Απόπειρα ιχνηλάτησης των καταλοίπων της αρχαίας Ιεράς Οδού

Κυριακή μεσημέρι, γύρω στις 3:30 μ.μ. Με κίνητρο το ενδιαφέρον μας και
αφορμή τον οργασμό της κατασκευής νέων έργων στη Δυτική Πύλη της Αθήνας
(όρος Αιγάλεω και Ποικίλο) αποφασίσαμε να περπατήσουμε στο βουνό ψάχνοντας τα
κατάλοιπα της αρχαίας Ιεράς Οδού, στη βόρεια πλευρά του λόφου της Ηχούς, πάνω
από τη Λίμνη Κουμουνδούρου και τη σήραγγα της νέας Δυτικής Περιφερειακής
Λεωφόρου Αιγάλεω. Σκοπός μας η διακρίβωση της ορατότητας και της κατάστασης
στην οποία διατηρούνται τα υπάρχοντα κατάλοιπα του αρχαίου δρόμου. Οδηγός μας
σε αυτή την αναζήτηση και «αυτοψία» υπήρξε η έρευνα και η αποκάλυψη μεγάλου
τμήματος ενός από τους πιο γνωστούς αρχαίους δρόμους (σε διεθνές επίπεδο) από τον
αρχαιολόγο – αρχιτέκτονα Ιωάννη Τραυλό κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930.

Σύντομο ιστορικό

Είναι γνωστό ότι ο Κ. Κουρουνιώτης, μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας και

διευθυντής των ανασκαφών στο Ιερό της Ελευσίνας, ανέλαβε το φιλόδοξο σχέδιο να
ερευνήσει και να αποκαλύψει τμήματα της αρχαίας Ιεράς Οδού, του δρόμου που
οδηγούσε στον ιερό χώρο της Ελευσίνας, αλλά που ταυτόχρονα αποτελούσε τη
μοναδική διαδρομή –τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1950- προς την
Πελοπόννησο και τη Βόρεια Ελλάδα διαμέσου της Βοιωτίας. Στόχος του ήταν να
αποκαλύψει την πορεία της, που σε μεγάλο ποσοστό δεν διέφερε από τους αρχαίους
χρόνους, αλλά και να αναδείξει τα τυχόν παρόδια ταφικά μνημεία και ιερά που
υπήρχαν σε όλη τη διαδρομή της. Οι αρχαίες πηγές και οι μαρτυρίες των περιηγητών
της νεώτερης περιόδου ήταν εξάλλου αρκετές (Παυσανίας, Πουκεβίλ, Φλωμπέρ,
Λένορμαν). Με συνεργάτη λοιπόν τον Ι. Τραυλό και στα πλαίσια αυτού του σχεδίου,
ερευνήθηκαν τότε (στα όρια του Δήμου μας) το ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία
Σκαραμαγκά, παρακολουθήθηκε η πορεία της αρχαίας οδού σε ένα μεγάλο τμήμα της
ενώ παράλληλα ανασκάφηκε και το Σπήλαιο του Πανός πάνω από τη Μονή Δαφνίου.

Όσον αφορά λοιπόν την Ιερά Οδό οι έρευνες αποκάλυψαν ότι, ακριβώς μετά τα όρια
του ιερού τεμένους της Αφροδίτης, ο δρόμος χωριζόταν σε δύο σκέλη. Το ένα
σκέλος, το βόρειο, διερχόταν μέσα από τα σημερινά όρια του οικισμού της Αφαίας,
ανηφόριζε την πλαγιά με διεύθυνση προς τα βορειοδυτικά και -διασχίζοντας τους
ενδιάμεσους χειμάρρους- έφτανε πάνω στην κορυφή του Λόφου της Ηχούς. Από εκεί
κατηφόριζε προς τη λίμνη Κουμουνδούρου, όπου συναντούσε το άλλο σκέλος. το
νότιο. Αυτό με τη σειρά του, μετά τα όρια του τεμένους, περνούσε περίπου από εκεί
που σήμερα διέρχεται ο κεντρικός δρόμος της Αφαίας, παράλληλα σχεδόν με τη
σημερινή Εθνική Οδό. Συνέχιζε προς τα νότια – νοτιοδυτικά στις υπώρειες του
βουνού, παρέκαμπτε τη βραχώδη προεξοχή του όρους Αιγάλεω και έφθανε στη λίμνη.
Τμήμα του σκέλους αυτού αποκαλύφθηκε πρόσφατα παράλληλα προς την Εθνική
οδό, κοντά σε πάρκο αναψυχής, όπου και διατηρείται.

Εμείς, λοιπόν, σε πρώτη φάση προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε το κομμάτι που

κατέβαινε από το λόφο της Ηχούς προς τη Λίμνη Κουμουνδούρου, το οποίο ήταν ένα
αρκετά μεγάλο τμήμα που είχε αποκαλυφθεί και είχε φωτογραφηθεί από μακρινή
απόσταση από τον ανασκαφέα, Ι. Τραυλό. Πράγματι, κάτω από το σημερινό δασικό
δρόμο, εκεί που υπάρχει και η πινακίδα σήμανσης της αρμόδιας Εφορείας
Αρχαιοτήτων, με λίγη παραπάνω παρατηρητικότητα, περπάτημα ανάμεσα στους
θάμνους, τα πουρνάρια και τα χαμηλά δέντρα, θα μπορέσει κανείς να διακρίνει σε
πρώτη φάση τα αναλήμματα, δηλαδή τους τοίχους από μεγάλες πέτρες σε σειρά, οι
οποίοι συγκρατούσαν το κατάστρωμα του αρχαίου δρόμου και από τις δύο πλευρές
και ταυτόχρονα τον οριοθετούσαν. Σήμερα διακρίνεται μόνο ο τοίχος στη μία πλευρά
του δρόμου, ο οποίος σώζεται κατά τόπους σε δύο ή τρεις σειρές πέτρες καθ’ ύψος.
(Αυτό κατά τη γνώμη μας οφείλεται εν μέρει και σε μη ελεγχόμενη αναδάσωση που
έγινε πριν από κάποιες δεκαετίες). Το δε κατάστρωμα σε αυτή την περίπτωση
αποτελείται από πέτρες ακανόνιστες, μικρού και μεσαίου μεγέθους, οι οποίες αλλού
έχουν καλυφθεί με χώμα και αλλού -όπου το χώμα ενδιάμεσα έχει διαβρωθεί είναι
μαζεμένες σε σωρούς. Το εντυπωσιακό είναι ότι το τμήμα αυτό του αρχαίου δρόμου
είναι από τα μεγαλύτερα σωζόμενα σε μήκος στις μέρες μας και είναι ταυτόχρονα
και ορατό. Φτάνει μάλιστα από το δασικό δρόμο μέχρι -τουλάχιστον- τη σήραγγα της
ΔΠΛ Αιγάλεω, η οποία προφανώς έγινε προκειμένου να διατηρηθεί το υπαρκτό τότε,
αλλά όχι ορατό σήμερα, κομμάτι του αρχαίου δρόμου. Και δεν είναι ορατό γιατί έχει
καλυφθεί με μπάζα. Δυστυχώς το κομμάτι από το οποίο διέρχεται σήμερα ο δασικός
δρόμος στα βόρεια του λόφου της Ηχούς έχει καταστραφεί όταν διανοίχθηκε ο
δρόμος αυτός κατά το τέλος της δεκαετίας του 1970.

Συνεχίζοντας την αναζήτηση από κάτω προς τα πάνω, από το δασικό δρόμο
προς την κορυφή του λόφου, η πορεία της Ιερά Οδού δεν είναι ξεκάθαρη λόγω της
βλάστησης. Υποψία της πορεία της μας παρέχει η συγκέντρωση από μικρές πέτρες
που φαίνονται κατά τόπους. Εξάλλου στα σχέδια του Τραυλού η πορεία της πάνω
στην κορυφή δεν ήταν ευθεία, ενώ δεν πρέπει να σώζονταν ακόμη και τότε οι τοίχοι
που την οριοθετούσαν, αφού δεν ήταν απαραίτητο να συγκρατούν χώματα και πέτρες.
Στα πετρώδη μέρη απλά λαξευόταν ο φυσικός βράχος. Πάνω στην κορυφή υπάρχει
ακόμη και μια λίθινη βάση σε δύο κομμάτια, η οποία είναι προφανώς αυτή που
εντόπισε ο Τραυλός και θεώρησε ότι αποτελούσε τη στήριξη ενός λίθινου «όρου»,
δηλαδή μιας πέτρας που αποτελούσε ορόσημο μιας περιοχής. Ο Τραυλός μάλιστα
εικάζει, χωρίς να έχει βρει την ίδια τη στήλη με την επιγραφή, ότι εκεί ήταν το όριο,
το σύνορο δύο περιοχών, αυτό της Αθήνας και της Ελευσίνας.

Κατόπιν προχωρήσαμε προς τη νότια πλευρά του υψώματος της Ηχούς,

δηλαδή προς τη μεριά της Αφαίας και της Εθνικής Οδού. Παρόλο που και εκεί ο
δασικός δρόμος που ανεβαίνει προς την κορυφή έχει διαταράξει και καταστρέψει,
ευτυχώς σε μικρό τμήμα, την αρχαία οδό εντούτοις -παρατηρώντας προσεκτικά το
κόψιμο του δρόμου- είναι ορατή η τομή του αρχαίου οδοστρώματος. Από εκεί και
προς τα κάτω η Ιερά Οδός ακολουθεί μία πορεία προς τα νοτιοανατολικά αλλά λόγω
της βλάστησης και της διάβρωσης που έχει επέλθει από τη δεκαετία του 1930 δεν
γίνεται εύκολα αντιληπτή η πορεία της. Είναι δυνατόν ωστόσο, με μια προσεκτική
και εξοικειωμένη ματιά να διακρίνει κανείς τα ανεπαίσθητα ισόπεδα που σχημάτιζε ο
αρχαίος δρόμος λοξά και κάθετα προς την κατωφέρεια του φυσικού εδάφους.

Εν τω μεταξύ όμως είχε ήδη σουρουπώσει και η πρώτη αυτή απόπειρά μας
έφτασε στο τέλος της παρά τη θέλησή μας. Απομένει να συνεχίσουμε προς τη μεριά
της Αφαίας παρά τις δυσκολίες που μας φέρνει η βλάστηση, η οποία σε μερικά
σημεία είναι αρκετά πυκνή. Κατά συνέπεια το οδοιπορικό αυτό…συνεχίζεται...

Υ.Γ. Η αναζήτηση αυτή έχει ως πρωταρχικό στόχο την παρακολούθηση και την –ει
δυνατόν- φωτογραφική τεκμηρίωση όλων των ορατών καταλοίπων της αρχαίας Ιεράς
Οδού στα όρια του Δήμου Χαϊδαρίου (εννοείται στα όρια του άλσους Δαφνίου, εάν
αυτό είναι εφικτό, στα δυτικά της Μονής Δαφνίου, ακόμη και μέσα στα όρια του
Τουριστικού Περίπτερου και του Βοτανικού Κήπου. Στο Βοτανικό Κήπο μάλιστα
είναι ήδη ορατό ένα τμήμα του). Εκτός όμως από όρεξη και διάθεση για περπάτημα
απαιτείται και μία ενδελεχής μελέτη των πηγών, κυρίως των περιηγητών της
νεώτερης περιόδου, καθώς αυτοί «πρόλαβαν» να δουν και να «καταγράψουν» την
πορεία του αρχαίου δρόμου πολύ πριν οποιαδήποτε επέμβαση, που άρχισε με
πρωτοβουλία του Νέου Ελληνικού Κράτους. Μήπως ο απώτερος και πιο φιλόδοξος
στόχος θα ήταν η εκ νέου αποκάλυψη και ανάδειξη των εναπομείναντων τμημάτων
της αρχαίας οδού στα πλαίσια της προστασίας των Αρχαιοτήτων και εν γένει της
Πολιτιστικής Κληρονομιάς (όπως άλλωστε τιτλοφορείται και ο Αρχαιολογικός Νόμος
3028/2002);