Professional Documents
Culture Documents
Panchkarma Sloka
Panchkarma Sloka
INTRODUCTION TO PANCHAKARMA………1-16
SNEHANAM………………………………………..17-35
SVEDANAM………………………………………..36-41
VAMANAM…………………………………………42-47
VIRECHANAM……………………………………..48-53
VASTI………………………………………………..54-69
NASYAM…………………………………………….70-82
RAKTHAMOKSHAM……………………………...83-93
INTRODUCTION TO
PANCHAKARMA
DEFINITION OF PANCHAKARMA
• स्नेहस्वेदादद द्वार शरीरस्य उत्क्लिष्ट दोषाणाां यथा आसन्न
मार्गेण बहहर्निहण ह कर्तह्वां सांशमनां कर्तह्वां च
पञ्चकमह्वम्।(Mu. Dvi)
• प्रथमां वमनां पश्चार्् हवरेकश्चाचानतवासनम् ।
एर्ाहन पञ्चकमाहणण हनरूहो नावनां र्था ।
(Bha.pra.pu.5/1)
KARMA LAKSHANAM
इह वमनाददषत कमह िक्षणां बहु इहर् कर्हव्यर्ा योहर्ग दोष हनहहरण
शत्कलर्ज्यायस््वम्।। (Cha.Su.2/15 Chakrapanidatta)
WHEN TO DO PANCHAKARMA
र्ाहन उपत्किर् दोषाणाां स्नेह स्वेदो उपपादनैैः ।
पञ्चकमाहणण कतवीर् मात्राकािौ हवचारयन्।।(Cha.Su.2/15)
PANCHASHODHANA
• यदीरयेर्् बहहदोषान् पञ्चधा शोधनां च र्र््।
हनरुहो वमनां कायथशरोरेको अस्रहवस्रतहर्ैः।। (As.Hr.Su.14/5)
• चर्तष्प्प्रकारा सांशतद्द्धैः हपपासा मारुर्ार्पौ ।
पाचनावयतपवासश्च व्यायामश्चेहर् िङ् घनम्॥(Cha.Su.22/18)
DOSHANUSARA SHODHANA
वमयेििेष्प्मरोर्गाांश्च पैणिकाांश्च हवरेचयेर््।
हनरूहयेद्वार्रोर्गान् रलर्जाांश्चावसेचयेर््॥ (Bhe.Su.5/19)
IMPORTANCE OF PANCHAKARMA
PANCHAKARMA IN SWASTHA
मिापहां रोर्गहरां बिवणह प्रसादनम् ।
पी्वा सांशोधनां सम्यक् आयतषा यतज्यर्े थचरम्।। (Cha.Su.15/22)
SHADVIDHA UPAKRAMA
• िांघनां बृांहणां कािे रूक्षणां स्नेहनां र्था ।
स्वेदनां स्र्म्भनां चैव जानीर्े यैः स वै णभषक्।।(Cha.Su.22/4)
• उपक्रम्यस्य हह हद्व्वाहद्वधैवोपक्रमो मर्ैः ।
एक: सवर्पहणस्र्त्र हद्वर्ीयश्चापर्पहण: ।
बृांहणां िङ् घनां चेहर् र््पयाहयावतदाह्रर्ौ ||(As.Hr.Su 14/1-2)
BRUMHANAM
DEFINITION
बृह
ां णां यर्् ब्रह्वाय……..(As.Hr.Su.14/2)
BRHUMHANA GUNA
र्गतरु शीर्ां मृदु स्स्नग्धां बहिां िूिहपत्कििम् ॥
प्रायो मवदां त्किरां श्लक्ष्णां द्रव्यां बृांहणमतच्यर्े ॥(Cha.Su.22/13)
ATIBRUMHANA LAKSHANAM
अहर् िौल्य अपची मेह ज्वरोदर भर्गवदरान् ।
कास सांवयास कृच्छ्राम कतष्ठादीन् अहर्दारुणान् ॥ (As.Hr.Su.14/20)
LANGHANAM
DEFINITION OF LANGHANAM
…………िङ् घनां िाघवाय यर््।। (As.Hr.Su.14/2)
LANGHANA GUNA
िघूष्प्णर्ीक्ष्णहवशदां रूक्षां सूक्ष्मां खरां सरम्॥
कदिनां चैव यद् द्रव्यां प्रायस्र्ल्िङ् घनां स्मृर्म् ॥(Cha.Su.22/12)
INDICATIONS OF LANGHANAM
मेह आमदोष अहर्स्स्नग्ध ज्वर ऊरुस्र्म्भ कतधष्ठनैः ।
5
ATILANGHANA LAKSHANA
पवहभेदोऽङ्गमदह श्च कासैः शोषो मतखस्य च।
क्षत्प्रणाशोऽरुथचस्र्ृष्प्णा दौबहल्यां श्रोत्रनेत्रयोैः॥
मनसैः सांभ्रमोऽभीक्ष्णां ऊध्वहवार्स्र्मो हृदद।
दे हाग्ग्नबिनाशश्च िङ् घनेऽहर्कृर्े भवेर््॥ (Cha.Su.22/36-37)
RUKSHANA
DEFINITION
रौक्ष्यां खर्वां वैशद्यां यर्् कतयाहिद्द्ध रूक्षणम्।।(Cha.Su.22/10)
INDICATION
अणभष्प्यण्णा महादोषा ममहिा व्याधयश्च ये।
ऊरुस्र्म्भप्रभृर्यो रूक्षणीया हनदर्शिर्ाैः।।
स्नेहाैः स्नेहधयर्व्याश्च स्वेदाैः स्वेद्याश्च ये नराैः।
स्नेहाध्याये मयोलर्ास्र्े स्वेदाख्ये च सहवस्र्रम्।।Cha. Su.22/30-31)
SNEHANAM
DEFINITION
स्नेहनां स्नेहहवष्प्यवदमादह वलिेदकारकम्। (Cha.Su.22/11)
SNEHANA GUNA
द्रवां सूक्ष्मां सरां स्स्नग्धां हपत्कििां र्गतरु शीर्िम् ।
प्रायो मवदां मृदु च यद्द्रव्यां र््स्नेहनां मर्म् ॥(Cha.Su.22/15)
SVEDHANA
DEFINITION
स्र्म्भ र्गौरव शीर्घ्नां स्वेदनां स्वेदकारकम्।।(Cha.Su.22/11)
SVEDANA GUNA
उष्प्णां र्ीक्ष्णां सरां स्स्नग्धां रूक्षां सूक्ष्मां द्रवां त्किरम्।
द्रव्यां र्गतरु च यर्् प्रायस्र्द्द्ध स्वेदनमतच्यर्े ॥(Cha.Su.22/16)
INDICATIONS SVEDHANA
प्रहर्श्याये च कासे च हहलका श्वासेषत िाघवे।
कणह मवया थशरैः शूिे स्वरभेदे र्गिग्रहे ।।
अर्दिर्ैकाङ्ग सवाहङ्ग पक्षाघार्े हवनामके ।
कोष्ठानाह हवबन्धेषत मूत्राघार्े हवजृम्भके ।।
पाश्वह पृष्ठ कटी कतणक्षसांग्रहे र्गृध्रसीषत च ।
मूत्रकृच्छ्रे मह्वे च मतष्प्कयोरङ्गमदह के ।।
पाद जानत उरु जङ् घार्र्ि सांग्रहे श्वयथावहप।
8
STHAMBANA
DEFINITION
स्र्म्भनां स्र्म्भयहर् यद्गहर्मवर्ां चिां ध्रतवम्।।(Cha. Su.22/12)
GUNA
शीर्ां मवदां मृदु श्लक्ष्णां रूक्षां सूक्ष्मां द्रवां त्किरम्।
यद्द्रव्यां िघत चोदिष्टां प्रायस्र्र्् स्र्म्भनां स्मृर्म्।।(Cha. Su.22/17)
INDICATION OF STHAMBANA
द्रवां र्नत असरां यावर्् शीर्ीकरणां औषधम्।
स्वादु हर्लर्ां कषायां च स्र्म्भनां सवहमेव र्र््।।
हपि क्षार अग्ग्नदग्धा ये वम्यर्ीसारपीहडर्ाैः।
हवषस्वेदाहर्योर्गार्ाहैः स्र्म्भनीया हनदर्शिर्ाैः।।(Cha. Su.22/32-33)
DEFINITION OF SHODHANA
• शोधनां यर्् कतहपर्ान् दोषान् हनैःसायह बहहैःरोर्गो शमनां
करोहर्।(As.Hr.Su.1/37.Indu)
• यदीरयेद ् बहहदोषान् पञ्चधा शोधनां च र्र्् ।
हनरूहो वमनां काय थशरोरेको अस्त्रहवस्त्रतहर्ैः ॥(As. Hr. Su.14/5)
SHODHANA MAHATWAM
दोषाैः कदाथचर्् कतप्यन्वर् द्जर्ा िङ् घन पाचनैैः।
द्जर्ाैः सांशोधनैये र्त न र्ेषाां पतनरुद्भवैः ॥(Cha. Su.16/20)
SHODHANA GUNAM
मिापहां रोर्गहरां बिवणह प्रसादनम् ।
पी्वा सांशोधनां सम्यक् आयतषा यतज्यर्े थचरम्।।(Cha. Su.15/22)
BENEFITS OF SHODHANA
• बतद्द्ध प्रसादां बिां इद्वद्रयाणाां धार्त त्किर्वां ज्विनस्य दीन्प्र्म्।
थचराच्च पाकां वयसैः करोहर् सांशोधनां सम्यक् उपास्यमानम्।।
(As.Hr.Su.18/60)
SHODHANA KALA
प्रावृट् शतथचनभौ ज्ञेयौ शरद् ऊजहसहौ पतनैः ।
र्पस्यश्च मधतश्चव
ै वसवर्ैः शोधनां प्रहर् ॥
एर्ान् ऋर्ून् हवकल्प्यैवां दद्यार्् सांशोधनां णभषक् ।
स्विवृिमणभप्रे्य व्याधौ व्याधधवशेन र्त ॥(Cha.Si.6/5-6)
11
DEFINITION
न शोधयहर् यर्् दोषान् समान् न उदीरय्यहप ।
समीकरोहर् हवषमान् शमनां र्च्च सप्र्धा ॥(As. Hr. Su.14/6)
TRIVIDHA KARMA
हत्रहवधां कमह पूवहकमह प्रधान कमह पश्चार्् कमह इहर् ॥(Su.Su.5/3)
POORVA KARMA
• DEEPANA
पचेन्नामां वग्वहकृर्् च दीपनां र्द्यथा धमथशैः ॥(Sha.pu.4/1)
• PACHANA
पच्यामां न वह्नि च कतयाहद्यिद्द्ध पाचनम् ।।
नार्गकेशरवहद्वद्यात्कच्चत्रो दीपनपाचनैः । (Sha. Pu. 4/1-2)
• SNEHANA
स्नेहनां स्नेह हवष्प्यवद मादह वां लिेद कारकम् ।।(Cha. Su. 22/11)
• SVEDANA
स्र्म्भ र्गौरव शीर्घ्नां स्वेदनां स्वेदकारकम्।।(Cha.Su.22/11)
12
PRADHANA KARMA
VAMANA
र्त्र दोष हरणां ऊध्वहभार्गां वमन सांज्ञकम् ।। (Cha. Ka.1/4)
VIRECHANA
र्त्र दोषहरणां………..अधोभार्गां हवरेचन सांज्ञकम्। (Cha.Ka.1/4)
BASTI
बस्स्र्ना दीयर् इहर् बस्स्र्ैः । (As. Hr. Su. 19/1,Arunadatta)
13
RAKTAMOKSHANA
रलर्स्य मोक्षणां रलर् मोक्षणम् । (Sha. Ka. Dru)
PASCHAT KARMA
IMPORTANCE OF SAMSARJANA
पेयाां हविेपी अकृर्ां कृर्ां च यूषां रसां हत्रर्द्वि अथैकशश
14
PEYADI SAMSARJANA
सांशोधनाभ्याां शतद्धस्य हृर्दोषस्य दे हहनैः ।
या्यग्ग्नमहवदर्ाां र्स्मार्् क्रमां पेयाददि आचरेर्् ।। (Cha.Si.6/24 )
TARPANADI SAMSARJANA
कफ हपिाधधकान् मद्यहन्यान् हीन हवशोधधर्ान् ।
पेय अणभष्प्यवदयेर्् र्ेषाां र्पहणादद क्रमो हहर्ैः ।।(Su.Chi.39/13)
RASA SAMSARJANA
सांसर्गेण हववृद्धे अग्नौ दोषकोप भयाद् भजेर्् ।(Su. Chi. 39/19)
15
16
ETYMOLOGY
स्स्नह् हप्रर्ौ
DEFINITION
स्नेहनां स्नेहहवष्प्यवदमादह व लिेदकारकम्। (Cha.Su.22/11)
CLASSIFICATION
स्नेहानाम् हद्वहवधा सौम्य योहनैः िावरजङ् ग्मा। (Cha.Su.13/9)
MAHA SNEHA
सर्पिमज्ज
ह ा वसा र्ैिां स्नेहेषत प्रवरां मर्म्।
र्त्राहप चोिमां सर्पिैः सांस्कारस्य अनतवर्हनार््।( As.Hr.Su.16/2)
IMPORTANCE OF SNEHANA
दीप्र्ावर्रग्ग्नैः पररशतद्ध कोष्ठैः प्र्यग्रधार्तबहिवणहयल
त र्ैः।
दृढे द्वद्रयो मवदजरैः शर्ायतैः स्नेहोपसेवी पतरुषो भवेित।।(Su. Chi.31/56)
SNEHASARA PURUSHA
स्नेहसारो अयां पतरुषैः,प्राणाश्च स्नेहभूधयष्ठाैः स्नेह साध्याश्च भवन्वर्।
17
GHRITA
घृर्महप हद्वहवधां क्षीरोत्थां दध्यतत्थां च। (Su.Chi.31/4 Dalhana)
PROPERTIES OF GHRITA
• घृर्ां हपिाहनिहरम् रसशतक्रौजसाां हहर्ां।
हनवाहपणां मृदुकरां स्वरवणह प्रसादनां।। (Cha. Su.13/14)
• शस्र्ां धीस्मृहर् मेधाग्ग्नबिायतैः शतक्रचक्षतषाां।
बािवृध्द प्रजाकान्वर् सौकतमायहस्वरार्थिनाां।।
क्षर्क्षीण पररसपहशस्त्राग्ग्नग्िहपर्ा्मनाां।
वार् हपिहवषोवमादशोषािक्ष्मीज्वरापहम्।।
स्नेहानामतिमां शीर्ां वयसैः िापनां घृर्ां।
सहस्रवीयं हवधधणभैः शृर्ां कमहसहस्रकृर््।।
मदापस्मारमूिाहयथशरैः कणाहणक्षयोहनजान्।
पतराणां जयहर् व्याधीन् व्रणशोधनरोपणम्।। (As.Hr.Su.5/42-45)
18
TAILA
PROPERTIES OF TAILA
मारुर्घ्नां न च श्लेष्प्म वधहनां बिवधहनां।
्वच्यमतष्प्णां त्किरकरां र्ैिां योहनहवशोधनम्।। (Cha. Su.13/15)
19
DEFINITION
शतध्द माांस स्नेहो वसा।(Su. Chi.31/4 Dalhana)
PROPERTIES OF VASA
हवद्धभग्नाहर्भ्रष्टयोहनकणहथशरोरुद्ज।
पौरुषोपचये स्नेहे व्यायामे चेष्प्यर्े वसा।। ( Cha.Su.13/16)
MAJJA
DEFINITION
अस्थ्याश्रया मज्जा।( Su. Chi.31/4 Dalhana)
PROPERTIES OF MAJJA
बिशतक्ररसश्लेष्प्ममेदोमज्जहववधहनैः।
मज्जा हवशेषर्ोअिनाां च बिकृर्् स्नेहने हहर्ैः।। ( Cha. Su.13/17)
20
21
22
INDICATIONS OF ACCHASNEHA
स्नेहसा्म्यैः लिेशसहैः कािे ना्यतष्प्णशीर्िे।
अिमेव हपबेर्् स्नेहमिपानां हह पूद्जर्ां।। (Su. Chi. 31/21)
CONTRAINDICATION OF ACCHASNEHA
स्नेहद्वे षी क्षामो मृदुकोष्ठैः स्नेहमद्यहन्यश्च।
अध्व प्रजार्गर स्त्री श्रावर्ा नािां हपबेयतस्र्े। (Ka.Sam.Su.22/52)
23
CHATURVIMSHADI SNEHAPRAVICHARANA
ओदनश्च हविेपी च रसो माांसां पयो दधध।
यवार्गूैः सूपशाकौ च यतषैः काम्बथिकैः खडैः।।
सलर्वस्स्र्ि हपष्टां च मद्यां िेहास्र्थैव च।
भक्ष्यमभ्यञ्जनम् बस्स्र्स्र्था चोिरबस्र्यैः।।
र्गण्डू षैः कणहर्ैिां च नस्र्ैःकणाहणक्ष र्पहणां।
चर्तर्विशहर् इ्येर्ाैः स्नेहस्य प्रहवचारणाैः।। (Cha.Su.13/23-25)
INDICATION OF VICHARANA
स्नेहहद्वषैः स्नेहहन्या मृदुकोष्ठाश्च ये नराैः।
लिेशासहा मद्यहन्या र्ेषाां इष्टा हवचारणा।। (Cha.Su.13/82)
SHAMANA SNEHA
DEFINITION
शमनैः क्षतद्वर्ो अनन्नो मध्यमात्राश्च शस्यर्े। (As.Hr.Su.16/19)
24
BRUMHANA SNEHA
बृम्हणो रसमद्याद्यैैः सभलर्ो अल्पैः हहर्ैः स च।( As.Hr.Su.16/20)
SHODHANA SNEHANA
शतद्ध्यथं पतनराहारे नैशे जीणे हपबेन्नरैः। (Cha.Su.13/61)
UTTARABHAKTHIKA SNEHA
INDICATIONS OF UTTARABAKTHIKAM
थशरैःपाश्वह अांस शूिघ्नां कास श्वास हनबहहणां।
प्रयतज्यमानां बहुशो घृर्ां चौिरभत्कलर्कां।। (Cha.Chi.8/92)
25
SADYO SNEHANAM
थसध्दमेर्ैैः घृर्ां पीर्ां सद्यैः स्नेहनमतिमां।
राज्ञे राजसमेभ्यो वा दे यमेर्द् घृर्ोिमम्।।
बिहीनेषत वृध्दे षत मृद्वग्ग्न स्त्रीहर्ा्मसत।
अल्पदोषेषत योज्याैः स्यतये योर्गाैः सम्यर्गीररर्ाैः।।(Su.Chi.31/44-45)
INDICATIONS OF SNEHANA
• स्वेद्य सांशोध्य मद्य स्त्री व्यायाम आसलर् थचवर्काैः ।
वृध्दबािाबिकृशा रूक्षाैः क्षीणास्ररेर्सैः।।
वार्ार्हस्यवदहर्धमरदारुणप्रहर्बोधधनैः स्नेह्ाैः।।
(As.San.Su.25/7-8 )
CONTRAINDICATIONS OF SNEHANA
• न र्त अहर्मवदाग्ग्न र्ीक्षणाग्ग्न िूि दुबहिाैः।
ऊरुस्र्म्भा अहर्सार आम र्गिरोर्गर्गरोदरैैः।।
मूिाह छर्दि अरुथच श्लेष्प्म र्ृष्प्णा मद्यैश्च पीहडर्ाैः।
अपप्रसूर्ा यतलर्े च नस्ये बस्र्ौ हवरेचने।।(As.San.Su.25/8-9)
• सांशोधनादृर्े येषाां रूक्षणां सांप्रवक्ष्यर्े।
न र्ेषाां स्नेहनां शस्र्मत्सन्नकफमेदसाम्।।
अणभष्प्यण्णाननर्गतदा हन्यमवदाग्नयश्च ये ।
27
MODE OF ADMINISTRATION
अथ खित िघत कोष्ठाय आर्तराय कृर्मङ्गि स्वस्स्र्वाचनाय
उदयहर्गरर थशखर सांत्किर्े प्रर्प्र् कनकहनकर पीर् िोहहर्े सहवर्रर
यथाबिां र्ैिस्य घृर्स्य वा मात्राां पार्तां प्रयिे र््।(Su.Chi.31/14)
ANUPANAM
केविां पैणिके सर्पिैः वाहर्के िवणान्ववर्म्।
दे यां बहुकफे चाहप व्योष क्षार समायतर्म्।।(Su.Chi.31/19)
28
ASNIGDHA LAKSHANA
पतरीषां ग्रथथर्ां रूक्षां वायतरप्रर्गतणो मृदुैः।
पलर्ा खर्वां रौक्ष्यां च र्गात्रस्य अस्स्नग्धिक्षणम्।।(Cha.Su.13/57)
ATISNIGDHA LAKSHANA
पाण्डत र्ा र्गौरवां जाड्यां पतरीषस्य अहवपलवर्ा।
र्द्वद्रैः अरुथचैः उ्लिेशैः स्यादहर्स्स्नग्धिक्षणम्।।(Cha.Su.13/59 )
SNEHA VYAPAT
र्वद्रा सो्लिेश आनाहो ज्वरैः स्र्म्भो हवसांज्ञर्ा।
कतष्ठाहन कण्डू ैः पाण्डत ्वां शोफ अशांथस अरुथच र्ृषा।।
जिरां ग्रहणीदोषैः स्र्ैधम्यां वालयहनग्रहैः।
शूिां आम प्रदोषाश्च जायवर्े स्नेहहवभ्रमार््।।(Cha.Su.13/75-76)
29
PARIHARYA VISHAYA
उष्प्णोदकोपचारी स्याद्ब्रह्मचारी क्षपाशयैः।
शकृवमूत्राहनि उद्गारानतदीणांश्च न धारयेर््।।
व्यायाममतच्चैवहचनां क्रोधशोकौ हहमार्पौ।
वजहयेदप्रवार्ां च सेवेर् शयनासनम्।।(Cha.Su.13/62-63)
30
BENEFITS OF ABHYANGA
अभ्यङ्गमाचरेधन्न्यां,स जराश्रमवार्हा।
दृधष्ट प्रसाद पतष्ट्यायतैः स्वप्न सत्वल्व दार्ढ्हकृर््।।
थशरैः श्रवण पादे षत र्ां हवशेषण
े शीियेर््।
वज्यो अभ्यङ्गैः कफग्रस्र्कृर्सांशतध्यजीर्णिणभैः।।(As.Hr.Su.2/9-10)
BENEFITS OF PADAABHYANGA
खर्वां स्र्ब्धर्ा रौक्ष्यां श्रमैः सतन्प्र्श्च पादयोैः।
सद्य एवोपशाम्यन्वर् पादाभ्यङ्ग हनषेवणार््।।
जायर्े सौकतमायं च बिां िैयं च पादयोैः।
दृधष्टैः प्रासादां िभर्े मारुर्श्चोपशाम्यहर्।।(Cha.Su.5/90-91)
UDVARTANA
उद्वर्हनां र्गात्र मदह नम्।(Su.Chi.24/51 Dalhana)
31
BENEFITS :
उद्वर्हनां कफहरां मेदसैः प्रहविायानम्।
त्किरीकरणमङ्गानाां ्वक् प्रसादकरम् परां।।(As.Hr.Su.2/16)
LEPA
• थिप्यर्े अनेन इहर् िेपैः।(S.K.D.)
• स हत्रहवधैः प्रिेपैः, प्रदे ह, आिेपश्च । प्रिेपप्रदे हयोरवर्रां-र्त्र
प्रिेपैः शीर्स्र्नतरहवशोषी हवशोषी वा ; प्रदे हस्र्ूष्प्णैः शीर्ो वा
बहिो अबहुरहवशोषी च । मध्यमो अत्र आिेपैः।।(Su.Su.18/6)
PADAGATA
पादाघार् – पादाभ्याां मदह नम्।
32
GANDUSHA
• असञ्चायो मतखे पूणे र्गण्डू षैः।(As.Hr.Su.22/12)
• असांचायाह र्त या मात्रा र्गण्डू षैः स प्रकीर्र्िर्ैः।(Su.Chi.40/62)
• मतख वैरस्य दौर्गहन्ध्य शोफ जाड्य हरां सतखम्।।
दवर्दार्ढ्हकरां रुच्यां स्नेहर्गण्डू षधारणम्।।(Su.Chi.24/14)
KAVALA
• असञ्चायो मतखे पूणे र्गण्डू षैः, कबिो अवयथा।(As.Hr.Su.22/12)
• सतखां सांचायहर्े या र्त मात्रा सा कविैः स्मृर्ैः।(Su.Chi.40/62)
SAMVAHANA
• सांवाहनां सतखकरस्पशहैः।(Su.Chi.24/83 Dalhana)
• प्रीहर्हनद्राकरां वृष्प्यां कफवार्श्रमापहम्।
सांवाहनां माांसरलर््वक् प्रसादकरम् सतखम्।।(Su.Chi.24/83)
33
KARNA TARPANAM
धारयेर्् पूरणां कणे कणहमूिम् हवमदह यन्।
रुजैः स्यावमादह वां यावर्् मात्राशर्ां अवेदने।।(As.Hr.Su.22/32)
34
AVAGAHA
थसरामतखै रोम कूपैैः धमनीणभश्च र्पहयन्।
शरीरबिमाधिे यतलर्ैः स्नेहो अवर्गाहने।।(Su.Chi.24/33)
35
ETYMOLOGY
स्विद् घञ् ।
DEFINITION
● वतम्भ गौरि शीतघ्नम् विेदनं विेदकारकम्। (Cha.Su.22/11)
● स्वनग्धवय सुक्ष्मष
े ु अयनेषु लीनं विेदवतु दोषं नयततद्रित्िंI
(Cha.Si.1/8)
CLASSIFICATION
इत्युक्तो तितिधः विेदः संयक्
ु तो अग्ग्नगुणन
ै न च।।
एकाङ्ग सिानङ्गंगतः स्वनग्धो रूक्षः तथ एि च।
इत्येत तितिधं िन्द्िं विेदम् उद्दिश्य कीर्तितम्।।(Cha.Su.14/65-66)
NIRAGNI SVEDA:
व्यायाम उष्णसदनं गुरुप्रािरणं क्षुधा।
बहुपानं भय क्रोधा उपनाह आहि आतपाः।।
विेदयन्न्द्त दशैतातन नरमग्ग्नगुणादृते।।(Cha.Su.14/64)
SAAGNI SVEDA:
सङ् करः प्रवतरो नाडी पररषेको अिगाहनम्।
36
CHATURVIDHA SVEDA:
चतुर्ििधः विेदः ; तद्यथा - तापविेद, ऊष्मविेद, उपानाहविेदो,
द्रिविेदइतत; अि सिनविेद तिकल्प अिरोधः।।(Su.Chi. 32/3)
SVEDOPAGA DRAVYA
शोभाञ्जनक एरण्ड अकन िृश्चीर पुनननिा यि ततल कुलत्थ माष
बदराणीतत दशेमातन विेदोपगातन भिन्न्द्त।(Cha.Su.4/13)
INDICATIONS
• प्रहर्श्याये च कासे च तहक्का श्वासेष्िलाघिे।
कणन मन्द्या शशरःश्ले विरभेदे गलग्रहे।।
अर्दिते एकाङ्ग सिानङ्ग पक्षाघाते तिनामके।
कोष्ठानाह तिबन्धेषु मुिाघाते तिजृम्भके।।
पाश्वन पृष्ठ कटी कुक्षक्षसङ् ग्रहे गृध्रसीषु च।
म्िकृच्छ्रे महत्िे च मुष्कयोरङ्गमदन के।
पाद जान् उरु जङ्गार्ति संग्रहे श्वयथाितप।
खल्लीषु आमेषु शीते च िेपथौ िातकण्टके।।
37
CONTRAINDICATIONS
• कषाय मद्यतनत्यानां गर्भिण्या रक्ततपक्षत्तनाम्।
तपक्षत्तनां स अततसाराणां रूक्षाणां मधुमेतहनाम्।।
तिदग्ध भ्रष्ट ब्रध्नानां तिष मद्य तिकाररणाम्।
श्रान्द्तानां नष्टसंज्ञानां स्थ्लानां तपत्तमेतहनाम्।।
तृष्यतां क्षुधधतानां च क्रुद्धानां शोचतामतप।
कामली उदररणां चैि क्षतानाम् आढ्यरोतगणाम्।।
दुबनल अतततिशुष्काणाम् उपक्षीणौजसां तथा।
क्षभषक् तैधमररकाणां च न विेदं अितारयेत्।।(Cha.Su.14/16-19)
• न विेदयेदतत स्थ्लरूक्ष दुबनल म्र्च्छितान्।।
वतम्भनीय क्षतक्षीणक्षाम मद्यतिकाररणः।
38
UPANAHA SVEDA
• उपनाहो िचा तकण्ि शताह्वा दे िदारुक्षभः।
धान्द्यैः समवतैगनन्धैश्च रास्नैैः एरण्ड जटा आधमषैः।।
उद्दद्रक्त लिणैः वनेह शुक्त तक्र पयःतलुतैः।
केिले पिने, श्लेष्म संसष्ट
ृ े सुरसाद्ददक्षभः।।
तपत्तेन पद्मकािै वतु साल्िणाखयैः पुनः पुनः।।(As.Hr.Su.17/2-3)
• बद्धं रािौ द्ददिा मुञ्जेत् मुञ्जेत् रािौ द्ददिाकृतम्।(As.Hr.Su.17/5)
SALVANA UPANAHA
काकोल्याद्ददः सिातघ्नः सिानम्ल द्रव्यसंयुतः।
स आन्प औदकमांसवतु सिन वनेह समन्न्द्ितः।।
सुखोष्णः स्पष्टलिणः साल्िणः पररकीर्तितः।।
तेनोपनाहं कुिीत सिनदा िातरोतगणाम्।।(Su.Chi.4/14-15)
39
40
41
ETYMOLOGY
वम् उद्गारे। ( Vachaspathyam )
DEFINITION OF VAMANA
• र्त्र दोषहरणां ऊध्वहभार्गां वमन सांज्ञकां। ( Cha. Ka. 1/4)
• अपलव हपिश्लेष्प्माणौ बिाद् ऊध्वं नयेित यर््।
वमनां र्द्द्ध हवज्ञेयां मदनस्य फिां यथा।। ( Sha. Pu. 4/7)
SYNONYMS
वमथतर् वमनां वान्वर् िर्दिर् उदद्गरणां वधमैः।
प्रिर्दिक उल्िेखनां स्यार््…….।। ( Sha. Pra. 4/8)
BENEFITS OF VAMANA
• थछन्ने र्रौ पतष्प्पफिप्ररोहा यथा हवनाशां सहसा व्रजन्वर्।
र्था हृर्े श्लेश्मणण शोधनेन र्ज्जा हवकाराैः प्रशमां प्रयान्वर्।
(Su.Chi.33/13)
42
VAMAKA DRAVYA
• मदन मधतक िम्बा हनम्ब हबम्बी हवशािा
त्रपतस कतटज मूवाह दे वर्ािी कृधमघ्नां।
हवदुि दहनथचत्रा कोशव्यौ करञ्जैः
कण िवण वचा एिा सषहपा िदह नाहन।। (As. Hr. Su. 15/1)
43
VAMANOPAGA DRAVYAS
मधत मधतक कोहवदार कबतहदार नीप हवदुि हबम्बी शणपतष्प्पी सदापतष्प्पा
प्र्यलपतष्प्पा इहर् दशेमाहन वमनोपर्गाहन भवन्वर्।।(Cha. Su. 4/13)
PROPERTIES OF MADANAPHALA
मधतरां सकषाय हर्लर्कां र्दरुक्षां सकटू ष्प्ण हवज्जिां।
कफहपिहृद् आशतकारर चाहप अनपायां पवन अनतिोधम च।।
(Cha. Si.11/13-14)
MADANAPHALA SANGRAHANAM
वमनद्रव्याणाां मदनफिाहन श्रेष्ठर्मावयाचक्षर्े, अनपाधय्वार््। र्ाहन
वसवर्ग्रीष्प्मयोरवर्रे पतष्प्याश्वयतग्भ्याां मृर्गथशरसा वा र्गृह्णीयावमैत्रे मतहूर्े।
याहन पलवावय काणावय हररर्ाहन पाण्डू वय हक्रमीण्य पूर्ीवय
जवर्तजग्धावय ह्रस्वाहन;र्ाहन प्रमृज्य, कतशपतटे बध्दवा,
र्गोमयेनाथिप्य, यवर्त(बत)षमाषशाथिकतित्थमतद्गपिानामवयर्मे
हनदध्यादष्टरात्रां।अर् ऊध्वं मृदूभूर्ाहन मस्ध्वष्टर्गन्धावयतध्दृ्य शोषयेर््।
सतशतष्प्काणाां फिहपप्पथिरुध्दरेर््। र्ासाां घृर् दधध मधत
पििहवमृददर्ानाां पतनैः शतष्प्काणाां नवां किशां सतप्रमृष्ट
वाितकमरजस्कमाकण्िां पूरधय्वा स्वविन्नां स्वनतर्गतप्र्ां थशलयेषत
आसज्य सम्यक् िापयेर््।। (Cha. Ka.1/13)
44
CONTRAINDICATIONS OF VAMANA
क्षर् क्षीण अहर्िूि अहर्कृश बािवृध्द दुबहि श्रावर् हपपाथसर्
क्षतधधर् कमह भाराध्वाहर् उपवास मैथतन अध्ययन व्यायाम थचवर्ा
प्रसलर् क्षाम र्गर्भिणी सतकतमार सांवृर्कोष्ठ दुश्िदह न ऊध्वहरलर्हपि
प्रसलर् िर्दिैः ऊध्वहवार् आिाहपर् अनतवाथसर् हृद्रोर्ग उदावर्ह
मूत्राघार् प्िीह र्गतल्म उदर अष्ठीिा स्वरोपघार् हर्धमर थशरैः
शङखकणाहणक्ष शूिार्ाहैः ।। (Cha. Si. 2/8)
45
VAMANA VYAPAT
आध्मानां पररकर्र्िश्च स्रावो हृद्गात्रयोग्रहहैः।
जीवादानां सहवभ्रांशैः स्र्म्भैः सोपद्रवैः लिमैः।।
अयोर्गाद् अहर्योर्गाच्च दशैर्ा व्यापदो मर्ाैः ।। (Cha. Si. 6/29-30)
46
47
ETYMOLOGY
ररथचर् धार्त, हव + हनच् + ल्यतट् प्र्यय्
DEFINITION
• र्त्र दोष हरणां........... अधोभार्गां हवरेचन सांज्ञकां ;उभयां
वा शरीरमि हवरेचनार्् हवरेचन सांज्ञाां िभर्े।
(Cha. Ka. 1/4 )
BENEFITS OF VIRECHANA
VIRECHANA KARMUAKATA
र्त्रोष्प्ण-र्ीक्ष्ण-सूक्ष्म-व्यवाधय-हवकाशीवयौषधाहन स्ववीयेण
हृदयमतपे्य धमनीरनतसृ्य िूिाणत स्रोर्ोभ्यैः केविां शरीरर्गर्ां
दोषसांघार्ां आग्नेय्वाद् हवष्प्यवदयन्वर्, र्ैक्ष्ण्याद् हवत्किवद्न्वर्, स
48
VIRECHANOPAGA DRAVYAS
द्राक्षा काश्मयह परूषक अभय आमिक हबभीर्क कतवि
बदर ककहन्धत पीिूनीहर् दशेमाहन हवरेचनोपर्गाहन भवन्वर्I
(Cha. Su. 4/13)
• Rechana
हवपलवां यदपलवां वा मिादद द्रवर्ाां नयेर््।।
रेचय्यहप र्र्् ज्ञेयां रेचनां हत्रवृर्ा यथा।(Sha. Pu. 4/6)
49
TIME OF ADMINISTRATION
श्लेष्प्म कािे र्गर्े ज्ञा्वा कोष्ठां सम्यक् हवरेचयेर््।(As.Hr.Su.18/31)
INDICATION OF VIRECHANA
हवरेकसाध्या र्गतल्माशोहवस्फोट व्यङ्गकामिाैः।
जीणहज्वरोदर र्गरिर्दि प्िीह हिीमकाैः।।
हवद्रधधस्स्र्धमरां काचैः स्यवदैः पलवाशयव्यथा।
योहनशतक्राश्रया रोर्गाैः कोष्ठर्गाैः कृमयो व्रणा:।।
वार्ास्रमूध्वहर्गां रलर्ां मूत्राघार्ैः शकृद्ग्रहैः।
वम्याश्च कतष्ठमेहाद्याैः………(As. Hr. Su 18/8-9)
CONTRAINDICATIONS
…………………………….न र्त रेच्यो नवज्वरी।
अल्पाग्ग्न अधोर्गहपिास्र क्षर्पायत अहर्साररणैः|
सशल्यािाहपर् क्रूरकोष्ठ अहर्स्स्नग्ध शोहषणैः।।(As.Hr.Su.18/10-11)
50
• हृ्कतक्ष्यशतद्द्धररुथचरु्लिेशैः श्लेष्प्महपियोैः।।
कण्डू र्विदाहैः हपदटकाैः पीनसो वार्हवड् ग्रहैः।
अयोर्गिक्षणम्.............।(As.Hr.Su.18/38)
VIRECHANA VYAPAT
आध्मानां पररकर्र्िश्च स्रावो हृद्गात्रयोग्रहहैः।
जीवादानां सहवभ्रांशैः स्र्म्भैः सोपद्रवैः लिमैः ।।
अयोर्गादहर्योर्गाच्च दशैर्ा व्यापदो मर्ाैः ।।(Cha.Si.6/29-30)
52
PARIHARYA VISHAYA
प्रवार्सेवाशीर्ाम्बत स्नेहाभ्यङ्गमजीणहर्ाां।
व्यायामां मैथन
त ां चैव न सेवेर् हवरेथचर्ैः ।।(Sha.utt.4/46-47)
53
ETYMOLOGY
वस् आिादने।
DEFINITION OF BASTI
• बस्स्र्ना दीयर् इहर् बस्स्र्ैः । (As. Hr. Su. 19/1,Arunadatta)
• बस्स्र्ना दीयर्े बसस्र्ि वा पूवहमववे्यर्ो बस्स्र्ैः |
(As. San. Su. 28/2)
• बस्स्र्णभैः दीयर्े यस्मार्् र्स्माद् बस्स्र्ररहर् स्मृर्ैः।
( Vangasena, Bha. Pra, Sha.Utt. 5/1)
• नाणभप्रदे शां कदटपाश्वहकतक्क्षि र्ग्वा शकृिोषचयां हविोड्य।
सांस्नेह् कायां सपतरीषदोषैः सम्यक् सतखेनैहर् च यैः स बस्स्र्ैः ।।
(Cha. Si. 1/40)
54
ACTION OF BASTI
र्त्र स्नेहादीनाां कमहणाां बस्स्र्कमह प्रधानर्ममाहुराचायाहैः। कस्मार््
अनेककमहकर्वाद् बस्र्ेैः। इह खित बस्स्र्नाहनहवध द्रव्य-सांयोर्गाद्
दोषाणाां सांशोधन सांशमन सांग्रहणाहन करोहर्,क्षीणशतक्रां
वाजीकरोहर्, कृशां बृांहयहर्, िूिां कशहयहर्, चक्षतैः प्रीणयहर्, विी –
पथिर्मपहन्वर्, वयैः िापयहर्।। ( Su. Chi. 35/3)
BASTINETRA DOSHA
ह्रस्वां दीघं र्नत िूिां जीणं थशथथिबन्धनां।
पाश्वहत्किद्रां र्था वक्रमष्टौ नेत्राणण वजहयेर््।। (Cha. Si. 5/4)
55
56
KARMA BASTI
प्राक् स्नेह एकैः पञ्चावर्े द्वादश आिापनाहन च।
स अनतवासनाहन कमेवां बस्र्यैः तत्रिशर्् ईररर्ाैः।। (As. Hr.Su 19/63)
KALA BASTI
कािैः पञ्चदशैको अत्र प्राक् स्नेहो अवर्े त्रयस्र्था।
षट् पञ्च बस्स्र् अवर्ररर्ाैः…..।।(As. Hr.19/64)
57
58
ORDER OF MIXING
माणक्षकां िवणां स्नेहां कल्कां लवाथम् इहर् क्रमार््।
आवपेर् हनरूहाणामेष सांयोजने हवधधैः।। (As. Hr. Su. 19/45)
SAMEEKSHYA BHAVA
समीक्ष्य दोषौषध दे शकाि सा्म्याग्ग्न स्वादद वयोबिाहन।
बस्स्र्ैः प्रयतलर्ो हनयर्ां र्गतणाय स्यार्् सवहकमाहणण च थसद्द्धमन्वर्।।
(Cha. Si. 3/6)
61
MADHUTAILIKA BASTI
यस्मान् मधत च र्ैिां च प्राधावयेन प्रदीयर्े।
माधतर्ैथिक इ्येवां णभषस्ग्भैः बस्स्र्ैः उच्यर्े।। (Su. Chi. 38/114)
62
YAPANA BASTI
यापनश्च बस्र्य: सवह कािां दे या:। (Cha. Si. 12/16)
MANAGEMENT OF COMPLICATIONS
अररष्ट क्षीर सीध्वाद्या र्त्रेष्टा दीपनी हक्रया। (Cha. Si.12/31)
YUKTHARADHA BASTI
रथेष्प्वहप च यतलर्ेषत हस्यश्वे चाहप कत्कल्पर्े।
यस्मान्न प्रहर्हषद्धो अयमर्ो यतलर्रथैः स्मृर् :।। (Su. Chi 38/115)
64
VAITARANA BASTI
पिशतत्कलर्कषहकतडवैरम्िीर्गतडथसन्धतजवमर्गोमूत्रैैः।
र्ैियतर्ो अयां वस्स्र्ैः शूिानाहामवार्हरैः।।
वैर्रणैःक्षारवस्स्र्भतहलर्े चाहप प्रदीयर्े।।(Chakradatta. 73/32)
LEKHANA BASTI
हत्रफिालवाथर्गोमूत्र क्षौद्रक्षार समायतर्ाैः।
ऊषकाददप्रर्ीवापा बस्र्यो िेखनाैः स्मृर्ाैःI। (Su. Chi. 38/82)
KSHARA BASTI
सैन्धवाक्षां समादाय शर्ाह्वाक्षां र्थैव च।
र्गोमूत्रस्य पिावयष्टावत्कम्िकायाैः पिद्वयम्।।
र्गतडस्य द्वे पिे चैव सममािोट्य य्नर्ैः।
वस्त्रपूर्ां सतखोष्प्णश्च वसस्र्ि दद्याहद्वचक्षणैः।।
शूिां हवट् सङ्गां अनाहां मूत्रकृच्छ्रश्च दारुणां।
कृधम उदावर्ह र्गतल्मादीन् सद्यो हवयाधन्नषेहवर्ैः।।(Chakradatta 73/29-31)
65
66
ANUVASANOPAGA DRAVYAS
रास्ना सतरदारुहबल्व मदन शर्पतष्प्पा वृश्चीर पतननहवा श्वदां ष्ट्राग्ग्नमन्थ
श्योनाका इहर् दशेमावयनतवासनोपर्गाहनभवन्वर्।।(Cha.su.4/13)
AYOGA LAKSHANA
अध: शरीरोदर बाहु पृष्ठ पाश्वेषत रुक् रूक्षखरां च र्गात्रां।
ग्रहश्च हवण्मूत्रसमीरणानाां असम्यर्गेर्ावयनतवाथसर्स्य।। (Cha. Si.1/45)
ATIYOGA LAKSHANA
हृल्िास मोह लिम साद मूिाह हवकर्र्िका चा्यनतवाथसर्स्य।
(Cha.Si.1/46)
67
MATRA BASTI
ह्रस्वयाैः स्नेहमात्रया मात्राबस्स्र्ैः समो भवेर््।(Cha. Si. 4/53)
UTTARA BASTI
DEFINITION
…………..स हनरूहादुिरमतिरेण वा मार्गेण दीयर्े इ्यतिर
बस्स्र्:।।(As. San. Su 28/10)
68
PARIHARYA VISHAYA
अ्यासनिानवचाांथस यानां स्वप्नां ददवा मैथतनवेर्गरोधान्।
शीर्ोपचार आर्प शोक रोषाां ्यजेद ् अकािाहहर् भोजनां च।
(Cha. Si.1/54)
69
DEFINITIONS
• नासायाां दीयर्े इहर् नस्यां | (Adamalla)
• नासायाां प्रणीयमानां औषधां नस्यां |(As. Sam. Su.29/2)
• औषध औषध थसद्धो वा स्नेहो नाथसकाभ्याां दीयर् इहर् नस्यां|
(Su.Chi.40/21)
70
CLASSIFICATION OF NASYA
• नावनां च अवपीडश्च ध्मापनां धूम एव च |
प्रहर्मशहश्च हवज्ञेयां नस्र्ैः कमह र्त पञ्चधा || (Cha. Si.9/89)
• स्नेहनां शोधनां चैव हद्वहवधां नावनां स्मृर्ां |
शोधन: स्र्म्भनश्च स्यार्् अवपीडो हद्वधा मर्:||(Cha. Si. 9/90)
• हवरेचनां बृहणां च शमनां च हत्रधा अहप र्र्् |(As. Hr. Su.20/2)
• औषध औषध थसद्धो वा स्नेहो नाथसकाभ्याां दीयर् इहर् नस्यां|
र्र्् हद्वहवधां थशरोहवरेचनां स्नेहनां च |(Su. Chi.40/21 )
71
GENERAL INDICATIONS
शोषस््वहह हवशेषस्र्त थशरोदवर् मवयास्र्ांम्भ र्गिहनतग्रह
पीनस र्गिशतत्कण्डक शाितक शतक्र हर्धमर व्महरोर्ग
व्यङ्ग उपद्जथह्वका अधाहवभेदक ग्रीवास्कन्धासास्य नाथसका कणाहणक्ष
शूि मूधह कपाि थशरो रोर्ग अर्दिर् अपर्वत्रक अपर्ानक र्गिर्गण्ड
दवर्शूि हषहचाि अणक्षराज्य अबतहद स्वरभेद वाक् ग्रह र्गद्गद
क्रथनादया उध्वहजत्रतर्गर्ाश्च वार्ादद हवकार पररपलवाश्च एर्ेषत
थशरोहवरेचनां प्रधानर्मां इ्यतलर्ां ,र्द्वर्् च उिमाङ्गां अनतप्रवहवश्य
मतञ्जा ईहषकाां इवासलर्ाां केविां हवकारकरां दोषां अपकषहहर् ||
(Cha. Si. 2/22)
CONTRAINDICATIONS OF NASYA
अथशरो हवरेचनाहाहस्र्त अजीणह भतलर् भलर् पीर् स्नेह मद्य र्ोय
पार्तकाम: स्नार्थशरा: स्नार्तकाम: क्षतर्् र्ृष्प्णा श्रमार्ह मि मूर्च्ििर्
शस्त्र दण्डहर् व्यवाय व्यायाम पानलिावर् नवज्वर शोकाणभर्प्र्
हवररलर् अनतवाथसर् र्गर्भिणी नवप्रहर्श्यायायार्ाह अनृर्ौ दुर्दिने
चेहर्||(Cha. Si.2/20)
NAVANA NASYA
स्नेहनां शोधनां चैव हद्वहवधां नावनां स्मृर्ां |(Cha. Si. 9/90)
72
SHODHANA NASYAM
74
75
DEFINITION
• कल्कीकृर्ार्् औषधाद्य: पीहडर्ो हन:सृर्ो रसैः |
स अवपीड: समतद्द्धष्ट र्ीक्ष्णद्रव्य समतद्भव:||(Sha. Utt.8/12)
• कल्काद्यैरवपीडस्र्त स र्ीक्ष्णैमूहद्धह र्विरेचन: |(As. Hr. Su. 20/7)
• अवपीड्य यत्र कल्कादीहन दीयवर्े इ्यवपीड: |
(Cha. Si. 9/90.Chakrapani)
• चर्त: षडष्ठ हबवदु प्रमाणां हीन अहर्मात्रासत अवपीडां दद्यार््|
(Dalhana.Su.Chi.40/44-45)
TYPES OF AVAPEEDANA
शोधन स्र्म्भनश्च् स्यार्् अवपीडश्चा हद्वधा मर्ा| (Cha. Su .9/90)
PRADHAMANA NASYA
र्र्् षडङ्गु िया नाड्य धमेच्चण
त ह मतखेन र्त |
हवररलर् थशरसां र्ूष्प्णां पायधय्वा अम्बत भोजयेर्् || (Cha. Si. 9/107)
76
PRATIMARSHA NASYA
आशतकृर्् थचरकारर्वां र्गतणो्कषाहपकृष्टर्ा |
मशे च प्रहर्मशे च हवशेषो न भवेद्यदद |
को मशं सपररहारम् सापदां च भजेिर्: || (As.Hr.Su 20/34-35)
DOSE OF PRATIMARSHANASYA
प्रहर्मशहस्य मात्रा र्त हद्व हद्व हबवदुधमर्ा मर्ा |
प्र्येकशो नस्र्कयो: स्नेहेहर् हवहनणश्चर्ां || (Sha. Utt. 8/38)
PRATIMARSHA NASYAKALA
हनशा आहार भतलर्व अवर्ाहैः स्वप्न अध्व श्रमरेर्साम् |
थशरो अभ्यञ्जन र्गण्डू ष प्रस्रावा अञ्जन वचहसाम् |
दवर्काष्ठस्य हासस्य योज्योऽवर्ेऽसौ हद्व हबवदुकैः ||(As.Hr. Su. 20/28)
77
IMPORTANCE OF PRATIMARSHA
आजवम मरणां शस्र्: प्रहर्मषहस्र्त बस्स्र्वर्् |
मशहच्च र्गतणान् कतयाहर्् स हह हन्योपसेवनार्् ||
न चात्र यवत्रणा नाहप व्यापर्् द्वयो मशहवर्् द्वयां || (As.Hr.Su. 20/32)
SHIROVIRECHANA GANA
वेल्िा अपामार्गह व्योष दावी सतराि बीजां शैरीषां बाहहर्ां शैग्रवां च |
सारो मधतकैः सैन्धवां र्ाक्ष्यहशैिां त्रतट्यौ पृथ्वीका शोधयवर्त
उिमाङ्गम्|| (As. Hr. Su. 15/4)
SHIROVIRECHANOPAGA GANA
ज्योहर्ष्प्मर्ी क्षवक मररच हपप्पिी हवडङ्ग थशशत सषहप
अपामार्गहर्ण्डत ि श्वेर्ा महाश्वेर्ा इहर् दशेमाहन थशरोहवरेचनोपर्गाहन
भवन्वर् || (Cha.Su.4/13)
78
TARPANA NASYA
DEFINITION
यदुलर्ां मधतरस्कन्धे भेषजां र्ेन र्पहणां | (Cha. Si. 9/97)
BHRUMANA NASYA
SHAMANA NASYA
शमनां नीथिका व्यङ्ग केश दोष अणक्ष राद्जषत || (As.Hr Su. 20/4)
80
ASAMYAK LAKSHANA
आहवशतद्ध: स्वरो यस्य कण्िश्च सकफो भवेर्् |
स्स्र्धमर्ो मस्र्कश्चैवां अपीर्ां धतममाददशेर्् || (Cha. Su. 5/53)
ATIYOGA LAKSHANA
र्ाित मूधाह च कण्िश्च शतष्प्यर्े पररर्प्यर्े ॥
र्ृष्प्यर्े मतह्र्े जवर्त रलर्ां च स्त्रवर्ेऽधधकम् ।
81
MANAGEMENT
अजीणे भोजने भतलर्े र्ोये पीर्े अथ दुर्दिने ।
प्रहर्श्याये नवे स्नार्े स्नेहपाने अनतवासने।।
नावनां स्नेहनां रोर्गान् करोहर् श्लैस्ष्प्मकान् बहून् ।
र्त्र श्लेष्प्महरैः सवहस्र्ीक्ष्णोष्प्णाददर् हवधधर्हिर्ैः ।।
(Cha.Si. 9/111-112)
PARIHARA VISHAYA
अ्यासन िानवचाांथस यानां स्वप्नां ददवा मैथतनवेर्गरोधान् ।
शीर्ो उपचार आर्प शोक रोषाांस््यजेदकािा अहहर् भोजनां च ||
(Cha. Si.1/54)
82
DEFINITION
रलर्स्य मोक्षणां रलर् मोक्षणां |(Sha. Ka. Dru )
DEFINITION OF RAKTA
रसञ्जने र्ेन रञ्जन: रार्ग वणह यतलर्:|
रार्गकृ्वा धार्त: रलर्ां इ्यथो भवहर् ||
NIRUKTI OF RAKTA
र्े एर्े शरीधारणाद् धार्व इ्यतच्यवर्े ||(Su. Su. 14/20)
IMPORTANCE OF RAKTA
दे हस्य रुधधरम् मूिां रुधधरेणैव धायहर्े|
र्स्माद् य्नेन सांरक्ष्यां रलर्म् जीव इहर् त्किहर्||(Su. Su.14/44)
83
RAKTAPRADOSHAJA VIKARAS
कतष्ठ वीसपह हपडका रलर्हपिां असृग्दर:|
र्गतद मेढ्र आस्यपाकश्च प्िीहा र्गतल्मो अथ हवद्रधध:||
नीथिका कामि व्यङ्ग हपप्प्िव: हर्िकािका:|
दद्रु चमहदिां णश्वत्रां पाम कोि अस्रमण्डिां ||(Cha. Su.28/11-12)
84
INDICATIONS OF RAKTAMOKSHANA
हवसपहहवद्रधधप्िीहर्गतल्माग्ग्नसदनज्वरान् |
मतखनेत्रथशरोरोर्गमदर्ृड्िवणास्यर्ा:||
कतष्ठ वार्ास्रहपिास्रकट् वम्िोदद्गरणभ्रमान् |
शीर्ोष्प्णस्स्नग्धरूक्षाद्यैरुपक्रावर्श्चा ये र्गदा ||
सम्यलसाध्या न थसध्यन्वर् र्े च रलर्प्रकोपजा:|(As. Hr. Su. 27/2-4)
CONTRAINDICATIONS OF RAKTAMOKSHANA
बाि िहवर रूक्ष क्षर्क्षीण भीरु पररश्रावर् मद्यपा अध्व स्त्रीकर्शिर्ा
वधमर्ा हवररलर् आिाहपर् अनतवाथसर् जार्गररर् लिीब कृश
र्गर्भिणीनाां कास श्वास शोष प्रवृद्धज्वर आक्षेपक पक्षाघार् उपवास
हपपासा मूिह प्रपीहडर्ानाां च थसराां न हवद्येर््||(Su. Sha.8/3)
85
JALOUKA
जिमासामायतररहर् जिायतका:, जिमासामोक इहर् जिौकस:||
(Su. Su.13/9)
TYPES OF JALOUKA
• र्त्र सहवषा:कृष्प्णा कबतहरा अिर्गदाह इवद्रायतधा सामतदद्रका
र्गोचवदना चेहर् |(Su. Su. 13/11)
• अथ हनर्विषा: कहपि हपङ्गिा शङ् कमतखी मतहषका
पतण्डरीकमतखी सावररका चेहर् |(Su. Su.13/12)
86
अिर्गदह
• रोमशा महापाश्वाह कृष्प्णमतखी अिर्गदाह |(Su. Su.13/11)
इवद्रायतध
• इवद्रायतधवद् ऊध्वहराद्जणभ: थचत्रा इवद्रायतधा |(Su. Su.13/11)
सामतदद्रक
• ईषदथसर् पीहर्का हवथचत्र पतष्प्पाकृहर् थचत्रा सामतदद्रका|
(Su. Su.13/11)
र्गोचवदन
• र्गोवृष्प्णवद् अधोभार्गे हद्वधाभूर् आकृहर्रणतमतखी
र्गोचवदनेहर्| (Su. Su.13/11)
हपङ्गि
• तकिथचद् रलर्ा वृिकाय हपङ्गाशतर्गा च हपङ्गिा |(Su. Su.13/12)
87
मूहषक
• मूहषक आकृहर् वणह अहनष्टर्गन्ध च मूहषका |(Su. Su.13/12)
पतण्डरीकमतखी
• मतद्गवणह पतण्डरीक र्तल्यवक्रा पतण्डरीकमतखी|(Su. Su.13/12)
सावररक
• स्स्नग्ध् प्मपत्रवणाह अष्टादशाङ्गु ि प्रमाणा सावररका|
(Su.Su.13/12)
INDICATIONS OF JALOUKAVACHARANA
नृप आढय बाि िहवर भीरु दुबहि नारर सतकतमाराणाां अनतग्रहाथह |
परम सतकतमरोअयां शोणणर् अवसेचन उपायो अणभहोर्ो
जिौकस: || (Su. Su. 13/2)
88
POORVAKARMA
अथ जिौको अवसेक साध्य व्याधधर्ां अपवेश्य सांवेश्य वा,
हवरुक्षस्य चास्य र्मवकाशां मृद ् र्गोमय चूणैयद्यरुज: स्यार्् |
ग्रहीर्ाश्च र्ा:सषहप रजनी कल्क उदक प्रदीग्ध र्गात्री: सथिि सरक
मद्ये मतहुिहत्किर्ा हवर्गर्लिमा ज्ञा्वा र्ाभी रोर्गां ग्राहयेर्् | |
(Su. Su.13/19)
PRADHANA KARMA
• श्लक्ष्ण शतलि आद्रह हपचत प्रोर् अविन्नाां कृ्वा मतखमप
आवृणय त ार्् ;अर्गृह्णव्यै क्षीरहबवदुां वा दद्यार्् शस्त्रपदाहन व
कतवीर्; यद्येवमहप न र्गृहण्यार्् र्दा अवयाां ग्राहयेर्् ||
(Su. Su.13/19)
• यदा च हनहवशर्े अश्वखतरवद् आननम् कृ्वा उन्नम्य च स्कन्धां
र्दा जानीयाद् र्गृह्णर्् इहर्; र्गृह्णपवर्ि च आद्रह वस्त्र अविन्नाां
धारयेर्् || (Su. Su. 13/20)
PASCHAT KARMA
शोणणर्स्य योर्ग अयोर्गार्् अवेक्ष्य शर्धौर् घृर् अभ्यङ्ग;
र्र्् हपचतधारणां वा,जिौको व्रणान् मधतना अवघट्टयेर्् शीर्ाणभर्
अद्द्भ पररषेचयेद ् बस्ध्नर् वा, कषाय मधतर स्स्नग्ध शीर्ैश्च प्रदे है:
प्रददह्ाददहर् || (Su. Su. 13/23)
89
MANAGEMENT OF COMPLICATION
श्रृर्ा असृज प्रदे हाद्य: शीर्ै: स्याद् वायतकोपर्: |
स र्ोद कण्डत : शोफस्र्ां सपीष उष्प्णन
े सेचयेर्् || (As. San.Su. 35/11)
IMPORTANCE OF SIRAVYEDA
थसराव्यध थचहक्साधह सांपूणह वा थचहकत्क्सर्ां |
शल्यर्वत्रे स्मृर्ो यद् बस्स्र् काय थचहकत्क्सर्े || (Su. Sha. 8/23)
INDICATIONS OF SIRAVYADA
यथा रलर्ां अधधष्ठानां हवकाराणां हवकाररणाां |
अवयवय हह र्था दूष्प्यां कमेदां प्रथमां र्र्: || (As. San. Su. 36/4)
90
RAKTA PRAVARTAKA
र्था यथा िाभां च र्र्गर एिा शीर् थशव कतष्ठ पािा हवडङ्ग भद्रदारु
हत्रकटत क आर्गारधूम हररद्र अकाहङ्गुर नलर्माि चूणहम् असृक्
स्रावणाय || (As. San. Su. 36/9)
RAKTA SKANDHANAM
• र्था यथा िाभां च र्र्गर एिा शीर् थशव कतष्ठ पािा हवडङ्ग
भद्रदारु हत्रकटत क आर्गारधूम हररद्र अकाहङ्गुर नलर्माि चूणहम्
असृक् स्रावणाय ||(As. San. Su. 36/9)
RAKTA PACHANA
क्षौम मषी िाक्षा समतद्रफेन चूणं वा || (As.San. Su.36/9)
91
92
DURVIDHA LAKSHANA
दुर्दिने दुर्विद्धे शीर्वार्यो: अस्स्वन्ने भतलर्मात्रे स्कवद्वार्् शोणणर्ां न
स्रव्यल्पां वा स्रवहर् |मद मूिाह श्रमार्ाहनाां वार् हवण्मूत्र सहङ्गनाां|
हनद्रा अणभभूर् भीर्ानाां नृणाां नासृक् प्रवर्हर्े || (Su. Su. 14/27-28)