SERAMİKLER

Prof. Dr. H.Aygül YEPREM

Prof. Dr. Nilgün KUŞKONMAZ
 
 
 
 
SERAMİKLERİN
SIRLANMASI
SIR NEDİR?

Seramik ürünü ince bir tabaka şeklinde kaplayarak onun üzerinde eriyen cam
veya camsı bir oluşumdur.

Öğütülmüş uygun bileşimli seramik hammaddelerden elde edilen ve seramik

bünye üzerinde pişirme sonucunda cam yapıya benzer bir yapı oluşturabilen
karışımlara ve söz konusu tabakaya sır denir.

Seramik ürünlerin yüzeylerini kaplayan, ürüne

--teknik,
---estetik,
--hijyenik özellikler kazandıran
--parlak veya mat cama benzeyen bir tabakadır.
Kül sırları M.Ö. 1500’de Shang Hanedanlığı döneminde keşfedilmiş, ilk defa Çinli
ustalar tarafından seramik yüzeylerde kullanılmaya başlanmıştır. Bilinen en eski
örnekleri Yuangu olarak adlandırılan Kuzey Çin’deki Shangxi bölgesinde bulunan
eserlerdir. Bu sırlar odun yakıtlı fırınlarda pişirim esnasında havada uçuşan küllerin
çömleklerin yüzeyine düşmesi sonucu tesadüfen üretilmişlerdir. Çömlek yüzeyine
düşen küller sıcaklığın etkisi ile erimiş yüzeyde parıltılı bir görünüm oluşturmuştur.
Çömlekçilerin bu parlak yüzeyin nasıl geliştiğine dair oluşan merakı zamanla
küllerin bilinçli olarak kullanımına neden olmuştur. Geçmişten günümüze kadar
sırların gelişiminde önemli bir sır eriticisi olarak kullanılan küller, seramik sırlarının
doğuşunun kökenini oluşturması nedeniyle önemli bir yere sahiptir. Bu makalede
seramik sanatı tarihinde bilinen en eski sırlarından birisi olan kül sırlarının
başlangıcından günümüze dek süregelen tarihsel gelişimi incelenecektir.
Sırlanmış seramik ürünü ilk yapan insanların, Mısırlılar olduğu, yaptıkları sırın

soda-kum karışımı olup çölde tesadüfen bulunduğunu, çatlama ve pişirimde

bünyeden ayrılma sorunlarını, Babil’lilerin kurşun silikatı kullanmasıyla sona

erdirdikleri bilinmektedir. (MÖ 1600-1500)

1-Bünyeye parlaklık ve düzgün yüzey sağlar.

2-Üzerine çekildiği üründe geçirgensizlik oluşturarak gazlardan ve sıvılardan yalıtır.

3-Çarpma ve darbelere karşı mukavemet kazandırır.

4-Hijyenik olarak mikro organizmaların oluşumunu önler ve bu organizmaların

hareketlerini sınırlandırır.

5-Kirlenmelerini önler, temizleme kolaylığı sağlar.

6-Pişme rengi gösteren bünyenin üzerinde örtücü bir tabaka oluşturur.

7-Seramik ürünlere renk ve doku özellikleri getirerek ürünün estetik değerini artırır.

8-Sır altına uygulanan dekorasyonu koruyup, dış etkilerden yalıtır ve korur.

Sırlarda aranan Özellikler:
1- Düşük liküdüs sıcaklığı : Pişirme sırasında erimiş olması gerekir.

2- Sıvı alkali ve asit ile çözünmemesi gerekir.

3- Yüzeyinde delikler kabarmalar bulunmamalıdır.

4- Çizilmeye, çatlamaya, kırılmaya dirençli olmalıdır

Sırların sınıflandırılması:
Bu farklılıklar sırın bünyesini oluşturan malzemelerin ve pişirim tekniklerinin
çeşitliliğinden kaynaklanır
Endüstriyel seramikte ucuz olmasından dolayı matlaştırıcı olarak
ZrO2SiO4 kullanılmaktadır.

Zirkon silikatın ateş mukavemeti çok yüksek olduğundan, çok ince öğütülerek
kullanılmaktadır.

Eğer taneleri ince öğütülmemişse fritleştirilerek bünye içine katılırlar.

Ayrıca baryum sülfat matlaştırıcı olarak kullanılmaktadır

KRİSTAL SIR:
Krakle Sırlar
1- Fritli Sırlar
Sırları oluşturulan malzemelerin tamamı yada bir kısmı önceden eritilip cama dönüştürülür.
- Suda çözünen maddeleri suda çözünmez silikatlara dönüştürmek.
- Zehirli maddeleri diğer maddelere bağlayarak zehirsiz hale getirmek.
- Sırlara daha düşük pişme sıcaklığı sağlamak.
- Renk veren oksitlerin sır içinde daha iyi dağılmasını sağlamak ve boyama gücünü arttırmak.
2- Ham Sırlar
Fritleme işlemine gerek duyulmaksızın hazırlanan sırlara "ham sırlar' denir.
Genelde 1200 °C ve üstünde çalışılan sırlar (örneğin porselen sırları) fritsiz
hazırlanır ve bu tür sırlarda fritlemeye gerek duyulmaz.

3-Tuz Sırları
Açık alevli fırınlarda (odunlu, kömürlü ve akaryakıtlı 1200-1300 °C arasında
fırın içine tuz serpilerek 'tuz sırları' elde edilir.
Pişirimin sürdüğü sırada atılan tuz buharlaşır ve çamurdaki silis ve
alüminyum oksit ile birleşerek, sodyum-alüminyum-silikatı (camı) oluşturur.
Çamurun içinde bulunan kilin rengine göre, sır renk alır.
 Öğütülüp toz haline getirilmiş seramik
hammaddelerin bir reçeteye göre tartılıp
karıştırıldıktan sonra eritilmesi ve eriyiğin hızlı bir
şekilde soğutulması sonucunda ortaya çıkan cam
yapılı ara ürüne FRİT denir.

1200°C gibi düşük sıcaklıkların altında pişirilen

ürünlerin sırlarında önemli oranlarda FRİT bulunur.

Sıcaklık düştükçe bileşimdeki frit oranı yükselir.

Fayans sırlarında %90’ın üzerinde frit kullanılır.

Porselen gibi yüksek sıcaklıklarda pişirilen mamullerin

sır bileşimlerinde fritin yer almasına gerek yoktur.
 Düşük sıcaklıklarda aranan özelliklerde sır tabakası elde edebilmek için hem
erime sıcaklıkları düşük hem de eriticilik (flux) özellikleri yüksek BOR veya
KURŞUN bileşiklerinin kullanılması kaçınılmazdır.
 Bu hammaddeler ham olarak kulllanılmaları halinde birtakım sorunlar
oluşturdukları için ancak fritleştirilerek kullanılabilirler. Kurşun bileşikleri
toksik özellik gösterirler.
-Aynı bileşimde ham bir sıra göre frit daha çabuk ve biraz daha düşük sıcaklıklarda
erir.
-Çünkü gerek gaz çıkışı yapan reaksiyonlar gerekse bileşenlerin kendi aralarındaki
reaksiyonları fritleştirme prosesi esnasında gerçekleşir.

-Özellikle hızlı pişirim açısından frit kullanımı kısa sürelerde düzgün yüzey oluşumu
bakımından avantaj sağlamaktadır.
Sır yapısının en önemli bileşeni kuvars olup erime noktasını düşürmek amacıyla
flaks olarak bazı metal oksitler ilave edilebilir.

Bu oksitler silisin yapısındaki yer alan kovalent bağları yer yer parçalayarak ergime
noktasını düşürür.
Sırların yapılarının oluşturulması, için kullanılan oksitler asıt-baz kuramına göre üç
gruba ayrılırlar.
BAZİK OKSİTLER: RO-R2O olarak adlandırılır. PbO, K2O, Na2O, CaO,
ZnO, BaO, MgO, SrO, Li2O renkli sırlarda ise CaO, CuO, FeO, NiO,
MnO, CdO bazik oksitlerini oluştururlar.

AMFOTER OKSİTLER: R2O2 Al2O3, Fe2O3, Sb2O3, Mn2O3, Cr2O3

oksitlerini içerirler.

ASİT OKSİTLER: RO2 asitler grubuna ise SiO2, SnO2 , ZrO2, B2O3, TiO2,
UO2, CeO2 oksitler üyedir.
Hammadde sağlamada dikkat edilecek konular:
 Kimyasal bileşim

 Maliyet

 Hammaddelerin bulundukları yer

 Seçilen hammaddelerin içerisinde bulunan mineral safsızlıkları

 Hammaddelerin depolanma davranışı( nemli havaya hassas, kuru havada

depolanabilen gibi)

 Yoğunluk, yumuşaklık, sertlik gibi birbirinden çok farklı özelliklere sahip

hammaddelerin hepsinin bir arada öğütülmesi güçtür.
Dolayısıyla mineral özelliklerinin bilinmesi gerekir.

 Kullanılan hammaddelerin çevreye etkisi.

 SIRLARDA KULLANILAN HAMMADDELERDEN ÖRNEKLER:

Malzeme İsmi Kimyasal Bileşim Sırda kalan

Mürdesenk PbO PbO
Sülyen Pb3O4 PbO
Kurşun Karbonat PbCO3 PbO
Üstübeç 2PbCO3-Pb(OH)2 PbO
Borokalsit CaO.2B2O3.4H2O CaO.2B2O3
Kolemanit 2CaO. 3B2O3. 5H2O 2CaO. 3B2O3.
Pandermit 2CaO. 3B2O3. 3H2O 2CaO. 3B2O3.
Üleksit Na2O.2CaO. 5B2O3. 12H2O Na2O.2CaO. 5B2O3.
Mermer CaCO3 CaO

Sır bünyesinde kullanılmak üzere alümina sağlayıcısı olarak kil ve kaolen kullanılır.
Yüksek saflık istenen sır bünyelerinde ise Al(OH)3 kullanılır.
SiO2 sağlayıcısı olarak feldispat ve feldispatik minerallerden de faydalanılır

Silika sağlayıcısı olarak silika kumu da kullanılabilir. Silika kumunun içerisinde TiO2,
ZrO2,Fe2O3,Cr2O3 bulunabilir.
Bunlar çözünmeden kalabilecek safsızlıklar ya da yapıda istenmeyen renklere
sebep olacaklardır
Sırlarda, seramik hamuru gibi çeşitli seramik hammaddeleri renklendiriciler ve katkı
maddelerinin değirmenlerde öğütülerek incelmesi ve homojen bir bulamaç halinde
birbirlerine karıştırılması ile elde edilirler.

Yardımcı Katkılar:

Elektrolit:
Düzgün bir yüzey elde etmek için sırın yüksek litre ağırlıklarında akabilmesi gerekir.
Bunun için elektrolit denen katkılar kullanılır.
Akışkanlığı sağlayanlar: Örnek:NaOH, Na2 CO3, sodyum silikat ( Na2O XSiO2)

Yapıştırıcı
Kuruyan sır tabakasında tanelerin birbirine ve seramik bünyeye yapışmasını
İyileştirmek amacıyla organik yapıştırıcılar kullanılır. ( örn: karboksi metil selülöz
CMC )
Öğütülen sırların sırlama öncesi homojen sırlama yapmak amacıyla yapılan kontrol testleridir.

Düzgün bir yüzey elde edebilmek için bünyenin yeterli

derecede ve yüzeyin her tarafında aynı oranda su emebilmesi
gerekir. Bu bakımdan sırın litre ağırlığının düşük olması
istenir (yaklaşık 1500 g/lt).
SIRIN RENKLENDİRİLMESİ:
Sırların renklendirilmesinde genellikle renk veren oksitler veya onların
özel şekilde hazırlanmış boyaları kullanılır.
Örnekler:
CuO, Cu2O : Pb lu sırlarda yeşilin tüm renklerini,
Pb suz sırlarda mavi tonlarını,
borlu sırlarda turkuvaz rengini verir.

FeO, Fe2O3 , Fe 3O4 : Oksitleyici atmosferde = sarı, kahverengi

şarap kırmızısı
Redükleyici atmosferde = gri, koyu gri, mavi

CoO, Co2O3, : Açık mavi renkten laciverde kadar tonlar verir.

Ayrıca kristal sırlarda iyi bir kristal oluşturucu

Cr2O3 : Yüksek sıcaklıklarda sırı yeşile boyar.

MnO2 : Kahverengi ve mor renk elde etmede kullanılır.

SnO2: Örtücülük anlamında en tanınmış maddedir.

Pahalı olduğu için yerini zirkon’a( Zr2SiO4) bırakmıştır.
 SIRLAMA TEKNİKLERİ
Sırlama ürüne göre değişik teknikleri uygulanarak yapılır.

Belirleyici kriterler ürünün geometrik yapısı, sırlanacak yüzey miktarı (yüzeyin

tamamı mı yoksa bir kısmı mı) ve bünyenin durumudur (ham veya pişmiş)

Uygulanan başlıca teknikler:

Daldırma ile sırlama

Püskürtme ile sırlama

Spray sırlama

Perde akıtma metodu ile sırlama

Elektrostatik sırlama
Pişmiş ve yüzeyinin tamamı sırlanması gereken örneğin; sofra eşyaları
gibi ürünlere uygulanır.
Sırlama yapılırken bünye bir kazanın içerisinde bulunan
sıra daldırılır.
Bünyenin sır içerisinde kalma süresi ne az ne de çok
olmalıdır. Bu durum sırın yoğunluğuna bağlı olarak
değişir (5- 15 sn).

Daldırma ile sırlanmış ürünün ayak kısımları

ileride pişme esnasında taşıyıcı refrakter
yardımcı malzemelere yapışmasını önlemek
amacıyla temizlenir.
26
Bu metodla sır yüzeye kesikli ince çizgiler şeklinde atılır.
Çizgilerin birleşmesi ile kesiksiz bir sır tabakası oluşur.

Sırını litre ağırlığı yüzey

oluşumunu negatif yönde
etkilemeyecek şekilde yüksek
tutulur (yaklaşık 1600- 1650 g/l).
28
 Uygun tekniklerle oluşturulan bir sır filminin ürün yüzeyine
sürekli bir film şeklinde akıtılması sonucu oluşturulan bir
sırlama tekniğidir.
Bu tekniğin ana koşulu ürünün düz bir yüzeye sahip olması ve
sırlama sırasında hareket etmesidir.
30
 Sırlamanın bir elektrik alan altında gerçekleştirilmesi işlemidir
 Basınçlı hava yardımıyla kabinin içine püskürtülen sır tanecikleri
alan şiddeti yönünde hareket ederek ürünün üstüne yapışır.
Elektrostatik sırlamada ise sır kayıpları genelde düşüktür.
 Elde edilen sır kalınlıkları yüzeyin her tarafında aynıdır.

FIRÇA VE BENZERİ MALZEMELERLE SIRLAMA

Sırlı Bünyelere uygulanabilen deneyler:
Harkort Deneyi;
Sır ile seramiğin genleşme katsayılarının uygun olup olmadığını belirten en önemli deneydir.
5-10 numune etüvde 100 0C ye çıkarılır. Ve ani su içinde soğutulur.
Mürekkeple çatlama olup olmadığı kontrol edilir.
Bu işlem 20 0C arttırılarak 200 0C ye kadar çıkılır.
Çatlama yoksa uzun yıllar kullanılabilirler.

Darbe Deneyi:
Sırlı plaka üzerine sivri uçla vurulur.

Gerilim var gerilim yok

Otoklav Deneyi:

Seramik ürünlerin zamanla su emerek şişmesi sonucu çatlak oluşumunu kontrol eder
SIR HAMUR UYUMU:

1- Eğer hamur sırdan fazla küçülürse sır kavlamasına neden olur.

( sırın altındaki seramik den kopması ayrılması)

2- Sır hamurdan fazla küçülürse sır çatlaması olur.

Sırın genleşme katsayısı alt bünyenin genleşme katsayısından biraz küçük

olmalıdır. Sır alt bünye tarafından biraz basınç altında tutulmalıdır.

Sırın genleşme katsayısı hamurun genleşme katsayısına eşit olduğunda

uzun süre içinde hamur bünyesine aldığı su ile hidratasyon sonucu hamur
şişerek genleşir ve sır çatlamaları ortaya çıkar.( rutubet genleşmesi)
 Dekorlama ürünün geometrik yapısına bağlı olarak değişik şekillerde yapılır. Ürünün
geometrisi sırlama tekniğini ve pişirme sıcaklığını belirleyici bir faktördür.
 Dekor genelde direk sır tabakasının üzerine yapılır. Sıraltı uygulamaları azdır. Desen pişmiş
sır yüzeyine yapılabildiği gibi ham sır üzerine de uygulanabilir. Pişmiş sır yüzeyine yapılan
dekor için ikinci veya üçüncü pişirim gerekebilir.
SIRALTI DEKOR; Desen ya direk bünye üzerine ya da opak bir sır
üzerine yapılır. Üzerine transparant sır atılır.

SIRÜSTÜ DEKOR: Desen pişmiş sır üstüne işlenerek dekor pişirimi

gerçekleştirilir. Dekor pişirimi düşük sıcaklıklarda yapılır.(800-900 0C)