DOSHA

Dr. Nilkantha Upadhyaya

Asst. Professor, CAC, NSU,
Dang
DOSHA
निरूक्ति:-
“दूषयन्तीति दोषा:|”

“शरीरदूषणाद्दोषा”

दोषधातुमलमूलं हि शरीरम्………।। (सु. सू. 15/3)

दोषधातुमलामूलं सदा देहस्य…….. । (अ. हृ. सू. 11/1)

DOSHA TYPES:
वायु:पित्तं कफश्चोक्तः शारीरो दोष संग्रह।
मानस पुनरुदिष्टो रजश्च तम एव च।। (च•सू•1/57)

वायुः पित्तं कफश्चेति त्रयो दोषाः समासतः || (अ. हृ. सू. 1/6)

• ŚĀRĪRIKA DOṢA = वात, पित्त, कफ

• MĀNASIKA DOṢA = रज, तम
 ŚĀRĪRIKA DOṢA

वातपित्तश्लेष्माणस्तु खलु शारीरा दोषाः|
तेषामपि च विकारा ज्वरातीसारशोफशोषश्वासमेहकु ष्ठादयः| (च. वि. 6/5)

MĀNASIKA DOṢA:
रजस्तमश्च मानसौ दोषौ| तयोर्विकाराः कामक्रोधलोभमोहेर्ष्यामानमदशोकचित्तो(न्तो)द्वेगभयहर्षादयः|
(Ch.Vi.6/6)
1) काम 2) क्रोध 3) लोभ 4) मोह 5) ईर्ष्या 6) मान 7) मद 8) शोक
9) चिन्ता 10) उद्वेग 11) भय 12) हर्ष
PANCHA MAHABHUTA

AKASA
VAYU
AGNI
JALA
PRITHIVI
 PROPERTIES:

1) Aakasha Mahabhuta:
मृदुलघुसूक्ष्मश्लक्ष्णशब्दगुणबहुलान्याकाशात्मकानि, तानि मार्दवसौषिर्यलाघवकराणि||
(C.S.26/11)
2) Vayu Mahabhuta:
लघुशीतरूक्षखरविशदसूक्ष्मस्पर्शगुणबहुलानि वायव्यानि, तानि रौक्ष्यग्लानिविचारवैशद्यलाघवकराणि;||  
(C. S. 26\11)
3) Agni Mahabhuta:
उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मलघुरूक्षविशदरूपगुणबहुलान्याग्नेयानि, तानि दाहपाकप्रभाप्रकाशवर्णकराणि;||
(C. S. 26\11)
4) Jala Mahabhuta:
द्रवस्निग्धशीतमन्दमृदुपिच्छिलरसगुणबहुलान्याप्यानि, तान्युपक्ले दस्नेहबन्धविष्यन्दमार्दवप्रह्लादकराणि;||
(C. S. 26\11)
5) Prithivi Mahabhuta:
तत्र द्रव्याणि गुरुखरकठिनमन्दस्थिरविशदसान्द्रस्थूलगन्धगुणबहुलानि पार्थिवानि, तान्युपचयसङ्घातगौरवस्थैर्यकराणि; ||
(C. S. 26\11)
TRIGUNA AND PANCHAMAHABHUTA
DOSHA AND PANCHAMAHABHUTA
 DHATU, MALA AND PANCHAMAHABHUTA

Dhatu Panchamahabhuta Mala Panchamahabhuta

Rasa Jala Purisha Parthiv
Rakta Jala + Teja
Sweda Jala
Mamsa Parthiv
Meda Parthiv + Jala Mutra Jala + Teja
Asthi Parthiv + Vayu
Majja Jala
Shukra Jala
RELATION TO AGE, DAY, NIGHT, FOOD
 Relation with Seasons
Dosha Chaya Prakopa Prasama
Vata Grishma Varsha Sharada
Pitta Varsha Sharada Hemanta
Kapha Shisira Vasanta Grishma

Inter-relationship between Triguṇa, Panchamahābhūta & Tridosha

Panchamahabhuta Triguna Tridosha
Aakasha Satva Vata (Rajabahula)
Vayu Raja
Agni Satva + Raja Pitta (Satvabahula)
Jala Satva + Tama Kapha (Tamabahula)
Prithivi Tama
 DOSHA AND RASA RELATION

Dosha Shamak Prakopa

Vata Madhur, Amla, Lawan Katu, Tikta, Kashaya
Pitta Tikta, Kashaya, Madhur Amla, Lawan, Katu
Kapha Katu, Tikta, Kashaya Madhur, Amla, Lawan
THANK YOU