You are on page 1of 97

CONTENTS

INTRODUCTION TO PANCHAKARMA………1-16

SNEHANAM………………………………………..17-35

SVEDANAM………………………………………..36-41

VAMANAM…………………………………………42-47

VIRECHANAM……………………………………..48-53

VASTI………………………………………………..54-69

NASYAM…………………………………………….70-82

RAKTHAMOKSHAM……………………………...83-93
INTRODUCTION TO
PANCHAKARMA

DEFINITION OF PANCHAKARMA
• स्नेहस्वेदादद द्वार शरीरस्य उत्क्लिष्ट दोषाणाां यथा आसन्न
मार्गेण बहहर्निहण ह कर्तह्वां सांशमनां कर्तह्वां च
पञ्चकमह्वम्।(Mu. Dvi)
• प्रथमां वमनां पश्चार्् हवरेकश्चाचानतवासनम् ।
एर्ाहन पञ्चकमाहणण हनरूहो नावनां र्था ।
(Bha.pra.pu.5/1)

• वमनां रेचनां नस्यां हनरुहश्चानतवासनम् ।


एर्ाहन पञ्चकमाहणण कथथर्ाहन मतनीश्वरै:।। (Sha.utt.8/63)

KARMA LAKSHANAM
इह वमनाददषत कमह िक्षणां बहु इहर् कर्हव्यर्ा योहर्ग दोष हनहहरण
शत्कलर्ज्यायस््वम्।। (Cha.Su.2/15 Chakrapanidatta)

WHEN TO DO PANCHAKARMA
र्ाहन उपत्किर् दोषाणाां स्नेह स्वेदो उपपादनैैः ।
पञ्चकमाहणण कतवीर् मात्राकािौ हवचारयन्।।(Cha.Su.2/15)

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
CONTRAINDICATIONS OF PANCHAKARMA
• प्रर्ीकारस्य अधनस्य अपररचारकस्य वैद्यमाहनन चण्डस्य
असूयकस्य र्ीव्राधमाह अरुचेैः अहर्क्षीण बिमाांसशोणणर्स्या
असाध्य रोर्गोपहर्स्य मतमूषतहथिङ्गान्ववर्स्य चेहर्।(Cha.Vi.3/45)
• चण्डैः साहथसको भीरुैः कृर्घ्नो व्यग्र एव च ।
सद्राजणभषजाां द्वे ष्टा र्द् हद्वष्टैः शोकपीहडर्ैः ॥
यादृत्किको मतमष ू श्च
तह हवहीनैः करणैश्च यैः ।
वैरी वैद्यहवदग्धश्च श्रद्धाहीनैः सतशङ् हकर्ैः ॥
णभषजामहवधेयश्च नोपक्रम्या णभषग्ग्वदा ।
एर्ानतपचरन् वैद्यो बहून् दोषानवाप्नतयार््॥
एभ्योऽवये समतपक्रम्या नराैः सवैरुपक्रमैैः ।
अविाां प्रहवभज्यैषाां वज्यं कायं च वक्ष्यर्े ॥(Cha.Si.2/4-7)

PANCHASHODHANA
• यदीरयेर्् बहहदोषान् पञ्चधा शोधनां च र्र््।
हनरुहो वमनां कायथशरोरेको अस्रहवस्रतहर्ैः।। (As.Hr.Su.14/5)
• चर्तष्प्प्रकारा सांशतद्द्धैः हपपासा मारुर्ार्पौ ।
पाचनावयतपवासश्च व्यायामश्चेहर् िङ् घनम्॥(Cha.Su.22/18)

PANCHAKARMA VAIDYA LAKSHANAM


शूवयदे हां प्रर्ीकारासहहष्प्णतां पररपाियेर्् ।

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
यथाऽण्डां र्रुणां पूणं र्ैिपात्रां यथैव च ।
र्गोपाि इव दण्डी र्गाैः सवहस्माद् अपचारर्: ॥(Cha.Si.12/4-5)

DOSHANUSARA SHODHANA
वमयेििेष्प्मरोर्गाांश्च पैणिकाांश्च हवरेचयेर््।
हनरूहयेद्वार्रोर्गान् रलर्जाांश्चावसेचयेर््॥ (Bhe.Su.5/19)

IMPORTANCE OF PANCHAKARMA
PANCHAKARMA IN SWASTHA
मिापहां रोर्गहरां बिवणह प्रसादनम् ।
पी्वा सांशोधनां सम्यक् आयतषा यतज्यर्े थचरम्।। (Cha.Su.15/22)

RASAYANADI ASADHARANA GUNA PRAPTHI


नाहवशतद्ध शरीरस्य यतलर्ो रासायनो हवधधैः ।
न भाहर् वासथस त्कलिष्टे रांङ्गयोर्ग इवाहहर्ैः।। (Su.Chi.27/4)

ROGANUSARA PANCHAKARMA (FOR CURATIVE


PURPOSE)
• रोर्गाैः सवेऽहप मवदे ऽग्नौ……I (As.Hr.Ni.12/1)
• दोषाैः कदाथचर्् कतप्यन्वर् द्जर्ा िांघन पाचनैैः ।
द्जर्ाैः सांशोधनैये र्त न र्ेषाां पतनरुद्भवैः।। (Cha.Su.16/20)

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
DVIVIDHOPAKRAMA
• बृांहणां यर्् बृह्वाय िङ् घनां िाघवाय यर्् ॥ (As.Hr.Su 14/2)
• शोधनां शमनां चेहर् हद्वधा र्त्राहप िङ् घनम् ।।(As.Hr.Su.14/4)

SHADVIDHA UPAKRAMA
• िांघनां बृांहणां कािे रूक्षणां स्नेहनां र्था ।
स्वेदनां स्र्म्भनां चैव जानीर्े यैः स वै णभषक्।।(Cha.Su.22/4)
• उपक्रम्यस्य हह हद्व्वाहद्वधैवोपक्रमो मर्ैः ।
एक: सवर्पहणस्र्त्र हद्वर्ीयश्चापर्पहण: ।
बृांहणां िङ् घनां चेहर् र््पयाहयावतदाह्रर्ौ ||(As.Hr.Su 14/1-2)

BRUMHANAM

DEFINITION
बृह
ां णां यर्् ब्रह्वाय……..(As.Hr.Su.14/2)

BRHUMHANA GUNA
र्गतरु शीर्ां मृदु स्स्नग्धां बहिां िूिहपत्कििम् ॥
प्रायो मवदां त्किरां श्लक्ष्णां द्रव्यां बृांहणमतच्यर्े ॥(Cha.Su.22/13)

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
INDICATIONS OF BRHUMHANA
बृह
ां येद ् व्याधध भैषज्य मद्य स्त्री शोक कर्शिर्ान्।
भाराध्व उर: क्षर्क्षीण रूक्ष दुबहि वार्िान् ।।
र्गर्भिणी सूहर्का बािवृद्धान् ग्रीष्प्मे अपरानहप।
माांस क्षीर थसर्ा सर्पि मधतर स्स्नग्ध बस्स्र्णभैः।I
स्वप्नशय्या सतखाभ्यङ्ग स्नान हनवृहहर्हषहणैैः ।(As.Hr.Su.14/8-9)

ATIBRUMHANA LAKSHANAM
अहर् िौल्य अपची मेह ज्वरोदर भर्गवदरान् ।
कास सांवयास कृच्छ्राम कतष्ठादीन् अहर्दारुणान् ॥ (As.Hr.Su.14/20)

LANGHANAM
DEFINITION OF LANGHANAM
…………िङ् घनां िाघवाय यर््।। (As.Hr.Su.14/2)

LANGHANA GUNA
िघूष्प्णर्ीक्ष्णहवशदां रूक्षां सूक्ष्मां खरां सरम्॥
कदिनां चैव यद् द्रव्यां प्रायस्र्ल्िङ् घनां स्मृर्म् ॥(Cha.Su.22/12)

INDICATIONS OF LANGHANAM
मेह आमदोष अहर्स्स्नग्ध ज्वर ऊरुस्र्म्भ कतधष्ठनैः ।
5

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
हवसपह हवद्रधध प्िीह थशरैः कण्ि: अणक्ष रोहर्गणैः ॥
िूिाांश्च िङ् घयेर्् हन्यां थशथशरे ्वपरानहप।(As.Hr.Su.14/10)

SAMYAK LANGHANA LAKSHANA


वार्मूत्रपतरीषाणाां हवसर्गे र्गात्रिाघवे ।
हृदयोद्गारकण्िास्यशतद्धौ र्वद्रालिमे र्गर्े ॥
स्वेदे जार्े रुचौ चैव क्षतन््पपासासहोदये।
कृर्ां िङ् घनमादे श्यां हनव्यहथे चावर्रा्महन || (Cha.Su.22/34-35)

ATILANGHANA LAKSHANA
पवहभेदोऽङ्गमदह श्च कासैः शोषो मतखस्य च।
क्षत्प्रणाशोऽरुथचस्र्ृष्प्णा दौबहल्यां श्रोत्रनेत्रयोैः॥
मनसैः सांभ्रमोऽभीक्ष्णां ऊध्वहवार्स्र्मो हृदद।
दे हाग्ग्नबिनाशश्च िङ् घनेऽहर्कृर्े भवेर््॥ (Cha.Su.22/36-37)

RUKSHANA

DEFINITION
रौक्ष्यां खर्वां वैशद्यां यर्् कतयाहिद्द्ध रूक्षणम्।।(Cha.Su.22/10)

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
RUKSHANA GUNA
रूक्षां िघत खरां र्ीक्ष्णमतष्प्णां त्किरमहपत्कििम्।
प्रायशैः कदिनां चैव यद्द्रव्यां र्द्द्ध रूक्षणम्।।(Cha.Su.22/14)

INDICATION
अणभष्प्यण्णा महादोषा ममहिा व्याधयश्च ये।
ऊरुस्र्म्भप्रभृर्यो रूक्षणीया हनदर्शिर्ाैः।।
स्नेहाैः स्नेहधयर्व्याश्च स्वेदाैः स्वेद्याश्च ये नराैः।
स्नेहाध्याये मयोलर्ास्र्े स्वेदाख्ये च सहवस्र्रम्।।Cha. Su.22/30-31)

SNEHANAM

DEFINITION
स्नेहनां स्नेहहवष्प्यवदमादह वलिेदकारकम्। (Cha.Su.22/11)

SNEHANA GUNA
द्रवां सूक्ष्मां सरां स्स्नग्धां हपत्कििां र्गतरु शीर्िम् ।
प्रायो मवदां मृदु च यद्द्रव्यां र््स्नेहनां मर्म् ॥(Cha.Su.22/15)

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
INDICATIONS OF SNEHANA
स्वेद्याैः शोधधयर्व्याश्च रूक्षा वार्हवकाररणैः।
व्यायाम मद्य स्त्रीहन्याैः स्नेह्ाैः स्यतये च थचवर्काैः| (Cha.Su.13/52)

SVEDHANA

DEFINITION
स्र्म्भ र्गौरव शीर्घ्नां स्वेदनां स्वेदकारकम्।।(Cha.Su.22/11)

SVEDANA GUNA
उष्प्णां र्ीक्ष्णां सरां स्स्नग्धां रूक्षां सूक्ष्मां द्रवां त्किरम्।
द्रव्यां र्गतरु च यर्् प्रायस्र्द्द्ध स्वेदनमतच्यर्े ॥(Cha.Su.22/16)

INDICATIONS SVEDHANA
प्रहर्श्याये च कासे च हहलका श्वासेषत िाघवे।
कणह मवया थशरैः शूिे स्वरभेदे र्गिग्रहे ।।
अर्दिर्ैकाङ्ग सवाहङ्ग पक्षाघार्े हवनामके ।
कोष्ठानाह हवबन्धेषत मूत्राघार्े हवजृम्भके ।।
पाश्वह पृष्ठ कटी कतणक्षसांग्रहे र्गृध्रसीषत च ।
मूत्रकृच्छ्रे मह्वे च मतष्प्कयोरङ्गमदह के ।।
पाद जानत उरु जङ् घार्र्ि सांग्रहे श्वयथावहप।
8

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
खल्िीषत आमेषत शीर्े च वेपथौ वार्कण्टके ।।
सङ् कोच आयाम शूिेषत स्र्म्भ र्गौरव सतन्प्र्षत ।।
सवाहङ्गेषत हवकारेषत स्वेदनां हहर्मतच्यर्े।। (Cha.Su.14/20-24)

STHAMBANA

DEFINITION
स्र्म्भनां स्र्म्भयहर् यद्गहर्मवर्ां चिां ध्रतवम्।।(Cha. Su.22/12)

GUNA
शीर्ां मवदां मृदु श्लक्ष्णां रूक्षां सूक्ष्मां द्रवां त्किरम्।
यद्द्रव्यां िघत चोदिष्टां प्रायस्र्र्् स्र्म्भनां स्मृर्म्।।(Cha. Su.22/17)

INDICATION OF STHAMBANA
द्रवां र्नत असरां यावर्् शीर्ीकरणां औषधम्।
स्वादु हर्लर्ां कषायां च स्र्म्भनां सवहमेव र्र््।।
हपि क्षार अग्ग्नदग्धा ये वम्यर्ीसारपीहडर्ाैः।
हवषस्वेदाहर्योर्गार्ाहैः स्र्म्भनीया हनदर्शिर्ाैः।।(Cha. Su.22/32-33)

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SHODHANAM

DEFINITION OF SHODHANA
• शोधनां यर्् कतहपर्ान् दोषान् हनैःसायह बहहैःरोर्गो शमनां
करोहर्।(As.Hr.Su.1/37.Indu)
• यदीरयेद ् बहहदोषान् पञ्चधा शोधनां च र्र्् ।
हनरूहो वमनां काय थशरोरेको अस्त्रहवस्त्रतहर्ैः ॥(As. Hr. Su.14/5)

SHODHANA MAHATWAM
दोषाैः कदाथचर्् कतप्यन्वर् द्जर्ा िङ् घन पाचनैैः।
द्जर्ाैः सांशोधनैये र्त न र्ेषाां पतनरुद्भवैः ॥(Cha. Su.16/20)

SHODHANA GUNAM
मिापहां रोर्गहरां बिवणह प्रसादनम् ।
पी्वा सांशोधनां सम्यक् आयतषा यतज्यर्े थचरम्।।(Cha. Su.15/22)

BENEFITS OF SHODHANA
• बतद्द्ध प्रसादां बिां इद्वद्रयाणाां धार्त त्किर्वां ज्विनस्य दीन्प्र्म्।
थचराच्च पाकां वयसैः करोहर् सांशोधनां सम्यक् उपास्यमानम्।।
(As.Hr.Su.18/60)

• एवां हवशतद्ध कोष्ठस्य कायाग्ग्नैः अणभवधहर्े ।


व्याधयश्च उपशाम्यन्वर् प्रकृहर्श्च अनतवर्हर्े ॥
10

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
इद्वद्रयाणण मनोबतद्द्धवहणहश्च अस्य प्रसीदहर् ।
बिां पतधष्टरप्यम् च वृषर्ा चास्य जायर्े ।
जराां कृच्छ्रे ण िभर्े थचरां जीव्यनामयैः ।
र्स्मार्् सांशोधनां कािे यतत्कलर् यतलर्ां हपबेर्् नरैः।।
(Cha. Su.16/17-19)

SHODHANA YOGYA (BAHU DOSHA LAKSHANAM )


अहवपाको अरुथचैः िौल्यां पाण्डत र्ा र्गौरवां लिमैः ।
हपडका कोि कण्डू नाां सांभवो अरहर्रेव च।।
आिस्य श्रम दौबहल्यां दौर्गहन्ध्यां अवसादकैः ।
श्लेष्प्म हपि समत्लिेशो हनद्रानाशो अहर्हनद्रर्ा । ।
र्वद्रा लिैब्य अबतद्द्ध्वम् अशस्र् स्वप्नदशहनां ।
बिवणह प्रणाशश्च र्ृप्यर्ो बृांहणैरहप ।
बहुदोषस्य थिङ्गाहन र्स्मै सांशोधनां हहर्ां ।
ऊध्वं च एव अनतिोमां च यथा दोषां यथा बिम्।।(Cha.Su.16/13-16)

SHODHANA KALA
प्रावृट् शतथचनभौ ज्ञेयौ शरद् ऊजहसहौ पतनैः ।
र्पस्यश्च मधतश्चव
ै वसवर्ैः शोधनां प्रहर् ॥
एर्ान् ऋर्ून् हवकल्प्यैवां दद्यार्् सांशोधनां णभषक् ।
स्विवृिमणभप्रे्य व्याधौ व्याधधवशेन र्त ॥(Cha.Si.6/5-6)
11

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SHAMANA

DEFINITION
न शोधयहर् यर्् दोषान् समान् न उदीरय्यहप ।
समीकरोहर् हवषमान् शमनां र्च्च सप्र्धा ॥(As. Hr. Su.14/6)

TRIVIDHA KARMA
हत्रहवधां कमह पूवहकमह प्रधान कमह पश्चार्् कमह इहर् ॥(Su.Su.5/3)

POORVA KARMA

• DEEPANA
पचेन्नामां वग्वहकृर्् च दीपनां र्द्यथा धमथशैः ॥(Sha.pu.4/1)
• PACHANA
पच्यामां न वह्नि च कतयाहद्यिद्द्ध पाचनम् ।।
नार्गकेशरवहद्वद्यात्कच्चत्रो दीपनपाचनैः । (Sha. Pu. 4/1-2)
• SNEHANA
स्नेहनां स्नेह हवष्प्यवद मादह वां लिेद कारकम् ।।(Cha. Su. 22/11)
• SVEDANA
स्र्म्भ र्गौरव शीर्घ्नां स्वेदनां स्वेदकारकम्।।(Cha.Su.22/11)

12

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
IMPORTANCE OF PURVAKARMA
• पाचनैैः दीपनैैः स्नेहैैः र्ान् स्वेदैश्च पररष्प्कृर्ान्।
शोधयेर्् शोधनैैः कािे यथासन्नां यथा बिम् ।। (As. Hr.Su.13/29)
• आद्रं काष्ठां यथा वधनैः हवष्प्यवदयहर् सवहर्ैः ।
र्था स्स्नग्धस्य वै दोषान् स्वेदो हवष्प्यवदयेर्् त्किरान्।।
(Cha. Si.6/12)

AGNI AND KOSTHA


र्ैभहवेद ् हवषम र्ीक्ष्णो मवदश्चाग्ग्नैः समैैः समैः।
कोष्ठैः क्रूरो मृदुमहध्यो मध्यैः स्यािैैः समैरहप ॥(As.Hr.Su.1/8)

PRADHANA KARMA

VAMANA
र्त्र दोष हरणां ऊध्वहभार्गां वमन सांज्ञकम् ।। (Cha. Ka.1/4)

VIRECHANA
र्त्र दोषहरणां………..अधोभार्गां हवरेचन सांज्ञकम्। (Cha.Ka.1/4)

BASTI
बस्स्र्ना दीयर् इहर् बस्स्र्ैः । (As. Hr. Su. 19/1,Arunadatta)

13

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
NASYA
औषधां औषध थसद्धो वा स्नेहो नाथसकाभ्याां दीयर्े इहर् नस्यम् ।
( Su. Chi. 40/21)

RAKTAMOKSHANA
रलर्स्य मोक्षणां रलर् मोक्षणम् । (Sha. Ka. Dru)

GENERAL PRINCIPLES OF DOSHAGATI

DOSHA GATI FROM KOSTHA TO SHAKHA


व्यायामाद् ऊष्प्मणस्र्ैक्ष्ण्याद् हहर्स्यानवचारणार््।
कोष्ठािाखा मिा यान्वर् द्रुर््वावमारुर्स्य च॥(Cha.Su. 28/31)

DOSHA GATI FROM SHAKA TO KOSTHA


वृद्ध्या हवष्प्यवदनार्् पाकार्् स्रोर्ोमतखहवशोधनार्् ।
शाखा मतल्वा मिाैः कोष्ठां यान्वर् वायोश्च हनग्रहार््॥ (Cha.Su.28/33)

PASCHAT KARMA

IMPORTANCE OF SAMSARJANA
पेयाां हविेपी अकृर्ां कृर्ां च यूषां रसां हत्रर्द्वि अथैकशश

14

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
क्रमेण सेवेर् हवशतद्धकायैः प्रधान मध्य अवर शतद्द्ध शतद्धैःII
(Cha.Si.1/11)

PEYADI SAMSARJANA
सांशोधनाभ्याां शतद्धस्य हृर्दोषस्य दे हहनैः ।
या्यग्ग्नमहवदर्ाां र्स्मार्् क्रमां पेयाददि आचरेर्् ।। (Cha.Si.6/24 )

TARPANADI SAMSARJANA
कफ हपिाधधकान् मद्यहन्यान् हीन हवशोधधर्ान् ।
पेय अणभष्प्यवदयेर्् र्ेषाां र्पहणादद क्रमो हहर्ैः ।।(Su.Chi.39/13)

RASA SAMSARJANA
सांसर्गेण हववृद्धे अग्नौ दोषकोप भयाद् भजेर्् ।(Su. Chi. 39/19)

IMPORTANCE OF RASA SAMSARJANA


स्स्नग्ध अम्ि स्वादु हृद्याहन र्र्ो अम्ि िवणौ रसौ।
स्वादु हर्लर्ौ र्र्ो भूयैः कषाय कटत कौ र्र्ैः॥
अवयो अवय प्र्यनीकानाां रसानाां स्स्नग्ध रूक्षयोैः।
व्य्यासाद् उपयोर्गेन प्रकृतर्ि र्गमयेद ् णभषक् ।। (Cha.Si.12/7-8)

15

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
BENEFITS OF SAMSARJANA
यथा अणतरग्ग्न र्ृण र्गोमयाद्यैैः सांधक्ष्त यमाणो भवहर् क्रमेण ।
महान् त्किरैः सवह पचस्र्थैव शतद्धस्य पेयाददणभैः अवर्रग्ग्नैः।।
(Cha.Si.1/12)

PRAKRUTI PRAPTA /GATA PURUSHA LAKSHANA


सवहक्षमो ह्सांसर्गो रहर्यतलर्ैः त्किरेद्वद्रयैः।
बिवान् स्वसांपन्नो हवज्ञेयैः प्रकृतर्ि र्गर्ैः।।(Cha.Si.12/9)

ASHTA MAHADOSHAKARA BHAVAS


• उच्चैभाहष्प्यां रथक्षोभमहर्चङ् क्रमणासने।
अजीणह अहहर्भोज्ये च ददवास्वप्नां समैथतनम्॥
र्ज्जा दे होध्वहसवह अधो मध्यपीड आमदोषजाैः ।
श्लेष्प्मजाैः क्षयजाश्चैव व्याधयैः स्यतयहथाक्रमम् ।।(Cha.Si.12/11-12)
• उष्प्णोदकोपचारी स्याद्ब्रह्मचारी क्षपाशयैः ।
न वेर्गरोधी व्यायामक्रोधशोक हहमार्पान्।।
प्रवार् यान यानाध्व भाष्प्य अ्यासन सांत्किर्ीैः।
नीच अ्यतच्च उपधान अहैःस्वप्न धूम रजाांथस च।।
यावयहाहन हपबेिाहन र्ावव्यवयावयहप ्यजेर््।।
(As.Hr.Su.16/26-27)

16

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SNEHANA

ETYMOLOGY
स्स्नह् हप्रर्ौ

DEFINITION
स्नेहनां स्नेहहवष्प्यवदमादह व लिेदकारकम्। (Cha.Su.22/11)

CLASSIFICATION
स्नेहानाम् हद्वहवधा सौम्य योहनैः िावरजङ् ग्मा। (Cha.Su.13/9)

MAHA SNEHA
सर्पिमज्ज
ह ा वसा र्ैिां स्नेहेषत प्रवरां मर्म्।
र्त्राहप चोिमां सर्पिैः सांस्कारस्य अनतवर्हनार््।( As.Hr.Su.16/2)

IMPORTANCE OF SNEHANA
दीप्र्ावर्रग्ग्नैः पररशतद्ध कोष्ठैः प्र्यग्रधार्तबहिवणहयल
त र्ैः।
दृढे द्वद्रयो मवदजरैः शर्ायतैः स्नेहोपसेवी पतरुषो भवेित।।(Su. Chi.31/56)

SNEHASARA PURUSHA
स्नेहसारो अयां पतरुषैः,प्राणाश्च स्नेहभूधयष्ठाैः स्नेह साध्याश्च भवन्वर्।
17

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
स्नेहो हह पान अनतवासन मस्स्र्ष्प्क थशरो बस्स्र् उिरबस्स्र्
नस्य कणहपूरण र्गात्राभ्यङ्ग भोजनेषत उपयोज्यैः।। (Su. Chi.31/3)

GHRITA
घृर्महप हद्वहवधां क्षीरोत्थां दध्यतत्थां च। (Su.Chi.31/4 Dalhana)

PROPERTIES OF GHRITA
• घृर्ां हपिाहनिहरम् रसशतक्रौजसाां हहर्ां।
हनवाहपणां मृदुकरां स्वरवणह प्रसादनां।। (Cha. Su.13/14)
• शस्र्ां धीस्मृहर् मेधाग्ग्नबिायतैः शतक्रचक्षतषाां।
बािवृध्द प्रजाकान्वर् सौकतमायहस्वरार्थिनाां।।
क्षर्क्षीण पररसपहशस्त्राग्ग्नग्िहपर्ा्मनाां।
वार् हपिहवषोवमादशोषािक्ष्मीज्वरापहम्।।
स्नेहानामतिमां शीर्ां वयसैः िापनां घृर्ां।
सहस्रवीयं हवधधणभैः शृर्ां कमहसहस्रकृर््।।
मदापस्मारमूिाहयथशरैः कणाहणक्षयोहनजान्।
पतराणां जयहर् व्याधीन् व्रणशोधनरोपणम्।। (As.Hr.Su.5/42-45)

18

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
PROPERTIES OF PURANA GHRITA AND
PRAPURANA
उग्रर्गन्धां पतराणां स्यािशवषह त्किर्म् घृर्ां।
िाक्षारसहनभां शीर्ां र्द्द्ध सवहग्रहापहम्।।
मेध्यां हवरेचनेश्वग्र्यां प्रपतराणमर्ैः परां।।(Cha.Chi 9/60-61)

TAILA

PROPERTIES OF TAILA
मारुर्घ्नां न च श्लेष्प्म वधहनां बिवधहनां।
्वच्यमतष्प्णां त्किरकरां र्ैिां योहनहवशोधनम्।। (Cha. Su.13/15)

IMPORTANCE OF TILA TAILA


सवेषाां र्ैिजार्ानाां हर्ि र्ैिां हवथशष्प्यर्े।
बिाथे स्नेहने चाग्र्यमैरण्डां र्त हवरेचने।।(Cha. Su.13/12)

PROPERTIES OF ERANDA TAILA


कटू ष्प्णां र्ैिमैरण्डां वार्श्लेष्प्महरां र्गतरु।
कषाय स्वादु हर्लर्ैश्च योद्जर्ां हपि हवत्रहप ।।(Cha. Su. 13/12)

19

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
VASA

DEFINITION
शतध्द माांस स्नेहो वसा।(Su. Chi.31/4 Dalhana)

PROPERTIES OF VASA
हवद्धभग्नाहर्भ्रष्टयोहनकणहथशरोरुद्ज।
पौरुषोपचये स्नेहे व्यायामे चेष्प्यर्े वसा।। ( Cha.Su.13/16)

MAJJA

DEFINITION
अस्थ्याश्रया मज्जा।( Su. Chi.31/4 Dalhana)

PROPERTIES OF MAJJA
बिशतक्ररसश्लेष्प्ममेदोमज्जहववधहनैः।
मज्जा हवशेषर्ोअिनाां च बिकृर्् स्नेहने हहर्ैः।। ( Cha. Su.13/17)

CLASSIFICATION ON THE BASIS OF


COMBINATION
द्वाभ्याां हत्रणभश्चर्तर्भिस्र्ैयहमकस्स्त्रवृर्ो महान्। (As.Hr.Su.16/4)

20

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
INDICATION OF UTTAMA MATRA
प्रभूर् स्नेहहन्या ये क्षतर्् हपपासासहा नराैः।
पावकश्चोिम बिो येषाां ये चोिमा बिे।।
र्गतत्कल्मनैः सपहदष्टाश्च हवसपोपहर्ाश्च ये।
उवमिाैः कृच्छ्रमूत्राश्च र्गाढवचहस एव च।
हपबेयतरुिमाां मात्राां र्स्याैः पाने र्गतणार्् शृणत।। (Cha .Su.13/31-33)

BENEFITS OF UTTAMA MATRA


हवकाराञ्छमय्येषा शीघ्रां सम्यक् प्रयोद्जर्ा।।
दोषानतकर्षिणी मात्रा सवहमार्गाहनस
त ररणी।
बल्या पतननहवकरी शरीरेहनद्र्य चेर्साां।। (Cha. Su.13/33-34)

INDICATIONS OF MADHYAMA MATRA


अरुष्प्कस्फोटहपडकाकण्डू पामाणभरर्दिर्ाैः।
कतधष्ठनश्च प्रमीढाश्च वार्शोणणहर्काश्च ये।।
नाहर् बह्वाथशनश्चैव मृदुकोष्ठास्र्थैव च ।
हपबेयतमहध्यमाां मात्राां मध्यमाश्चाहप ये बिे।।(Cha.Su.13/35-36)

21

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
BENEFITS OF MADHYAMA MATRA
मात्रैषा मवदहवभ्रांशा न चाहर्बिहाररणी।
सतखेन च स्नेहयहर् शोधनाथे च यतज्यर्े।। (Cha.Su.13/37)

INDICATIONS OF HRISVA MATRA


ये र्त वृद्धाश्च बािाश्च सतकतमाराैः सतखोथचर्ाैः।
ररलर्कोष्ठ्वमहहर्ां येषाां मवदाग्नयश्च ये।।
ज्वरार्ीसारकासाश्च येषाां थचरसमतस्त्थर्ाैः।
स्नेहमात्राां हपबेयतस्र्े ह्रस्वाां ये च अवरा बिे।(Cha.Su.13/38-39)

BENEFITS OF HRISVA MATRA


• पररहारे सतखा चैषा मात्रा स्नेहनबृह
ां णी।
वृष्प्या बल्या हनराबाधा थचरां चाप्यनतवर्हर्े।।(Cha.Su.13/40)
• प्राङ् मध्य उिर भलर्ो असौ अधोमध्योध्वहदेहजान्।
व्याधीञ्जयेद्बिां कतयाहदङ्गानाां च यथाक्रमम्।।(As.Hr.Su.16/22)

COMPLICATION OF IMPROPER ADMINISTRATION


OF SNEHANA
अमात्रया अहहर्ो अकािे धम्याहारहवहारर्ैः।
स्नेहैः करोहर् शोफाशहस्र्वद्रास्र्म्भ हवसांज्ञर्ाैः।। (As.Hr.Su. 16/32)

22

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
TREATMENT FOR COMPLICATION
क्षतर्् र्ृष्प्णा उल्िेखन स्वेदरूक्षपानान्नभेषजम्।
र्क्र अररष्ट खि उिाि यव श्यामाक कोद्रवाैः।।
हपप्पिीहत्रफिाक्षौद्र पथ्यार्गोमूत्रर्गतग्र्गतित।।
यथास्वां प्रहर्रोर्गां च स्नेहव्यापदद साधनम्। (As. Hr. Su 16/33-34)

DOSE WISE QUALITIES OF SNEHA


अल्पा स्यार्् दीपनी वृष्प्या स्वल्पदोषेषत पूद्जर्ा।
मध्यमा स्नेहनी ज्ञेया बृांहणी भ्रमहाररणी
ज्येष्ठा कतष्ठ हवषोवमाद ग्रह अपस्मार नाथशनी।।(Sha.Utt.1/9-10)

CLASSIFICATION ON THE BASIS OF PRAYOGA

INDICATIONS OF ACCHASNEHA
स्नेहसा्म्यैः लिेशसहैः कािे ना्यतष्प्णशीर्िे।
अिमेव हपबेर्् स्नेहमिपानां हह पूद्जर्ां।। (Su. Chi. 31/21)

CONTRAINDICATION OF ACCHASNEHA
स्नेहद्वे षी क्षामो मृदुकोष्ठैः स्नेहमद्यहन्यश्च।
अध्व प्रजार्गर स्त्री श्रावर्ा नािां हपबेयतस्र्े। (Ka.Sam.Su.22/52)

23

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
DEFINITION OF VICHARANA
दोषाणामल्पभूयस््वां सांसर्गं समवेक्ष्य च।
यतञ्ज्याहत्रषधष्टधाणभन्नैैः समासव्यासर्ो रसैैः।।(Su.Chi.31/20)

CHATURVIMSHADI SNEHAPRAVICHARANA
ओदनश्च हविेपी च रसो माांसां पयो दधध।
यवार्गूैः सूपशाकौ च यतषैः काम्बथिकैः खडैः।।
सलर्वस्स्र्ि हपष्टां च मद्यां िेहास्र्थैव च।
भक्ष्यमभ्यञ्जनम् बस्स्र्स्र्था चोिरबस्र्यैः।।
र्गण्डू षैः कणहर्ैिां च नस्र्ैःकणाहणक्ष र्पहणां।
चर्तर्विशहर् इ्येर्ाैः स्नेहस्य प्रहवचारणाैः।। (Cha.Su.13/23-25)

INDICATION OF VICHARANA
स्नेहहद्वषैः स्नेहहन्या मृदुकोष्ठाश्च ये नराैः।
लिेशासहा मद्यहन्या र्ेषाां इष्टा हवचारणा।। (Cha.Su.13/82)

SHAMANA SNEHA

DEFINITION
शमनैः क्षतद्वर्ो अनन्नो मध्यमात्राश्च शस्यर्े। (As.Hr.Su.16/19)

24

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
INDICATIONS OF SHAMANA SNEHA
स्नेहो हहर्ो दुबहि वधनदे ह सन्धतक्षणे
व्याधधहनपीहडर्स्य।(Su.Chi.31/57 )

BRUMHANA SNEHA
बृम्हणो रसमद्याद्यैैः सभलर्ो अल्पैः हहर्ैः स च।( As.Hr.Su.16/20)

INDICATIONS OF BRUMHANA SNEHA


बाि वृद्ध हपपासार्ह स्नेहहद्वण् मद्य शीथिषत।
स्त्री स्नेहहन्य मवदाग्ग्न सतग्खर् लिेशभीरुषत।।
मृदु कोष्ठ अल्पदोषेषत कािे चोष्प्णे कृशेषत च। (As.Hr.Su.16/20-21)

SHODHANA SNEHANA
शतद्ध्यथं पतनराहारे नैशे जीणे हपबेन्नरैः। (Cha.Su.13/61)

UTTARABHAKTHIKA SNEHA

INDICATIONS OF UTTARABAKTHIKAM
थशरैःपाश्वह अांस शूिघ्नां कास श्वास हनबहहणां।
प्रयतज्यमानां बहुशो घृर्ां चौिरभत्कलर्कां।। (Cha.Chi.8/92)

25

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
AVAPEEDAKA SNEHA
अन्नावपीहडर्ां च मध्यभोजनपीर्ां घृर्ां भवहर्।
(Cha.Chi.15/209,Chakrapani)

INDICATIONS OF AVAPEEDAKA SNEHA


मूत्रजेषत र्त पाने च प्राग्भलर्ां शस्यर्े घृर्ां।
जीणाहन्वर्कां च उिमया मात्रया योजनाद्वयां।
अवपीडकमेर्च्च सांथज्ञर्ां धारणा्पतनैः।।(As.Hr.Su.4/6-7)

SADYO SNEHANAM
थसध्दमेर्ैैः घृर्ां पीर्ां सद्यैः स्नेहनमतिमां।
राज्ञे राजसमेभ्यो वा दे यमेर्द् घृर्ोिमम्।।
बिहीनेषत वृध्दे षत मृद्वग्ग्न स्त्रीहर्ा्मसत।
अल्पदोषेषत योज्याैः स्यतये योर्गाैः सम्यर्गीररर्ाैः।।(Su.Chi.31/44-45)

INDICATIONS OF SADYO SNEHANA


बािवृध्दाददषत स्नेहपररहार असहहष्प्णतषत।
योर्गान् इमान् अनतद्वेर्गान् सद्यैः स्नेहान् प्रयोजयेर््।। (As. Hr. Su.16/39)

PANCHA PRASRUTA PEYA


सर्पि र्ैि वसा मज्जा र्ण्डत ि प्रसृर्ैःै श्रृर्ा।
पाञ्चप्रसृहर्की पेया पेया स्नेहनधमिर्ा।। (Cha.Su.13/90)
26

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SNEHA PAKA
स्नेहपाकस्स्त्रधा प्रोलर्ो मृदुमहध्यैः खरस्र्था।(Sha.Madhyama. 9/14)

INDICATIONS OF SNEHANA
• स्वेद्य सांशोध्य मद्य स्त्री व्यायाम आसलर् थचवर्काैः ।
वृध्दबािाबिकृशा रूक्षाैः क्षीणास्ररेर्सैः।।
वार्ार्हस्यवदहर्धमरदारुणप्रहर्बोधधनैः स्नेह्ाैः।।
(As.San.Su.25/7-8 )

• स्वेद्याैः शोधधयर्व्याश्च रूक्षा वार्हवकाररणैः।


व्यायाम मद्यस्त्रीहन्याैः स्नेह्ाैः स्यतये च थचवर्काैः।।
(Cha.Su.13/52)

CONTRAINDICATIONS OF SNEHANA
• न र्त अहर्मवदाग्ग्न र्ीक्षणाग्ग्न िूि दुबहिाैः।
ऊरुस्र्म्भा अहर्सार आम र्गिरोर्गर्गरोदरैैः।।
मूिाह छर्दि अरुथच श्लेष्प्म र्ृष्प्णा मद्यैश्च पीहडर्ाैः।
अपप्रसूर्ा यतलर्े च नस्ये बस्र्ौ हवरेचने।।(As.San.Su.25/8-9)
• सांशोधनादृर्े येषाां रूक्षणां सांप्रवक्ष्यर्े।
न र्ेषाां स्नेहनां शस्र्मत्सन्नकफमेदसाम्।।
अणभष्प्यण्णाननर्गतदा हन्यमवदाग्नयश्च ये ।

27

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
र्ृष्प्णामूिाहपरीर्ाश्च र्गर्भिण्यस्र्ाितशोहषणैः।।
अन्नहद्वषश्छदह यवर्ो जिरामर्गरार्दिर्ाैः।
दुबहिाश्च प्रर्ावर्ाश्च स्नेहग्िाना मदार्तराैः।।
न स्नेह्ा वर्हमानेषत न नस्र्ोबस्स्र्कमहसत।
स्नेहपानार्् प्रजायवर्े र्ेषाां रोर्गाैः सतदारुणाैः।।(Cha.Su.13/53-56)

DIET BEFORE SNEHAPANA


द्रवोष्प्णां अनणभष्प्यद्वद भोज्यमन्नां प्रमाणर्ैः।
नाहर् स्स्नग्धमसांकीणे श्वैः स्नेहां पार्तधमिर्ा।।(Cha Su.13/60)

MODE OF ADMINISTRATION
अथ खित िघत कोष्ठाय आर्तराय कृर्मङ्गि स्वस्स्र्वाचनाय
उदयहर्गरर थशखर सांत्किर्े प्रर्प्र् कनकहनकर पीर् िोहहर्े सहवर्रर
यथाबिां र्ैिस्य घृर्स्य वा मात्राां पार्तां प्रयिे र््।(Su.Chi.31/14)

ANUPANAM
केविां पैणिके सर्पिैः वाहर्के िवणान्ववर्म्।
दे यां बहुकफे चाहप व्योष क्षार समायतर्म्।।(Su.Chi.31/19)

28

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
JEERNA AND JEERYAMANA LAKSHANA
र्ेनोद्गारो भवेर्् शतद्धो भलर्ां प्रहर् रुथचस्र्था।
स्यतैः पच्यमाने र्ृड् दाह भ्रम साद अरहर् लिमाैः।।(Su.Chi.31/33)

SAMYAK SNIGDHA LAKSHANA


वार्ानतिोम्यां दीप्र्ो अग्ग्नवहचहैः स्स्नग्धमसांहर्म्।
मादह वां स्स्नग्धर्ा चाङ्गे स्स्नग्धानामतपजायर्े।।(Cha.Su.13/58)

ASNIGDHA LAKSHANA
पतरीषां ग्रथथर्ां रूक्षां वायतरप्रर्गतणो मृदुैः।
पलर्ा खर्वां रौक्ष्यां च र्गात्रस्य अस्स्नग्धिक्षणम्।।(Cha.Su.13/57)

ATISNIGDHA LAKSHANA
पाण्डत र्ा र्गौरवां जाड्यां पतरीषस्य अहवपलवर्ा।
र्द्वद्रैः अरुथचैः उ्लिेशैः स्यादहर्स्स्नग्धिक्षणम्।।(Cha.Su.13/59 )

SNEHA VYAPAT
र्वद्रा सो्लिेश आनाहो ज्वरैः स्र्म्भो हवसांज्ञर्ा।
कतष्ठाहन कण्डू ैः पाण्डत ्वां शोफ अशांथस अरुथच र्ृषा।।
जिरां ग्रहणीदोषैः स्र्ैधम्यां वालयहनग्रहैः।
शूिां आम प्रदोषाश्च जायवर्े स्नेहहवभ्रमार््।।(Cha.Su.13/75-76)
29

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
MANAGEMENT OF SNEHA VYAPAT
र्त्रा्यतल्िेखनां शस्र्ां स्वेदैः कािप्रर्ीक्षणम्।
प्रहर् प्रहर् व्याधधबिां बतदध्् वा स्रांसनमेव च।।
र्क्राररष्टप्रयोर्गश्च रूक्षपानान्नसेवनम्।
मूत्राणाां हत्रफिायाश्च स्नेहव्यापणिभेषजम्।।(Cha.Su.13/77-78)

PASCHAT KARMA OF SNEHAPANA


र्र्ो र्गतरुप्रावरणो हनवार्शयनत्किर्ैः।
जरणावर्ां प्रर्ीक्षेर् र्ृष्प्यन्नतष्प्णाल्पवाररपैः।।(As.San.Su.25/33)

PARIHARYA VISHAYA
उष्प्णोदकोपचारी स्याद्ब्रह्मचारी क्षपाशयैः।
शकृवमूत्राहनि उद्गारानतदीणांश्च न धारयेर््।।
व्यायाममतच्चैवहचनां क्रोधशोकौ हहमार्पौ।
वजहयेदप्रवार्ां च सेवेर् शयनासनम्।।(Cha.Su.13/62-63)

NEED FOR ROOKSHANA BEFORE SNEHANA


माांसिा मेदुरा भूररश्लेष्प्माणो हवषमाग्नयैः ।।(As.Hr.Su.16/37)

30

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
TYPES OF BAHYA SNEHANA
अभ्यङ्ग उद्वर्हनां िेपैः मदह नोवमदह नां र्था।
पादाघार्ां पररषेकां ्वथच सांवाहनां र्था।।
र्गण्डू षो मूधहर्ैिाहन कणह नासाणक्षर्पहणम्।
मस्स्र्ष्प्लय अवर्गाहां च बाह्स्नेहे प्रयतज्यर्े।।(Pan.Sam.3/82-83)

BENEFITS OF ABHYANGA
अभ्यङ्गमाचरेधन्न्यां,स जराश्रमवार्हा।
दृधष्ट प्रसाद पतष्ट्यायतैः स्वप्न सत्वल्व दार्ढ्हकृर््।।
थशरैः श्रवण पादे षत र्ां हवशेषण
े शीियेर््।
वज्यो अभ्यङ्गैः कफग्रस्र्कृर्सांशतध्यजीर्णिणभैः।।(As.Hr.Su.2/9-10)

BENEFITS OF PADAABHYANGA
खर्वां स्र्ब्धर्ा रौक्ष्यां श्रमैः सतन्प्र्श्च पादयोैः।
सद्य एवोपशाम्यन्वर् पादाभ्यङ्ग हनषेवणार््।।
जायर्े सौकतमायं च बिां िैयं च पादयोैः।
दृधष्टैः प्रासादां िभर्े मारुर्श्चोपशाम्यहर्।।(Cha.Su.5/90-91)

UDVARTANA
उद्वर्हनां र्गात्र मदह नम्।(Su.Chi.24/51 Dalhana)

31

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
TYPES :
UDGARSHANA :उद्धषहणम् अस्नेह औषधचूणाहददणभैः घषहणम्।

UDSADANA: सस्नेह कल्केन उद्धषहणम् उ्सादनम्।


(Su.Chi.24/52 Dalhana)

BENEFITS :
उद्वर्हनां कफहरां मेदसैः प्रहविायानम्।
त्किरीकरणमङ्गानाां ्वक् प्रसादकरम् परां।।(As.Hr.Su.2/16)

LEPA
• थिप्यर्े अनेन इहर् िेपैः।(S.K.D.)
• स हत्रहवधैः प्रिेपैः, प्रदे ह, आिेपश्च । प्रिेपप्रदे हयोरवर्रां-र्त्र
प्रिेपैः शीर्स्र्नतरहवशोषी हवशोषी वा ; प्रदे हस्र्ूष्प्णैः शीर्ो वा
बहिो अबहुरहवशोषी च । मध्यमो अत्र आिेपैः।।(Su.Su.18/6)

MARDANA AND UNMARDANA


मदह न – अङ्गमदह नम्। (आ. म. को.)
उवमदह न – हस्र्र्िेन मदह नम्। (आ. म. को.)

PADAGATA
पादाघार् – पादाभ्याां मदह नम्।

32

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
BENEFITS OF PARISEKA
सेकैः श्रमघ्नो अहनि ह्रद्भग्नसस्न्धप्रसाधकैः।
क्षर् अग्ग्नदग्ध अणभहर् हवघृष्टानाां रुजापहैः।।
जिथसलर्स्य वधहवर्े यथा मूिेअङकतरास्र्रोैः।
र्था धार्तहववृद्द्धर्हि स्नेहथसलर्स्य जायर्े।।(Su.Chi.24/31-32)

GANDUSHA
• असञ्चायो मतखे पूणे र्गण्डू षैः।(As.Hr.Su.22/12)
• असांचायाह र्त या मात्रा र्गण्डू षैः स प्रकीर्र्िर्ैः।(Su.Chi.40/62)
• मतख वैरस्य दौर्गहन्ध्य शोफ जाड्य हरां सतखम्।।
दवर्दार्ढ्हकरां रुच्यां स्नेहर्गण्डू षधारणम्।।(Su.Chi.24/14)

KAVALA
• असञ्चायो मतखे पूणे र्गण्डू षैः, कबिो अवयथा।(As.Hr.Su.22/12)
• सतखां सांचायहर्े या र्त मात्रा सा कविैः स्मृर्ैः।(Su.Chi.40/62)

SAMVAHANA
• सांवाहनां सतखकरस्पशहैः।(Su.Chi.24/83 Dalhana)
• प्रीहर्हनद्राकरां वृष्प्यां कफवार्श्रमापहम्।
सांवाहनां माांसरलर््वक् प्रसादकरम् सतखम्।।(Su.Chi.24/83)
33

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
MURDHNI TAILA
अभ्यङ्गसेकहपचवो वस्स्र्श्चेहर् चर्तर्विधम्।
मूधहर्ैि,ां बहुर्गतणां र्हद्वद्यादुिरोिरां।।(As.Hr.Su.22/24)

BENEFITS OF MURDHNI TAILA


हन्यां स्नेहाद्रह थशरसैः थशरैःशूिां न जायर्े।
न खाथि्यां न पाथि्यां न केशाैः प्रपर्न्वर् च।।
बिां थशरैःकपािानाां हवशेषण
े ाहप वधहर्े।
दृढमूिाश्च दीघाहश्च कृष्प्णाैः केशा भवन्वर् च।।
इद्वद्रयाणण प्रसीदन्वर् सत्वर्ग् भवहर् चाननम्।
हनद्रािाभैः सतखां च स्यावमूर्धध्नि र्ैिहनषेवणार््।।(Cha.Su.5/81-83)

KARNA TARPANAM
धारयेर्् पूरणां कणे कणहमूिम् हवमदह यन्।
रुजैः स्यावमादह वां यावर्् मात्राशर्ां अवेदने।।(As.Hr.Su.22/32)

INDICATIONS OF KARNA TARPANAM


हनतमवयाथशरैः कणहशूिघ्नां कणहपूरणम् ।।(Su.Chi.24/29)

34

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
AKSHI TARPANAM

INDICATIONS OF AKSHI TARPANAM


नयने र्ाम्यहर् स्र्ब्धे शतष्प्के रूक्षे अणभघाहर्र्े।
वार्हपिार्तरे द्जह्मे जीणहपक्ष्महविेक्षणे।।
कृच्छ्रोवमीि थसराहषह थसरो्पार् र्म अजतन
ह ैैः।
स्यवद मन्था अवयर्ोवार् वार्पयहय शतक्रकैैः।
आर्तरे शावर् रार्ग अश्रत शूि सांरम्भ दूहषके।
हनवार्े र्पहणां योज्यां शतद्धयोमूहद्धहकाययोैः।। (As.Hr.Su.24/1-3)

CONTRAINDICATIONS OF AKSHI TARPANAM


दुर्दिन अ्यतष्प्ण शीर्ेषत थचवर् आयास भ्रमेषत च।।
अशावर्ोपद्रवे चात्कक्ष्ण र्पहणां न प्रशस्यर्े।।(Su.Utt.18/18)

AVAGAHA
थसरामतखै रोम कूपैैः धमनीणभश्च र्पहयन्।
शरीरबिमाधिे यतलर्ैः स्नेहो अवर्गाहने।।(Su.Chi.24/33)

35

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SVEDANAM

ETYMOLOGY
स्विद् घञ् ।

DEFINITION
● वतम्भ गौरि शीतघ्नम् विेदनं विेदकारकम्। (Cha.Su.22/11)
● स्वनग्धवय सुक्ष्मष
े ु अयनेषु लीनं विेदवतु दोषं नयततद्रित्िंI
(Cha.Si.1/8)

CLASSIFICATION
इत्युक्तो तितिधः विेदः संयक्
ु तो अग्ग्नगुणन
ै न च।।
एकाङ्ग सिानङ्गंगतः स्वनग्धो रूक्षः तथ एि च।
इत्येत तितिधं िन्द्िं विेदम् उद्दिश्य कीर्तितम्।।(Cha.Su.14/65-66)

NIRAGNI SVEDA:
व्यायाम उष्णसदनं गुरुप्रािरणं क्षुधा।
बहुपानं भय क्रोधा उपनाह आहि आतपाः।।
विेदयन्न्द्त दशैतातन नरमग्ग्नगुणादृते।।(Cha.Su.14/64)

SAAGNI SVEDA:
सङ् करः प्रवतरो नाडी पररषेको अिगाहनम्।
36

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
जेन्द्ताको अश्मघनः कष्नः कतटी भ्ः कुस्म्भकैि च।
क्पो होलाक इत्येते विेदयन्न्द्त ियोदश।।(Cha.Su.14/39)

CHATURVIDHA SVEDA:
चतुर्ििधः विेदः ; तद्यथा - तापविेद, ऊष्मविेद, उपानाहविेदो,
द्रिविेदइतत; अि सिनविेद तिकल्प अिरोधः।।(Su.Chi. 32/3)

SVEDOPAGA DRAVYA
शोभाञ्जनक एरण्ड अकन िृश्चीर पुनननिा यि ततल कुलत्थ माष
बदराणीतत दशेमातन विेदोपगातन भिन्न्द्त।(Cha.Su.4/13)

INDICATIONS
• प्रहर्श्याये च कासे च तहक्का श्वासेष्िलाघिे।
कणन मन्द्या शशरःश्ले विरभेदे गलग्रहे।।
अर्दिते एकाङ्ग सिानङ्ग पक्षाघाते तिनामके।
कोष्ठानाह तिबन्धेषु मुिाघाते तिजृम्भके।।
पाश्वन पृष्ठ कटी कुक्षक्षसङ् ग्रहे गृध्रसीषु च।
म्िकृच्छ्रे महत्िे च मुष्कयोरङ्गमदन के।
पाद जान् उरु जङ्गार्ति संग्रहे श्वयथाितप।
खल्लीषु आमेषु शीते च िेपथौ िातकण्टके।।

37

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
सङ् कोच आयाम श्लष
े ु वतम्भ गौरि सुन्ततषु।।
सिानङ्गेषु तिकारेषु विेदनं तहतमुच्यते।।(Cha.Su.14/20-24)
• श्वास कास प्रततश्याय तहध्मा आध्मान तिबस्न्धषु।
विरभेद अतनलव्याधध श्लेष्मामवतम्भ गौरिे।।
अङ्गमदन कटी पाश्वन पृष्ठ कुक्षक्ष हनुग्रहे।
महात्िे मुष्कयोः खाल्यामायामे िातकण्टके।I
म्िकृच्छ्राबुनद ग्रस्ि शुक्राघात आढ्य मारुते।
विेदं यथायथं कुयानत्तदौषधतिभागतः।।(As.Hr.Su.17/25-27)

CONTRAINDICATIONS
• कषाय मद्यतनत्यानां गर्भिण्या रक्ततपक्षत्तनाम्।
तपक्षत्तनां स अततसाराणां रूक्षाणां मधुमेतहनाम्।।
तिदग्ध भ्रष्ट ब्रध्नानां तिष मद्य तिकाररणाम्।
श्रान्द्तानां नष्टसंज्ञानां स्थ्लानां तपत्तमेतहनाम्।।
तृष्यतां क्षुधधतानां च क्रुद्धानां शोचतामतप।
कामली उदररणां चैि क्षतानाम् आढ्यरोतगणाम्।।
दुबनल अतततिशुष्काणाम् उपक्षीणौजसां तथा।
क्षभषक् तैधमररकाणां च न विेदं अितारयेत्।।(Cha.Su.14/16-19)
• न विेदयेदतत स्थ्लरूक्ष दुबनल म्र्च्छितान्।।
वतम्भनीय क्षतक्षीणक्षाम मद्यतिकाररणः।
38

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
ततधमर उदर िीसपन कुष्ठ शोष आढ्यरोतगणः।।
पीत दुग्ध दधध वनेहमध्न् कृततिरेचनान्।
भ्रष्ट दग्ध गुद ग्लातन क्रोध शोक भय अर्िितान्।।
क्षुत् तृष्णा कामला पाण्डु मेतहनः तपत्तपीतडतान्।
गर्भिणीं पुस्ष्पतां स्तां, मृदु चात्यधयके गदे ।।(As.Hr.Su.17/21-24)

UPANAHA SVEDA
• उपनाहो िचा तकण्ि शताह्वा दे िदारुक्षभः।
धान्द्यैः समवतैगनन्धैश्च रास्नैैः एरण्ड जटा आधमषैः।।
उद्दद्रक्त लिणैः वनेह शुक्त तक्र पयःतलुतैः।
केिले पिने, श्लेष्म संसष्ट
ृ े सुरसाद्ददक्षभः।।
तपत्तेन पद्मकािै वतु साल्िणाखयैः पुनः पुनः।।(As.Hr.Su.17/2-3)
• बद्धं रािौ द्ददिा मुञ्जेत् मुञ्जेत् रािौ द्ददिाकृतम्।(As.Hr.Su.17/5)

SALVANA UPANAHA
काकोल्याद्ददः सिातघ्नः सिानम्ल द्रव्यसंयुतः।
स आन्प औदकमांसवतु सिन वनेह समन्न्द्ितः।।
सुखोष्णः स्पष्टलिणः साल्िणः पररकीर्तितः।।
तेनोपनाहं कुिीत सिनदा िातरोतगणाम्।।(Su.Chi.4/14-15)

39

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SAMYAK SWINNA LAKSHANA
• शीत श्ल उपरमे वतम्भ गौरि तनग्रहे।
संजाते मादन िे विेदे विेदनाद् तिरततमनता।।(Cha.Su.14/13)
• विेदस्रािो व्याधधहातनलनघुत्िं शीतार्थित्िं मादन िं च आतुरवय।
सम्यक् स्विन्ने लक्षणं ……..(Su.Chi.32/23)
• शीत श्ल क्षये स्विन्ने जाते अङ्गानां च मादन िे।(As.Hr.Su.17/15)

AYOGA LAKSHANA OF SVEDANA


िातवय अप्रगुणत्िं च गुरुत्िं वतब्धगािता।
मन्द्द स्विन्ने न च ग्लातनतृष्णादीनां च तिभ्रमः।।(Ka.Sam.Su.23/16)

ATIYOGA LAKSHANA OF SVEDANA


• तपत्तप्रकोपो म्छान च शरीरसदनं तृषा।
दाहः विर अङ्गदौबनल्यं अतत स्विन्नवय लक्षणम्।।(Cha.Su.14/14)
• स्विन्ने अत्यथं सस्न्धपीडा तिदाहः स्फोटोत्पक्षत्तः
तपत्तरक्तप्रकोपः।
म्छानभ्रान्न्द्तदानहतृष्णे क्लमश्च कुयानत् त्णं ति शीतंतिधानम्।।
(Su.Chi.32/24)

• तपत्तास्रकोप तृण् मूछान विर अङ्ग सदन भ्रमाः।


सस्न्धपीडा ज्िरः श्यािरक्त मण्डलदशननम्।।(As.Hr.Su.17/16)

40

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
ATIYOGA CHIKITSA
विादु शीतं द्रिं स्वनग्धं अन्नपानं तदा तहतम्।
शीतम् सशकनरं मिं जाङ्गलान् मृगपक्षक्षणः।
घृतं पयः सशाल्यन्नं भजन् ग्रीष्मे न सीदतत।(Cha.Su.6/27-28)

41

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
VAMANA

ETYMOLOGY
वम् उद्गारे। ( Vachaspathyam )

DEFINITION OF VAMANA
• र्त्र दोषहरणां ऊध्वहभार्गां वमन सांज्ञकां। ( Cha. Ka. 1/4)
• अपलव हपिश्लेष्प्माणौ बिाद् ऊध्वं नयेित यर््।
वमनां र्द्द्ध हवज्ञेयां मदनस्य फिां यथा।। ( Sha. Pu. 4/7)

SYNONYMS
वमथतर् वमनां वान्वर् िर्दिर् उदद्गरणां वधमैः।
प्रिर्दिक उल्िेखनां स्यार््…….।। ( Sha. Pra. 4/8)

UTILITY OF VAMANA KARMA


हवरेचनां अहप स्स्नग्ध स्स्वन्नाय वावर्ाय च दे यम् ; अवावर्स्य हह
सम्यक् हवररलर्स्य अहप सर्ोSधैः स्रस्र्ैः श्लेष्प्मा ग्रहणीं छादयहर्,
र्गौरवां आपादयहर्, प्रवाहहकाां वा जनयहर्।। ( Su. Chi. 33/19)

BENEFITS OF VAMANA
• थछन्ने र्रौ पतष्प्पफिप्ररोहा यथा हवनाशां सहसा व्रजन्वर्।
र्था हृर्े श्लेश्मणण शोधनेन र्ज्जा हवकाराैः प्रशमां प्रयान्वर्।
(Su.Chi.33/13)
42

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
• वमनां श्लेष्प्म हराणाां। (Cha. Su. 25/40)

VAMANA KARMUKATA ( MODE OF ACTION )


र्त्रोष्प्ण-र्ीक्ष्ण-सूक्ष्म-व्यवाधय-हवकाशीवयौषधाहन स्ववीयेण
हृदयमतपे्य धमनीरनतसृ्य िूिाणत स्रोर्ोभ्यैः केविां शरीरर्गर्ां
दोषसांघार्ां आग्नेय्वाद् हवष्प्यवदयन्वर्, र्ैक्ष्ण्याद् हवत्किवदन्वर्, स
हवत्किन्नैः पररप्िवन् स्नेहभाहवर्ेकाये स्नेहालर् भाजनिधमव क्षौद्रां
असज्जां अणतप्रवण भावार्् आमशयमार्गम्य उदान प्रणतन्नो
अग्ग्नवाय्वा्मक्वाद् ऊध्वहभार्ग प्रभावार्् औषधस्य ऊध्वहम्
उत्क्क्षप्यर्े, सथिि पृथथव्या्मक्वाद् अधोभार्ग प्रभावार्् च
औषधस्याधैः प्रवर्हर्े, उभयर्श्च उभयर्गतण्वार््। इहर् िक्षणोिे शैः।।
(Cha. Ka .1/5)

ROLE OF KOSHTA IN VAMANA


श्लेष्प्माधधलयेन मृदु्वां, श्लेष्प्म मध्य्वेन मध्य्वां, श्लेष्प्म हीन्वेन
क्रूर्वां वमने कोष्ठस्य बोध्यम्।। ( As. Hr.Su. 19.Arunadattta)

VAMAKA DRAVYA
• मदन मधतक िम्बा हनम्ब हबम्बी हवशािा
त्रपतस कतटज मूवाह दे वर्ािी कृधमघ्नां।
हवदुि दहनथचत्रा कोशव्यौ करञ्जैः
कण िवण वचा एिा सषहपा िदह नाहन।। (As. Hr. Su. 15/1)

43

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
• मदनां मधतकां हनम्बां जीमूर्ां कृर्वेधनां।
हपप्पिी कतटज इक्ष्वाकतन् एिाां धामार्गहवाणण च।। ( Cha. Su. 2/7)

VAMANOPAGA DRAVYAS
मधत मधतक कोहवदार कबतहदार नीप हवदुि हबम्बी शणपतष्प्पी सदापतष्प्पा
प्र्यलपतष्प्पा इहर् दशेमाहन वमनोपर्गाहन भवन्वर्।।(Cha. Su. 4/13)

PROPERTIES OF MADANAPHALA
मधतरां सकषाय हर्लर्कां र्दरुक्षां सकटू ष्प्ण हवज्जिां।
कफहपिहृद् आशतकारर चाहप अनपायां पवन अनतिोधम च।।
(Cha. Si.11/13-14)

MADANAPHALA SANGRAHANAM
वमनद्रव्याणाां मदनफिाहन श्रेष्ठर्मावयाचक्षर्े, अनपाधय्वार््। र्ाहन
वसवर्ग्रीष्प्मयोरवर्रे पतष्प्याश्वयतग्भ्याां मृर्गथशरसा वा र्गृह्णीयावमैत्रे मतहूर्े।
याहन पलवावय काणावय हररर्ाहन पाण्डू वय हक्रमीण्य पूर्ीवय
जवर्तजग्धावय ह्रस्वाहन;र्ाहन प्रमृज्य, कतशपतटे बध्दवा,
र्गोमयेनाथिप्य, यवर्त(बत)षमाषशाथिकतित्थमतद्गपिानामवयर्मे
हनदध्यादष्टरात्रां।अर् ऊध्वं मृदूभूर्ाहन मस्ध्वष्टर्गन्धावयतध्दृ्य शोषयेर््।
सतशतष्प्काणाां फिहपप्पथिरुध्दरेर््। र्ासाां घृर् दधध मधत
पििहवमृददर्ानाां पतनैः शतष्प्काणाां नवां किशां सतप्रमृष्ट
वाितकमरजस्कमाकण्िां पूरधय्वा स्वविन्नां स्वनतर्गतप्र्ां थशलयेषत
आसज्य सम्यक् िापयेर््।। (Cha. Ka.1/13)
44

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
INDICATIONS OF VAMANA
………………………हवशेषण
े र्त वामयेर््।
नवज्वराहर्साराधैःहपिासृक् राजयत्कक्ष्मणैः।
कतष्ठमेहापची ग्रस्न्थ श्लीपद उवमाद काथसनाैः।
श्वास हृल्िास वीसपह स्र्वयदोष ऊध्वहरोहर्गणैः ।। ( As. Hr. Su.18/1-2)

ULLEKHANA/ SADYO VAMANA


र्त्र उ्कृष्टे समतत्क्लिष्टे कफप्राये चिे मिे।
स हृल्िास प्रसेक अन्नद्वे ष कास हवषूथचके ।।
सद्योभतलर्स्य सांजार्े ज्वरे सामे हवशेषर्ैः।
वमनां वमनाहहस्य शस्र्ां।। (As. Hr. Chi.1/4-5)

CONTRAINDICATIONS OF VAMANA
क्षर् क्षीण अहर्िूि अहर्कृश बािवृध्द दुबहि श्रावर् हपपाथसर्
क्षतधधर् कमह भाराध्वाहर् उपवास मैथतन अध्ययन व्यायाम थचवर्ा
प्रसलर् क्षाम र्गर्भिणी सतकतमार सांवृर्कोष्ठ दुश्िदह न ऊध्वहरलर्हपि
प्रसलर् िर्दिैः ऊध्वहवार् आिाहपर् अनतवाथसर् हृद्रोर्ग उदावर्ह
मूत्राघार् प्िीह र्गतल्म उदर अष्ठीिा स्वरोपघार् हर्धमर थशरैः
शङखकणाहणक्ष शूिार्ाहैः ।। (Cha. Si. 2/8)

45

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SAMYAK YOGA LAKSHANA OF VAMANA
क्रमार्् कफैः हपिमथाहनिश्च यस्यैहर् सम्यक् वधमर्ैः स इष्टैः।
ह्रुद्पाश्वह मूधह इद्वद्रय मार्गहशतध्दौ र्था िघत्वेSहप च िक्ष्यमाणे।।
(Cha.Si.1/15-16)

AYOGA LAKSHANA OF VAMANA


दुश्िर्दिर्े स्फोटककोि कण्डू हृ्खाहवशतग्ध्द र्गतरुर्गात्रर्ा च।
( Cha. Si. 1/16)

ATIYOGA LAKSHANA OF VAMANA


र्ृण्मोह मूिाहहनिकोप हनद्रा बिाददहाहनैः वमनेSहर् च स्यार््I
(Cha. Si. 1/17)

CAUSES FOR VAMANA VYAPAT


• अकािे अल्प अहर्मात्रां च पतराणां न च भाहवर्ां।
असम्यक् सांस्कृर्ां चैव व्यापद्येर्ौषधां द्रुर्म्।। (Cha. Si. 6/28)
• प्रेष्प्यभैषज्यवैद्यानाां वैर्गतण्याद् आर्तरस्य च। ( Cha. Si. 6/30)

VAMANA VYAPAT
आध्मानां पररकर्र्िश्च स्रावो हृद्गात्रयोग्रहहैः।
जीवादानां सहवभ्रांशैः स्र्म्भैः सोपद्रवैः लिमैः।।
अयोर्गाद् अहर्योर्गाच्च दशैर्ा व्यापदो मर्ाैः ।। (Cha. Si. 6/29-30)

46

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
PARIHARYA VISHAYA
अजीणं शीर्पानीयां व्यायामां मैथूनां र्था।
स्नेहाभ्यङ् ग्म् प्रकोपम् च ददनैकां वजहये्सतधीैः।। (Sh. Utt . 3/33)

47

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
VIRECHANA

ETYMOLOGY
ररथचर् धार्त, हव + हनच् + ल्यतट् प्र्यय्

DEFINITION
• र्त्र दोष हरणां........... अधोभार्गां हवरेचन सांज्ञकां ;उभयां
वा शरीरमि हवरेचनार्् हवरेचन सांज्ञाां िभर्े।
(Cha. Ka. 1/4 )

• एवां आमाशयां अनतप्रहवश्य केविां वैकाररकां हपिमूिां


अपकषहहर्…………(Cha. Su. 20/16)

BENEFITS OF VIRECHANA

बतद्धे: प्रसादां बिधमद्वद्रयाणाां धार्तत्किर्वां बिमग्ग्नदीपप्र्ि

थचरार्् च पाकां वयस: करोहर् हवरेचनां सम्यक् उपास्यमानां।।


(Su.Chi .33/27)

VIRECHANA KARMUAKATA
र्त्रोष्प्ण-र्ीक्ष्ण-सूक्ष्म-व्यवाधय-हवकाशीवयौषधाहन स्ववीयेण
हृदयमतपे्य धमनीरनतसृ्य िूिाणत स्रोर्ोभ्यैः केविां शरीरर्गर्ां
दोषसांघार्ां आग्नेय्वाद् हवष्प्यवदयन्वर्, र्ैक्ष्ण्याद् हवत्किवद्न्वर्, स
48

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
हवत्किन्नैः पररप्िवन् स्नेहभाहवर्ेकाये स्नेहालर् भाजनिधमव क्षौद्रां
असज्जां अणतप्रवण भावार्् आमशयमार्गम्य उदान प्रणतन्नो
अग्ग्नवाय्वा्मक्वाद् ऊध्वहभार्ग प्रभावार्् औषधस्य ऊध्वहम्
उत्क्क्षप्यर्े, सथिि पृथथव्या्मक्वाद् अधोभार्ग प्रभावार्् च।
(Cha.Ka.1/5)

VIRECHANOPAGA DRAVYAS
द्राक्षा काश्मयह परूषक अभय आमिक हबभीर्क कतवि
बदर ककहन्धत पीिूनीहर् दशेमाहन हवरेचनोपर्गाहन भवन्वर्I
(Cha. Su. 4/13)

TYPES BASED ON MODE OF ACTION


• Anulomana
कृ्वा पाकां मिानाां यद्द्भ्वा बन्धमधो नयेर््।
र्च्चानतिोमनां ज्ञेयां यथा प्रोलर्ा हरीर्की। (Sha. Pu. 4/3-4)
• Sramsana
पलर्व्यां यदपल्वैव त्कश्लष्टां कोष्ठे मिाददकां।।
नय्यध: स्रांसनां र्द्यथा स्यार्् कृर्मािक :।(Sha.Pu.4/4-5)
• Bhedana
मिाददकमबद्धां च बद्धां वा हपत्कण्डर्ां मिै :।।
णभ्वाध: पार्यहर् र्द् भेदनां कटत की यथा। (Sha. Pu 4/5-6)

• Rechana
हवपलवां यदपलवां वा मिादद द्रवर्ाां नयेर््।।
रेचय्यहप र्र्् ज्ञेयां रेचनां हत्रवृर्ा यथा।(Sha. Pu. 4/6)
49

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
NECESSITY OF VAMANA BEFORE VIRECHANA
हवरेचनमहप स्स्नग्ध स्स्वन्नाय वावर्ाय च दे यां ; अवावर्स्य हह सम्यक्
हवररलर्स्याहप सर्ो अध : स्रस्र् : श्लेष्प्मा ग्रहणीं छादयहर्,
र्गौरवमापादयहर्, प्रवाहहकाां वा जनयहर्।(Su. Chi.33/19)

TIME OF ADMINISTRATION
श्लेष्प्म कािे र्गर्े ज्ञा्वा कोष्ठां सम्यक् हवरेचयेर््।(As.Hr.Su.18/31)

INDICATION OF VIRECHANA
हवरेकसाध्या र्गतल्माशोहवस्फोट व्यङ्गकामिाैः।
जीणहज्वरोदर र्गरिर्दि प्िीह हिीमकाैः।।
हवद्रधधस्स्र्धमरां काचैः स्यवदैः पलवाशयव्यथा।
योहनशतक्राश्रया रोर्गाैः कोष्ठर्गाैः कृमयो व्रणा:।।
वार्ास्रमूध्वहर्गां रलर्ां मूत्राघार्ैः शकृद्ग्रहैः।
वम्याश्च कतष्ठमेहाद्याैः………(As. Hr. Su 18/8-9)

CONTRAINDICATIONS
…………………………….न र्त रेच्यो नवज्वरी।
अल्पाग्ग्न अधोर्गहपिास्र क्षर्पायत अहर्साररणैः|
सशल्यािाहपर् क्रूरकोष्ठ अहर्स्स्नग्ध शोहषणैः।।(As.Hr.Su.18/10-11)
50

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SAMYAK LAKSHANA OF VIRECHANA
• स्रोर्ोहवशतध्दीद्वद्रयसांप्रसादौ िघत्वमूजो अग्ग्नरनामय्वम्।
प्रान्प्र्श्च हवट् हपि कफाहनिानां सम्यक् हवररलर्स्य भवेर््
क्रमेण।। (Cha.Si.1/17)
• हृ्कतक्ष्यशतद्द्धैः पररदाह कण्डू हवण्मूत्रसङ्गाश्च न सहद्वररलर्े।।
(Su.Chi.33/24)

AYOGA LAKSHANA OF VIRECHANA

• स्यार्् श्लेष्प्महपिाहनि सांप्रकोप: सादस्र्था


अग्नेर्गरु
तह र्ाप्रहर्श्या।
र्वद्रा र्था िर्दिररोचकश्च वार्ानतिोम्यां न च दुर्विररलर्े।।
(Cha.Si. 1/18)

• हृ्कतक्ष्यशतद्द्धररुथचरु्लिेशैः श्लेष्प्महपियोैः।।
कण्डू र्विदाहैः हपदटकाैः पीनसो वार्हवड् ग्रहैः।
अयोर्गिक्षणम्.............।(As.Hr.Su.18/38)

ATIYOGA LAKSHANA OF VIRECHANA

• मूिाह र्गतदभ्रांश कफाहर्योर्गा: शूिोद्गमश्चाहर्हवररलर् थिङ्गां ।


(Su.Chi. 33/24)

• कफास्रहपिक्षयजाहनिोत्था: सतप््यङ्गमदह लिमवेपनाद्यैः।।

हनद्राबिाभावर्म:प्रवेशा:सोवमादहहलकाश्च हवरेथचर्े अहर्।


(Cha.Si.1/19)
51

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
CAUSES FOR VYAPAT
• अकािे अल्पाहर्मात्रां च पतराणां न च भाहवर्ां।
असम्यक् सांस्कृर्ां चैव व्यापद्येर्ौषधां द्रुर्म्।।(Cha. Si. 6/28)
• प्रेष्प्यभैषज्यवैद्यानाां वैर्गतण्यादार्तरस्य च।(Cha.Si.6/30)

VIRECHANA VYAPAT
आध्मानां पररकर्र्िश्च स्रावो हृद्गात्रयोग्रहहैः।
जीवादानां सहवभ्रांशैः स्र्म्भैः सोपद्रवैः लिमैः ।।
अयोर्गादहर्योर्गाच्च दशैर्ा व्यापदो मर्ाैः ।।(Cha.Si.6/29-30)

AUSHADA JEERNA LAKSHANS

अनतिोमो अहनि: स्वास्थ्यां क्षतिृष्प्णोजो मनस्स्वर्ा।

िघत्वधमद्वद्रयोद्गारशतग्ध्दजीणोषधाकृहर्:।।(Cha. Si. 6/26)


AJEERNOUSHADA LAKSHANA
लिमो दाहो अङ्गसदनां भ्रमो मूिाह थशरोरुजा।

अरहर्बहिहाहनश्च सावशेषौषधाकृहर् :।।(Cha. Si. 6/27)

52

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
HRITA DOSHA LAKSHANA

ऊध्वं कफानतर्गे हपिे हवट् हपिे अनतकफे ्वध:।


हृर्दोषां वदे र्् काश्यहदौबहल्ये चेर्् सिाघवे।।(Cha.Si.6/20)

PARIHARYA VISHAYA
प्रवार्सेवाशीर्ाम्बत स्नेहाभ्यङ्गमजीणहर्ाां।
व्यायामां मैथन
त ां चैव न सेवेर् हवरेथचर्ैः ।।(Sha.utt.4/46-47)

53

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
BASTI

ETYMOLOGY
वस् आिादने।

DEFINITION OF BASTI
• बस्स्र्ना दीयर् इहर् बस्स्र्ैः । (As. Hr. Su. 19/1,Arunadatta)
• बस्स्र्ना दीयर्े बसस्र्ि वा पूवहमववे्यर्ो बस्स्र्ैः |
(As. San. Su. 28/2)
• बस्स्र्णभैः दीयर्े यस्मार्् र्स्माद् बस्स्र्ररहर् स्मृर्ैः।
( Vangasena, Bha. Pra, Sha.Utt. 5/1)
• नाणभप्रदे शां कदटपाश्वहकतक्क्षि र्ग्वा शकृिोषचयां हविोड्य।
सांस्नेह् कायां सपतरीषदोषैः सम्यक् सतखेनैहर् च यैः स बस्स्र्ैः ।।
(Cha. Si. 1/40)

IMPORTANCE OF BASTI AS ARDHA CHIKITSA


• शाखार्गर्ाैः कोष्ठर्गर्ाश्च रोर्गा ममोध्वह सवाहवयवाङ्गजाश्च।
ये सन्वर् र्ेषाां न हह कणश्चदवयो वायोैः परां जवमहन हेर्तरस्स्र्।।
हवण्मूत्रहपिादद मिाशयानाां हवक्षेप सङ् ग्घार्करैः स यस्मार््।
र्स्याहर्वृध्दस्य शमाय नावयद्बसस्र्ि हवना भेषजमस्स्र्हकत्कञ्जर््।
र्स्मार्् थचहक्साधहधमहर् ब्रतवन्वर् सवां थचहक्सामहप
बस्स्र्मेके।। (Cha.Si.1/38-39)
• आपादर्िमूधहिान् दोषान् पलवाशये त्किर्ैः।

54

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
वीयेण बस्स्र्रादिे स्विो अको भतरसाहनव।। (Cha.Si.7/64)
• कमाहवयद् बस्स्र्समां न हवद्यर्े शीघ्रसतख हवशोधध्वार््।
आशत अपर्पहण र्पहण योर्गार्् च हनर्यय्वार्् च।
स्यहप दोषहर्वे कटत र्ीक्ष्णोष्प्णादद भेषजादानार््।
दुैःखोद्गार उ्लिेश अहृद्य्व कोष्ठ रुजा हवरेके स्यतैः।
अहवरेच्यौ थशशतवृध्दौ र्ावप्राप्र् प्रहीनधार्तबिौ ।
आिापनमेव र्योैः सवाहथहकृर्् उिमकमह।। (Cha. Si. 10/5-7)
• मूिां र्गतदां शरीरस्य थसरास्र्त्र प्रहर्धष्ठर्ाैः।
सवं शरीरां पतष्प्णन्वर् मूधाहनां यावदाणश्रर्ाैः।। (Parashara)

ACTION OF BASTI
र्त्र स्नेहादीनाां कमहणाां बस्स्र्कमह प्रधानर्ममाहुराचायाहैः। कस्मार््
अनेककमहकर्वाद् बस्र्ेैः। इह खित बस्स्र्नाहनहवध द्रव्य-सांयोर्गाद्
दोषाणाां सांशोधन सांशमन सांग्रहणाहन करोहर्,क्षीणशतक्रां
वाजीकरोहर्, कृशां बृांहयहर्, िूिां कशहयहर्, चक्षतैः प्रीणयहर्, विी –
पथिर्मपहन्वर्, वयैः िापयहर्।। ( Su. Chi. 35/3)

BASTINETRA DOSHA
ह्रस्वां दीघं र्नत िूिां जीणं थशथथिबन्धनां।
पाश्वहत्किद्रां र्था वक्रमष्टौ नेत्राणण वजहयेर््।। (Cha. Si. 5/4)

55

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
BASTINETRA DOSHA VYAPAT
अप्राप्य अहर्र्गहर् क्षोभ कषहण क्षणन स्रवाैः।
र्गतदपीडा गततर्जिह्मा र्ेषाां दोषा यथाक्रमम्।। (Cha. Si. 5/5)

BASTI PUTAKA DOSHA


हवषम माांसि त्किन्न िूि जाथिक वार्िाैः।
स्स्नग्धैः त्कलिन्नश्च र्ानष्टौ बस्र्ीन् कमहसत वजहयेर््।। (Cha. Si. 5/6)

BASTI PUTAKA DOSHA VYAPAT


र्गहर्वैषम्य हवस्र्व स्राव दौग्राहह् हनस्रवाैः।
फेहनिच्यत्यधायह्वां बस्र्ेैः स्यतबहस्स्र्दोषर्ैः ।। (Cha. Si. 5/7)

BASTI DATA DOSHA


सवार्ाहर्द्रुर्ोत्क्क्षप्र् हर्यहर्गतल्ितप्र् कस्िर्ा :
अहर्बाह्र्गमवदाहर्वेर्गदोषा : प्रणेर्र्
ृ ैः । (Cha. Si.5/8)

56

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
CLASSIFICATION OF BASTI ACCORDING TO
FIXED SCHEDULE

KARMA BASTI
प्राक् स्नेह एकैः पञ्चावर्े द्वादश आिापनाहन च।
स अनतवासनाहन कमेवां बस्र्यैः तत्रिशर्् ईररर्ाैः।। (As. Hr.Su 19/63)

INDICATIONS OF KARMA BASTI


र्गम्भीर अनतर्गर्ा यस्य क्रमेण उपथचर्ा मिाैः।
कतहपर्ा वार्भतधयष्ठा बस्स्र्साध्या हवशेषर्ैः।।
सांपन्नस्य सहहष्प्णोश्च कमह र्स्य परायणां।(Ka. Khi. 8/28-29)

KALA BASTI
कािैः पञ्चदशैको अत्र प्राक् स्नेहो अवर्े त्रयस्र्था।
षट् पञ्च बस्स्र् अवर्ररर्ाैः…..।।(As. Hr.19/64)

INDICATIONS OF KALA BASTI


र्दधहकिनार्् कािैः स हह मध्यबिाववये।
पवने हपिसांसृष्टे हवधार्व्यो हवजानर्ा।। (Ka. Khi. 8/8-9)

57

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
YOGA BASTI
……………….योर्गो अष्टौ बस्र्यो अत्र र्त।
त्रयो हनरुहाैः स्नेहाश्च स्नेहावाद्यवर्योरुभौ।। (As. Hr. 19/64-65)

INDICATIONS OF YOGA BASTI


अल्प्वार्् स्नेहबस्र्ीनाां यतलर्ेयोर्गेैः स िाघवार्् ।
प्रयोज्यैः कफसांसष्ट
ृ े नाहर्र्ीव्रबिे अहनिे।। (Ka. Khi. 8/9-10)

CLASSIFICATION BASED ON PREDOMINANT


DRAVYA

र्त्र हद्वहवधो बस्स्र्ैः – नैरूहहकैः, स्नैहहकश्च।(Su. Chi. 35/18)

NIRUHA BASTI / ASTHAPANA BASTI

DEFINITION OF NIRUHA BASTI


• शरीर आरोहणाद् दोष हनहहरणाद् अथचव्य प्रभावर्या
यस्स्मन्नतह असम्भवान् हनरूह इहर्।। (As. San.Su. 28/7)
• स दोष हनहहरणार्् शरीर हनरोहणाद् वा हनरूहैः।।
(Su. Chi. 35/18)
• वयैः िापनाद् आयतैः िापनाद् वा आिापनम्।(Su. Chi. 35/18)

58

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
ASTHAPANOPAGA GANA
हत्रवृर्् हबल्व हपप्पिी कतष्ठ सषहप वचा व्सक फि शर्पतष्प्पा मधतक
मदन फिानीहर् दशेमाहन आिापनोपर्गाहन भवन्वर्ैःI (Cha. Su. 4/13)

INDICATIONS OF ASTHAPANA BASTI


• गुल्म आनाह खतड प्िीह शतध्द अहर्सार शूथिनैः।
जीणहज्वर प्रहर्श्याय शतक्राहनि मिग्रहान्।।
वध्माहश्मरर रजोनाशान् दारुणाांश्च अहनिामयान्।।
(As.Hr.Su.19/2-3)

• शोषास्र्त आिाप्याैः;हवशेषर्स्र्त सवाहङ्गैकाङ्गकतणक्षरोर्ग


वार्वचोमूत्रशतक्रसङ्ग बिवणहमाांसरेर्ैःक्षयदोष आध्मानाङ्गसतन्प्र्
हक्रधमकोष्ठ उदावर्ह शतद्धाहर्सार पवहभेदा अणभर्ाप प्िीहर्गतल्म
शूिहृद्रोर्ग भर्गवदर उवमाद ज्वर ब्रध्नथशरैःकणहशूि
हृदयपाश्वहपृष्ठकटीग्रह वेपनाक्षेपक र्गौरवाहर्िाघवरजैःक्षयार्ह
हवषमाग्ग्न स्स्फक्- जानत-जङ्ग-उरु-र्गतल्फ-पात्कष्प्ण-ह प्रपद-योहन-
बाहु-अङ्गु थि-स्र्नावर्-दवर्-नख-पवह-अत्कि-शूिशोषस्र्म्भ
आवत्रकूज पररकर्र्िका अल्पाल्प-सशब्द-उग्रर्गन्ध-उत्थानादयो
वार्व्याधयो हवशेषेण महारोर्गाध्यायोलर्ाश्च; एर्ेष्प्वािापनां
प्रधानर्मधम्यतलर्ां वनस्पहर्मूििे दवर््।। (Cha. Si. 2/16)

CONTRAINDICATIONS OF ASTHAPANA BASTI


• अनािाप्यास्र्त अहर्स्स्नग्धैः क्षर्ोरस्को भृशां कृशैः ।
59

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
आमाहर्सारर वधममान् सांशद्ध
त ो दिनावनैः।।
श्वास कास प्रसेकाशो हहघ्मा आध्मान अल्पवनयैः।
शूनपायतैः कृर्ाहारो बध्दत्किद्र उदकोदरी।
कतष्ठी च मधतमेही च मासान् सप्र् च र्गर्भिणण।।(As. Hr. Su. 19/4-5)
• क्षीणक्षर्ानाां न हवशोधनीयान्न शोहषणाां नो भृशदुबहिानाां।
न मूर्च्ििर्ानाां न हवशोधधर्ानाां येषाां च दोषेषत हनबद्धमायतैः।।
(Cha.Si. 1/37)
• अनािाप्यास्र्त -अजीण्यहहर्स्स्नग्ध पीर्स्नेहोत्क्लिष्ट
दोषाल्पाग्ग्न यानलिावर्ाहर्दुबहि क्षतिृष्प्णाश्रमार्ाह अहर्कृश
भतलर्भलर् पीर्ोदक वधमर्हवररलर् कृर्नस्र्ैःकमहक्रतद्ध
भीर्मिमूर्च्ििर् प्रसलर्िर्दि हनष्ठीहवका श्वास कास हहलका
बद्धत्किद्र उदकोदरा आध्मान अिसक हवसूथचक आमप्रजार्
आमाहर्सार मधतमह े कतष्ठार्ाहैः।। (Cha. Si. 2/14)

POOTHI YAVANYADI KALKAM


पूर्ां यवानी फि हबल्व कतष्ठ वचा शर्ाह्वा घनहपप्पिीनाम्।
(Cha.Si. 3/14)

PREPARATION OF NIROOHA BASTI


द्वा आदौ सैन्धवस्य अक्षां मधतनैः प्रसृहर्द्वयां।
हवहनमहथ्य र्र्ो दद्यार्् स्नेहस्य प्रसृहर् त्रयां।।
एकीभूर्े र्र्ैः स्नेहे कल्कस्य प्रसृतर्ि णक्षपेर््।
सांमूर्च्ििर्े कषायां र्त चर्तैः प्रसृहर् सस्म्मर्ां।।
60

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
हवर्रेच्च र्दावापां अवर्े हद्वप्रसृर्ोस्वमर्ां।
एवां प्रकत्कल्पर्ो बस्स्र्: द्वादशप्रसृर्ो भवेर््।। (Su. Chi. 38/37-39)

ORDER OF MIXING
माणक्षकां िवणां स्नेहां कल्कां लवाथम् इहर् क्रमार््।
आवपेर् हनरूहाणामेष सांयोजने हवधधैः।। (As. Hr. Su. 19/45)

LAKSHANAS OF PROPER BASTI MIXING


न धावहर् औषधां पाक्णि न हर्ष्ठहर् अवथिप्य च।
न करोहर् च सीमवर्ां स हनरूहैः सतयोद्जर्ैः।। (Su.Chi.38/32,Dalhana)

SAMEEKSHYA BHAVA
समीक्ष्य दोषौषध दे शकाि सा्म्याग्ग्न स्वादद वयोबिाहन।
बस्स्र्ैः प्रयतलर्ो हनयर्ां र्गतणाय स्यार्् सवहकमाहणण च थसद्द्धमन्वर्।।
(Cha. Si. 3/6)

SAMYAK NIROOHA LAKSHANA


प्रसृष्टहवण्मूत्र समीरण्वां रुच्यग्ग्नवृग्ध्द आशय िाघवाहन।
रोर्गोपाशान्वर्ैः प्रकृहर्िर्ा च बिां च तत् वयात् सुतनरूढशलङ्गं ।I
(Cha.Si.1/41)

61

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
AYOGA LAKSHANA OF NIROOHA BASTI
स्याद् रुक् थशरोहृद् र्गतदबस्स्र्थिङ्गे शोफ: प्रहर्श्याय हवकर्र्िके च।
हृल्िाथसका मारुर्मूत्रसङ्गैः श्वासो न सम्यक् च हनरूहहर्े स्यत:।।
(Cha.Si.1/42)

ATIYOGA LAKSHANA OF NIROOHA BASTI


• थिङ्गां यदे वाहर्हवरेथचर्स्य भवेर्् र्दे वाहर् हनरूहहर्स्य।
(Cha.Si.1/43)
• कफास्रहपिक्षयजाहनिोत्था: सतप््यङ्गमदह लिमवेपनाद्याैः।
हनद्राबिाभाव र्म:प्रवेशा: सोवमादहहलकाश्च हवरेथचर्े अहर्।।
(Cha. Si.1/19)

VARIETIES OF NIROOHA BASTI


आिापनां हनरूह इ्यथाहवर्रां र्स्य हवकल्पो माधतर्ैथिकैः र्स्य
पयाहय शब्दो यापनो यतलर्रथैः थसद्धबस्स्र्ररहर् I
स दोषहनहहरणािरीरनीरोहणाद्वा हनरूहैः वयैः िापनदायतैः
िापनाद्वा आिापनां I माधतर्ैथिकहवधानां च हनरूहोपक्रम
थचहकत्क्सर्े वक्ष्यामैः। ( Su. Chi. 35/18)

MADHUTAILIKA BASTI
यस्मान् मधत च र्ैिां च प्राधावयेन प्रदीयर्े।
माधतर्ैथिक इ्येवां णभषस्ग्भैः बस्स्र्ैः उच्यर्े।। (Su. Chi. 38/114)

62

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
INDICATIONS OF MADHUTAILIKA BASTI
सतग्खनाां अल्पदोषाणाां हन्यां स्स्नग्धाश्च ये नराैः।
मृदु कोष्ठश्च ये र्ेषाां हवधेया माधतर्ैथिकाैः।। (Su. Chi. 38/117)

IMPORTANCE OF MADHUTAILIKA BASTI


नृपाणाां र्र्् समानानाां र्था सतमहर्ाां अहप।
नारीणाां सतकतमाराणाां थशशति हवरयोराहप।
दोष हनहहरणाथाहय बिवणोदयाय च। (Su. Chi. 38/96-97)

YAPANA BASTI
यापनश्च बस्र्य: सवह कािां दे या:। (Cha. Si. 12/16)

IMPORTANCE OF YAPANA BASTI


इ्येर्े बस्र्यैः स्नेहाश्चोलर्ा यापन सांथज्ञर्ाैः।
स्विानामार्तराणाां च वृध्दानाां चाहवरोधधनैः।।
अहर्व्यवायशीिानाां शतक्रमाांसबिप्रदाैः।
सवहरोर्गप्रशमनाैः सवेष्प्वृर्ष
त त यौहर्गकाैः।।(Cha. Si. 12/20-21)

MUSTADYA RAJA YAPANA BASTI


यापनाश्च बस्र्यैः सवहकािां दे याैः ; र्ानतदेक्ष्यामैः -मतस्र्ोशीर
बिारग्वध रास्ना मत्कञ्जष्ठा कटत रोहहणी त्रायमाणापतननहवा हबभीर्क
63

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
र्गतडूची त्किरादद पञ्चमूिाहन पथिकाहन खण्डशैः त्कलिप्र्ावयष्टौ च
मदनफिाहन प्रक्षाल्य जिाढके पररलवाथ्य पादशेषो रसैः
क्षीरहद्वप्रिसांयल
त र्ैः पतनैः शृर्ैः क्षीरावशेषैः पादजाङ् ग्िरसस्र्तल्य
मधत घृर्ैः शर्कतसतमा मधतक कतटजफि रसाञ्जन हप्रयङ्गु
कल्कीकृर्ैः ससैन्धवैः सतखोष्प्णो बस्स्र्ैः शतक्रमाांसबिजननैः
क्षर्क्षीण कासर्गतल्मशूि हवषमज्वर ब्रध्न (वध्मह )कतण्डिोदावर्ह
कतणक्षशूि मूत्रकृच्छ्रासृग्रजो हवसपह प्रवाहहका थशरोरुजा जानत उरु
जङ् घा बस्स्र्ग्रहाश्मरर उवमादाशहैः प्रमेहाध्मान वार्रलर्
हपिश्लेष्प्मव्याधधहरैः सद्यो बिजननो रसायनश्चेहर्।। (Cha. Si 12/16)

COMPLICATION OF YAPANA BASTI


शोफाग्ग्ननाश पाण्डत ्वशूिाशहैः पररकर्र्िकाैः।।
स्यतज्वहरश्चाहर्सारश्च यापना्यथहसेवनार््। (Cha. Si. 12/30-31)

MANAGEMENT OF COMPLICATIONS
अररष्ट क्षीर सीध्वाद्या र्त्रेष्टा दीपनी हक्रया। (Cha. Si.12/31)

YUKTHARADHA BASTI
रथेष्प्वहप च यतलर्ेषत हस्यश्वे चाहप कत्कल्पर्े।
यस्मान्न प्रहर्हषद्धो अयमर्ो यतलर्रथैः स्मृर् :।। (Su. Chi 38/115)

64

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SIDDHA BASTI
बिोपचयवणाहनाां यस्माद् व्याधधशर्स्य च।
भव्येर्ेन थसग्ध्दस्र्त थसध्द बस्स्र्रर्ो मर्ैः।।(Su. Chi. 38/116)

VAITARANA BASTI
पिशतत्कलर्कषहकतडवैरम्िीर्गतडथसन्धतजवमर्गोमूत्रैैः।
र्ैियतर्ो अयां वस्स्र्ैः शूिानाहामवार्हरैः।।
वैर्रणैःक्षारवस्स्र्भतहलर्े चाहप प्रदीयर्े।।(Chakradatta. 73/32)

LEKHANA BASTI
हत्रफिालवाथर्गोमूत्र क्षौद्रक्षार समायतर्ाैः।
ऊषकाददप्रर्ीवापा बस्र्यो िेखनाैः स्मृर्ाैःI। (Su. Chi. 38/82)

KSHARA BASTI
सैन्धवाक्षां समादाय शर्ाह्वाक्षां र्थैव च।
र्गोमूत्रस्य पिावयष्टावत्कम्िकायाैः पिद्वयम्।।
र्गतडस्य द्वे पिे चैव सममािोट्य य्नर्ैः।
वस्त्रपूर्ां सतखोष्प्णश्च वसस्र्ि दद्याहद्वचक्षणैः।।
शूिां हवट् सङ्गां अनाहां मूत्रकृच्छ्रश्च दारुणां।
कृधम उदावर्ह र्गतल्मादीन् सद्यो हवयाधन्नषेहवर्ैः।।(Chakradatta 73/29-31)

65

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
ANUVASANA BASTI
अनतवसन्नहप न दुष्प्य्यनतददवसां वा दीयर् इ्यनतवासन:।(Su. Chi.35/18)

INDICATIONS OF ANUVASANA BASTI


• आिाप्या एव चाववास्या हवशेषादहर्वनय:
रूक्षाैः केवि वार्ार्ाहैः…………………(Ah. Su. 19/6)
• य एवािाप्यास्र् एवानतवास्याैः; हवशेषर्स्र्त रूक्षर्ीक्ष्णाग्नयैः
केविवार्रोर्गार्ाहश्च एर्ेषत हह अनतवासनां प्रधानर्मधम्यतलर्ां
मूिे द्रुमप्रसेकवर््।। (Cha. Si.2/19)

CONTRAINDICATIONS OF ANUVASANA BASTI


• ………………….....नानतवास्यास्र् एव च ।
यो अनािाप्यास्र्था पाण्डत कामिामेहपीनसाैः।।
हनरन्न प्िीह हवड् भेदद र्गतरु कोष्ठ कफोदराैः I

अणभष्प्यद्वद कृश िूि कृधमकोष्ठा आर्ढ्मारुर्ाैः II


पीर्े र्गरे हवषे अपच्याां श्लीपदी र्गिर्गण्डवान्। (Ah. Su.19/7-8)
• न बृांहणीयान् हवदधीर् बस्र्ीन् हवशोधनीयेषत र्गदे षत वैद्यैः।
कतष्ठ प्रमेहाददषत मेदुरेषत नरेषत ये चाहप हवशोधनीयाैः।।
(Cha. Si. 1/36)

• य एवानािाप्यास्र् एवाननतवास्याैः स्यतैः ;हवशेषर्स्र्त

66

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
अभतलर्भलर् नवज्वर पाण्डत रोर्ग कामािा प्रमेहाशहैःप्रहर्श्याय
अरोचक मवदाग्ग्नदुबहि प्िीह कफोदर उरुस्र्म्भ वचोभेद
हवषर्गरपीर् हपिकफाणभष्प्यवद र्गतरुकोष्ठ श्लीपद र्गिर्गण्ड
अपथच हक्रधमकोधष्ठनैः।। (Cha. Si. 2/17)

ANUVASANOPAGA DRAVYAS
रास्ना सतरदारुहबल्व मदन शर्पतष्प्पा वृश्चीर पतननहवा श्वदां ष्ट्राग्ग्नमन्थ
श्योनाका इहर् दशेमावयनतवासनोपर्गाहनभवन्वर्।।(Cha.su.4/13)

SAMYAK ANUVASITA LAKSHANA


प्र्ये्यसलर्ां सशकृच्च र्ैिां रलर्ादद बतध्दीद्वद्रय सांप्रसादैः ।
स्वप्नानतवृणििहघतर्ा बिां च सृष्टाश्च वेर्गा: स्वनतवाथसर्े स्यत :।।
(Cha. Si.1/44)

AYOGA LAKSHANA
अध: शरीरोदर बाहु पृष्ठ पाश्वेषत रुक् रूक्षखरां च र्गात्रां।
ग्रहश्च हवण्मूत्रसमीरणानाां असम्यर्गेर्ावयनतवाथसर्स्य।। (Cha. Si.1/45)

ATIYOGA LAKSHANA
हृल्िास मोह लिम साद मूिाह हवकर्र्िका चा्यनतवाथसर्स्य।
(Cha.Si.1/46)

67

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
COMPLICATIONS OF ANUVASANA BASTI
वार्हपि कफा्यन्न पतरीषैरावृर्स्य च।
अभतलर्े च प्रणीर्स्य स्नेहबस्िेैः षडापदैः।। (Cha. Si. 4/25)

MATRA BASTI
ह्रस्वयाैः स्नेहमात्रया मात्राबस्स्र्ैः समो भवेर््।(Cha. Si. 4/53)

INDICATIONS OF MATRA BASTI


कमह व्यायाम भाराध्व यानस्त्रीकर्षिर्ष
े त च।
दुबहिे वार्भग्ने च मात्राबस्स्र्ैः सदा मर्:।।(Cha. Si. 4/52)

BENEFITS OF MATRA BASTI


• यथेष्टाहारचेष्टस्य सवहकािां हनर्ययैः। (Cha. Si. 4/53)
• बल्यां सतख उपचयं च सतखां सृष्टपतरीषकृर््
स्नेहमात्राहवधानां हह बृांहणां वार्रोर्गनतर््।। (Cha. Si. 4/54)

UTTARA BASTI

DEFINITION
…………..स हनरूहादुिरमतिरेण वा मार्गेण दीयर्े इ्यतिर
बस्स्र्:।।(As. San. Su 28/10)

68

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
CLASSIFICATON OF UTTARABASTI
उिरबस्स्र्रहप स्नेहोनतवासनवर्् शोधनम् हनरूहवदहप
केथचदाहुैः……….I (As. San.Su. 28/10)

INDICATIONS OF UTTARA BASTI


बस्स्र्जेषत हवकारेषत योहनहवभ्रांशजेषत च।
योहनशूिष
े त र्ीव्रेषत योहनव्याप्सत असृग्दरे।।
अप्रस्रवहर् मूत्रे च हबवदुां हबवदुां स्रव्यहप।
हवदध्यादुिरां बसस्र्ि यथास्वौषधसांस्कृर्ां।।(Cha. Si.9/63-64)

PARIHARYA VISHAYA
अ्यासनिानवचाांथस यानां स्वप्नां ददवा मैथतनवेर्गरोधान्।
शीर्ोपचार आर्प शोक रोषाां ्यजेद ् अकािाहहर् भोजनां च।
(Cha. Si.1/54)

69

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
NASYA

DEFINITIONS
• नासायाां दीयर्े इहर् नस्यां | (Adamalla)
• नासायाां प्रणीयमानां औषधां नस्यां |(As. Sam. Su.29/2)
• औषध औषध थसद्धो वा स्नेहो नाथसकाभ्याां दीयर् इहर् नस्यां|
(Su.Chi.40/21)

TIME OF ADMINISTRATION OF NASYA


प्रावृट् शरद् वसवर्े इर्रेष्प्वा्यधयकेषत रोर्गेषत नावनां कतयाहर््
कृहत्रमर्गतणोपधानार्् ;ग्रीष्प्मे पूवाहने, शीर्े मध्याने , वषाहस्वदुर्दिने
चेहर्|(Cha. Si. 2/23)

SIGNIFICANCE OF NASYA IN PREVENTION OF


DISEASES
• घनोन्नर् प्रसन्न ्वक् स्कन्ध ग्रीवास्य वक्षस:
दृढे द्वद्रयास्र् पथिर्ा भवेयत: नस्य शीथिन:||(As. Hr. Su. 20/39)
• इद्वद्रयाणाां च वैमल्यां कतयाहर्् आस्यां सतर्गस्न्ध च |
हनतदवर् थशरोग्रीवा हत्रक बाहूरसाां बिां||
विी पथिर् खाथि्यां व्यङ्गानाां च अप्य सांभवां |(Su.Chi. 40/54-55)

70

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SIGNIFICANCE OF NASYA IN DINACHARYA AND
RITHUCHARYA
वषे वषे अणतर्ैिां च कािेषत हत्रषत ना चरेर्् |
प्रावृट् शरर्् वसवर्ेषत र्गर्मेघे नभस्र्िे |
नस्यकमह यथाकािां यो यथोलर्ां हनषेवर्े||(Cha.Su.5/56-57)

SIGNIFICANCE OF NASYA IN DISEASES


• नस्र् कमह च कतवीर् थशरो रोर्गेषत शास्त्रहवद् |
द्वारां हह थशरसो नासा र्ेन र्द् व्याप्य हन्वर् र्ान् |(Cha. Si. 9/88)
• नस्येन रोर्गा: शाम्यन्वर् नराणाम् ऊध्वह जत्रतजा:|(Su. Chi. 40/54)

CLASSIFICATION OF NASYA
• नावनां च अवपीडश्च ध्मापनां धूम एव च |
प्रहर्मशहश्च हवज्ञेयां नस्र्ैः कमह र्त पञ्चधा || (Cha. Si.9/89)
• स्नेहनां शोधनां चैव हद्वहवधां नावनां स्मृर्ां |
शोधन: स्र्म्भनश्च स्यार्् अवपीडो हद्वधा मर्:||(Cha. Si. 9/90)
• हवरेचनां बृहणां च शमनां च हत्रधा अहप र्र्् |(As. Hr. Su.20/2)
• औषध औषध थसद्धो वा स्नेहो नाथसकाभ्याां दीयर् इहर् नस्यां|
र्र्् हद्वहवधां थशरोहवरेचनां स्नेहनां च |(Su. Chi.40/21 )

71

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
• र्द् हद्वहवधमहप पञ्चधा |
र्द्यथा नस्यां थशरोहवरेचनां प्रहर्मशो अवपीड: प्रधमनम् च|
(Su.Chi. 40/21)

GENERAL INDICATIONS
शोषस््वहह हवशेषस्र्त थशरोदवर् मवयास्र्ांम्भ र्गिहनतग्रह
पीनस र्गिशतत्कण्डक शाितक शतक्र हर्धमर व्महरोर्ग
व्यङ्ग उपद्जथह्वका अधाहवभेदक ग्रीवास्कन्धासास्य नाथसका कणाहणक्ष
शूि मूधह कपाि थशरो रोर्ग अर्दिर् अपर्वत्रक अपर्ानक र्गिर्गण्ड
दवर्शूि हषहचाि अणक्षराज्य अबतहद स्वरभेद वाक् ग्रह र्गद्गद
क्रथनादया उध्वहजत्रतर्गर्ाश्च वार्ादद हवकार पररपलवाश्च एर्ेषत
थशरोहवरेचनां प्रधानर्मां इ्यतलर्ां ,र्द्वर्् च उिमाङ्गां अनतप्रवहवश्य
मतञ्जा ईहषकाां इवासलर्ाां केविां हवकारकरां दोषां अपकषहहर् ||
(Cha. Si. 2/22)

CONTRAINDICATIONS OF NASYA
अथशरो हवरेचनाहाहस्र्त अजीणह भतलर् भलर् पीर् स्नेह मद्य र्ोय
पार्तकाम: स्नार्थशरा: स्नार्तकाम: क्षतर्् र्ृष्प्णा श्रमार्ह मि मूर्च्ििर्
शस्त्र दण्डहर् व्यवाय व्यायाम पानलिावर् नवज्वर शोकाणभर्प्र्
हवररलर् अनतवाथसर् र्गर्भिणी नवप्रहर्श्यायायार्ाह अनृर्ौ दुर्दिने
चेहर्||(Cha. Si.2/20)

NAVANA NASYA
स्नेहनां शोधनां चैव हद्वहवधां नावनां स्मृर्ां |(Cha. Si. 9/90)

72

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
BENEFITS OF SNEHANA NASYA
र्त्र य: स्नेहनाथहम् शूवय थशरसाां ग्रीवस्कन्धोरसाां च |
बि जननाथहम् दृधष्ट प्रसाद जननाथहम् वा स्नेहो हवधीयर्े…….||
(Su. Chi.40/22)

INDICATION OF SNEHANA NASYA


• ये च वार्ा्मका रोर्गा: थशर: कि अर्दिर्ादय:|
थशरसस्र्पहणां र्ेषत नस्र्: कमह प्रशस्यर्े ||(Cha. Si. 9/94)
• र्ित दे यां वार्ाणभभूर्े थशरथस दवर्केशश्मश्रत प्रपार् दारुण
कणहशूि कणहक्ष्वड े हर्धमर स्वरोपघार् नासारोर्ग आस्य शोष
अवबाहुक अकािज विी पथिर् प्रादुभाहव दारुण प्रबोधेषत
वार्पैणिकेषत मतखरोर्गेषत अवयेषत च वार्हपिहर द्रव्य थसद्धे न
स्नेहन
े ेहर् ||(Su. Chi. 40/22)

DOSE OF NAVANA NASYA


र्स्य प्रमाणम् अष्टौ हबवदव: प्रदे थशहनपवह द्वयहन:सृर्ा: प्रथमा मात्रा
हद्वर्ीया शतत्कलर्, र्ृर्ीया पाणण शतत्कलर्: ,इ्येर्ा हर्स्रो मात्रा यथा बिां
प्रयोज्या:|(Su. Chi. 40/28)

DOSHAS AND NASAL MEDICATIONS


र्ैिम् कफे सवार्े स्यार्् केविे पवने वसाां
दध्यार्् सर्पि: सदा हपिे मज्जानां च समारुर्े ||(Su. Chi. 40/56)
73

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SAMYAK LAKSHANA OF SNEHANA NASYA
िाघवां थशरसो योर्गे सतखस्वप्न प्रबोधनम्
हवकारोपशम: शतद्द्धररवद्रयाणाां मन: सतखां ||(Su. Chi.40/33)

ATIYOGA OF SNEHANA NASYA


• कफप्रेसेक: थशरसो र्गतरुर्ेद्वद्रयहवभ्रम:
िक्षणम् मूधहवय अहर्स्स्नग्धे रूक्षां र्त्रावचारयेर््|(Su. Chi 40/34)
• स्स्नग्धे अहर् कण्डत र्गतरुर्ा प्रसेक अरुथच पीनसा:|
(As. Hr.Su.20/24)

AYOGA OF SNEHANA NASYA


• अयोर्गे वार्वैर्गतण्यां इद्वद्रयाणाां च रूक्षर्ा
रोर्ग अशान्वर्श्च र्त्रेष्टां भूयो नस्यां प्रयोजयेर्् ||(Su. Chi.40/35)
• रूक्षे अणक्ष स्र्ब्धर्ा शोषो नासास्येमूद्धहशूवयर्ा||
(As.Hr.Su. 20/24)

SHODHANA NASYAM

INDICATIONS OF SHODHANA NASYA


थशरोर्गौरवां शूिां पीनसां अधाहवभेदकाां कृधम प्रहर्श्याय अपस्मार
र्गन्धाज्ञान अवयेषत च उध्वहजत्रतर्गर्ेषत कफजेषत हवकारेषत थशरोहवरेचनां
द्वव्यैस्र्ां थसद्धे न वा स्नेहेनेहर् |(Su. Chi. 40/23)

74

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
DOSE OF SHODHANA NASYA
च्वारो हबवदवैः षड् वा र्था अष्टौ वा यथाबिां |
थशरोहवरेकस्नेहस्य प्रमाणमणभहनर्दिशेर्् ||(Su. Chi.40/36 )

SAMYAK YOGA OF SHODHANA NASYA


• उर: थशरो िाघवां इद्वद्रयाियां स्रोर्ोहवशतद्द्धश्च भवेर््
हवशतद्धे|| (Cha. Si 1/51)
• िाघवां थशरस: शतद्द्ध: स्रोर्साां व्याधधहनजहय:
थचिेद्वद्रय प्रसादश्च थशरस: शतद्द्धिक्षणां||(Su. Chi. 40/38)

ATIYOGA LAKSHANA OF SHODHANA NASYA


• थशरो अणक्ष शङ् ख श्रवणार्र्ि र्ोदाव अ्यथह शतद्धे हर्धमरां च
पश्येर्् |(Cha. Si.1/52 )
• मस्र्तितङ्ग आर्गमो वार्वृद्द्धर् इद्वद्रयहवभ्रम:|
शूवयर्ा थशरसश्चाहप मूर्धघ्नि र्गाढहवरेथचर्े||(Su. Chi. 40/40)

AYOGA LAKSHANA OF SHODANA NASYA


• र्गिोपिेप: थशरसो र्गतरु्वां हनष्ठीवनां चाप्यथ दुर्विररलर्े |
(Cha. Si.1/51)
• कण्डू पदे हौ र्गतरुर्ा स्रोर्साां कफसांस्रव:
मूर्धघ्नि हीनहवशतद्धे र्त िक्षणां पररकीर्र्िर्म्||(Su. Chi. 40/39)

75

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
AVAPEEDA NASYA

DEFINITION
• कल्कीकृर्ार्् औषधाद्य: पीहडर्ो हन:सृर्ो रसैः |
स अवपीड: समतद्द्धष्ट र्ीक्ष्णद्रव्य समतद्भव:||(Sha. Utt.8/12)
• कल्काद्यैरवपीडस्र्त स र्ीक्ष्णैमूहद्धह र्विरेचन: |(As. Hr. Su. 20/7)
• अवपीड्य यत्र कल्कादीहन दीयवर्े इ्यवपीड: |
(Cha. Si. 9/90.Chakrapani)
• चर्त: षडष्ठ हबवदु प्रमाणां हीन अहर्मात्रासत अवपीडां दद्यार््|
(Dalhana.Su.Chi.40/44-45)

INDICATIONS OF AVAPEEDA NASYA


• कृश दुबहिभीरूणाां सतकतमारस्य योहषर्ाां |
शृर्ा: स्नेहा: थशर:शतद्ध्यै कल्कस्र्ेभयो यथा हहर्: ||
(Su. Chi. 40/45)

TYPES OF AVAPEEDANA
शोधन स्र्म्भनश्च् स्यार्् अवपीडश्चा हद्वधा मर्ा| (Cha. Su .9/90)

PRADHAMANA NASYA
र्र्् षडङ्गु िया नाड्य धमेच्चण
त ह मतखेन र्त |
हवररलर् थशरसां र्ूष्प्णां पायधय्वा अम्बत भोजयेर्् || (Cha. Si. 9/107)

76

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
PRADHAMANA NASYA INDICATIONS
चेर्ो हवकार कृधम हवषाणभपन्नानाां चूणं प्रधमेर्् ||
(Su. Chi.40/46)

PRATIMARSHA NASYA
आशतकृर्् थचरकारर्वां र्गतणो्कषाहपकृष्टर्ा |
मशे च प्रहर्मशे च हवशेषो न भवेद्यदद |
को मशं सपररहारम् सापदां च भजेिर्: || (As.Hr.Su 20/34-35)

DOSE OF PRATIMARSHANASYA
प्रहर्मशहस्य मात्रा र्त हद्व हद्व हबवदुधमर्ा मर्ा |
प्र्येकशो नस्र्कयो: स्नेहेहर् हवहनणश्चर्ां || (Sha. Utt. 8/38)

PRATIMARSHA NASYAKALA
हनशा आहार भतलर्व अवर्ाहैः स्वप्न अध्व श्रमरेर्साम् |
थशरो अभ्यञ्जन र्गण्डू ष प्रस्रावा अञ्जन वचहसाम् |
दवर्काष्ठस्य हासस्य योज्योऽवर्ेऽसौ हद्व हबवदुकैः ||(As.Hr. Su. 20/28)

77

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
CONTRAINDICATIONS OF PRATIMARSHA
…………………….न न््वष्टो दुष्ट पीनसे ||
मद्य पीर्े अबि श्रोत्रे कृधम दूहषर् मतध्दह हन |
उ्कृष्ट उत्क्लिष्ट दोषे च, हीनमात्रर्या हह स: || ( As.Hr. su. 20/27)

IMPORTANCE OF PRATIMARSHA
आजवम मरणां शस्र्: प्रहर्मषहस्र्त बस्स्र्वर्् |
मशहच्च र्गतणान् कतयाहर्् स हह हन्योपसेवनार्् ||
न चात्र यवत्रणा नाहप व्यापर्् द्वयो मशहवर्् द्वयां || (As.Hr.Su. 20/32)

SHIROVIRECHANA GANA
वेल्िा अपामार्गह व्योष दावी सतराि बीजां शैरीषां बाहहर्ां शैग्रवां च |
सारो मधतकैः सैन्धवां र्ाक्ष्यहशैिां त्रतट्यौ पृथ्वीका शोधयवर्त
उिमाङ्गम्|| (As. Hr. Su. 15/4)

SHIROVIRECHANOPAGA GANA
ज्योहर्ष्प्मर्ी क्षवक मररच हपप्पिी हवडङ्ग थशशत सषहप
अपामार्गहर्ण्डत ि श्वेर्ा महाश्वेर्ा इहर् दशेमाहन थशरोहवरेचनोपर्गाहन
भवन्वर् || (Cha.Su.4/13)

78

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
RECHANA NASYA

INDICATIONS OF RECHANA NASYA


हवरेचनां थशरशति जाड्य स्यवद र्गिामये |
शोफ र्गण्ड कृधमग्रस्न्थ कतष्ठ अपस्मार पीनसे || (As.Hr. Su. 20/2)

TARPANA NASYA

DEFINITION
यदुलर्ां मधतरस्कन्धे भेषजां र्ेन र्पहणां | (Cha. Si. 9/97)

INDICATIONS OF TARPANA NASYA


बृह्मणां सूयाहवर्ह अधाहवभेदक कृधम थशरोरोर्ग अणक्ष सङ् कोच
स्पवद हर्धमर कृच्छ्रावभोध दवर्कणह शूिानाद नासा मतखशोष
वालसङ्ग स्वरोपघार् मवयरोर्ग अपर्ानक अवबाहुक
हनद्रानाशाददषत अहनिोत्थेषत स्स्नग्ध मधतर द्रव्यै: यथायथां च
उपददष्टै: स्नेहै: हनयाहसै: धववमाांसररस रलर्ैश्च || (As. San.Su. 29/ 5)

BHRUMANA NASYA

INDICATIONS OF BHRUMANA NASYA


बृह्मणां वार्जे शूिे सूयाहवर्े स्वरक्षये |
79

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
नास आस्य शोषे वालसङ्गे कृच्छ्रबोधे अवबाहुके||(As.Hr.Su20/3)

SHAMANA NASYA
शमनां नीथिका व्यङ्ग केश दोष अणक्ष राद्जषत || (As.Hr Su. 20/4)

DIFFERENCE BETWEEN DHUMANASYA AND


DHUMAPANA
प्रायोहर्गक स्नैहहक वैरेचहनक घूमानाां नासादीयमानानाम् इह ग्रहणां,
मतखपेयस्र्त धूमो न नस्यम् || (Cha. Si. 9/91.Chakrapani)

PRAYOGIKA DHUMA NASYA


प्रयोहर्गकी च हन्यपेय धतमवर्र्ि सांज्ञा ||(Cha.su.5/24.Chakrapani)

SNEHIKA DHUMA NASYA


रूक्षस्य स्नेहाय प्रभवर्ीहर् स्नैहहकैः, स च वार्ां शमयहर्,
स्नेहनादुपिेपनाच्च||( Su. Chi. 40/3.Dalhana)

VAIRECHANIKA DHUMA NASYA


अणभष्प्यण्णथशरथस थशरो हवरेचयर्ीहर् हवरेचनैः, हवरेचन एव
वैरेचनैः, वैरेचन: श्लेष्प्माणमत्लिेश्यापकषहयहर्|(Su.chi.40/3.Dalhana)

80

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
DHUMA NASYA
प्रायोहर्गक स्नैहहक वैरेचहनक घूमानाां नासादीयमानानाम् इह ग्रहणां,
मतखपेयस्र्त धूमो न नस्यम् ||(Cha. Si. 9/91.Chakrapani)

SAMYAK DHUMA LAKSHANA


यदा च उरश्च कण्िश्च थशरश्च िघतर्ाां व्रजेर्् |
कफश्च र्नतर्ाम् प्राप्र्: सतपीर्ां धूमाददशेर्् || (Cha. Su. 5/52)

ASAMYAK LAKSHANA
आहवशतद्ध: स्वरो यस्य कण्िश्च सकफो भवेर्् |
स्स्र्धमर्ो मस्र्कश्चैवां अपीर्ां धतममाददशेर्् || (Cha. Su. 5/53)

ATIYOGA LAKSHANA
र्ाित मूधाह च कण्िश्च शतष्प्यर्े पररर्प्यर्े ॥
र्ृष्प्यर्े मतह्र्े जवर्त रलर्ां च स्त्रवर्ेऽधधकम् ।

थशरश्च भ्रमर्े अ्यथं मूिह यस्योपजायर्े ||


इद्वद्रयाणण उपर्प्यवर्े धूमे अ्यथं हनषेहवर्े| (Cha. Su. 5/55)

81

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
COMPLICATIONS OF NASYA
र्त्र हीन अहर्मात्र अहर् शीर्ोष्प्ण सहसाप्रदानार्् अहर्प्रहविांस्म्बर्
थशरस उत्किङ् घर्ो हवचिर्ो अभ्यवहरर्ो वा प्रहर्हषद्धा प्रदानाच्च
व्यापदो भवन्वर् र्ृष्प्ण उद्गारादयो दोषहनधमिा: क्षयाजाश्च ||
(Su. Chi.40/48)

MANAGEMENT
अजीणे भोजने भतलर्े र्ोये पीर्े अथ दुर्दिने ।
प्रहर्श्याये नवे स्नार्े स्नेहपाने अनतवासने।।
नावनां स्नेहनां रोर्गान् करोहर् श्लैस्ष्प्मकान् बहून् ।
र्त्र श्लेष्प्महरैः सवहस्र्ीक्ष्णोष्प्णाददर् हवधधर्हिर्ैः ।।
(Cha.Si. 9/111-112)

PARIHARA VISHAYA
अ्यासन िानवचाांथस यानां स्वप्नां ददवा मैथतनवेर्गरोधान् ।
शीर्ो उपचार आर्प शोक रोषाांस््यजेदकािा अहहर् भोजनां च ||
(Cha. Si.1/54)

MODE OF ACTION OF NASYA KARMA


नासा हह थशरसो द्वारां र्त्र अवसेथचर्म् औषधां स्त्रोर्ैः श्रृङ्गाटकां प्राप्य
च मूधाहनाां नेत्र श्रोत्र कण्ि आदद थशरामतखाहन च मतञ्चादद , इहषकाां
इवासलर्ाां ऊध्वहजत्रतर्गर्ा वैकाररक अशेषाम् अशत दोष सांहहर्म्
उिमाङ्गां र्गदा अपकषहहर् || (As. San. Su. 29/2)

82

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
RAKTAMOKSHANA

DEFINITION
रलर्स्य मोक्षणां रलर् मोक्षणां |(Sha. Ka. Dru )

IMPORTANCE OF RAKTA MOKSHANA


• थसरव्यध: थचहक्स अधहम् शल्यर्वत्रे प्रकीर्र्िर्र्||
यथा प्रणणहहर्: सम्यक् बस्स्र्: कायथचहकत्क्सर्े |(Su. Sha.8/23)
• र्हद्वशतद्धां हह रुधधरां बि वणह सतख आयतषा|
यतनत्कलर् प्राणणनाां प्राण: शोणणर्ां हह अनतवर्हर्े ||(Cha. Su.24/4)

DEFINITION OF RAKTA
रसञ्जने र्ेन रञ्जन: रार्ग वणह यतलर्:|
रार्गकृ्वा धार्त: रलर्ां इ्यथो भवहर् ||

NIRUKTI OF RAKTA
र्े एर्े शरीधारणाद् धार्व इ्यतच्यवर्े ||(Su. Su. 14/20)

IMPORTANCE OF RAKTA
दे हस्य रुधधरम् मूिां रुधधरेणैव धायहर्े|
र्स्माद् य्नेन सांरक्ष्यां रलर्म् जीव इहर् त्किहर्||(Su. Su.14/44)
83

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
SPECIFIC FUNCTIONS OF RAKTA
• रलर्ां वणहप्रसादां माांसपतह्ष्टि जीवयहर् च |(Su. Su. 7/28)
• धार्ूनाां पूरणां वणं स्पशहज्ञानमसांशयां|
स्वा: थसरा:सांचरद् रलर्ां कतयाहच्चावयान् र्गतणानहप||
(Su. Sha. 7/14)

SHUDDHA RAKTA LAKSHANA


र्पनीयेवद्रर्गोपाभां प्मािकलर्कसधन्नभम् |
र्गतञ्जाफिसवणहम् च हवशतद्धां हवद्द्ध शोणणर्ां ||(Cha. Su. 24/22)

DUSHTA RAKTA LAKSHANA


र्त्र,फेहनिमरुणां कृष्प्णां परुषां र्नत शीघ्रर्गमस्कद्वद च वार्ेन दुष्टां;नीिां
पीर्ां हररर्ां श्यावां हवस्रमहनष्टां हपपीथिकामणक्षकाणाम् अस्कद्वद च
हपिेन दुष्टां;र्गैररकोदकप्रर्ीकाशां स्स्नग्धां शीर्िां बहिां हपत्कििां
थचरस्राहव माांसपेशीप्रभां च श्लेष्प्मदुष्टां;सवहिक्षणसांयल त र्ां कात्कञ्जकाभां
हवशेषर्ो दुर्गहस्न्ध च थसन्नपार्दुष्टां;हद्वदोषथिङ्ग सांसष्ट
ृ ां||(Su. Su. 14/21)

RAKTAPRADOSHAJA VIKARAS
कतष्ठ वीसपह हपडका रलर्हपिां असृग्दर:|
र्गतद मेढ्र आस्यपाकश्च प्िीहा र्गतल्मो अथ हवद्रधध:||
नीथिका कामि व्यङ्ग हपप्प्िव: हर्िकािका:|
दद्रु चमहदिां णश्वत्रां पाम कोि अस्रमण्डिां ||(Cha. Su.28/11-12)
84

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
RAKTAJA VIKARA CHIKITSA
कतयाहर्् शोणणर् रोर्गेषत रलर्हपिहरी हक्रयाां |
हवरेकां उपवासां च स्रावणां शोणणर्स्य च ||(Cha. Su.24/18)

INDICATIONS OF RAKTAMOKSHANA
हवसपहहवद्रधधप्िीहर्गतल्माग्ग्नसदनज्वरान् |
मतखनेत्रथशरोरोर्गमदर्ृड्िवणास्यर्ा:||
कतष्ठ वार्ास्रहपिास्रकट् वम्िोदद्गरणभ्रमान् |
शीर्ोष्प्णस्स्नग्धरूक्षाद्यैरुपक्रावर्श्चा ये र्गदा ||
सम्यलसाध्या न थसध्यन्वर् र्े च रलर्प्रकोपजा:|(As. Hr. Su. 27/2-4)

CONTRAINDICATIONS OF RAKTAMOKSHANA
बाि िहवर रूक्ष क्षर्क्षीण भीरु पररश्रावर् मद्यपा अध्व स्त्रीकर्शिर्ा
वधमर्ा हवररलर् आिाहपर् अनतवाथसर् जार्गररर् लिीब कृश
र्गर्भिणीनाां कास श्वास शोष प्रवृद्धज्वर आक्षेपक पक्षाघार् उपवास
हपपासा मूिह प्रपीहडर्ानाां च थसराां न हवद्येर््||(Su. Sha.8/3)

SPECIFIC INDICATIONS OF RAKTAMOKSHANA


प्रिानम् हपत्कण्डर्े वा स्यादवर्गाढे जिौकस:|
्वलिे अिाबतघटीशृङ्गां थसरैव व्यापकेअसृद्ज||(As. San.Su.35/10)

85

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
PROPERTIES OF SHRINGA, JALOUKA AND ALABU
• उष्प्णां समधतरां स्स्नग्धां र्गवाां शृङ्गां प्रकीर्र्िर्म|
र्स्माद् वार्ोपसृष्टे र्त हहर्ां र्दवसेचने||(Su. Su. 13/5)
• शीर्ाधधवासा मधतरा जिौका वाररसांभवा |
र्स्मार्् हपिोपसृष्टे र्त हहर्ा सा र्त अवसेचने ||(Su. Su. 13/6)
• अिाबत कटत कां रूक्षां र्ीक्ष्णां च पररकीर्र्िर्ां |
र्स्मार्् श्लेष्प्मोपसृष्टे र्त हहर्ां र्दवसेचने||(Su. Su. 13/7)

JALOUKA
जिमासामायतररहर् जिायतका:, जिमासामोक इहर् जिौकस:||
(Su. Su.13/9)

TYPES OF JALOUKA
• र्त्र सहवषा:कृष्प्णा कबतहरा अिर्गदाह इवद्रायतधा सामतदद्रका
र्गोचवदना चेहर् |(Su. Su. 13/11)
• अथ हनर्विषा: कहपि हपङ्गिा शङ् कमतखी मतहषका
पतण्डरीकमतखी सावररका चेहर् |(Su. Su.13/12)

FEATURES OF SAVISHA JALOUKA


कृष्प्ण
• अञ्जन चूणह वणाह पृथतथशरा: कृष्प्णा |(Su. Su.13/11)

86

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
कबतहर
• वर्मि म्स्यवद् आयर्ा थछन्न उन्नर्ा कतणक्ष : कबतहरा:|
(Su. Su.13/11)

अिर्गदह
• रोमशा महापाश्वाह कृष्प्णमतखी अिर्गदाह |(Su. Su.13/11)
इवद्रायतध
• इवद्रायतधवद् ऊध्वहराद्जणभ: थचत्रा इवद्रायतधा |(Su. Su.13/11)
सामतदद्रक
• ईषदथसर् पीहर्का हवथचत्र पतष्प्पाकृहर् थचत्रा सामतदद्रका|
(Su. Su.13/11)

र्गोचवदन
• र्गोवृष्प्णवद् अधोभार्गे हद्वधाभूर् आकृहर्रणतमतखी
र्गोचवदनेहर्| (Su. Su.13/11)

FEATURES OF NIRVISHA JALOUKA


कहपि
• मन: थशिारत्कञ्जर्ाभ्यम् इव पाश्वाहभ्याां पृष्ठे स्स्नग्धा मतद्गवणाह
कहपिा|(Su. Su.13/12)

हपङ्गि
• तकिथचद् रलर्ा वृिकाय हपङ्गाशतर्गा च हपङ्गिा |(Su. Su.13/12)

87

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
शङ् कमतखी
• यकृ्वणाह शीघ्रपाधयनी दीघह र्ीक्ष्णमतखी शङ् कमतखी |
(Su. Su.13/12)

मूहषक
• मूहषक आकृहर् वणह अहनष्टर्गन्ध च मूहषका |(Su. Su.13/12)

पतण्डरीकमतखी
• मतद्गवणह पतण्डरीक र्तल्यवक्रा पतण्डरीकमतखी|(Su. Su.13/12)

सावररक
• स्स्नग्ध् प्मपत्रवणाह अष्टादशाङ्गु ि प्रमाणा सावररका|
(Su.Su.13/12)

INDICATIONS OF JALOUKAVACHARANA
नृप आढय बाि िहवर भीरु दुबहि नारर सतकतमाराणाां अनतग्रहाथह |
परम सतकतमरोअयां शोणणर् अवसेचन उपायो अणभहोर्ो
जिौकस: || (Su. Su. 13/2)

88

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
METHOD OF APPLICATION OF JALOUKA

POORVAKARMA
अथ जिौको अवसेक साध्य व्याधधर्ां अपवेश्य सांवेश्य वा,
हवरुक्षस्य चास्य र्मवकाशां मृद ् र्गोमय चूणैयद्यरुज: स्यार्् |
ग्रहीर्ाश्च र्ा:सषहप रजनी कल्क उदक प्रदीग्ध र्गात्री: सथिि सरक
मद्ये मतहुिहत्किर्ा हवर्गर्लिमा ज्ञा्वा र्ाभी रोर्गां ग्राहयेर्् | |
(Su. Su.13/19)

PRADHANA KARMA
• श्लक्ष्ण शतलि आद्रह हपचत प्रोर् अविन्नाां कृ्वा मतखमप
आवृणय त ार्् ;अर्गृह्णव्यै क्षीरहबवदुां वा दद्यार्् शस्त्रपदाहन व
कतवीर्; यद्येवमहप न र्गृहण्यार्् र्दा अवयाां ग्राहयेर्् ||
(Su. Su.13/19)
• यदा च हनहवशर्े अश्वखतरवद् आननम् कृ्वा उन्नम्य च स्कन्धां
र्दा जानीयाद् र्गृह्णर्् इहर्; र्गृह्णपवर्ि च आद्रह वस्त्र अविन्नाां
धारयेर्् || (Su. Su. 13/20)

PASCHAT KARMA
शोणणर्स्य योर्ग अयोर्गार्् अवेक्ष्य शर्धौर् घृर् अभ्यङ्ग;
र्र्् हपचतधारणां वा,जिौको व्रणान् मधतना अवघट्टयेर्् शीर्ाणभर्
अद्द्भ पररषेचयेद ् बस्ध्नर् वा, कषाय मधतर स्स्नग्ध शीर्ैश्च प्रदे है:
प्रददह्ाददहर् || (Su. Su. 13/23)

89

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
COMPLICATIONS OF JALOUKAVACHARANA
र्र्् दां शार्् दाह शोफ पाक कण्डू हपडका हवसपह ज्वर मूिह णश्वत्र
उ्पणि || (As. San. Su. 35/3)

MANAGEMENT OF COMPLICATION
श्रृर्ा असृज प्रदे हाद्य: शीर्ै: स्याद् वायतकोपर्: |
स र्ोद कण्डत : शोफस्र्ां सपीष उष्प्णन
े सेचयेर्् || (As. San.Su. 35/11)

DIET FOR PATIENT AFTER JALOAUKA


AVACHARANA
न अहर् उष्प्ण शीर्ां िघत दीपनीयां रलर्े अपनीर्े हहर्ां अन्नपानां |
र्दा शरीरां हह अनवत्किर् असृक् अहग्रर् हवषेषाद् इहर् रणक्षर्व्या ||
(As.San.Su.36/23)

IMPORTANCE OF SIRAVYEDA
थसराव्यध थचहक्साधह सांपूणह वा थचहकत्क्सर्ां |
शल्यर्वत्रे स्मृर्ो यद् बस्स्र् काय थचहकत्क्सर्े || (Su. Sha. 8/23)

INDICATIONS OF SIRAVYADA
यथा रलर्ां अधधष्ठानां हवकाराणां हवकाररणाां |
अवयवय हह र्था दूष्प्यां कमेदां प्रथमां र्र्: || (As. San. Su. 36/4)

90

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
CONTRAINDICATIONS OF SIRAVYADA
सवाहङ्ग शोफ: क्षीणस्य च आम्ि भोजन हनधमि:,पाण्डत रोहर्ग अशह स
उदरर शोहष र्गर्भिणीनाां च श्वयथव: || (Su. Su. 14/24)

RAKTA PRAVARTAKA
र्था यथा िाभां च र्र्गर एिा शीर् थशव कतष्ठ पािा हवडङ्ग भद्रदारु
हत्रकटत क आर्गारधूम हररद्र अकाहङ्गुर नलर्माि चूणहम् असृक्
स्रावणाय || (As. San. Su. 36/9)

RAKTA SKANDHANAM
• र्था यथा िाभां च र्र्गर एिा शीर् थशव कतष्ठ पािा हवडङ्ग
भद्रदारु हत्रकटत क आर्गारधूम हररद्र अकाहङ्गुर नलर्माि चूणहम्
असृक् स्रावणाय ||(As. San. Su. 36/9)

• वट अश्वत्थ अश्वकणह पिाश हबभीर्क सजह अजतहन धवव


घार्की सािसार अररमेद हर्वदुक ्वर्गङ् कतर हनयाहस श्रीवेष्टक
मृ्कपाि मृणाि अञ्जन चूणहम्। क्षौम मषी िाक्षा समतद्रफेन
चूणह वा || (As.San.Su.36/9)

RAKTA PACHANA
क्षौम मषी िाक्षा समतद्रफेन चूणं वा || (As.San. Su.36/9)

91

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
AMOUNT OF RAKTA VISRAVANA IN SIRAVYEDHA
बथिनो बहुदोषस्य वयिस्य शरीररण बथिनो शरीररणैः
परां प्रमाणां इिन्वर् प्रिां शोणणर्मोक्षणे||(Su.Sha. 8/16)

NORMAL LIMIT OF SIRAVYEDHA


रलर्ां सशेषदोषां र्त कतयाहदहप हवचक्षणैः ।
न चाहर् हन:स्रतर्ां कतयाहिेषां सांशमनैजहयेर्् ।। (Su. Sha.8/14)

SAMYAK VYEDHA LAKSHANA


िाघवां वेदनाशान्वर् व्याधे वेर्गपररक्षय: |
सम्यक् हवस्राहवर्े थिङ्गां प्रसादो मनसस्र्था ।। (Su. Su. 14/33)

HEENA SRAVA LAKSHANA


र्त्र, दुर्दिने दुर्विद्धे शीर् वार्यो: अस्स्वन्ने भतलर्मात्रे स्कवद्वा
शोणणर्ां न स्त्रव्य अल्पां वा स्रवहर् । ।
मद मूिाह श्रमार्ाहनाां वार् हवण्मूत्र सहङ्गनाम् ।
हनद्र अणभभूर् भीर्ानाां नृणाां नासृक् प्रवर्हर्े ।। (Su.Su14/21-22)

ATI SRAVA LAKSHANA


अहर्प्रवृिां थशरो अणभर्ाप मान्ध्यम् अधधमन्थ हर्धमर

92

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA
प्रादुभाहवां धार्तक्षयम् आक्षेपकां पक्षाघार्म् एकाङ्ग हवकारां
हहलकाां श्वासां कासौ पाण्डत रोर्गां मरणां चापादयहर् । ।
(Su.Su. 14/23)

CHATURVIDHA RAKTHA STHAMBANA UPAYA /


ATISRAVA CHIKITSA
चर्तर्विधां यदे र्द्द्ध रुधधरस्यहनवारणम् |
सांधानां स्कवदनां चैव पाचनां दहनां र्था ||
व्रणां कषायैः सांधिे रलर्ां स्कवदयर्े हहमम् |
र्था सांपाचयेर्् भस्म दाहैः सांकोचयेर्् थसरा|| (Su.Su. 14/39-40)

DURVIDHA LAKSHANA
दुर्दिने दुर्विद्धे शीर्वार्यो: अस्स्वन्ने भतलर्मात्रे स्कवद्वार्् शोणणर्ां न
स्रव्यल्पां वा स्रवहर् |मद मूिाह श्रमार्ाहनाां वार् हवण्मूत्र सहङ्गनाां|
हनद्रा अणभभूर् भीर्ानाां नृणाां नासृक् प्रवर्हर्े || (Su. Su. 14/27-28)

DIET AFTER SIRAVYEDHA


धार्तक्षयार्् स्रतर्े रलर्े मवदैः सांजायर्ेऽनिैः ।
पवनश्च परां कोपां याहर् र्स्मार्् प्रय्नर्ैः ।I
र्ां नाहर्शीर्ैिहघतणभैः स्स्नग्धैैः शोणणर्वधहनैैः ।
ईषदम्िैरनम्िैवाह भोजनैैः समतपाचरेर््।I (Su.Su.14/37-38)
93

KMCT AYURVEDA MEDICAL COLLEGE


DEPT. OF PANCHAKARAMA

You might also like