INDEX

No. Topic Page No.

1. Introduction 2
2. SamanyaNidana, Chikitsa, 4
Pathya Apathya of Mukha Roga
3. Galashundika 6
4. Adhrush 9
5. Kachchapa 11
6. Taluarbuda 12
7. Bibliography 15
 INTROCUTION

Mukha is a bahirmukhsrotas in our body.

Mukha is the adhishthan of rasendriya.

मु ख का स्वरुप-
औष्ठौ च दन्तमूलानि दन्ता जिह्वा च तालु च।
गलो मु खादि सकलं सप्ताङं मु खमु च्यते ।। (यो र)

2 Oshtha, Danta,Dantmula,Jihva,Talu and kantha this are

collectively seven parts of mukha.

मु ख की चौड़ाई-
चतरुङ्गु लानि मे हन वदनान्तर नासाकर्ण ललाट
ग्रीवोच्छ्रायदृष्ट्यन्तराणि |(सु.सू 35/12)

Breadth of the mouth is 4 angula.

मुख का आयाम-
द्वादशाङ्गु लानि भगविस्तार मेहननाभिहृदयग्रीवास्तनान्तरमखायामु
मणिबन्धप्रकोष्ठस्थौल्यानि| (सु.सू.35/12)

Antero-posterior length of the oral cavity is 12 angula.

दन्त प्रमाण-
द्व्यङ्गुलानि
वृषणचिबु कदशननासापु टभागकर्णमूलभ्रूनयनान्तराणि।(सु .सू
35/12)

Length of the teeth is 2 angula.

 SAMANYA NIDANA,
CHIKITSA
AND
PATHYA-APATHYA
➢सामन्यनिदान :

मात्स्यमाहिषवाराहपिशितामकमूलकम्|
माषसूपदधिक्षीरसु क्ते क्षुरसफाणितम्||
अवाक्शय्यां  च भजतो द्विषतो दन्तधावनम्|
धूमर्च्छर्दनगण्डूषानु चितं  च सिराव्यधम्||
कृद्धाः श्ले ष्मोल्बणा दोषाः कुर्वन्त्यन्तर्मुखं  गदान्|| (अ.ह.उ.21/1-2-
3)

 Excessive intake of matsya,

mahish,varah,pishitamak,mamsha,soup,dadhi,khsira,suk,
ikhsu rasa,phanita.
 To sleep in prone position.
 Avoiding beneficial therapies like dhuma,
chardan,gandusha, siravedha.
 All the above etiological factors cause aggravation of
kapha and other dosha which generate various
mukharoga.

➢सामन्यचिकित्सा :

स्वे दो विरे कः वमनं गण्डूषः प्रतिसारणम् ।

कवलोडस्त्रुतिर्नस्यं धूमः शस्त्राग्निकर्मणि ।।(यो.र)

 Swedana,virechana,vamana,gandusha,pratisarana
 Kavala,raktamokshana,nasya,dhumpana,shastra karma,
agni karma
 This are the procedures which is beneficial in all the
Mukha rogas

➢पथ्य:

तृ णधान्ययवा मु दग ् ाः कुलत्था जाङ्गलो रसाः।बहुपु त्री कारवे ल्लं

पटोलं बालमूलकम्।
कर्पुरनीरं ताम्बूलं तप्ताम्बु खदिरो धृ तम्।
कटु तिकतौ च वर्गौयं मित्रं स्थान्मु खरोगिणाम्। (यो.र.)

 Rice,barley,moonga,kulthi,meat juice made from the

meat of animals of jangla region.
 Bahupatri,karela,parval,muli,usna jala,khadir ghrita.
 And the consumption of substance containing katu tikta
rasa are used.

➢अपथ्य:

दन्तकाष्ठं स्नानमम्लं मत्स्यमानूपमामिषम् ।

दधि क्षीरं गु डं माषं रुक्षान्नं कठिनाशनम्  ।।
अधोमु खेन शयनं गु र्वभिष्यन्दकारि च ।
मु खरोगे षु सर्वेषु दिवानिन्द्रां च वर्जित ।।(यो.र)

 Avoid dantkashta,snaan, amla substances,fish,mamsa of

 animals of anup region.
 Avoid milk,curd,urad,rough-hard-guru-abhisyandi food.
 Avoid sleeping in mouth down position.

गलशु ण्डिका
श्ले ष्मासृ ग्भ्यां  तालु मल
ू ात् प्रवृ द्धो दीर्घः शोफो ध्मातबस्तिप्रकाशः 
|
तृ ष्णाकासश्वासकृत् सम्प्रदिष्टो व्याधिर्वै द्यै ः कण्ठशु ण्डीति नाम्ना।।
(सु .नि.16/41)

➢निदान:

 Due to dushit of rakta and kapha in talupradesh.

➢लक्षण:

 An oblong swelling,looking like a distended bladder,is

produced from the base of the palate.
 It produces thirst,cough and dyspnoea.
➢चिकित्सा:

तु ण्डिकेर्यध्रुषे  कू र्मे  सङ्घाते  तालु पुप्पु टे  |

एष एव विधिः कार्यो विशे षः शस्त्रकर्मणि।।(सु .चि.22/57)

 Sushruta indicated that surgical management of adhrush

similar to galashundika.
 नवीन अवस्था - Kaphanashak aushdhiya,
nasya,gandush,pratisaran.
 जीर्ण अवस्था - Chhedan karma.

 Samyak chedan pradhan karma :

अङ्गु ष्ठाङ्गु लिसन्दं शेनाकृष्य गलशु ण्डिकाम् ||४९||

छे दये न्मण्डलाग्रेण जिह्वोपरि तु  सं स्थिताम् |
् षक् ।।(सु .चि.22/49-
नोत्कृष्टं  चै व हीनं  च त्रिभागं  छे दये दभि
50)

 Galashundika should be held with badish Yantra or

should be pulled with left hands thumb and first finger
wrapped in cloth and 1/3 portion is excised with
mandalagra shastra.

 Pashchat karma:

 Prarisaran - powders of
marich,activists,patha,vacha,kushtha mixed with
madhu and lavana is applied after chhedana.

 Kavala - devotion of vacha,ativisha,Patha,rasna,katuka

and nimba should be used for gargle.
  Bhojan - yavakshara processed with mudga should be
given to patient as a wholesome diet.

 Complications:

 Excessive excision :- more then 1/3 portion may cause

death due to Excessive haemorrhage.

 Inadequate excision :- less then 1/3 portion may patient

does not get any relief and suffering from excessive
salivation, drowsiness,vertigo and tama.

➢Modern Correlation : Uvulitis

अध्रुष
शोफः  स्तब्धो लोहितस्तालु देशे रक्ताज्ज्ञे यः सोऽध्रुषो रुग्ज्वराढ्य
ः।।(सु .नि.16/44)

➢निदान:

 Due to dusti of rakta in talupradesh.

➢लक्षण:
  A painful, red, inflammatory swelling in the palate which
is associated with pyrexia.

➢चिकित्सा:

तु ण्डिकेर्यध्रुषे  कू र्मे  सङ्घाते  तालु पुप्पु टे  |

एष एव विधिः कार्यो विशे षः शस्त्रकर्मणि।।(सु .चि.22/57)

 Sushruta indicated that surgical management of adhrush

similar to galashundika.
 नवीन अवस्था - Pratisaran,kavala,dhuma, nasya,shaman
chikitsa
 जीर्ण अवस्था - Chhedan karma.
 After Chhedan karma followed by
pratisarana,kavala,nasya similar to galashundika.

➢Modern Correlation : Acute non suppurative inflammation

of the palate.

मांस कच्छप
कू र्मोत्सन्नोऽवे दनोऽशीघ्रजन्माऽरक्तो ज्ञे यः कच्छपः श्ले ष्मणा
स्यात्।(सु .नि.21/43)

➢निदान:

 Due to dushit kapha in talupradesh.

➢लक्षण:

 A swelling, which is raised like tortoise, occurs in palatal

 region
 •It is painless and increases very slowly.
 •It is not red in colour.

➢चिकित्सा:

• Chhedan karma should be done.

• Which is followed by pratisaran,kavala,nasya similar to
galashundika.
➢Modern Correlation : Torus palatinus

तालु अर्बुद
पद्माकारं तालु मध्ये तुशोफं विद्याद्रक्तादर्बुदं प्रोक्तलिङ्गम्।
(सु .नि.16/43)
पद्माकृतिस्तालु मध्ये रक्ताच्छ्वयथु रर्बुदम्।(अ.ह.उ.21/39)

➢निदान:

 Due to dushit rakta in talupradesh..

➢लक्षण:

 A lotus bud like swelling, having features similar to

 Raktarbuda is generated in the center of talu.

➢रक्तार्बुद लक्षण:

सास्रावमु न्नह्यति मांसपिण्डं मांसाङ्कुरै राचितमाशु वृदधि

् म |
स्रवत्यजस्रं रुधिरं प्रदुष्टमसाध्यमे तद्रुधिरात्मकं स्यात् ||
(सु .नि.11/16)

 A rapidly growing, elevated, muscular tissue, with

papillae on its surface and which is associated with
continuous discharge of vitiated blood is called
 raktarbuda.

 This condition is incurable.

➢चिकित्सा :

 Asadhya.

➢Modern Correlation : Carcinoma of the palate

BIBLIOGRAPHY
 सु .नि .16 – सश्रुत संहिता, निदान स्थान, अध्याय -16 मुखरोगनिदान
 सु .चि .22 - सु शरु
् त संहिता,चिकित्सा स्थान, अध्याय – 22
मुखरोगचिकित्सा
 सु .सू.35 - सु शरु
् त सं हिता,सूतर् स्थान,अध्याय – 24
आतु रोपक् रमणीयाध्यायः
 अ.ह.उ.21 – अष्टाां गह्रदय,उत्तर स्थान, अध्याय- 21
मु ख़रोगविज्ञानीयाध्यायः
 अ.ह.उ.22– अष्टाांगह्रदय,उत्तर स्थान,अध्याय -
22 मु ख़रोगप्रतिषे धाध्यायः