6.

ΑΒΥ 101 – MEΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ-

ΕΠΟΧΗ ΚΟΜΝΗΝΩΝ ΚΑΙ ΑΓΓΕΛΩΝ
(1081-1185 και 1185-1204)

ENTOIXIA ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Διδάσκων: Πασχάλης Ανδρούδης

Επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής
Αρχαιολογίας και Τέχνης
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.
 .

ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ 12ου ΑΙΩΝΑ

Πρώιμη Κομνήνεια ζωγραφική- Κύπρος
 
Παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδος στη Μονή Κουτσοβέντη
 
Τοιχογραφίες της πρώιμης περιόδου των Κομνηνών διασώζει το παρεκκλήσι της Αγίας
Τριάδος στη Μονή Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου στο χωριό Κουτσοβέντης (σήμερα στα
Κατεχόμενα από τους Τούρκους εδάφη). Κτήτορας του ναού ήταν ο Ευμάθιος Φιλοκάλης,
Έλληνας διοικητής της νήσου στις περιόδους 1092-1103 και 1110-1118.
Οι τοιχογραφίες, οι οποίες διακρίνονται για το δυναμισμό στην κίνηση των μορφών και την
πτυχολογία των ενδυμάτων τους, αλλά και τη δραματική τους έκφραση, χρονολογούνται
γύρω στα 1100 και αποδίδονται σε εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης.
 
Ναός Παναγίας της Φορβιώτισσας στην Ασίνου
 
Ο ναός της Παναγίας Φορβιώτισσας στην Ασίνου στο Νικητάρι κτίστηκε και
τοιχογραφήθηκε στα 1105-1106 με έξοδα του μαγίστρου Νικηφόρου. Οι σωζόμενες
τοιχογραφίες του ναού είναι η Κοινωνία των Αποστόλων στο Ιερό Βήμα και Χριστολογικές
σκηνές και μετωπικοί ιεράρχες στον κυρίως ναό. Οι τοιχογραφίες αυτές διακρίνονται για τη
ραδινότητα των μορφών, για τη ζωηρή κίνηση τους, αλλά και την κομψότητά τους. Επίσης
φαίνεται ότι επηρεάστηκαν από τις τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής του Αγίου
Ιωάννη Χρυσοστόμου στο Κουτσοβέντη .
ΚΥΠΡΟΣ – ΠΑΝΑΓΙΑ ΦΟΡΒΙΩΤΙΣΣΑ ΣΤΗΝ
ΑΣΙΝΟΥ
ΕΛΛΑΔΑ

Θήρα (Σαντορίνη). Ναός Επισκοπής

 
Στο ναό της Επισκοπής στην Θήρα (Σαντορίνη) σώζονται
τοιχογραφίες που χρονολογούνται στα χρόνια του Αλεξίου Α΄
Κομνηνού (1081-1118). Οι τοιχογραφίες παρουσιάζουν ένα πιο
απλοϊκό χαρακτήρα σε σχέση με τις σύγχρονές τους
τοιχογραφίες στους ναούς της Κύπρου.
 
Θράκη

Φέρες Ν. Εβρου

Τοιχογραφίες στο καθολικό της Κοσμοσώτειρας

 
Στο καθολικό της Μονής της Κοσμοσώτειρας στις Φέρες του Ν. Έβρου, το οποίο
ιδρύθηκε από τον Ισαάκιο Άγγελο Κομνηνό, αδελφό του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄
Κομνηνού (1118-1143).
Στο εσωτερικό του κυρίως ναού (ο νάρθηκας έχει καταστραφεί από τους
Οθωμανούς που μετέτρεψαν το ναό σε ισλαμικό τέμενος), οι σωζόμενες
τοιχογραφίες είναι εξαιρετικής ποιότητας και σχετίζονται με την τέχνη της
Κωνσταντινούπολης .
Θεσσαλονίκη
Τοιχογραφίες στο ναό της Παναγίας Χαλκέων
 
Στο νάρθηκα του ναού της Παναγίας των Χαλκέων διασώζονταν ως το 1912 και το
1933 αντίστοιχα (όταν έγινε κακή συντήρησή τους) δύο τοιχογραφίες του 12ου
αιώνα, οι οποίες κάλυπταν επιφάνειες της αρχικής τοιχογράφησης του 11ου αιώνα.
Επίσης υπήρχαν τοιχογραφίες του 12ου αιώνα και στον ανατολικό τοίχο του
νάρθηκα κάτω από το μαρμάρινο γείσο . Η μια από αυτές τις τοιχογραφίες
βρισκόταν στο τοξωτό άνοιγμα επάνω από το υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου από
το νάρθηκα στον κυρίως ναό και έφερε την παράσταση του Επιτάφιου Θρήνου, ενώ
η δεύτερη είχε ζωγραφιστεί στη νότια παραστάδα του ανατολικού τοίχου του
νάρθηκα, ανάμεσα στις σκηνές της Δευτέρας Παρουσίας και απεικόνιζε τον Παλαιό
των Ημερών.
Οι απωλεσθείσες τοιχογραφίες του 12ου αιώνα της Παναγίας Χαλκέων
χρονολογήθηκαν από τον Ευθύμιο Τσιγαρίδα την ίδια εποχή με τις αντίστοιχες στο
ναό του Αγίου Παντελεήμονα στο Nerezi των Σκοπίων (1164) και στο ναό του
Αγίου Νικολάου του Κασνίτζη στην Καστοριά, δηλαδή γύρω στα 1160-1170 .
Τοιχογραφίες στη Μονή Λατόμου (Όσιος Δαβίδ)
 
Στη νότια κεραία του παλαιοχριστιανικού ναού του Οσίου Δαβίδ σώζονται οι
παραστάσεις της Γέννησης και της Βάπτισης του Χριστού. Οι τοιχογραφίες αυτές
είναι εξαιρετικής ποιότητας και χρονολογούνται γύρω στο 1160-1170 .
 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ, ΣΟΦΙΑ
 Στη Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στη Σόφια σώζονται βυζαντινές
τοιχογραφίες του 12ου αιώνα.
 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ, ΣΟΦΙΑ
 Στη Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στη Σόφια σώζονται βυζαντινές
τοιχογραφίες του 12ου αιώνα.
 .
ΚΡΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΚΟΠΙΩΝ

ΣΚΟΠΙΑ- ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ

ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΝΕΡΕΖΙ, 1164
Κράτος Σκοπίων - Ναός Αγίου Παντελεήμονα στο Nerezi
 
Οι τοιχογραφίες στο βυζαντινό ναό στο σημερινό Νέρεζι, στα νότια υψώματα γύρω από τα
Σκόπια χρονολογούνται στα 1164. Το τοιχογραφικό αυτό σύνολο είναι ένα έργο υψηλής
ποιότητας, χορηγία του Αλεξίου Κομνηνού, εγγονού του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄. Οι
τοιχογραφίες στο Νέρεζι ξεχωρίζουν γιατί έχουν ένα έκδηλο μητροπολιτικό χαρακτήρα και
έντονο ενδιαφέρον για την ανθρώπινη προσωπικότητα. Στην Αποκαθήλωση για
παράδειγμα, ο Νικόδημος κρατά λυπημένος το σώμα του Χριστού, ενώ η Παναγία δέχεται
στην αγκαλιά της όχι τόσο τον Χριστό ως Θεό, αλλά το νεκρό κορμί του αγαπημένου της
γιου. Πράγματι, η ένταξη της σκηνής της Αποκαθήλωσης και του Επιταφίου Θρήνου στο
θεματολόγιο της ζωγραφικής αποτελεί την αφετηρία μιας νέας εποχής. Δεν υπάρχει μόνο
ένα βαθύ ενδιαφέρον για τον ανθρώπινο χαρακτήρα, μια ξεκάθαρη παρατήρηση της φύσης,
αλλά και μια νέα αναζήτηση στα προβλήματα της αυτονομίας, με νέες μορφές, όπως αυτή
της γυναίκας σε λεπτομέρεια της σκηνής της Βάπτισης.
Οι τοιχογραφίες στο Νέρεζι έχουν δραματική ένταση. Εδώ παρατηρούμε ορισμένα
φαινόμενα που συνεχίστηκαν και έφτασαν σε υπερβολή τα επόμενα 50 χρόνια: αναταραχή
στα ενδύματα, με πολλές πτυχώσεις και διάταξη των μορφών κατά ομάδες.
Κίνηση, ζωή, ενέργεια, ανθρωπισμός. Αυτά είναι τα στοιχεία που βλέπουμε στο Νέρεζι,
όλα χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας της βυζαντινής «Αναγέννησης», μαζί με αυτά της
υιοθέτησης νέων, περισσότερων θεμάτων, όπως ο Θρήνος και η Αποκαθήλωση, που
δύσκολα εμφανίζονται στη βυζαντινή τέχνη πριν αυτή την χρονολογία. Η νέα τεχνοτροπία
ήταν σε χρήση ήδη γύρω στο 1125, εποχή που φιλοτεχνήθηκε η εικόνα που είναι γνωστή
ως η Παναγία του Βλαντιμίρ, σήμερα στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ στη Μόσχα.
Η Παναγία του Βλαντιμίρ και οι τοιχογραφίες στο Νέρεζι εντάσσονται στα έργα
της τέχνης της Κωνσταντινούπολης. Ανήκουν στην υψηλή καλλιτεχνική
παραγωγή της, ξεχωρίζοντας από άλλα έργα της εποχής, που φαίνεται ότι είχαν
επαρχιακό χαρακτήρα και οφείλουν πολλά στα μητροπολιτικά τους πρότυπα.

Τοιχογραφίες που θα πρέπει να φιλοτεχνήθηκαν από Κωνσταντινουπολίτες

ζωγράφους είναι αυτές του 1192 στο ναό της Παναγίας του Άρακα στα
Λαγουδερά της Κύπρου. Το επόμενο στάδιο της εξέλιξης, που χαρακτηρίζεται
από αυξανόμενη ορμητικότητα στην κίνηση των σωμάτων και των ενδυμάτων,
ενοποίηση των συνθέσεων και μεγαλύτερη έμφαση στα αρχιτεκτονήματα του
βάθους, εμφανίζεται στην τεράστια ψηφιδωτή σύνθεση του καθεδρικού ναού του
Μονρεάλε στη Σικελία που φιλοτεχνήθηκε στις δεκαετίες του 1170 και 1180 από
ελληνικό συνεργείο που γνώριζε την τελευταία μορφή της καλλιτεχνικής
έκφρασης στην Κωνσταντινούπολη.
Μνημειακή βυζαντινή ζωγραφική στο τελευταίο τέταρτο του
12ου αιώνα
 
Στην βυζαντινή ζωγραφική του τελευταίου τετάρτου του
12ου αιώνα οι ερευνητές της βυζαντινής τέχνης και ζωγραφικής
κατέγραψαν τρεις διαφορετικές τεχνοτροπικές τάσεις, τις οποίες
χαρακτήρισαν ως:

α) τη «δυναμική» τάση,
β) την «κομψή τεχνοτροπία» και
γ) την «κλασική-μνημειακή» τάση.
α) «Δυναμική» τάση της ζωγραφικής
 
Η «δυναμική» τάση της Βυζαντινής εντοίχιας διακόσμησης του
τέλους του 12ου αιώνα (ή «γραμμικό στυλ» όπως το
αποκαλούν κάποιοι ερευνητές καταγράφεται σε πολλά
μνημεία, όμως δύο είναι τα πιο χαρακτηριστικά σύνολά της:

α) ο ναός των Αγίων Αναργύρων στην Καστοριά και

β) ο ναός του Αγίου Γεωργίου, λίγο έξω από τα σημερινά
ελληνικά σύνορα, στο σημερινό Kurbinovo του κράτους των
Σκοπίων.
 .

Καστοριά (Άγιοι Ανάργυροι)

Μακεδονία, Καστοριά
Ναός Αγίων Αναργύρων
 
Ο βυζαντινός ναός των Αγίων Αναργύρων στην Καστοριά είναι μια τρίκλιτη θολωτή
βασιλική του 10ου αιώνα. Από την αρχική τοιχογράφηση του ναού (αρχές 11ου αιώνα)
διατηρούνται ελάχιστα κατάλοιπα στο νάρθηκα. Η δεύτερη τοιχογράφηση έγινε, σύμφωνα
με κτητορική επιγραφή, με χορηγία του Θεόδωρου Λημνιώτη, ο οποίος εικονίζεται με την
σύζυγό του Άννα Ραδηνή και την υπόλοιπη οικογένειά του στο νότιο τοίχο του βορείου
κλίτους, να προσφέρει ομοίωμα του ναού στην Παναγία. Το εικονογραφικό πρόγραμμα
του ακολουθεί τα πρότυπα της βυζαντινής ζωγραφικής της εποχής. Στο τεταρτοσφαίριο
της αψίδας εικονίζεται η Παναγία βρεφοκρατούσα ανάμεσα σε δύο αρχαγγέλους, ενώ στον
ημικύλινδρο εικονίζονται συλλειτουργούντες ιεράρχες γύρω από μια ζωγραφισμένη αγία
Τράπεζα. Οι σκηνές κατανέμονται σε επάλληλες ζώνες. Ψηλά εικονίζονται σκηνές από το
χριστολογικό κύκλο και χαμηλότερα άγιοι. Τέλος στο νάρθηκα εικονίζονται σκηνές από
την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη.
Η τοιχογράφηση του στρώματος του 12ου αιώνα αποδίδεται σε τρεις αγιογράφους.
Σύμφωνα με τους ερευνητές, το μεγαλύτερο μέρος των τοιχογραφιών του κυρίως ναού
πρέπει να είναι έργο του ανώνυμου ζωγράφου (του δόθηκε η ονομασία Β), ο οποίος θα
πρέπει να εργάστηκε και στο γειτονικό της Καστοριάς ναό του Αγίου Γεωργίου στο
σημερινό Kurbinovo (βλ. παρακάτω). Γενικά, όσες τοιχογραφίες του ναού των Αγίων
Αναργύρων της Καστοριάς του αποδίδονται, θεωρούνται ως πρώτο του έργο και θα πρέπει
να χρονολογηθούν στην περίοδο 1180-1190.
Η τεχνοτροπία της ζωγραφικής του καλλιτέχνη αυτού είναι ιδιαίτερα δυναμική και εκφραστική. Εδώ οι
μορφές είναι εξαιρετικά ψηλές, αλλά και λεπτές. Οι χειρονομίες είναι ζωηρές. Τα ενδύματα των μορφών
είναι με πολλές πτυχώσεις, ανεμιζόμενα και σε πολλές περιπτώσεις δεν φαίνεται να απηχούν την
κινησιολογία των σωμάτων. Η πτυχολογία είναι έντονη και συμβάλλει στη δραματουργία των σκηνών.
Σε έναν άλλο, διαφορετικό ζωγράφο, τον Α, αποδόθηκαν από την έρευνα μόνο μερικές σκηνές του ναού.
Γενικά, η τέχνη του αγιογράφου αυτού δεν φτάνει την υψηλή ποιότητα της τέχνης του πρώτου και θα
μπορούσε μάλλον να χαρακτηριστεί ως «επαρχιακή».
Τέλος, σε ένα τρίτο αγιογράφο, τον Γ, αποδίδονται οι τοιχογραφίες του μεγαλύτερου τμήματος του
νάρθηκα, οι οποίες θα λέγαμε ότι συμβαδίζουν με την «κλασική-μνημειακή» τάση της βυζαντινής
ζωγραφικής της εποχής. Οι τοιχογραφίες του χαρακτηρίζονται από την ήρεμη, ισορροπημένη, μνημειακή
αντίληψη των συνθέσεων. Οι μορφές είναι ακίνητες, στατικές, μερικές φορές βαριές, αλλά και ρωμαλέες,
και δεν συστρέφονται στον χώρο ή γύρω από τον άξονά τους. Τα πρόσωπα έχουν πλατύ κεφάλι, που
στηρίζεται σε στιβαρό λαιμό, ενώ και ο τρόπος απόδοσης των χαρακτηριστικών είναι εντελώς
διαφορετικός από αυτόν στις μορφές του ζωγράφου Α. Επίσης εδώ δεν υπάρχει μια πτυχολογία των
ενδυμάτων ταραγμένη, περίπλοκα διαρθρωμένη, αλλά αντίθετα οργανώνεται σε επίπεδες κάθετες πτυχές
που πέφτουν με μνημειακή βαρύτητα.
Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στο πορτρέτο των δεύτερων κτητόρων του ναού στο νότιο τοίχο του
βορείου κλίτους. Στο κέντρο της σύνθεσης εικονίζεται η Θεοτόκος όρθια βρεφοκρατούσα. Στα αριστερά
της (δεξιά του θεατή) εικονίζεται ο κτήτορας του ναού Θεόδωρος Λημνιώτη και δίπλα του ο γιός του
Ιωάννης. Στα δεξιά της Θεοτόκου εικονίζεται η σύζυγος του κτήτορα, η Άννα Ραδηνή. Οι τρεις μορφές
φορούν πλούσια κοσμημένα ενδύματα, χαρακτηριστικά της αριστοκρατικής τους καταγωγής. Ιδιαίτερα
είναι τα κοσμήματα που φορά η Άννα, όπως τα ενώτια και τα δακτυλίδια της, αλλά και το
χαρακτηριστικό της καπέλο.
Η ΑΝΝΑ ΡΑΔΗΝΗ
 ΚΡΑΤΟΣ ΣΚΟΠΙΩΝ

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ

KURBINOVO
ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ – ΑΓΙΟΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ
KURBINOVO (ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΡΕΣΠΩΝ),
1191
Κράτος των Σκοπίων
Ναός του Αγίου Γεωργίου στο Kurbinovo
 
Ο βυζαντινός μονόχωρος ξυλόστεγος ναός του Αγίου Γεωργίου στο σημερινό Kurbinovo
του κράτους των Σκοπίων ιδρύθηκε, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του το 1191. Ο
ναός είναι κατάγραφος εσωτερικά με τοιχογραφίες σε επάλληλες ζώνες, όπου εικονίζονται
σκηνές από το χριστολογικό κύκλο και άγιοι. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας παριστάνεται
η Παναγία ένθρονη βρεφοκρατούσα ανάμεσα σε δύο σεβίζοντες αγγέλους, ενώ στον
ημικύλινδρο ο Μελισμός.
Όπως προαναφέραμε, οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Γεωργίου θεωρούνται έργο του
ίδιου ζωγράφου που αγιογράφησε το μεγαλύτερο μέρος του ναού των Αγίων Αναργύρων
στην Καστοριά. Στο ναό του Αγίου Γεωργίου όμως, ο ζωγράφος εξελίσσοντας την
τεχνοτροπία του φτάνει πολλές φορές σε υπερβολές, με υπερβολικά ψηλόλιγνες μορφές,
πολύ έντονη πτυχολογία των ενδυμάτων των μορφών, απότομη εναλλαγή των φωτεινών
και των σκοτεινών επιφανειών στο πλάσιμο των προσώπων και τέλος, την έντονη αίσθηση
της θρησκευτικότητας και δραματικότητας και του ανθρώπινου πάθους.
 β) «Κομψή» τάση της ζωγραφικής
 
Η δεύτερη τεχνοτροπική τάση της Βυζαντινής ζωγραφικής
του 12ου αιώνα, η λεγόμενη «κομψή», χαρακτηρίζεται γενικά από
την «ρευστή» γραμμικότητα, την διακοσμητική διάθεση, τον
εκλεπτυσμό και την κομψότητα.
Τοιχογραφίες με αυτά τα χαρακτηριστικά απαντούν στον Άγιο
Ιερόθεο στα Μέγαρα, σε ναούς της Κύπρου (Εγκλείστρα του
Αγίου Νεοφύτου, Παναγία του Άρακος) και σε άλλους ναούς,
όπως στην Ευαγγελίστρια στο Γεράκι της Λακωνίας.
 ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΟΘΕΟΣ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΩΝ ΜΕΓΑΡΩΝ (Ν. ΑΤΤΙΚΗΣ)

Το καθολικό της Μονής του Αγίου Ιερόθεου στα Μέγαρα έχει κτιστεί στον
τύπο του μονόχωρου εγγεγραμμένου τρουλαίου ναού. Στον τρούλο του ναού
διασώζονται οι παλαιότερες, αλλά και οι πιο αντιπροσωπευτικές τοιχογραφίες
της «κομψής» τεχνοτροπίας που προαναφέραμε.
Στο κέντρο του τρούλου εικονίζεται ο Χριστός ολόσωμος, περιβαλλόμενος από
δύο ζώνες τοιχογραφιών. Στην πρώτη ζώνη εικονίζονται, μέσα σε δίσκους, η
Ετοιμασία του Θρόνου, η Παναγία και οι άγγελοι Γιήλ και Γιδαήλ. Οι δύο
πρώτες παραστάσεις πλαισιώνονται από σεβίζοντες αγγέλους. Στη δεύτερη
ζώνη, ανάμεσα στα παράθυρα του τρούλου, έχουν ζωγραφιστεί οκτώ προφήτες.
Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Ιερόθεου μπορούν να χρονολογηθούν στα
χρόνια λίγο πριν από το 1180. Γενικά υπάρχει μια αρμονία στις αναλογίες των
μορφών και μια ήρεμη έκφραση, σε αντίθεση με τις τοιχογραφίες της
«δυναμικής» τάσης από τη Μακεδονία που είδαμε προηγουμένως. Το πλάσιμο
των προσώπων είναι πολύ πλαστικό και οι χρωματικές διαβαθμίσεις αρκετά
απαλές. Η πτυχολογία των ενδυμάτων των μορφών είναι ρευστή και με έντονη
διακοσμητική διάθεση. Στις τοιχογραφίες του ναού διακρίνεται ένας
εκλεπτυσμός, μια κομψότητα και ωραία διακοσμητικά στοιχεία.
ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΟΘΕΟΣ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΩΝ ΜΕΓΑΡΩΝ
ΚΥΠΡΟΣ – ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΑΡΑΚΟΣ ΣΤΑ
ΛΑΓΟΥΔΕΡΑ
Παναγία του Άρακος στα Λαγουδερά
 
Η Παναγία του Άρακος, κοντά στα Λαγουδερά (Κύπρος) έχει κτιστεί
στον τύπο του μονόχωρου τρουλαίου ναού και οι τοιχογραφίες της
χρονολογούνται στα 1192.
Και σε αυτό το ναό οι παραστάσεις είναι κομψές και εκλεπτυσμένες.
Υποστηρίχθηκε ότι ο ζωγράφος του ναού παρουσιάζει στο έργο του μια
εκλέπτυνση, η οποία χαρακτηρίζει τη ζωγραφική της
Κωνσταντινούπολης.
.
Το Άγιον Κεράμιον
Το Άγιον Μανδήλιον
Ο άγιος
Αντώνιος
Η κλασική-μνημειακή τάση της ζωγραφικής

Η κλασική-μνημειακή τάση της ζωγραφικής του 12ου αιώνα περιλαμβάνει έργα τα

οποία ανήκουν στο τελευταίο τέταρτό του. Σε γενικές γραμμές στην περίοδο αυτή
εμφανίζονται τα χαρακτηριστικά εκείνα τα οποία θα κυριαρχήσουν κατά τον 13ο
αιώνα. Στα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της τάσης συγκαταλέγονται οι αρμονικές
και ισορροπημένες συνθέσεις, οι συμμετρικές αναλογίες των μορφών, η απαλή
απόδοση των χαρακτηριστικών των προσώπων, αλλά συνάμα και η αυστηρότητά
τους. Σε αυτή την τεχνοτροπία μπορούμε να εντάξουμε τις τοιχογραφίες του
παρεκκλησίου της Θεοτόκου και την αρχική φάση της τοιχογράφησης της
Τράπεζας της Μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Στη
Μακεδονία μπορούμε να εντάξουμε τις τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου του
Κασνίτζη στην Καστοριά, ενώ στη σημερινή Βουλγαρία επισημαίνουμε τις
τοιχογραφίες του κοιμητηριακού ναού της Μονής της Παναγίας Πετριζονιτίσσης
(Bačkovo). Τα σύνολα δεν σταματούν όμως εδώ, αλλά περιλαμβάνουν και τις
τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής της Ζωοδόχου Πηγής στη Σαμαρίνα της
Μεσσηνίας, οι οποίες παρουσιάζουν πολλά κοινά τεχνοτροπικά στοιχεία με
τοιχογραφίες από το ναό του Αγίου Δημητρίου στο Vladimir της Ρωσίας.
ΠΑΤΜΟΣ
Πάτμος
Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου
 
Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου ιδρύθηκε στα 1088 από τον Όσιο
Χριστόδουλο από το Λάτρος της Μ. Ασίας, ο οποίος ήλθε στο νησί μετά από την
παραμονή κάποιων χρόνων στην Κω.
 
Τοιχογραφίες του παρεκκλησίου της Θεοτόκου
 
Οι τοιχογραφίες στο νότιο παρεκκλήσι της Μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου
στην Πάτμο θα πρέπει να έγιναν με χορηγία του Λεοντίου, ηγουμένου της μονής
μέχρι το 1183 και Πατριάρχη Ιεροσολύμων στην περίοδο 1176-1185, ή του
Αρσενίου, μαθητή και διαδόχου του στην ηγουμενεία της μονής.
 
Αρχική φάση της τοιχογράφησης της Τράπεζας
 
Το αρχικό στρώμα τοιχογράφησης της Τράπεζας της μονής μπορεί να αποδοθεί
γύρω στο 1180, με βάση τις τεχνοτροπικές ομοιότητες που παρουσιάζει με τις
τοιχογραφίες του νοτίου παρεκκλησίου του ναού.
Μακεδονία, Καστοριά Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη
 
Ο Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη είναι ένας μικρός μονόχωρος ξυλόστεγος ναός,
με τοιχογραφικό διάκοσμο ο οποίος χρονολογείται γύρω στο 1180. Σύμφωνα με
την επιγραφή στις τοιχογραφίες, κτήτορας του ναού ήταν ο Νικηφόρος
«μάγιστρος τουπίκλην Κασνίτζης», ο οποίος εικονίζεται στο νάρθηκα να
προσφέρει το ομοίωμα της εκκλησίας στον άγιο Νικόλαο. Στον κυρίως ναό έχουν
ζωγραφιστεί χριστολογικές σκηνές, αλλά και μορφές αγίων. Στο νάρθηκα
απεικονίζονται σκηνές από το βίο του αγίου Νικολάου και ολόσωμοι άγιοι.
Άγιον Όρος, Τράπεζα Μονής Βατοπεδίου
 
Σπάραγμα τοιχογραφίας με ασπασμό των αποστόλων Πέτρου και Παύλου
 
Από τις τοιχογραφίες της βυζαντινής φάσης της Τράπεζας της Μονής Βατοπεδίου Αγίου
Όρους θεωρούνταν ότι προερχόταν ένα κομμάτι με τον ασπασμό των αποστόλων Πέτρου και
Παύλου , το οποίο φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της μονής. Σύμφωνα με τον Ευθύμιο
Τσιγαρίδα, το σπάραγμα αυτό και ένα ακόμη σπάραγμα από τη μονή που απεικονίζει την
κεφαλή του αποστόλου Μάρκου και στο οποίο θα αναφερθούμε παρακάτω, έχουν άγνωστη
προέλευση.
Η βυζαντινή Τράπεζα της Μονής Βατοπεδίου τοιχογραφήθηκε, σύμφωνα με σερβικές πηγές
τις οποίες επικαλέστηκε ο S. Radojčić, στα 1197-1198 με έξοδα του Σέρβου ηγεμόνα
Στέφανου Νεμάνια και του γιού του Ράτσκο (μεταγενέστερα αγίου Σάββα του
Χελανδαρινού). Ο ίδιος καθηγητής μάλιστα συνέδεσε καλλιτεχνικά το σπάραγμα αυτό με τις
τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Γεωργίου στη Djurdevi Stupovi (γύρω στα 1175) της
Σερβίας που είναι έργο ελληνικού εργαστηρίου. Ο Ε. Τσιγαρίδας αποσύνδεσε το σπάραγμα
των τοιχογραφιών από την Τράπεζα της Μονής Βατοπαιδίου και το συνέδεσε με τις
τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Λατόμου στη Θεσσαλονίκη, τις οποίες απέδωσε στα
1160-1170. Έτσι χρονολόγησε το σπάραγμα με τον ασπασμό των αποστόλων Πέτρου και
Παύλου στην ίδια περίοδο, στα 1160-1170 .
Ο ασπασμός των αποστόλων Πέτρου και Παύλου ίνια ένα ξεχωριστό θέμα της βυζαντινής
εικονογραφίας, το οποίο εκφράζει την ειρήνη στην Οικουμένη και την ενότητα των
εκκλησιών.
Σπάραγμα τοιχογραφίας με την κεφαλή του αγίου Μάρκου
 
Το άλλο σπάραγμα τοιχογραφίας της Κομνήνειας περιόδου από τη Μονή
Βατοπεδίου εικονίζει την κεφαλή του .αποστόλου Μάρκου. Ο Ε. Τσιγαρίδας
απέδωσε και αυτό το σπάραγμα στα 1160-1170 , παρά τις διαφορετικές, κατά την
άποψή μας, τεχνοτροπικές αποδόσεις των φυσιογνωμικών στοιχείων των δύο
σπαραγμάτων. Ενώ το σπάραγμα με τον ασπασμό των κορυφαίων αποστόλων
παρουσιάζει κοινά τεχνοτροπικά στοιχεία με τις τοιχογραφίες από το καθολικό της
Μονής Λατόμου Θεσσαλονίκης, δεν θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο για το
σπάραγμα με την κεφαλή του αποστόλου Μάρκου (εδώ δεν υπάρχει η έντονη
διάσπαση του όγκου των προσώπων των μορφών του Πέτρου και Παύλου, αλλά μια
πιο γραμμική και πιο «απαλή» απόδοση), που ίσως είναι μεταγενέστερο. Μήπως θα
μπορούσαμε να αποδώσουμε αυτό το σπάραγμα στην φάση της τοιχογράφησης της
Τράπεζας της Μονής Βατοπεδίου στα 1197-1198; Κατά την άποψή μας το ζήτημα
παραμένει ανοικτό.
Ναός Ραβδούχου στο ομώνυμο κελλί στις Καρυές του
Αγίου Όρους
Βουλγαρία
Μονή Πετριτζονιτίσσης (Bačkovo) κοντά στη Στενήμαχο
Κοιμητηριακός ναός
.
 
Στον κοιμητηριακό ναό της Μονής της Παναγίας Πετριτζονιτίσσης (Bačkovo)
κοντά στη Στενήμαχο (Asenovgrad) της σημερινής Βουλγαρίας διασώζονται
βυζαντινές τοιχογραφίες του β΄ μισού του 12ου αιώνα.
Στον άνω όροφο παριστάνονται η Πλατυτέρα και λειτουργικά θέματα στο Ιερό,
ενώ στον υπόλοιπο ναό ευαγγελικά θέματα και άγιοι.
Στον κάτω όροφο (κρύπτη) παριστάνεται η Δέηση στην αψίδα, η Δευτέρα
Παρουσία και το Όραμα του Ιεζεκιήλ στους τοίχους, ενώ στο νάρθηκα οι
κτήτορες Γρηγόριος Πακουριανός και ο αδελφός του. Επιγραφή αναφέρει και
έναν από τους ζωγράφους των τοιχογραφιών, τον Ιωάννη Ιβηρόπουλο.
 Στη Ρωσία τοιχογραφίες του 12ου αιώνα διασώζουν ο ναός του Αγίου Γεωργίου
στη Staraya Ladoga, ο ναός Mirozhsky στο Pskov, ο ναός του Αγίου Δημητρίου
στο Vladimir, κ.α.
Staraya Ladoga
Staraya Ladoga
Staraya Ladoga
ο ναός της Μονής Mirozhsky
στο Pskov
Μικρά Ασία
Ναός Sakle Kilise (= κρυμμένη εκκλησία)
 
Μετά τη Σελτζουκική κατάκτηση ενός σημαντικού τμήματος της Μικράς Ασίας
(1071 και εξής), η βυζαντινή τέχνη εκεί δέχτηκε πολύ μεγάλο πλήγμα, αλλά δεν
έσβησε εντελώς. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των τοιχογραφιών του
τέλους του 12ου αιώνα που αποκαλύφθηκαν στο ναό Sakle Kilise (= κρυμμένη
εκκλησία). Οι τοιχογραφίες του ναού είναι έργο ενός επιδέξιου ζωγράφου, ο
οποίος συνδέει, με πρωτότυπο τρόπο, επιδράσεις από την τέχνη της
Κωνσταντινούπολης και τις ντόπιες παραδόσεις. Οι μορφές είναι κομψές και
ραδινές, η πτυχολογία των ενδυμάτων επίσης πολύ φροντισμένη, ενώ στο βάθος
(κάμπο) του διακόσμου έχουν ζωγραφιστεί αρκετά επίπεδα, με έντονα
περιγράμματα .