψη του χρόνου για την
κατανόηση του κόσμου, ωστόσο ο ιστορικός
χρόνος μπορεί να είναι έννοια ελαστική.
«Ο χρόνος κινείται σε διαφορετικές ταχύτητες»
[Fer. Braudel]

 τα πολιτικά γεγονότα, εδώ τα πράγματα

συμβαίνουν γρήγορα
 οι αργόσυρτες κοινωνικές και οικονομικές
ροπές, συχνά ανεπαίσθητες για τους
ανθρώπους της εποχής
 η «ακίνητη ιστορία», όπου κυριαρχούν οι
αμετάβλητες δυνάμεις του φυσικού
περιβάλλοντος
 Η ιστορία αγαπά την ακριβή χρονολόγηση. Κάθε
γεγονός έχει καθορισμένη τοποθέτηση στον χρόνο,
ή ακόμη και στην ημέρα, μπορεί πιθανότατα να
συνδέεται και με συγκεκριμένα πρόσωπα.

 Η μελέτη των φαινομένων ή των ακολουθιών στον

χρόνο χρήζει διαφορετικής αντιμετώπισης.
Κάθε τύπος φαινομένου έχει την ιδιαίτερή του
διάσταση: μετασχηματισμοί της κοινωνικής δομής,
της οικονομίας, των ιδεολογιών, δεν
συμμορφώνονται με μια ακριβή χρονολόγηση. Αυτή
μπορεί να αντικατασταθεί από την πλησιέστερη
δυνατή προσέγγιση: από… έως…
 Οι μαθητές εξοικειώνονται με την ιδέα πως σε
διαφορετικούς τόπους παρόμοιες ιστορικές
διαδικασίες συμβαίνουν σε διαφορετικούς χρόνους.
Π.χ., η εκβιομηχάνιση κυριάρχησε στη Βρετανία από
τα τέλη του 18ου αι., στη Γερμανία στα μέσα του 19ου
και στην Ελλάδα στα τέλη του ίδιου αιώνα.

 Οι μαθητές εξοικειώνονται με την ιδέα της

συγχρονικότητας, δηλ. πως σε διαφορετικούς τόπους
διαφορετικές διαδικασίες συμβαίνουν στον ίδιο
χρόνο. Π.χ., όταν η εκβιομηχάνιση κυριάρχησε στη
Βρετανία, στον ελληνικό χώρο κυριαρχούσε η
παραδοσιακή προνεωτερική οικονομία.
 Υπάρχουν διαφορετικές περιοδολογήσεις για
διαφορετικά είδη ιστορίας: οι χρονικές περίοδοι που
οριοθετούνται με βάση τις πολιτικές εξελίξεις μπορεί
να διαφοροποιηθούν από εκείνες που θα λάμβαναν
ως κριτήριο την εξέλιξη στις τέχνες ή τον πολιτισμό.
 Πώς διδάσκουμε τον χρόνο

 Οι αναχρονισμοί είναι συχνό λάθος.

 Θα πρέπει να αποφεύγεται η λατρεία της λεπτομερούς
απομνημόνευσης κάθε ακριβούς χρονολογίας.
 Ειδικότερα για τα φαινόμενα ή τις διαδικασίες,
αντικατάσταση της ακριβούς χρονολόγησης από την
πλησιέστερη δυνατή προσέγγιση: από… έως…
 Επισήμανση φάσεων / σταδίων και της διαδοχής τους.
 Επισήμανση φάσεων που αλληλοδιαπλέκονται ή
επικαλύπτονται.
 Επισήμανση μακράς διάρκειας που μπορεί να τέμνεται
από βραχυπρόθεσμα γεγονότα.
 Οι μαθητές μαθαίνουν να ταξινομούν στον χρόνο, να
τοποθετούν το πριν και το μετά.
 Η ιδέα της χρονικής ακολουθίας σχετίζεται και με την
έννοια της αιτιότητας. Επισήμανση του χρόνου που
προηγήθηκε ενός γεγονότος, κατά τον οποίο ανιχνεύονται
τα αίτια ή οι συνθήκες που το προετοίμασαν.
 Αυτό που προκαλεί, κατά κανόνα προηγείται στον χρόνο,
δεν έπεται.
 Αντίστροφα, ό,τι προηγείται στον χρόνο δεν
προσμετριέται αυτόματα μεταξύ των αιτίων.
Χρησιμοποίηση ερωτήσεων για την ανάδειξη της
χρονικής σχέσης, π.χ.:

 πότε τοποθετείται η έναρξη / οι απαρχές / το τέλος /

η λήξη…;
 ποιες φάσεις μπορείτε να διακρίνετε…;
 τι προηγήθηκε / ακολούθησε…;
 τι συνέβαινε την ίδια εποχή…;
 ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1.Να περιγρά ψετε και να σχολιά σετε την εικό να 1.
2.Να μελετή σετε την εικό να 2 και κατό πιν να συνθέσετε κείμενο με θέμα τις αλλαγές που έφερε
ο Α´ Παγκό σμιος πό λεμος στην κοινωνική θέση των γυναικώ ν.
3.Ποιες πληροφορίες μπορείτε να αντλή σετε για την οικονομική κρίση του 1929 στις ΗΠΑ
μελετώ ντας τις πηγές 1,2 και τις εικό νες 3 και 4;

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1.Αφού μελετή σετε την πηγή 1, να καταγρά ψετε σε σύ ντομο κείμενο τους παρά γοντες που
έκαναν επιβεβλημένη, κατά τον Κωνσταντίνο Καραμανλή , την ένταξη της Ελλά δας στην ΕΟΚ.
2.Η συμμετοχή της Ελλά δας στις διαδικασίες ενοποίησης της Ευρώ πης: να συνθέσετε
χρονολό γιο με τα γεγονό τα-σταθμού ς.
3.Παιχνίδι ρόλων: Ας υποθέσουμε ό τι η τά ξη σας αποτελεί την ελληνική αντιπροσωπεία στην
Ευρωπαϊκή Ένωση. Να συζητή σετε ποια μέτρα θα προτείνατε προκειμένου η Ευρωπαϊκή
Ένωση να αντιμετωπίσει το ζή τημα της μετανά στευσης στην Ευρώ πη ανθρώ πων από ά λλες
ηπείρους.
Εξοικείωση με το απαραίτητο λεξιλόγιο:

 προηγουμένως…, συγχρόνως…, παράλληλα…,

έκτοτε…, στη συνέχεια…, την ίδια εποχή…,
διαρκώς…, επανειλημμένα…, απρόσμενα…,
 όταν…,
 απαρχή…, εποχή…, διάστημα…, περίοδος…, τέλος…,
 προγενέστερος / μεταγενέστερος / παράλληλος /
σύγχρονος,
 προηγούμαι / ακολουθώ κ.λπ.
 Η Ιστορία
επαναλαμβάνεται;
ΠΩΣ ΔΙΔΑΣΚΟΥΜΕ
ΤΗΝ ΑΙΤΙΑ
Η εδραίωση της σχέσης αιτίου–αιτιατού συνιστά
μία ανάγκη στην ιστορική κατανόηση.

Ο διδάσκων οφείλει να περιορίζει σταδιακά τη

γνώση τού ΤΙ προς όφελος της ερμηνείας, δηλαδή
του ΓΙΑΤΙ.

«Η εκπαίδευση θα πρέπει να στοχεύει στο να βοηθήσει τους μαθητές

να φτάσουν στο σημείο όπου θα μαθαίνουν μόνοι τους γιατί αυτό
συμβαίνει στη ζωή κι όχι να απομνημονεύουν γνώσεις και να τις
επαναλαμβάνουν.»
[Noam Chomsky]
Συνηθέστερα λάθη των μαθητών ως προς την κατανόηση της
αιτίας:

 οι άνθρωποι στο παρελθόν συμπεριφέρονταν και

κατανοούσαν τα πράγματα όπως και εμείς
 τα γεγονότα συνέβησαν επειδή το ήθελαν οι άνθρωποι
 τα γεγονότα συνέβησαν κατά ευθύ, γραμμικό τρόπο
 κάθε ένα από μία σειρά αιτίων έχει την ίδια σημασία/αξία
με τα υπόλοιπα
 τα γεγονότα συνέβησαν λόγω μίας μόνο αιτίας, συνήθως
αυτής που είναι πλησιέστερη χρονικά
 όσα συνέβησαν ήταν βέβαιο ότι θα συμβούν
 Πώς διδάσκουμε την αιτία
1. Διάκριση αιτίας - αφορμής
2. Εισαγωγή κατηγοριοποιήσεων της αιτιακής σχέσης:
 περιεχομένου (θρησκευτικές, οικονομικές, πολιτικές,
κοινωνικές κ.λπ.)
 χρόνου (διαχρονικές, άμεσες, μακρινές)
3. Μπορούμε να έχουμε:
 αναγκαία αίτια (αν δεν είχε συμβεί το Α δεν θα
μπορούσε να συμβεί το Β)
 ικανά αίτια (το γεγονός ότι συνέβη το Α ήταν αρκετό για
να συμβεί το Β)
4. Η επίδραση του παράγοντα τύχη, συγκυρία ή σύμπτωση

 έχει απτή επίδραση στην ιστορία, στην πράξη όμως αυτή

η επίδραση είναι πάντα περιορισμένη
 δεν καταργεί την ελεύθερη βούληση των ανθρώπων, άρα
και την ηθική ευθύνη που έχουν για τις πράξεις τους, οι
οποίες μπορούν να αποδοθούν σε κάποια απρόσωπη,
γενικότερη αιτία. Η ηθική ευθύνη και η αιτιότητα είναι
δύο διαφορετικές έννοιες και δεν πρέπει να συγχέονται.
 5. Η ιδέα της αποκλειστικής αιτίας είναι αυθαίρετη. Η
ιστορία προχωρά μέσα από πολλά αίτια και τις
διασταυρώσεις τους.
Κατανόηση της αιτιακής σχέσης λιγότερο ως γραμμικής
και περισσότερο ως δικτύου:

«Εμείς οι ιστορικοί έχουμε μια περίπλοκη

αίσθηση της πραγματικό τητας, βλέπουμε
τα πά ντα σαν να είναι συνδεδεμένα με
κά ποιον τρό πο με ό λα τα υπό λοιπα»
[Michael Oakeshott]
Χρησιμοποίηση ερωτήσεων για την ανάδειξη της αιτιακής
σχέσης, π.χ.:

 πώς μπορεί να συνέβη αυτό;

 γιατί νομίζετε ότι … συνέβη τότε και όχι νωρίτερα;
 το [α] έκανε πιθανότερο το [β] να συμβεί;
 το [α] προκάλεσε το [β] ή μήπως το [β] θα συνέβαινε
έτσι κι αλλιώς;
 ήταν αυτή η πιο σημαντική αιτία;
Εξοικείωση με το απαραίτητο λεξιλόγιο:

 επομένως…, κυρίως…, παράλληλα…,

 υποκινώ…, επιβάλλω…, φέρνω στο προσκήνιο…,
οδηγώ…, προκύπτω…, εμποδίζω…,
 παρά το ότι…, υπαίτιος…, προϋπόθεση…, στοιχείο…,
λανθάνων…, έκρηξη…, οι ρίζες… κ.λπ.
Εναλλακτικές εκδοχές / υποθετικές αφηγήσεις:
Ζητάμε από τους μαθητές να φανταστούν τι θα είχε
συμβεί σε μία συγκεκριμένη περίπτωση αν τα πράγματα
ήταν λίγο διαφορετικά: καθιστούμε πρώτα σαφές ότι
 δεν υπάρχει «αν» στην ιστορία
 δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σίγουροι για το τι θα
είχε συμβεί σε μια εναλλακτική εκδοχή του
παρελθόντος
Η εξάσκηση των μαθητών στην οικοδόμηση μιας
υποθετικής αφήγησης τους επιτρέπει να κατανοήσουν
τις διαφορετικές δυνητικές επιλογές που είχαν οι
πρωταγωνιστές του παρελθόντος και να εντοπίσουν την
αιτιότητα. Η χρήση εναλλακτικών εκδοχών πρέπει να
είναι ιδιαίτερα πειθαρχημένη.