Δομική ιεραρχία φθόγγων και σημασιών/

Επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης

• ΚΕΙΜΕΝΟ
• ....... • Από τις απλούστερες μονάδες
βαίνουμε στις σύνθετες και
• ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ συνθετότερες.
• ΦΡΑΣΕΙΣ • Καθαρώς υλικά στοιχεία (φθόγγοι)
• ΛΕΞΕΙΣ λειτουργούν ως φορείς
διαφορετικής υποστάσεως
• ΜΟΡΦΗΜΑΤΑ στοιχείων (άυλων), των σημασιών.
• ΦΩΝΗΜΑΤΑ • Κάθε επίπεδο δομείται με στοιχεία
• ΦΘΟΓΓΟΙ του αμέσως κατώτερου και
παρέχει τα στοιχεία για να δομηθεί
το αμέσως ανώτερο επίπεδο.
 Μορφολογία: 3ο επίπεδο στην ανάλυση της
γλώσσας

• Μελέτη των
• Μελέτη της
κανόνων
εσωτερικής δομής
σχηματισμού των
των λέξεων
λέξεων
 Δύο κατηγορίες λέξεων
• Λέξεις περιεχομένου • Γραμματικές λέξεις
– Λεξικές λέξεις – Λειτουργικές λέξεις
– Δηλώνουν έννοιες – Σύνδεσμοι-προθέσεις-
(αντικείμενα, άρθρα-αντωνυμίες
δραστηριότητες, – Ενδογλωσσική
ιδιότητες, ιδέες) εκτός λειτουργία
γλώσσας – Κλειστή τάξη λέξεων
– Ανοικτή τάξη λέξεων
– Προβλέψιμοι τύποι ως
– Μη προβλέψιμοι τύποι προς τη σημασία τους
ως προς τη σημασία
τους
 Tι παρατηρείτε στις παρακάτω ομάδες λέξεων;

• επιθυμητός • ανεπιθύμητος
• ιδιοτελώς • ανιδιοτελώς
• βεβηλωμένος • αβεβήλωτος
• επαρκής • ανεπαρκής
• αλήθεια • αναλήθεια
• βάσιμος • αβάσιμος
• ειλικρινής • ανειλικρινής
 Τι παρατηρείτε στις παρακάτω λέξεις

• Φώνημα • Σύμφωνο
• Φωνητική • Συμφωνία
• Φωνολογία • Ευφωνία
• Αλλόφωνο • Αλλοφωνικός-ή-ό
• Φωνητικός, ο • Φωνημικός-ή-ό
• Φωνολογικός-ή-ό
• Φωνολόγος
• Τηλέφωνο
• Ευφωνικός-ή-ό
 Τι είναι το μόρφημα;
• /andístasi/
• /éγrapsa/
• /patéras/
• /mitéras/
• /apó/
• Μόρφημα: οι ελάχιστες γλωσσικές μονάδες
που είναι φορείς σημασίας και στις οποίες
μπορούν να χωριστούν οι λέξεις.
 Τι σημαίνει «μορφολογική γνώση» σε μία γλώσσα;

• Γνώση του κάθε μορφήματος ξεχωριστά

• Γνώση των κανόνων συνδυασμού των μορφημάτων
• Γνώση της λειτουργικότητας των μορφημάτων
• Γνώση της δυνατότητάς τους για αυτοδύναμη ή μη παρουσία
• Γνώση της σειράς εμφάνισης των μορφημάτων (ποιο
προηγείται, ποιο ακολουθεί, ποιο βρίσκεται στην αρχή, ποιο
στο τέλος μιας λέξης)
 Από πόσα μορφήματα μπορεί να αποτελείται μία λέξη;

• 1: έτσι, λοιπόν, πριν, χτες

• 2: παιδιά, παίζουν, πατέρας
• 3: έγραψα, απολύω, αρτοποιός
• 4: αποσυμπίεση, αντιλαμβανόμενος
• >4: τυροπιτάδικο, αβαθμολόγητος
Από πόσες συλλαβές μπορεί να αποτελείται ένα μόρφημα;

• 1: α-/ αν-, φως, -ος

• 2: τώρα, τσάμπα
• 3: σήμερα, αύριο
• >4: κουλουβάχατα

• Μόρφημα: η αυθαίρετη ένωση φθόγγου και σημασίας

που δεν μπορεί να αναλυθεί περαιτέρω. Κάθε λέξη σε
κάθε γλώσσα συντίθεται από ένα ή περισσότερα
μορφήματα.
 Μορφολογική ανάλυση: πώς αναγνωρίζουμε τα μορφήματα
μιας γλώσσας;

• άσχημος «καθόλου ελκυστικός»

• ασχημότερος «πιο άσχημος»
• ασχημότατος «ο πιο άσχημος»
• όμορφος «με ωραία εμφάνιση»
• ομορφότερος «με πιο ωραία εμφάνιση»
• ομορφότατος «με την πιο ωραία εμφάνιση»
• ψηλός «μεγάλος στο ύψος»
• ψηλότερος «πιο μεγάλος στο ύψος»
«ο πιο μεγάλος στο ύψος»
• ψηλότατος
Μορφολογική ανάλυση: πώς αναγνωρίζουμε τα μορφήματα
μιας γλώσσας;

• ασχημ- μόρφημα ρίζας

• ομορφ- μόρφημα ρίζας
• ψηλ- μόρφημα ρίζας
• -τερος δεσμευμένο μ. «συγκρ.β»
• -τατος δεσμευμένο μ.
«υπερθ.β»
• -ος δεσμευμένο μ. «θετ.β»
 Γενικές παρατηρήσεις

• Η σημασία ενός μορφήματος πρέπει να είναι σταθερή.

-ος (δρομ-ος, ανθρωπ-ος, άσχημ-ος αλλά εντός;;;; εκτός;;; φέτος;;;)
-σ-/-ς (ε-γραπ-σ-α, πατέρα-ς)
-er (singer, painter, lover, worker αλλά nicer, prettier, taller)
ΑΡΑ
1. Δύο διαφορετικά μορφήματα μπορούν να προφέρονται με τον ίδιο
τρόπο
2. Η ίδια μορφή αντιπροσωπεύει δύο μορφήματα λόγω της διαφορετικής
τους σημασίας
3. Οι ίδιοι φθόγγοι μπορούν να εμφανίζονται σε διαφορετική λέξη και να
μην αντιπροσωπεύουν το ίδιο μόρφημα
 Δυνατές πραγματώσεις ενός
μορφήματος
• αλλόμορφα (allomorphs): αμοιβαίος
αποκλεισμός στο ίδιο περιβάλλον με
βάση φωνολογικούς ή μορφολογικούς/
γραμματικούς κανόνες.
• (1) γραμματικά/ μορφολογικά καθορισμένη
αλλομορφία.
• {ονομαστική ενικού}
• /-s/, (/patéra-s /), /Ø/ (/mitéra- Ø /)
• {γενική ενικού}
• /-s/ (/mitéra-s/), /Ø/ (/patéra- Ø/)
 Δυνατές πραγματώσεις ενός
μορφήματος
• αλλόμορφα (allomorphs): αμοιβαίος
αποκλεισμός στο ίδιο περιβάλλον με
βάση φωνολογικούς ή μορφολογικούς/
γραμματικούς κανόνες.
• (2) φωνολογικά καθορισμένη αλλομορφία.
• {ονομαστική ενικού}
• Μόρφημα: {rav-}
• Μορφές: /rav-/ όταν ακολουθεί φωνήεν
• /rap-/ όταν ακολουθεί συριστικό /s/
• /raf-/ όταν ακολουθεί μη ηχηρό, μη
διαρκές σύμφωνο.
 Δυνατές πραγματώσεις ενός
μορφήματος

• ελευθέρως εναλλασσόμενοι τύποι (free

variants morphs).
• Μόρφημα: {α’πληθ. Ενεστ. ρημ. Β’Συζ. σε –άω}
• Μορφές: /-ame/, /-ume/
•  
• Μόρφημα: {γ’πληθ. Πρτ. Ρημ. Α’Συζ. –ομαι}
• Μορφές: /-ndan, /e-, -ndo/, /-ndusan/
•  
• Μόρφημα: {γ’ πληθ.}
• Μορφές: [-ουν], [-ουνε]
• [-αν], [-ανε]

• [-ονταν], [-όντανε]
 Τύποι μορφημάτων
• (α) Ως προς την αυτοδυναμία τους: ελεύθερα
και δεσμευμένα μορφήματα
• (β) Ως προς τη σημασία τους: λεξικά και
γραμματικά μορφήματα
• (γ) Ως προς τη λειτουργία τους: παραγωγικά
και κλιτικά μορφήματα
• (δ) Ως προς τη θέση τους: ριζικά και μη ριζικά
μορφήματα
 Tυπολογία μορφημάτων
• ΛΕΞΙΚΟ • ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟ
ελεύθερο δεσμευμένο
ελεύθερο δεσμευμένο
Φως βλεπ- Και -ω, -ς, -ες
Χθες παιδ- Που ξε-, αντι-, α/αν
Πάνω ωραι- Εγώ -ικ(ός)
Αύριο υδρ- Σε-ακι
κουλουβάχατα Σαν -ών(ω), -ίζ(ω)
 Δεσμευμένα και ελεύθερα μορφήματα

• Ελεύθερα μορφήματα: έτσι, εδώ, λοιπόν,

ακόμα
• Δεσμευμένα μορφήματα: α(ν)-, -άκι, -σ-, -ς,
δυσ-
– Προθήματα: αν-, δυσ-, δι-, αμφι-,
– Επιθήματα: -ακι, -ουλα, -ιτσα, -ακος, -ουλης,
-αρα, -ισμός, -ποιός
Παραγωγικά μορφήματα: αυτά που προστιθέμενα σε μόρφημα
ρίζας ή θέματος παράγεται μια νέα λέξη, μια νέα σημασία.

-ποιώ/ -ποίηση
• τραγικοποιώ
• δημοσιοποιώ
• γελοιοποιώ
• βελτιστοποιώ
• αντικειμενικοποιώ
• προσφυματοποιώ
– Παραγωγικά μορφήματα
– Κανόνες: επίθετο+-ποιώ>ρήμα/ ρήμα+-ποίηση>όνομα
Παράγωγη λέξη: ο τύπος που προκύπτει από την προσθήκη ενός
παραγωγικού μορφήματος.
 Σχέση παραγωγής ή κλίσης;
• (α) Παραγωγικότητα
• Κλίση: η εμφάνιση μιας γραμματικής κατηγορίας είναι πολύ γενική
και εφαρμόζεται σε όλα τα μέλη του συγκεκριμένου μέρους του
λόγου.
• Παραγωγή: ο κανόνας δεν είναι γενικός και δεν υπάρχουν
ανεξάρτητα κριτήρια σχετικά με το πού εφαρμόζεται.
• (β) Σημασιολογική σταθερότητα
• Κλίση: προσθέτει μια σημασία σταθερή και καθορισμένη για
όλους τους τύπους.
• Παραγωγή: το ίδιο στοιχείο με διαφορετική σημασιολογική
επίδραση πάνω στη λέξη που συνοδεύει
• (γ) Μέρος του λόγου
• Κλίση: κανονικά χωρίς καμία αλλαγή
• Παραγωγή: με αλλαγή
Παραγωγικά έναντι κλιτικών μορφημάτων
• Παραγωγικά είναι τα προσφύματα που δεν είναι κλιτικά.
• Τα κλιτικά σηματοδοτούν γραμματικές σχέσεις και η παρουσία
τους κρίνεται απαραίτητη από τους κανόνες σχηματισμού της
πρότασης.
• Τα παραγωγικά μορφήματα αλλάζουν τη γραμματική τάξη και/ ή
τη βασική σημασία της λέξης η οποία μπορεί στη συνέχεια να
κλιθεί ως προς τον αριθμό (ενικό ή πληθυντικό), τον χρόνο (+/-
παρελθοντικό), κοκ.
• Η σημασία των μεμονωμένων μορφημάτων μπορεί να μην
υποδεικνύει πάντα τη σημασία μιας μορφολογικά πολύπλοκης
λέξης (πρβ. γλυκοαίματος/ lifelike), ενώ στην κλιτική μορφολογία,
κάθε καινούργια σημασία που προκύπτει είναι εύκολα
αναγνωρίσιμη και προβλέψιμη (γλωσσολόγος>γλωσσολόγοι,
αναλύω>ανέλυσε/ αναλύει/ αναλυμένος)
 Λέξη

• ΛΕΞΗΜΑ: ΓΡΑΦΩ, ΓΡΑΦΕΙΟ.

Είδη λεξικών μονάδων:
απλές, παράγωγες και σύνθετες.
• Απλές. Είναι οι λ.μ. όπου συνδυάζονται ένα λεξικό και ένα κλιτικό
μόρφημα, π.χ. κλίση-ø, πατέρα-ς
• Παράγωγες: μονολεκτικές λ.μ. όπου συνδυάζονται ένα λεξικό και ένα
παραγωγικό μόρφημα, π.χ. παιδ-άκι-ø, ά-κακο-ς
• Σύνθετες: μονολεκτικές λ.μ., όπου συνδυάζονται δύο λεξικά
μορφήματα, π.χ. σοκολατ-ό-παιδο-ø, υδρ-ατμό-ς

• παράγωγο από μονολεκτικό σύνθετο: αστροναυτικός από αστροναύτης

• παράγωγο από πολυλεκτικό σύνθετο: αρσιβαρίστας από άρση βαρών
• σύνθετο από σύνθετο: σπιτονοικοκύρης.
 Από το μόρφημα στη λέξη της Ελληνικής-
Παραγωγή και Σύνθεση λέξεων
• Ελάχιστος δυνατός • Συνδυασμός 2 ή
συνδυασμός για περισσότερων λεξικών
πολυμορφηματικές μορφημάτων
λέξεις – μαχαιρο-πήρουν-ο
• Παίζ-ω, παιδ-ί, ωραί-ες – ανοιγο-κλείν-ω
Παραγωγή λέξεων – σκουληκο-μυρμηγκό-
αδελφ+ός τρυπα
αδελφ+(ικ)+ός
(Συν)+αδελφ+(ικ)+ός
(Συν)+αδελφ+(ικ)+(ότητ)+α
(Προ)+(κατά)+λαμβάν+ω
κοκκιν+(ίζ)+ω
 Οι διάφορες γλώσσες διαφέρουν
• Ως προς τον τρόπο που οργανώνουν και
συντάσσουν τα μορφήματά τους
(βλ. μόρφημα πληθυντικού)
• Ως προς τις σημασίες που εκφράζουν μέσω
της προσφυματοποίησης
(βλ. μόρφημα αλληλοπάθειας)
 Μόρφημα του πληθυντικού: Παραδείγματα από
διάφορα συστήματα

• πατέρ-ες Γλώσσα Isthmus Zapotec

• πόλ-εις • zigi («μάγουλο»)
• boy-s • kazigi («μάγουλα»)
• machine-s • zike («ώμος»)
• diskette-s • kazike («ώμοι»)
• oda («δωμάτιο») • diaga («αφτί»)
• οdalar («δωμάτια») • kadiaga («αφτιά»)
 Μόρφημα αλληλοπάθειας: Παραδείγματα από
διάφορα συστήματα

• understand each other Παράδειγμα Τουρκικής

• love each other • anla (καταλαβαίνω)
• Καταλαβαίνουν ο ένας τον • anla+sh
άλλον • sev (αγαπώ)
• Αγαπούν ο ένας τον άλλον • sev+ish
• Αλληλοκατανοούνται
• Η Μ και ο Ν αγαπιούνται
 Ενθήματα: μορφήματα που
τοποθετούνται μέσα σε άλλα
μορφήματα

Παράδειγμα από γλώσσα Bontoc (Φιλιππίνες)

• fikas (=δυνατός) fumikas (=δυναμώνω)
• kilad (=κόκκινος) kumilad (κοκκινίζω)
• fusul (=εχθρός) fumusul (εχθρεύομαι)
• ngitad (=σκοτεινός) ;;;;;; (σκοτεινιάζει)
Περιθήματα: μορφήματα που επικολλώνται σε άλλα μορφήματα στην
αρχή και στο τέλος μιας λέξης (ασυνεχή μορφήματα)

Γλώσσα ιθαγενών Αμερικής

Καταφατικός τύπος Αρνητικός τύπος
• chokma (είναι καλός) ik+chokm+o
• lakna (είναι κίτρινος) ik+lakn+o
• palli (είναι ζεστός) ik+pall+o
• tiwwi ([το] ανοίγει) ik+tiww+o

Γερμανική Ελληνική
• lieben geliebt πέφτω έ-πεσ-α
• warten gewartet
Ρίζα: λεξικό μόρφημα περιεχομένου χωρίς περαιτέρω ανάλυση.
Λέξη: ρίζα/ες+πρόσφυμα/τα

• ζωγραφ- > ζωγράφος

• φευγ- > φεύγω
• νομ- >ά-νομ-ος
• κατοπτρ-> αντι-κατοπτρ-ίζω
Τυπολογία γλωσσών με βάση τη μορφολογική δομή των
λέξεων

1. Αναλυτικές/ Απομονωτικές: μόρφημα/ λέξη: 1-1

(Κινεζική, Βιετναμέζικη)
wo m tyεn tsin
εγώ πληθ. παίζ- πιάνο
«εμείς παίζουμε πιάνο»
 
wo m tyεn tsin i
εγώ πληθ. παίζ- πιάνο αόριστος
«εμείς παίξαμε πιάνο»
• A very nice young lady will come to visit us tomorrow 
Τυπολογία γλωσσών με βάση τη μορφολογική δομή των
λέξεων

2. Συνθετικές: μόρφημα/ λέξη: 1+/1

Συγκολλητικές:
• Διαφανής και άμεσα προσιτή μορφολογική δομή
• Σχέση μορφής/ έννοιας: 1-1

Κλιτές ή διαχυτικές
• Προβληματική η διαίρεση της λέξης στα μορφήματά της
• Σχέση μορφής/ έννοιας: όχι 1-1, έμμεση και πολύπλοκη
• Ένα μόρφημα με 1+ γραμματικές λειτουργίες: αμάλγαμα
Παράδειγμα συγκολλητικής γλώσσας: Τουρκική

• Μορφήματα
/ev/ = σπίτι
/ler/ = πληθυντικός
/i/ = κτητική αντωνυμία 3ου προσώπου
/den/ = από
• Λέξεις
/evler/ = τα σπίτια
/evi/ = το σπίτι του/της
/evleri/ = τα σπίτια του/της
/evden/ = από το σπίτι
/evlerden/=από τα σπίτια
 Το κάθε μόρφημα έχει σταθερή μορφή και έννοια και οι λέξεις παράγονται με απλή
συγκόλληση των μορφημάτων, τα οποία πάντα διατηρούν την οντότητά τους.