CHƯƠNG 4

CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN

TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 NỘI DUNG

4.1 CẠNH TRANH Ở CẤP ĐỘ ĐỘC QUYỀN TRONG

NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG

4.2 LÝ LUẬN CỦA V.I.LÊNIN VỀ ĐẶC ĐIỂM CỦA

ĐỘC QUYỀN VÀ ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC
TRONG NỀN KTTT TBCN

4.3 BIỂU HIỆN MỚI CỦA ĐỘC QUYỀN, ĐỘC QUYỀN

NHÀ NƯỚC TRONG ĐIỀU KIỆN HIỆN NAY

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Cuộc trường chinh từ Phong kiến đến CNTB
Xã hội phong kiến hình thành dưới hình thức hoàn tất của nó ở TK XI
Bắt đầu từ đó kéo dài nhiều thế kỷ, với sự hình thành của giai cấp tư sản
(buôn bán và ngân hàng), sự thành lập các nhà nước hiện đại, sự mở
rộng của trao đổi và thống trị trên quy mô thế giới, sự phát triển của kỹ
thuật vận tải và sản xuất, những cải cách mới và những tâm lý mới kéo
theo đó là sự hình thành CNTB
Giai đoạn 1: những cuộc chinh phục và cướp bóc châu Mỹ (TK XVI)
Giai đoạn 2: sự đi lên và khẳng định vai trò của các giai cấp tư sản (TK
XVII) 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
08/24/2023
 Tổ chức độc quyền
KTTT tự do cạnh tranh Tổ chức độc quyền nhà nước

TK XVII Cuối TK XIX Đầu TK XX

 4.1. ĐỘC QUYỀN TRONG NỀN KTTT

4.1.1. ĐỘC QUYỀN, ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC VÀ TÁC ĐỘNG CỦA
ĐỘC QUYỀN

4.1.2. QUAN HỆ CẠNH TRANH Ở TRẠNG THÁI ĐỘC

QUYỀN

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Độc quyền là gì?

Độc quyền là sự liên minh giữa các doanh nghiệp lớn,

nắm trong tay phần lớn việc sản xuất và tiêu thụ một số
loại hàng hóa, có khả năng định ra giá cả độc quyền,
nhằm thu lợi nhuận độc quyền cao.

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 4.1.1.1. NGUYÊN NHÂN HÌNH THÀNH ĐỘC
QUYỀN, ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC TRONG NỀN
KTTT
NGUYÊN NHÂN HÌNH THÀNH ĐỘC
QUYỀN
Một là, sự phát triển của LLSX thúc đẩy các tổ chức độc quyền

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Hai là, cạnh tranh gay gắt làm các xí nghiệp vừa và nhỏ bị
phá sản, các DN lớn suy yếu, để tiếp tục phát triển họ phải
tăng cường tích tụ, tập trung sản xuất, liên kết với nhau
thành các doanh nghiệp với quy mô ngày càng lớn

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Tóm lại, nguyên nhân ra đời của CNTB độc quyền là sự phát triển
của LLSX dưới tác động của cách mạng KHKT cuối thế kỷ XIX, sự
tác động của cạnh tranh, khủng hoảng kinh tế, sự phát triển của
tín dụng tư bản đã hình thành các xí nghiệp quy mô lớn cạnh
tranh với nhau gay gắt để bảo vệ lợi ích của mình các xí nghiệp lớn
thỏa hiệp với nhau hình thành các tổ chức lũng đoạn hay còn gọi
là tổ chức độc quyền

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 BẢN CHẤT CỦA ĐỘC
QUYỀN
Giá cả độc quyền và lợi nhuận độc quyền
Độc quyền là liên minh giữa các xí nghiệp lớn, nắm trong tay
phần lớn việc sản xuất và tiêu thụ một số loại hàng hóa, có
khả năng định giá cả ĐQ, nhằm thu lợi nhuận ĐQ cao

Giá cả
độc quyền

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Giá cả độc quyền: là giá cả do các tổ chức độc quyền áp đặt
trong mua, bán hàng hóa, nó bao gồm chi phí sản xuất cộng
với lợi nhuận độc quyền
Cung <
cầu Giá cả

Cung >
cầu

Khi xuất hiện giá cả độc quyền thì giá cả thị trường lên xuống xoay
quanh giá cả độc quyền
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Là lợi nhuận cao hơn lợi nhuận bình
Lợi nhuận độc quyền: quân, do sự thống trị của các tổ chức
độc quyền đem lại

Pđq = P + P#

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 4.1.1.1. NGUYÊN NHÂN HÌNH THÀNH ĐỘC
QUYỀN, ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC TRONG NỀN
KTTT
Nguyên nhân ra đời và phát triển của
ĐQNN
1 - Sự phát triển cao của LLSX
dẫn đến quy mô của KT lớn,
cơ
cấu KT đồ sộ, tính chất XHH
cao, đòi hỏi phải có sự điều tiết
xã hội, kế hoạch hóa từ một
trung tâm đối với sản xuất và
phân phối

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Nguyên nhân ra đời và phát triển của
ĐQNN
2 - Sự PT của PCLĐXH đã làm
xuất
hiện một số ngành mà các tổ chức
ĐQ tư nhân không thể hoặc không
muốn đầu tư.

3 - Sự thống trị của ĐQ tư nhân

làm gia tăng sự phân hóa giàu
nghèo,
làm sâu sắc thêm những mâu
thuẫn
giai cấp trong xã hội.
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Nguyên nhân ra đời và phát triển của ĐQNN

4 - Xu thế quốc thế hóa đời

sống
kinh tế.

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 BẢN CHẤT CỦA CNTB ĐỘC QUYỀN NHÀ
NƯỚC
1. ĐQNN là sự kết hợp
sức
mạnh của các tổ chức ĐQ
2. ĐQNN trong chủ nghĩa tư bản
tư nhân với sức mạnh của
đã
NN tư sản thành một
biến nhà nước thành một tập thể
thiết
tư bản, NN tư sản bị phụ thuộc
chế và thể chế thống nhất
vào
nhằm điều tiết nền KT từ
các tổ chức ĐQ và can thiệp vào
một trung tâm
các quá trình kinh tế nhằm bảo vệ
lợi ích của các tổ chức độc quyền,
duy trì sự phát triển của CNTB
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 4.1.1.2. Tác động của độc
Tích cực Tiêu cực
quyền đối với nền kinh tế

Tạo ra khả năng to lớn trong việc Phá vỡ cạnh tranh hoàn hảo
nghiên cứu và triển khai các hoạt gây thiệt hại cho người tiêu
động KHKT, thúc đẩy tiến bộ KT dùng XH

Có thể làm tăng NSLĐ, nâng cao Có thể kìm hãm tiến bộ kỹ
năng lực cạnh tranh của bản thân thuật, theo đó kìm hãm sự
các tổ chức ĐQ phát triển KT-XH

Tạo ra sức mạnh KT góp phần thúc Chi phối các quan hệ KT - XH,
đẩy nền KT phát triển theo hướng làm tăng sự phân hóa giàu
SX lớn hiện đại nghèo
 4.1.2. QUAN HỆ CẠNH TRANH TRONG CƠ CHẾ ĐỘC QUYỀN

Trong nội bộ
Độc quyền sinh ra từ các tổ chức
cạnh tranh tự do và
thống trị nền KT, 02
nhưng Giữa các tổ Trong và
CẠNH
độc quyền không thủ chức ĐQ với TRANH ngoài
tiêu cạnh tranh. Ngược nhau ĐQ
lại độc quyền làm cho 04
cạnh tranh trở nên đa
dạng, gay gắt hơn. * Người SX nhỏ với nhau
* Nhà TB vừa và nhỏ với nhau
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
Điều Luật Cạnh tranh năm 2018 quy định về các hành vi cạnh tranh
không lành mạnh bị cấm gồm các hành vi như sau:
- Chỉ dẫn gây nhầm lẫn;
- Xâm phạm bí mật kinh doanh;
- Ép buộc trong kinh doanh;
- Gièm pha doanh nghiệp khác;
- Gây rối hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp khác;
- Quảng cáo nhằm cạnh tranh không lành mạnh;
- Khuyến mại nhằm cạnh tranh không lành mạnh;
- Phân biệt đối xử của hiệp hội;
- Bán hàng đa cấp bất chính;
- Các hành vi cạnh tranh không lành mạnh khác theo quy định của PL
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 4.2. LÝ LUẬN CỦA V.I.LÊNIN VỀ ĐẶC ĐIỂM CỦA
ĐỘC QUYỀN VÀ ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC TRONG
NỀN KTTT TBCN

4.2.1. LÝ LUẬN CỦA V.I.LÊNIN VỀ ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ CỦA

ĐỘC QUYỀN

4.2.2. LÝ LUẬN CỦA V.I.LÊNIN VỀ ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ CỦA

ĐỘC QUYỀN

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 4.2.1.NHỮNG ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ CỦA ĐỘC QUYỀN
TRONG NỀN KTTT

Một là, quy mô tích tụ và tập trung tư bản lớn

Liên kết ngang Liên kết dọc
Các hình thức
(Các xí nghiệp 02
độc quyền
(Các XN các
trong ngành) ngànhkhác nhau
Consortium
Cartel (Các ten) (Công xooc xi om)
Quá trình04độc quyền
Syndicate diễn ra trong phạm vi Concen (Con sơn)
(Xanh đi ca) từng nước và trên toàn
thế giới Conglomerate
Trust (Tờ rớt) (Công gơ lô mê rết)
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Thứ hai, sức mạnh của các tổ chức ĐQ do tư bản
tài chính và hệ thống tài phiệt chi phối
Nguyên nhân hình thành Sự PT của ĐQ công nghiệp đòi hỏi
độc quyền ngân hàng nguốn vốn lớn và uy tín, các NH
vừa và nhỏ không thể đáp ứng, vì
Trong quá trình cạnh tranh các vậy chúng hoặc phải tự sát nhập
ngân hàng vừa và nhỏ bị phá sản vào các NH lớn hoặc bị phá sản
hoặc bị thôn tính và hình thành
những ngân hàng lớn

Độc quyền ngân hang xuất hiện và phát triển, ngân hàng có vai trò mới,
có quyền lực “vạn năng”, khống chế mọi hoạt động của nền kinh tế
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
Quá trình xâm nhập lẫn nhau giữa độc quyền CN và độc quyền NH làm
nảy sinh loại hình tư bản mới chi phối được cả độc quyền công nghiệp
và độc quyền ngân hàng, tư bản đó gọi là tư bản tài chính

Tư bản tài chính

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Thứ ba, Xuất khẩu tư bản trở thành phổ biến
Xuất khẩu tư bản là xuất khẩu giá trị ra nước ngoài nhằm mục đích chiếm đoạt
giá trị thặng dư và các nguồn lợi nhuận khác ở các nước nhập khẩu tư bản

XKTB
Các nước lạc hậu có nhân công rẻ,
giàu tài nguyên,… nhưng thiếu tư
bản
Xét theo phương thức đầu tư: Trực tiếp và gián tiếp
Các hình thức
xuất khẩu tư bản Xét theo chủ sở hữu: TBNN: KT, CT, quân sự,.. và tư
nhân

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Thứ tư, cạnh tranh để phân chia thị trường thế
giới
là tất yếu giữa các tập đoàn độc quyền
Xuất khẩu TB tăng về quy mô và phạm vi => sự phân chia thế giới về
mặt KT giữa các tập đoàn TBĐQ => hình thành các tổ chức ĐQ quốc
tế
Sự bành trướng ra TT ngoài Xu hướng QT hóa, toàn cầu hóa
nước của các tổ chức ĐQ KT
luôn ngày càng tăng bên cạnh xu hướng
vấp phải sự cạnh tranh khốc khu vực hóa nền KT. Các Cty ĐQ
liệt => tất yếu dẫn đến xu xuyên QG với sức mạnh và
hướng thỏa hiệp để duy trì phạm vị bành trướng của mình đã
lợi ích và sự độc quyền của thúc đẩy nhanh chóng quá trình đó
mình => hình thành các liên và hình thành nên những liên minh
minh ĐQ quốc tế KT khu vực và CNTBĐQ quốc tế
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
Thứ năm, Lôi kéo, thúc đẩy các chính phủ vào việc phân định khu
vực lãnh thổ ảnh hưởng là các thức để bảo vệ lợi ích độc quyền
Do sự phân chia lãnh thổ và phát triển không đều của các cường
quốc
tư bản, tất yếu dẫn đến các cường quốc phát triển sau đấu tranh đòi
chia lại lãnh thổ thế giới sau khi đã chia xong. Đây chính là nguyên
nhân dẫn đến chiến tranh thế giới

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Tóm lại: Chủ nghĩa tư bản độc
quyền
Nguyên nhân hình thành CNTBĐQ: có nhiều nguyên nhân, nhưng nguyên
nhân cơ bản nhất là sự phát triển của LLSX ngày càng được xã hội hóa cao dưới
tác động của cách mạng công nghệ lần 2 cuối thế kỷ XIX kéo theo sự thay đổi
về QHSX TBCN trên cả 3 mặt (SH, TC và QL, PP)

Sự thay đổi về QHSX TBCN để thích ứng với sự xã hội hóa ngày càng cao về
LLSX được thể hiện qua 5 đặc điểm KT của CNTB ĐQ

Bản chất của CNTBĐQ: là giai đoạn phát triển cao của CNTB với những
biểu hiện khác so với giai đoạn tự do cạnh tranh, nhưng vẫn dựa trên cơ
cở sơ hữu TN TBCN về TLSX và bóc lột lao động làm thuê, không những thế
tính chất tư nhân ngày càng được tập trung cao. Các quy luật KT của CNTB
vẫn hoạt động và phát huy tác dụng chi phối sự vận động của CNTB
 4.2.2. LÝ LUẬN CỦA V.I.LÊNIN VỀ ĐẶC ĐIỂM KINH
TẾ CỦA CHỦ
NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC TRONG
NỀN KTTT

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 4.2.2. LÝ LUẬN CỦA V.I.LÊNIN VỀ ĐẶC ĐIỂM KINH
TẾ CỦA CHỦ
NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC TRONG
Một là, sự kết hợp về nhân sự giữa NỀN KTTT
tổ chức ĐQ và NN. Sự kết hợp này
được thực hiện từ cả hai phía NN và
các tổ chức độc quyền.

Hai là, sự hình thành phát triển của

SHNN, SH ĐQNN là sở hữu tập thể
của TBĐQ, ủng hộ và phục vụ lợi
ích
của TBĐQ nhằm duy trì sự tồn tại
và PT cao hơn của CNTB.
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 4.2.2. LÝ LUẬN CỦA V.I.LÊNIN VỀ ĐẶC ĐIỂM KINH
TẾ CỦA CHỦ
NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC TRONG
Ba là, ĐQNN trở thành công cụ NỀN
để nhàKTTT
nước điều tiết nền kinh tế

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 Tóm lại: Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước
Nguyên nhân hình thành: nguyên nhân cơ bản nhất là sự phát triển của
LLSX ngày càng được xã hội hóa cao dưới tác động của CM KHCN làm cho
QHSX TBCN phải biến đổi cho phù hợp, sự can thiệp của nhà nước tư sản
vào quá trình tái SX XH là biểu hiện của sự phù hợp đó, nó giúp cho CNTB
tiếp tục tồn tại và phần nào thích nghi và PT. Tuy nhiên, nó vẫn không thể
vượt qua giới hạn của CNTB. Không những thế một mặt nó thể hiện mâu
thuẫn cơ bản của CNTB ngày càng gay gắt, mặt khác nó báo hiệu thời kỳ
QĐ lên một XH mới tiến bộ hơn
Bản chất: là giai đoạn PT cao của giai đoạn ĐQ. Nó vẫn mang đầy đủ bản chất
KT của CNTB. NN TS đã trở thành công cụ KT để phục vụ riêng cho lợi ích của
thiểu
số giai cấp TB ĐQ. Những biểu hiện của nó càng làm rõ hơn sự phụ thuộc của
NN tư sản vào ĐQ và là công cụ phục vụ lợi ích của TBĐQ
306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
08/24/2023
 4.3. BIỂU HIỆN MỚI CỦA ĐỘC QUYỀN, ĐỘC
QUYỀN NHÀ NƯỚC TRONG ĐIỀU KIỆN NGÀY
NAY; VAI TRÒ LỊCH SỬ
CỦA CHỦ NGHĨA TƯ BẢN
1. Sự phát triển nhảy vọt về LLSX 5. Điều tiết vĩ mô của NN ngày càng
được tăng cường
2. Nền KT đang có xu hướng chuyển
từ CN sang nền KT trí thức 6. Các CT xuyên QG (TNC) có vai trò
ngày càng quan trọng trong hệ thống
KT TBCN, là lực lượng chủ yếu để
3. Sự điều chỉnh về QHSX và về giai
thúc đẩy toàn cầu hóa KT
cấp

4. Thể chế QL kinh doanh trong nội 7. Điều tiết và phối hợp quốc tế được
bộ DN có những biến đổi lớn tăng cường
08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 VAI TRÒ LỊCH SỬ CỦA CHỦ NGHĨA TƯ
BẢN
Tích cực

Thúc đẩy LLSX phát triển

Tạo ra khối lượng hàng hóa khổng lồ

Xã hội hóa sản xuất phát triển cả chiều rộng và chiều sâu

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 4.4 VAI TRÒ LỊCH SỬ CỦA CHỦ NGHĨA
TƯ BẢN
Tiêu cực

Phục vụ lợi ích cho thiểu

số giai cấp tư sản

Nguyên nhân của các cuộc chiến tranh

Xã hội phân hóa sâu sắc

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
 XU HƯỚNG VẬN ĐỘNG CỦA CHỦ NGHĨA TƯ
BẢN

Trong CNTB, tính chất tư nhân ngày càng được tập trung cao

Đã có sự điều chỉnh QHSX trong CNTB nhưng sự điều chỉnh này làm tăng
tính gay gắt trong mâu thuẫn giữa LLSX và QHSX

08/24/2023 306103 - Chương IV: Cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường