OJAS

&
IT’S APPLIED ASPECTS

PRESENTED BY
DR. AARATHI HARIHARAN
2ND YEAR PG SCHOLAR
DEPT. SAMHITA & SIDDHANTA
 INTRODUCTION

The Ojas is one among the dasa praanaayatana ,needed for the sustenance of life.
According to Ayurveda, Ojas is stated as cause and its effect being the resistance power-
bala.
The prime definition of Ojus – states that it is the essence present in every dhatu and is the
collective saara of all the dhatus from rasa to shukra which is mainly responsible for strength,
vigour and vitality of life.
Our physical,mental and spiritual strength totally depends on ojus which is manifested by its
own symptoms.
 NISHPATTI

• उब्ज् + असून्=ओजस्
• Ojas literally means ,vitality,vigour,luster,power, bodily strength,energy. Ojas is the essence of all seven body
components. Ayurveda scholars recognized ojas as the potent and active principle of the body that is responsible for
the strength, vigour and vitality of an individual.

SYNONYMS
Bala, Sneha, prasad, saara, rasa, mahat, dhaari, parama teja, jivashonita, shukra sara, sarva dhatu Sneha.
 DEFINITION

• तत्र रसादीनां शुक्रान्तानां धातूनां यत्परं

त॓जस्तत् खल्वोजस्तद॓व बलमित्युच्यत॓॥(Su.Sutr. 15/19)
• प्राकृ तस्तु बलं श्ल॓ष्मा विकृ तो मलं उच्यत॓।
स चैवोजः स्मृतः काय॓ स च पाप्मोपदिश्यते ॥(Cha.Su.17/117)
 PHYSIOLOGICAL ASPECTS

FORMATION:
• तत्र रसादीनां शुक्रान्तानां धातूनां यत् परं तेजस्तत् खल्वोजस्तदेव बलमित्युच्यते, स्वशास्त्रसिद्धान्तात् ||१९|
• (बललक्षणमित्यादि| परम् उत्कृ ष्टं, तेज इव तेजः, तेजो घृतं वा, घृतं यथा कृ त्स्नक्षीरस्नेहस्तथैवौजोऽपि कृ त्स्नधातुस्नेह इत्यर्थः; “यत् परं तेज इति यदुत्कृ ष्टं सारः” इत्यन्ये व्याख्यानयन्ति| तत्
खल्वोजस्तदेव बलमित्युच्यत इति, इयं चाभेदोक्तिश्चिकित्सैक्यार्था, परमार्थस्तु बलौजसोर्भेद एव; यथा भेदस्तदुच्यते- सर्वधातुस्नेहभूतस्योपचयलक्षणस्यौजसो रूपरसौ वीर्यादि च विद्यते, बलस्य तु
भारहरणादिशक्तिगम्यस्य रसवीर्यवर्णादिगुणा न विद्यन्ते, अतोऽनयोर्भेदोऽस्त्येवेति; तथाच बलौजसोर्भेदो वेदोत्पत्तावध्याये उक्तः- “प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्णौजसां च”(सू. अ. १)- इति| तन्त्रान्तरे तु
ओजःशब्देन रसोऽप्युच्यते, जीवशोणितमप्योजःशब्देनामनन्ति के चित्, ऊष्माणमप्योजःशब्देनापरे वदन्ति||१९||)
• एतच्चौजः सर्वधातुसमुदायरूपं, तेन सप्तधातुष्वेवावरुद्धमिति नाष्टमधातुत्वातिप्रसक्तिः [१] ; अत एव सुश्रुतेऽप्युक्तं - “रसादीनां शुक्रान्तानां धातूनां यत् परं तेजस्तत् खल्वोजः” (सु. सू. १५) इति|
अन्यत्राप्युक्तं - “भ्रमरैः फलपुष्पेभ्यो यथा संह्रियते मधु| तद्वदोजः शरीरेभ्यो गुणैः संह्रियते नृणाम्” इति| ‘प्रथमं जायते’ इत्यादिपाठस्तु नातिप्रसिद्धः|
• Ghee is present in dormant form in milk and can be prepared after processing , just like that Ojas is present in
every tissue of the body in a dormant form and is manifested as supreme quality after its proper metabolism.
(Su.Sa.Sutra.15/19 – Dalhana). As the nectar is formed from flowers, ojas is formed from all the body
components (Cha.Su.17/76). Thus Ojas is formed as a purest secondary component after the metabolism of
primary body components.
 SITES OF OJAS

• स्थानानि द्वादश भवन्ति तद् यथा - शोणितं मांस मेदो अस्थि मज्जा शुक्र शुक्ल स्वेद पित्तम् श्लेष्म मूत्र पुरीषाणि। (भेल)
• ओज: सर्वशरीरस्थं ॥ (शार्.पूर्व ५।१८)
 QUALITIES OF OJAS
• ओजः [१] सोमात्मकं  स्निग्धं शुक्लं  शीतं स्थिरं सरम् |
विविक्तं  मृदु मृत्स्नं च प्राणायतनमुत्तमम् ||२१|| (Su.su.15/21)
• (सोमात्मकं सौम्यम्| स्निग्धं स्नेहगुणयुक्तम्| शुक्लम् अतिश्वेतम्| यत्तु चरके - “हृदि तिष्ठति यच्छु द्धं रक्तमीषत् सपीतकम्” (सू. अ. १७)- इत्यादिश्लोके नौजस्त्रिवर्णं पठितं; तत्र हि शुद्धग्रहणेन शुक्लमुक्तम्, अतः
शुक्लपीतरक्तवर्णास्त्रय उक्ताः; अत्राप्योजसस्त्रय एव वर्णाः, येनात्र ‘शुक्रमोजः’ इति पठितं, शुक्रौजसोरभेदादपरं तैलक्षौद्रवर्णद्वयं प्राप्तं; तेनात्रापि शुक्लरक्तपीतवर्णास्त्रय एवौजस उक्ताः; न चात्र शुक्रौजसोर्भेदोऽङ्गीकर्तव्यः,
तस्मिन् सत्यष्टधातुत्वं स्यात्, तस्माद्रसादिधातुस्नेहपरम्पराहैतुकः स्नेहः शुक्रं , क्षीरस्थघृतमिवाभिन्नमोजः शुक्रे ण| अपरे शुक्लस्थाने शुक्रं पठन्ति; युक्तं चैतत् शुक्रवर्णेनैवौजोवर्णानां निर्दिष्टत्वात्| शीतं शीतवीर्यम्| स्थिरं
शरीरावयवस्थैर्यकारि| सरं प्रसरणशीलम्| अन्ये त्वत्र ‘रसं’ इति पठन्ति, ‘प्रधानरसकल्पनया मधुरम्’ इति व्याख्यानयन्ति च| विविक्तं श्रेष्ठैर्गुणैर्युक्तम्; अन्ये पुनर्विविक्तं प्रत्यग्रमाहुः, ततः प्रत्यग्रैरेवान्नादिभिराप्यायनम्|
मृदु कोमलम्| मृत्स्नं चेति पिच्छिलम्| चकाराद्गुर्वादयो गुणा अनुक्ताः समुच्चीयन्ते| प्राणानाम् अग्नीषोमादीनाम्, आयतनं स्थानम्| उत्तमं श्रेष्ठम्| तत्र बलेनेत्यादिवाक्येन स्थितौ हेतुत्वं प्रतिपादयति| देह इत्यादि| तेन
ओजसा| भवति उत्पद्यते| इदानीं प्रलये तस्यैव हेतुत्वं दर्शयन्नाह- तदभावादित्यादि| शीर्यन्ते विनश्यन्ति| अयं पाठोऽभावात् समग्रो न लिखितः||२१-२२||)

• गुरु शीतं मृदु श्लक्ष्णं बहलं मधुरं स्थिरम्|
प्रसन्नं पिच्छिलं स्निग्धमोजो दशगुणं स्मृतम्||३१|| (Cha.chi.24/31)
• हृदि तिष्ठति यच्छु द्धं रक्तमीषत्सपीतकम्|
ओजः शरीरे सङ्ख्यातं तन्नाशान्ना विनश्यति||७४||
प्रथमं जायते ह्योजः शरीरेऽस्मिञ्छरीरिणाम्|
सर्पिर्वर्णं मधुरसं लाजगन्धि प्रजायते||७५||
(भ्रमरैः फलपुष्पेभ्यो यथा सम्भ्रियते मधु|
तद्वदोजः स्वकर्मभ्यो गुणैः सम्भ्रियते नृणाम्||१||)| (Cha.su.17/73)
 PHYSICAL PROPERTIES
S.NO PARAMETER CHARACTERISTICS
:

1 Touch (Sparsha) Cold(sheeta), unctuous(snigdha), soft(mrudu), smooth(shlakshna), slimy(mrutsna),

sticky(pichila)

2 Visible form Pure white (shuddha Shukla), slightly yellowish red(ishat rakta-pita, lohita pita),
(rupa) resembling to ghee- clarified butter (sarpi varna).

3 Taste (rasa) Sweet (madhura), like honey (madhu rasa)

4 Smell (gandha) Parched cereal (laaja gandha)

5 others Heavy (guru), cherishable(Prasanna), bulky (bahala), stable (sthira), cool(somatmaka),

mobile(sara), clear or distinctly formed (vivikta).
CHARAKA SUSHRUTA VAGBHATA
Guru Somatmakam Snigdha
Sheeta Shukla Somatmakam
Mrudu Sara Ishat lohita peetakam
Shlakshana Vivikta
Bahala Mrutsna
Madhuhra Pranayatanam uttamam
Sthira
Prasanna
Picchila
Snigdha
CHARACTERS

• येनौजसा वर्तयन्ति प्रीणिताः सर्वदेहिनः [१] |
यदृते सर्वभूतानां जीवितं नावतिष्ठते||९||
यत् सारमादौ गर्भस्य यत्तद्गर्भरसाद्रसः [२] |
संवर्तमानं [३] हृदयं समाविशति यत् पुरा [४] ||१०||
यस्य [५] नाशात्तु नाशोऽस्ति धारि यद्धृदयाश्रितम् [६] |
यच्छरीररसस्नेहः प्राणा यत्र प्रतिष्ठिताः||११||
तत्फला बहुधा [७] वा ताः फलन्तीव(ति) महाफलाः|१२| (Cha.su.30/9)
 TYPES OF OJAS
• Ojas is present in two forms: 1. PARA OJAS (Supreme form)
2. APARA OJAS (Mediocre)
तत् परस्यौजसः स्थानं तत्र चैतन्यसङ्ग्रहः|
हृदयं महदर्थश्च तस्मादुक्तं  चिकित्सकैः [१] ||७||
तेन मूलेन महता महामूला मता दश|
ओजोवहाः शरीरेऽस्मिन् विधम्यन्ते समन्ततः||८||
तच्चापि परापर भेदेन द्विविधं,तत्रयत्,परमष्टबिन्दुकं तदह्रुदि तिष्ठति, यन्तु ततो बहु तदपरं शरीरं प्रीणयति॥(Chakr.Su,Su,15/27)
सकलशरीरव्यपिनस्तस्य षड्बिन्दुकस्य विशेषेण ह्रदयं स्थानम्।।( Arunadutta, a.h.Sutra 11/37)
ह्र्दयस्थमपि व्यापि तत्परं जीवितास्पदम्।(A,sang. Su.19/37)
The Supreme form (Para Ojas) is the most important component responsible for the vitality of life. Its quantity in the body is measured a 8
drops. It is located in the heart . It is generally stable in the body in an equilibrium state. Destruction of this component can cause death.
The mediocre form (Apara ojas) is formed during the metabolism of each dhatu. Its quantity in the body is measured as half Anjali. It is
present in all body components and manifests in the form of the essence of dhatu.
ईषदित्यल्पप्रमाणं, तेनाष्टबिन्दुकमोज इति दर्शयति| यदुक्तं  तन्त्रान्तरे- “प्राणाश्रयस्यौजसोऽष्टौ बिन्दवो हृदयाश्रयाः” इति| एतच्चाष्टबिन्दुकं  परमोजो ज्ञेयम्, अर्धाञ्जलिपरिमाणं तु यदोजस्तदप्रधा
नं; यच्छारीरे वक्ष्यति- “तावच्चैव श्लैष्मिकस्यौजसः प्रमाणम्” (शा. ७) इत्यनेन;
 LOCATION
• Para ojas (supreme form ) is located in the Hridaya. The Apara ojas is present all over the body. Ancient scholars
like Bhela has specified twelve sites as the location of Ojas. These include seven body components(dhatu), three
metabolic wastes(mala), and two doshas(pitta and kapha.) (Bhela Sa su 12).
• तत् परस्यौजसः स्थानं तत्र चैतन्यसङ्ग्रहः|
हृदयं महदर्थश्च तस्मादुक्तं चिकित्सकैः [१] ||७||(Cha.Su.30/7)
• “हृदि तिष्ठति यच्छु द्धं रक्तमीषत्सपीतकम्” (सू. १७) इति, तन्त्रान्तरेऽप्युक्तं - “प्राणाश्रयस्यौजसोऽष्टौ बिन्दवो हृदयाश्रिताः” इति; किञ्च, सति हि परे चापरे
चौजसि ‘परस्य’ इति विशेषणं सार्थकं भवति, नत्वेकरूपे| अर्धाञ्जलिपरिमितस्यौजसो धमन्य एव हृदयाश्रिताः स्थानम्| (Chakrapani)
• तच्चापि परापर भेदेन द्विविधं , तत्रयत् परमष्टबिन्दुकं तदह्र्दि तिष्ठति, यन्तु ततो बहु तदपरं शरीरं प्रीणयति॥ (Su.Su.15/27, Chakrapani)
 FUNCTIONS OF OJAS
ओजस्तु तेजो धातूनाम् शुक्रान्तानाम् परं स्म्र्तं
ह्र्दयस्थमपि व्यापि देहस्थिति निबन्धनं ॥

स्निग्धं सोमात्मकं शुद्धमीषल्लोहितपीतकं ।

यन्नाशो नियतं नाशो यस्मिंस्तिष्ठति तिष्ठति ॥
निष्पद्यन्ते यतो भावात् विविधा देहसंस्रया:॥(A.hr.11/36)
The prime and most important function of the ojas is to maintain vitality and sustaining the integrity of life. Any deviation or depletion in
the normal quantity and quality of ojas leads to serious health complications and death.
It is responsible for providing nutrition and increasing the immune strength of the body.
Due to the presence of normal ojas , all the external and internal senses including the mind do their functions properly. Thus ojas is
respionsible for sensory functions and perception of knowledge.
 ABNORMALITIES OF OJAS
तस्य [१] विस्रंसो व्यापत् क्षय इति (त्रयो दोषाः;) लिङ्गानि [२]
भवन्ति सन्धिविश्लेषो गात्राणां सदनं दोषच्यवनं क्रियासन्निरोधश्च विस्रंसे,
स्तब्धगुरुगात्रता वातशोफो वर्णभेदो ग्लानिस्तन्द्रा निद्रा च व्यापन्ने,
मूर्च्छा मांसक्षयो मोहः प्रलापो मरणमिति च क्षये ||२४||(SU.SU.15/24)

विस्रंसः स्थानाच्च्युतिरभिघातादिभिरेव| व्यापदन्यथापत्तिः, सा दुष्टदोषदूष्यसंसर्गात्| क्षयः स्वप्रमाणात् शोकध्यानक्षयादिभिः| ‘लिङ्गानि व्यापन्नस्य भवन्ति’ इति के चित् पठन्ति; व्यापन्नस्य
दोषदूषितस्य| विस्रंसादीनामोजःक्षयभेदानां किं लिङ्गमित्याह- सन्धिविश्लेष इत्यादि| सन्धिविश्लेषः सन्धीनां विषटनम्| दोषच्यवनं स्वस्थानाद्वातादीनां भ्रंशः, अन्ये “दोषैः कृ त्वा च्यवनमोजसः” इति
वदन्ति, “दोषच्यवनं मलानां च्यवनम्” इति के चित्| क्रियाणां कायवाङ्मानसीनां सन्निरोधः; “क्रियाशब्दाग्रे नञ् लुप्तो द्रष्टव्यः; नञ् ईषदर्थे, तेन क्रियाणामीषत्सन्निरोधः” इत्यन्ये व्याचक्षते|
चकाराद्बलस्य प्राकृ तकर्महानिः| एवं व्यापत्तौ क्षये च चकारप्रयोजनम्| एतानि विस्रंसे लिङ्गानि भवन्तीति योज्यम्| स्तब्धगुरुगात्रतेति स्तब्धगुरुभ्यां गात्रतेति सम्बध्यते; स्तब्धगात्रता
जान्वादेरनमनसामर्थ्यम्| वर्णभेदो गौरादिवर्णान्यत्वम्| ग्लानिः अप्रहर्षः| तन्द्रा इन्द्रियार्थेऽकर्मण्यता| व्यापन्ने ‘लिङ्गानि भवन्ति’ इत्यनुवर्तते| मूर्च्छेत्यादि मूर्च्छा विज्ञानेन्द्रियनिरोधः| मोहः वैचित्त्यम्|
प्रलापः असम्बद्धभाषणम्| क्षये ‘लिङ्गानि भवन्ति’ इत्यनुवर्तते||२४||
 OJO VISRAMSA
• विश्लेषसादौ गात्राणां दोषविस्रंसनं श्रमः ||२५||
अप्राचुर्यं क्रियाणां च बलविस्रंसलक्षणम् [१] | (Su.su.15/28)

भवन्ति सन्धिविश्लेषो गात्राणां सदनं दोषच्यवनं क्रियासन्निरोधश्च विस्रंसे,

विस्रंसः स्थानाच्च्युतिरभिघातादिभिरेव ||(su.su15/24)
 OJO VYAPAT

• स्तब्धगुरुगात्रता वातशोफो वर्णभेदो ग्लानिस्तन्द्रा निद्रा च व्यापन्ने,(su.su.15/24)

• व्यापदन्यथापत्तिः, सा दुष्टदोषदूष्यसंसर्गात् |
• गुरुत्वं स्तब्धताऽङ्गेषु ग्लानिर्वर्णस्य भेदनम् ||२६||
• तन्द्रा निद्रा वातशोफो बलव्यापदि लक्षणम् |(Su.su.15/26)
 OJO KSHAYA
1.OJO KSHAYA
अभिघातात्क्षयात्कोपाच्छोकाद्ध्यानाच्छ्र मात्क्षुधः [१] |
ओजः सङ्क्षीयते ह्येभ्यो धातुग्रहणनिःसृतम् |
तेजः समीरितं तस्माद्विस्रंसयति देहिनः ||२३|| (Su.su.15/28)
निबन्धसङ्ग्रह व्याख्या (डल्हण कृ त)
इदानीमभिघातादिभिर्हेतुभिरोजसः क्षयं निर्दिशन्नाह- अभिघातादित्यादि| एभ्योऽभिघातादिहेतुभ्यः| धातुग्रहणमिति धातवो गृह्यन्ते यैस्तानि धातुग्रहणानि धातुवाहीनि स्रोतांसि,
तेभ्यो निःसृतं निर्गतं सर्वधातुस्नेहपरम्परारूपेण; अथवा धातुग्रहणं हृदयं धातुवहस्रोतसां स्थानत्वात्, तस्माद्धृदयान्निःसृतं, स्रोतसो मुखैरेव| अन्यैस्तु हृदयमेव धातून् गृह्णातीति
धातुग्रहणशब्देनैव हृदयमुच्यते| तेजः पित्तं, समीरितं सम्यक्प्रेरितं ‘वातेन’ इति शेषः| तस्मात् हृदयात्; विस्रंसयति च्यावयति||२३||
मूर्च्छा मांसक्षयो मोहः प्रलापोऽज्ञानमेव च ||२७||
पूर्वोक्तानि च लिङ्गानि मरणं च बलक्षये |२८| (Su.su.15)
मूर्च्छा मांसक्षयो मोहः प्रलापो मरणमिति च क्षये ||२४||
क्षयः स्वप्रमाणात् शोकध्यानक्षयादिभिः|
• ओज: क्षीयते कोपक्षुद्ध्यन शोकस्रमादिभि:॥

बिभेति दुर्बलोऽभीक्षणम् ध्यायति व्यथितेन्द्रिय:।

दु:छायो दुर्मनो रूक्षो भवेत् क्षामश्च तत्क्षये॥ (Ash.hr.11/39)

• बिभेति दुर्बलोऽभीक्ष्णं ध्यायति व्यथितेन्द्रियः|
दुश्छायो दुर्मना रूक्षः क्षामश्चैवौजसः क्षये||७३|| (Cha.su.17/73)
S.NO; OJO VISRAMSA OJO VYAPAT OJO KSHAYA
1. Feeling of looseness and Feeling of stiffness and rigidity Fainting or unconsciousness
displacement in joints or in body (stabdha guru gatrata) (murccha)
synapses (sandhi vishlesha)
2. Fatigue (gatra sadanam) Unstable swelling due to Emaciation and muscle wasting
vitiation of vata dosha (vata (mamsa kshaya)
sopha)
3. Migration of vitiated dosha Abnormal change in normal Confusion (moha)
to other sites (dosha complexion (varna bheda)
chyavanam)
4. Impairment and blockage of Lassitude (glani) Delirium (pralapa)
all functions in body and
mind (kriya sannirodha)
5. ------------ Drowsiness (tandra) Death (marana)
6. -------------- Excess sleepiness (nidra) --------------
 BALA-OJAS-KAPHA
• प्राकृ तस्तु बलं श्लेष्मा विकृ तो मल उच्यते|
स चैवौजः स्मृतः काये स च पाप्मोपदिश्यते||११७||(Cha.su.17/117)
• सर्वधातूनां स्नेहमोज: क्षीरे घ्रुतमिव तदैव बलमिति। (भ.प्र)
• शुक्रस्य सारमोज:। अत्यन्त शिद्धतया चास्मिन्मलाभव:॥(अ.सं.शा.६।७३)

• न च सर्वाणि शरीराणि व्याधिक्षमत्वे समर्थानि भवन्ति|

व्याधिसहानीति व्याध्युत्पादकप्रतिबन्धकानि| (Cha.su 28.chakr)
 BALA
• त्रिविधं बलमिति- सहजं, कालजं, युक्तिकृ तं च|
सहजं यच्छरीरसत्त्वयोः प्राकृ तं, 

• कालकृ तमृतुविभागजं वयःकृ तं च, 

• युक्तिकृ तं पुनस्तद्यदाहारचेष्टायोगजम्||३६|| (Cha.su.11/36)

(युक्तिः आहारचेष्टयोः सम्यक्  शरीरेण योजना| सत्त्वं मनः, मनसो बलं वा यत् ‘उत्साह [१
] ’ उच्यते| प्राकृ तमिति जन्मादिप्रवृत्तं प्राकृ तधातुवृद्ध्या हेत्वन्तरनिरपेक्षं वृद्धं, दृश्यन्ते हि के चित् स्वभावादेव बलिनो दुर्बलाश्च के चित्| ऋतुविभागजम् “आदावन्ते च दौर्बल्यं” (सू

.अ.६) इत्याद्युक्तम्| आहारस्य मांससर्पिरादेः, चेष्टाया उचितविश्रामव्यायामादेर्योग आहारचेष्टायोगः; अन्ये तु योगशब्देन रसायनप्रयोगं ग्राहयन्ति||३६||)
 IMPORTANCE OF OJAS
• Ojas is responsible for the vitality of the body throughout life.(Su.Su 15/21).
• It is superior among all sites of vitality.(Cha.Su.28),(Cha.Sa.7/9).
• In gestational life, it is responsible for the vitality of the foetus. It becomes unstable in the 8th month of gestation leading
to uncertainity of labour. Therefore , its stability is of utmost importance for full-term birth.
• Ojas is important for maintaining the superior quality of dhatu sara. Hence it is directly related to superior functions of all
tissues in the body.
• Ojas is responsible to maintain immunity (vyadhikshamatva). It is responsible for the preservation of health and
prevention of diseases. It also plays a vital role in combating disease pathogens if the disease occurs.
• Dosha is unable to carry functions without the presence of ojas.(Ash.sa.su.19/36).
• Quantitative and qualitative depletion of ojas can cause death.(Ash.hrd.su.11/38).
 ROLE OF OJAS AS VITIATED FACTOR IN DISEASES
The three stages:
1.Displacement of ojas from its own site(ojo visramsa)
2. Qualitative deterioration(ojo vyapat)
3. Depletion of quality and quantity (Ojo kshaya)
Are increasingly severe and harmful leading to death. These three stages are considered as three categories of immune disorders viz.,Ojo
vyapat as immune aberrations and allergies, ojo visramsa as a state of dislodged immunity and auto- immune disorders.,ojo kshaya as a
state of immune deficiency.
In obstinate urinary diseases (prameha vyadhi), ojas is one among the ten vitiated factors (dushya).(Cha.chi.6/8)
Madhumeha is caused when the ojas is taken to urinary bladder from its own site by the vitiated vata dosha.(cha.sa.ni.4/37). This condition is
incurable due to its severity,susceptibility to complications and contradictory treatment .(Cha.ni.6/38).
Depletion of ojas (kshaya) is observed due to the obstruction of samana vata by vitiated vyana vata. The other features observed are
muurcha, tandra, pralapa, angasaada, agni and ojo kshaya,.
 PRSERVATION OF OJA & TREATMENT OF ITS
DISORDERS
• The treatment measures of pacification of vata and pitta dosha and enhancement of kapha dosha are applied to
preserve the quality of oja and treatment of its disorders.
• Dietary regimens like ghee, cow milk, meat soup processed with jeevaniya gana dravyas are beneficial in enhancing
the ojas.
• जीवनीयौषधक्षीररसाद्यास्तत्र भेषजम्।
ओजोविव्र्द्धौ देहस्य तुष्टि पुष्टिबलोदय:॥(A.hr.11/41)
The disorders of ojas are treated with herbs with immunomodulatory activities like Aswagandha, Shilajatu, Amalaki, Tulsi,
Guduchi etc.,.
Good conduct with rejuvenating effect (achara rasayanam) or ideal behaviour therapy also possesses an effect on the
preservation and enhancement of ojas.
APPLIED ASPECTS

• Resistance to decay and degeneration of the body is known as immunity.

• Immunity opposes the strength of diseases and denotes the resistance which an organism offer against attack by
an invader.
• Development of immunity is a process by which the body learns from experience of past infection how to deal
• efficiently with the subsequent one?
• Vyadhi-kshamatava is the resistance of the body to arrest the progress, occurrence or reoccurrence of the disease.
• Stressing on the importance of Ojas, Indu has
• commented that doshas even being in equilibrium are incapable to maintain the defense of the body which
• is lacking of Ojas. (Indu on As. Su.19)