Kriminalistike

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS REVIJA ZA KRIMINALISTIKU, KRIMINOLOGIJU I SIGURNOSNE STUDIJE
NR.1 / BR.1
Prishtin, 2007 Pristina, 2007
Botues: Universiteti AAB, Universiteti i Sarajevs Fakulteti i Shkencave t Kriminalistiks Izdava: Univerzitet AAB, Univerzitet u Sarajevo Fakultet Kriminalistikih Nauka
Kryeredaktor / Glavni urednik: Dr.Sc. Bujar Tafa Kshilli botues / Izdavaki savet: Prof. Dr. Rexhep Gashi Dr. Rrahman Pacarizi Prof. Dr. Masar Stavileci Prof. Dr. Ramo Maslea Mr.Sc. Haris Halilovi Doc. Dr.Nedad Korajli
Prkthimi i teksteve / Prevod tekstova: Mustaf Reica Fatmir Qollakaj
* Punimet e ksaj reviste jan botuar n Revistn KRIMINALISTIKE TEME asopis za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, n Sarajev botues FKN Sarajevo * Radovi ove revije izdati suu Reviji KRIMINALISTIKE TEME asopis za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije,u Sarajevo izdava FKN Sarajevo
REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS
MASLEA, Ramo1
Krimi i organizuar - faktor destabilizues politik dhe i siguris n zhvillimin e shoqrive n tranzicion
Prmbledhje
do sistem politik, gjegjsisht siguria dhe stabiliteti i tij vlersohet mohet edhe n baz t modelit dhe nivelit t besimit t cilin e ka nga ana e qytetareve, gjegjsisht sa jan ata n pozit q n kuadr t kornizave demokratike t siguris t mund t'i realizojn dhe mbrojn t drejtat e tyre themelore, nevojat dhe interesat. Megjithat, nuk ka shoqri t organizuar pa situata konfliktuale n segmente t ndryshme, kshtu q sht e qart nevoja e reagimit t shoqris, n mnyr q t realizohet niveli i nevojshm i mbrojtjes dhe siguris. Kjo mund t arrihet vetm me eliminimin e atyre tendencave me koh, q vjn n pikpyetje funksionimin e disa nnsistemeve n shoqri. Shoqrit e reja n tranzicion jan para nj presioni t theksuar t modifikimit dhe vendosjes s kornizave demokratike institucionale korniza brenda t cilave do t tregohej aftsia e shtetit demokratik kushtetues dhe institucioneve t tij n mnyr q suksesshm t prballet me t gjitha sfidat t cilat e kan prcjell procesin e ndrtimit dhe stabilizimit t rendit politik n mnyr q i tr rrjeti rregullativ i vendosur i institucioneve t mos vij n rreziqe e kriza politike t siguris. Politika e remisioneve dhe t gjitha aberacioneve prcjellse dhe insuficiencave tjera kan prodhuar n kontinuitet krizat ciklike latente t hapura politike e t siguris, ekonomike, "krizat sociale e morale dhe krizn e pritjes, kurse n fund krizn e rendit t brisht t vendosur ". N rrethanat e tilla gjithprfshirse, autori jep nj observim shkencor lidhur me krimin e organizuar si njrin ndr faktort evident destabilizues n procesin e demokratizimit dhe stabilizimit t shoqrive t prfshira n procesin e tranzicionit. Nocionet kye: politika, sistemi politik, shoqrit n tranzicion, siguria, krimi i organizuar, korrupsioni.
Prof Dr. - Dekan i Fakultetit t Shkencave t Kriminalistiks, Universiteti i Sarajeves
do sistem politik, gjegjsisht siguria dhe stabiliteti i tij mohen - vlersohen edhe pr nga modeli dhe niveli i besimit q ka nga ana e qytetareve, gjegjsisht sa jan ata n pozicion q n kuadr t kornizave demokratike e te siguris mund t'i realizojn dhe mbrojn t drejtat themelore, nevojat dhe interesat e veta. Pra, sht i nevojshm nj ambient i till dhe nj disponim i qytetareve t cilt me qllim t realizimit t interesave t prbashkta krijojn nj ind lidhs i cili u mundson artikulimin e interesave t orientuara kah qllimet e organizuara dhe precizuara. do erozion i besimit padyshim ndikon n prcaktimet themeltare t sistemit t vlerave e kshtu edhe n zhvillimet politike ka domosdoshm tregon n implikimet n funksionimin e mekanizmave t siguris. Lidhur me kt duhet theksuar dhe kuptuar se siguria sht funksioni themelor i do shteti. Natyrisht q pa nj nivel t duhur t siguris nuk mund t flasim pr sundimin e demokracis e as pr qndrueshmrin e shoqris n trsi. Gjithashtu, nuk mund t flasim pr rendin ligjor pa demokraci dhe pa sistemin e t drejtave dhe lirive t njeriut e as pr stabilitet e siguri pa modifikimin e institucioneve t caktuara t cilat e garantojn kt siguri. Kshtu, siguria sht kusht, nevoj dhe qllim i do bashksie shoqrore. Megjithat, nuk ka shoqri t organizuar pa situata konfliktuoze t brendshme n segmente t caktuara, kshtu q sht i kuptueshm reagimi i nevojshm i shoqris n mnyr q t krijohet niveli optimal i mbrojtjes dhe siguris. Kjo mund t realizohet me eliminimin me koh t t gjitha tendencave q vejn n dyshim funksionimin e disa nnsistemeve n shoqri. Politika bashkkohore demokratike prmes institucioneve (shtetit) dhe nnsistemeve t tyre duhet t siguroj t gjitha parakushtet e nevojshme pr nj hapsir dhe ambient demokratik e t sigurt q do t garantoj dhe siguroj realizimin e suksesshm t gjitha kushteve natyrore jetsore pr ekzistimin dhe jetesn e njerzve. Sot nuk mund ta mendojm shoqrin demokratike pa vendosjen e organeve t cilat n baz t rregullave juridike prgjithsisht t pranuara mbrojn vlerat e saj. Vetm pr at pushtet i cili qytetareve t vet n mnyr efikase u garanton dhe mbron interesat e tyre, hapsir demokratike pr zhvillimin e personalitetit aftsive t individit, ligjet e tilla dhe mnyra e plotsimit t nevojave t tyre gjithprfshirse me nj shkall t lart t respektimit t t drejtave dhe lirive t njeriut, mund t themi se kemi t bjm me sistemin demokratik, i cili pretendon t arriturat e civilizimit modern. Politika e cila punon me njerz dhe lind me njerzit prfshin do form t aksionit t shoqris bashk me pasqyrn e zhvilluar t rendit stabil e t sigurt. Problemi qendror i politiks n shoqrin demokratike sht si t ruhet niveli i proporcionalitetit midis t siguris dhe liris.
Veanrisht pr arsye se sht shum vshtir n shoqrin moderne t ndrmerrn masat e domosdoshme pr siguri e stabilitet dhe n t njjtn koh t mbrohen t drejtat e patjetrsuara dhe lirit themelore t individit. Politika n kushtet bashkkohore duhet t shrbej si faktor i unitetit dhe harmonizimit t dallimeve dhe e tra me qllim t pajtimit t saj me demokracin, gjegjsisht eliminimit t t gjitha kundrthnieve latente t cilat n rrafshin politik dhe t siguris mund t ndikojn n rrezikimin e disa segmenteve t siguris. Kshtu arrijm te njohja se politika sht gjithnj proces i cili rezulton nga forcat e caktuara n shoqri dhe rrethanat objektive t tyre. Veprimtaria e saj udhhiqet me arritjen e qllimeve t realizueshme, gjegjsisht nj bashksie t dshiruar me tendenc q idealet politike t modifikohen e zhvillohen n doktrin politike, me t ciln prpiqet t dshmoj konceptet konkrete t bashkjetess dhe strategjis s veprimeve politike n shoqri. Megjithat "rezultatet e pritura t politiks nuk mund t jen t njjta n botn e t gjith njerzve, t cilt shkmbejn pikpamjet e tyre n bot. Brenda demokracis ka vend pr pluralitet qllimesh"./N. Tanze, 1999, faqe. 54./ N kt kuptim, shoqria n zhvillimin e vet prpiqet t siguroj realizimin e interesave t prgjithshme, gjegjsisht interesave t t gjith antarve t saj dhe modifikimin e nevojave t tyre reciproke prmes, mekanizmave t nevojshm mbrojts, pasi q n kontinuitet t ktij procesi paraqiten dallimet dhe antagonizmat n varsisht nga karakteri i qllimeve t parashtruara. Megjithat si qllim me i lart politik i do shoqrie demokratike sht liria dhe demokracia. Lidhur me kt, studimet e teoris demokratike fokusohen posarisht n temat: liria dhe barazia, e drejta dhe vendosja kolektive, drejtsia, legjitimiteti etj. (F. Kaningam, 2003, faqe. 16). S kndejmi "vetdija publike mbi jetn e prbashkt me t gjitha implikimet e veta konstituon iden e demokracis" (Dewey, John, The Public and Its Problems, New York, 1927, faqe . 148). N kt kuptim, shoqrit n tranzicion dhe zhvillimi i tyre ekskluzivisht mund t kundrohen nga prizmi i diagnostifikimit t pengesave politike dhe barrierave tjera t cilat kan frenuar procesin e realizimit t pretendimeve t vlerave t orientuara n vendosjen e demokracis si "mnyr e jetess", ka implikon kritere t zgjeruara n raport me "vet mnyrn politike t organizimit t shoqris" (Z. Golubovi?, 2003, faqe. 7). Pr kt arsye sht e rndsishme qasja holistike si dimension i veant relevant n mnyr q t'i shmangemi qasjes sterile t pa qart e cila nuk mund tu prgjigjet krkesave t rezonimit ton. Shoqria e re n tranzicion si form e re organizative sht ballafaquar me presion t theksuar, gjegjsisht si t modifikohen e t prcaktohen kornizat demokratike- institucionale-kornizat n t cilat
do t konfirmohet aftsia e shtetit demokratik kushtetues dhe institucioneve t tij dhe q suksesshm t prballet me t gjitha sfidat t cilat e kan prcjell procesin e ndrtimit e t stabilizimit t rendit politik n mnyr q i tr rrjeti i vendosur i institucioneve rregullative t mos vij n kriza dhe rreziqe serioze politike e t siguris. Kjo varet shum nga ajo se ndryshimet e filluara a do t ofrojn mundsin dhe t lirojn energji t re - fushn e re apo elitat politike t shkaktojn "depresionin dhe t'i sjellin qytetart n pasivitet" (V. Goati ), gjegjsisht "duke i konsideruar qytetart si material zgjedhor ku pas zgjedhjeve nuk do t'i hyn n pun askujt (A. Sloenjicin, 1999. str. 41.). Shkputja nga "kontrata shoqrore komuniste" (M. Mazower, 2004. faqe. 347.) e cila i dha legjitimitet rendit jo demokratik nuk do t thoshte edhe eliminim i kthimit t sistemit t mparshm. Pra, "ndryshimet politike t regjimeve jo demokratike dikur stabile, nuk kan sjell deri t "tranzicioni i prfunduar demokratik "(D.Kin, 2003, str. 62.) dhe kshtu edhe te shoqrit stabile politike demokratike t konsoliduara. Historia politike na tregon se "nuk ka demokraci pa demokrat, d.m.th. Pa njeriun specifik demokratik i cili dshiron demokracin dhe i cili e formon at, mu ashtu sikur e formon demokracia njeriun " (F. Fukujama, 1994. faqe 256.). Kshtu q edhe vendosja e rendit demokratik n shpartallimet e sistemeve totalitare dhe n mbetjet instrumentariste ideologjike pa rregulla procedurale precize explicite demokratike ka sjell deri te "prishja (kundrmimi) i politikes " (K. Lefor, 2003, faqe. 304.) n mnyr q disa elita politike t zgjedhura lirisht nuk kan "dashur ta bjn politikn" demokratike dhe t moralshme "porse, shum shpejt, kan treguar (fituar) performans t pushtetit satrap e t paprgjegjshm me premisa shum t theksuara t "politizimit t moralit" dhe "demokracis hibride, me sundimin neolistik t partive dominuese t cilin mund ta quajm edhe "monopartizm" (F. Vreg, 1999. faqe . 316-317.). N tr kt rol t posam kan pasur politikant etno-nacionalist t filozofis politike populiste t cilt nn gzhojn e ndryshimeve demokratike n rrafshin prakseologjik fillojn t tregojn kahet e forms s rafinuar autoritative t pushtetit. Kshtu q vendosja e sistemit politik n shumicn e shteteve ka funksionuar konform interesave t elitave politike dhe si mekanizm i cili fillon nga nj qendr e plotfuqishme njpartiake, gjegjsisht nga nj form krejtsisht e re e zbatimit dhe apologjis t anokracis transitore e cila ka tejkaluar metodat totalitare shumvjeare. Kshtu "duke zvendsuar totalitarizmin komunist dhe autoritarizmin me etno-nacionalizmin dhe neo-totalitarizimin" (I: Vuja?i?, 2002, faqe. 252.) si dhe modifikimin formal - institucional t kornizave t nevojshme pr "funksionimin" e nnsistemeve t shtetit, pushteti politik n disa shtete n mas t madhe e n disa
n mas t vogl e ka zbatuar politikn e "dors s fort". Dukshm m shum u sht kushtuar vmendje dukurive si: nacionalizmit, interesave t parealizuara, retrodicionalizmit, ikonografis nacionaliste, populizmit, revanshizmit, nepotizmit, pasurimit t shpejt, etj. se sa zgjidhjes shtjeve fundamentale ekzistenciale dhe fushave tjera n t gjitha fushat e jets dhe puns. Domethn, ndrtimit t raporteve ndr-subjektive me ann e t gjitha formave t dhuns, duke respektuar t gjitha postulatet e shoqris moderne juridike civilizuese e demokratike. Nuk sht arritur demokratizimi i politiks si trsi e principeve, vlerave dhe rregullave procedurale gjat formsimit t vendimeve kolektive t cilat krijojn hapsir pr participimin e t interesuarve. Prkundrazi, bartsit e pushtetit politik n plan t par vejn arsenalin antikomunist dhe modifikimin e konceptit t till t prakseologjis politike e cila on drejt politizimit t shoqris dhe kshtu te "robria demokratike" (H. Marcuse, 1989, faqe. 21). Sundimi i realitetit autoritativ monopartiak apo edhe multipartiak n vitet e para t tranzicionit ishte nj "definicion hipnotik", gjegjsisht "urdhr" (H. Marcuse, nav.dj. faqe. 32.), krkon nga institucionet e shtetit dgjueshmrin e verbr dhe prshtatshmrin partiake politike n funksion t mbrojtjes nga kritika publike dhe format e duhura t kontrollit politik, demokratik dhe format tjera t kontrollit e t mbikqyrjes. N t vrtet n skenn politike u vendos politokratija moderne - elita politokratike e cila me modifikimin e strategjis politiko-kratike-paternaliste vendos "simbiozn e ferrit" (Krlea) me bartsit e sjelljeve devijante. Duke ju falnderuar fuqis ekonomike t arritur n mnyr t kundrligjshme n formn e "kapitalizmit n partneritet (ortak)" ata kan ofruar mbshtetjen vendosjes s modelit politik t sundimit monist t mbshtjell me gzhojat e ndryshimeve politike me "kulturn autoritare politike " (F. Vreg. nav. dj. faqe. 264), kshtu q edhe vet trendi i demokracis ka pasur rrugtimin e tij ciklik e t shtrembr n t cilin rrugtim kan ndikuar faktort e theksuar m lart si dhe faktort e shumfisht. Krejtsisht sht e qart se "shoqria e prkryer nuk sht e mundshme", pikrisht nga fakti se "edhe vet liria sht shtje e kufizimeve normative", ku edhe konsiston "detyra e ligjvnsit q lirin m t madhe t mundshme t do individi ta harmonizoj me mundsin m t madhe t liris t t gjith tjerve s bashku "(K. Poper, 1997., faqe nr. 120121). Megjithat, n veprimtarin e strukturave politike t pushtetit, qytetari mbetet gjithnj e m tepr objekt i politiks, prmes forcimit t aparatit ekzekutiv i cili prmes dirigjimit e ka orientuar shtetin gjithnj e m shum n rolin paternalist t tij. Politika intervencioniste e shtetit ka implikuar prforcimin dhe zgjerimin - shtrirjen ekstensive t fuqis politike neototalitare. Politika e remisionit dhe t gjitha aberracioneve tjera prcjellse dhe insuficiencave tjera ka
10
prodhuar n kontinuitet krizat ciklike latente dhe krizat e hapura politike, t siguris, ekonomike, "krizat sociale e morale krizn e pritjes dhe n fund krizn e vendosjes s rendit t ri shoqror" (Radovan Radonji?, Nae teme, 1989, nr 6. faqe. 156.). Thn shkurt n sken ka qen radikalizmi politik dhe redukcionizmi me "dominimin e nevojave represive" (H. Markuze, nav.dj faqe. 24.) i cili n formn multi-partiake t mendimit njdimensional ka kushtzuar q edhe "vet demokracia n ato shtete me shum probleme t shumfishta sht e vendosur si e till. Natyrisht, as "demokracit nuk kan mundur t vendosen n formn e tyre t pastr "(F.Vreg, nav. dj. faqe . 264.). S kndejmi, do rrfim mbi "politikn si pretendim pr ide sht gj fmijrore "(K. Poper, nav. dj. faqe. 223). N rrethana t tilla politike prve asaj q u tha, problemeve dhe shtjeve tjera relevante, shoqrit n tranzicion kan treguar shenja evidente t anemis, apatis politike t cilat jan nn "vellon e fsheht t demokracis" (F. Kaningam, nav.dj.str. 44.), t shfrytzuara pr aplikimin e instrumenteve agresive ndaj opozits politike, vetm pr hir t "arritjes s privilegjeve ministrore si sukses i lufts parlamentare". Kshtu q m shum jan "muar privilegjet se sa t drejtat" (M. Imamovi?, T drejtat e njeriut, Sarajev, numr 1, 2002. faqe . 59). Megjithat sht anashkaluar fakti relevant se stabiliteti dhe siguria e secilit sistem politik nuk rezulton ekskluzivisht nga detyrimi fizik porse "prdorimi i saj krkon konsensus" (Nikolas Lihman, 1992, faqe . 43). Gjithsesi se "sundimi i ligjit pavarsisht kufizimeve edhe m tej ofron sigurin e madhe t pa kontestuar,... (H. Markuze, nav.dj.faqe. 62). Pra nuk ka demokraci pr aq sa "n nivelin mental, ideor shpirtror e politik dominon nj mendje (nj form e t menduarit e llojit monist); pr aq sa dominon "karakteri autoritar shoqror"; n qoft se vetdija kolektive e "ndrydh" vetdijen individuale qytetare; nse mnyra ideologjike e t menduarit sht themelore dhe shpeshher korniza e lejuar e vetme e orientimit; n qoft se sistemi i vlerave i shtetit sht i vetmi mats i t gjitha vlerave individuale e shoqrore; n qoft se sht prevalenca e moralit heteronom ndaj atij autonom". Pr aq sa qytetaret nuk kan forma t caktuara demokratike t sjelljes- vetdije dhe mentalitet i cili do tu shrbej pr imagjinat (improvizim) dhe krijimin - realizimin e qllimeve ekzistenciale dhe qllimeve tjera demokratike relevante krejtsisht sht e qart se kjo do t frenon procesin e konsolidimit dhe demokratizimit t do shoqrie, duke ditur paraprakisht se "me mentalitetin autoritativ t trashguar nuk mund t sigurohet funksionimi demokratik i institucioneve t reja". (Z.Golubovi?, 2003, faqe . 9. i 21.). Analiza e procesit t tranzicionit (liberalizimi, demokratizimi dhe konsolidimi) na tregon n rrethann e cekur t "politizimit destruktiv t jets politike"(Lj. Madar, 2000, faqe. 27), ka ka kushtzuar,
n ann tjetr, tendencat evidente derregullative dhe anemike dhe kshtu edhe format e ndryshme t devijimeve t cilat n kontinuitet kan paraqitur ngarkes pr sigurin n tr periudhn e transformimeve gjithprfshirse. E dyta, edhe prkundr t gjitha kushteve t domosdoshme historike "nuk mund t parashikohet se kur nj shtet do ta pranoj demokracin" (F. Zakarija, 2004, faqe . 66), ka gjithsesi varet nga faktort e shumfisht pr t cilt tashm i kemi prshkruar veorit themelore t. Kur jan n pyetje shoqrit n tranzicion duhet t kemi parasysh se "demokracia sht dika tjetr, kurse shkalla e demokratizimit dhe demokratizimi gjithsesi dika tjetr". (?. Sartori, 2002, faqe . 157.). S kndejmi, "asgj m shum nuk e krcnon demokracin sesa demokracia e teprt" (N. Nobio, 1990, faqe . 24). Pikrisht theksimi deklarativ i t tepruarit dhe "meta-diskursi" apo rrfimet e mdha (D.Kin, nav. dj. faqe. 86.)gjat demokratizimit dhe konsolidimit ka marr implikime politike e t siguris krejtsisht tjera. N rrafshin politik ka dominuar "destabiliteti politik kronik" (D.Kin, nav. dj. faqe. 117) prmes bllokadave politike dhe pengesave tjera..." (M.Goe, nav.dj.faqe. 341.), tendencave politike - ekonomike, patologjike dhe formave tjera devijuese t cilat kan fituar konotacione serioze n kontekstin e siguris. Ka stagnuar funksioni praksiologjik i politiks q me ndihmn e shtetit juridik ta formoj politikn e siguris dhe strategjin e veprimit e cila sht n funksion t mbrojtjes s unitetit politik dhe qetsis s brendshme pr funksionim dhe stabilitet t rendit kushtetues. Zgjerimi i tendencave t theksuara me orientime diferente etiologjike paraqitet si faktori kufizues dhe destabilizues pr stabilizimin politik n konsolidimin gradual t shoqrive n tranzicion. Humbja e hapit dhe tensionimi evident n mes t forcave politike t cilat trheqin dhe marrin kahe demokracie dhe atyre t cilat prpiqen ta ruajn rolin paternalist t shtetit nga periudha e kaluar, kan ndikuar n paralelizmin e pushtetit dhe kt n: at t konstituuar nga zgjedhjet (shteti) dhe pushtetin tjetr prapa skens t cilin mund ta quajm "pushtet t improvizuar" (H. Arent, nav.dj. faqe. 403). N t kryesisht sht e koncentruar fuqia absolute e cila n nj mas t madhe ka kontrolluar dhe frenuar procesin e qasjes sistematike n vendosjen e mekanizmave t domosdoshm institucional t siguris dhe t mekanizmave tjer mbrojts. N at mnyr aparati shtetror n t shumtn paraqitet "si fasade e pa vler e cila mbulon dhe ruan pushtetin e vrtet" (H. Arent, njjt ) me nj apo me shum parti. Pr kt arsye edhe me t drejt imponohet pyetja se a mund t ndrtohet demokracia nse qytetaret "i autorizojn pronart-bost, moralisht t diskualifikuar, por politikisht t pa kontestuar si bos pr pun t pista q udhheqin n realitet vlefshmri apo q m n fund t zhvillohet popullata e
11
12
prgjegjshme, n t ciln struktur askush nuk do t ndihet i obliguar tu dorzohet t tjerve" (M. Goe, nav. dj. faqe . 197). N kt kontekst disa autor konstatojn se "si n prgjithsi sht e mundur q demokracia origjinale t krijohet n kushtet e anarkis sociale dhe ekonomike dhe jo stabilitetit politik" (A. Solenjicin, nav.dj. faqe . 15), "sot me mir jetojn ata t cilt fare nuk punojn ") (njjt, faqe . 8.); kur nuk "shihet dalja nga politika jo e talentuar, dalja nga plakitja dhe rrnimi", duke e theksuar se "fabrikn mund ta prtrish, (riparosh) mirpo njeriun i cili njeh operon me mallra t pa merit asnjher nuk mund ta prmirsosh" (njjt, faqe . 11). Plasjet e lartprmendura dhe t tjera t shumllojshme dhe arritjet e ngadalshme t papritura t transformimeve demokratike kan sjell deri te dez-iluzioni i qytetareve. Kshtu pra "kuptimi i s kaluars" (M. Goe, nav.dj. faqe . 341.) n formn e transformuar, me ngecje" t shkalls se nevojshme t vetdijes s pjesmarrsve - aktorve politik" (M. Goe, njjt, faqe. 187.), si dhe format tjera divergjente t devijimeve kan ndikuar n traumatizmin shoqror; dezintegrimin politik dhe ekonomik; ndjenjn e braktisjes; varfri sociale; ardhmri t pa qart (e pa definuar); apati politike; intervencionizmi shtetror; ruajtja (konservimi) i mentalitetit kolektiv; dezorientimi; kontrolli i medieve etj. sht nnmuar rreziku pr kthimin e mnyrs s mparshme t qeverisjes. Posarisht nse dijm se n vendet me tradit tjetr demokratike e t siguris, jan n eprsi pikpamjet t cilat na bjn me dije se krcnimet devijante "prodhojn"" forma t ndryshme t vatrave t rrezikshmris me implikime t prmasave t gjera n fushn e mbrojtjes dhe t siguris. Pr kt arsye mund t bazohemi n mendimin e Fromit i cili thekson se mnyra e sotme e jetess na on n kriza dhe paknaqsi t mdha duke marr n konsiderat kontradiktat e shumfishta dhe krizn e posarisht n vendet n tranzicion. N ann tjetr pa dyshim se sht prezent "rregullimi i demokracis" i cili dukuri n disa shtete ka prodhuar "nj sistem t paaft q t sundoj apo t fitoj respektin e popullit "(F. Zakarija, nav. dj. faqe . 224.). Ksaj n mas t madhe i kan kontribuar edhe divergjencat n mes "normave juridike dhe strategjive kontrolluese n njrn an, dhe perceptimi i devijacioneve dhe formave legjitime t kontrollit shoqror nga ana e bashksis ", n ann tjetr, me ka krimi u shndrrua n "si krcenim real, ashtu edhe simbol t thyerjes s rendit shoqror (John Conklin, The impact of crime, Macmilan, New York, faqe . 23., sipas A.Fati?, nav.dj.faqe . 8.). Nga ajo q u paraqit m lart mund t thuhet se interesat politike, t siguris sociale dhe interesat tjer t qytetareve edhe me tutje jan t ngarkuar me sfida t numrta dhe formave t ndryshme t destrukcionit, ka n instancn e fundit implikon tendenca entropike n funksionimin e shteteve t cilat gjinden n procesin e
tranzicionit. Ato gjithnj e m tepr humbin hapin dhe aftsit profesionale n eliminimin, detektimin dhe preventivn proaktive t t gjitha devijacioneve t cilat e ngarkojn situatn e siguris dhe n at mnyr shndrrohen n faktor destabilizues duke shkaktuar kshtu kriza politike e t siguris, si dhe kriza tjera n fusha t ndryshme t puns dhe jets. N kt kontekst "radikalizmi politik dhe dhuna politike, t cilat prcjellin ndryshimet shoqrore "n shoqrit n tranzicion" kan sukses q t absorbojn edhe ndonj nga prfaqsuesit e elitave nacionale, profesionale dhe elitave tjera, t cilat n mnyr t till prpiqen t fshehin inferioritetin e tyre funksional para shoqris s re e cila po formsohet. mimi, t cilin e paguajn shoqrit postkomuniste, m s miri shihet n krizat gjithprfshirse dhe stagnimin ekonomik". Kshtu vjen deri t shkaprderdhja e qendrave t fuqishme n formn e " koncentrimit t qarqeve t fuqishme ekonomike". Pra, n vend t pluralizmit (shumzimit - rritjes) t qendrave ekonomikisht t fuqishme n mnyr demokratike, erdhi te partikulariteti i t vetmes qendr t fuqishme ekonomike, n kuadr t ish shteteve komuniste" (A.Fati?, 1999, faqe . 11-12). N kto rrethana t gjithmbarshme "kriminelet" e kan at e cila sht e nevojshme pr "disa elita politike: aftsin pr keqprdorimin - shkeljen e rregullave procedurave e t drejtave, gatishmrin q kt ta bjn pr nj shum t caktuar t parave t akorduar paraprakisht dhe aftsia q t krijojn prfitim t lart ilegal n raport me cilindo investim parash, aftsia edhe pr t ndikuar n kredibilitetin politik. Ktu mendohet n kredibilitetin politik t cilin shteti e fiton n zgjedhje - n bashkpunim me organizatat kriminale d.m.th. kredibiliteti e ka mimin e vet "trajtohet si investim, gjegjsisht si kapital"(A.Fati?, nav.dj.faqe . 153.). Kundrthniet e paraqitura m lart, si dhe shum kontradikta tjera t prezantuara n punim, kan ndikuar n rritjen evidente t gjitha formave t dhuns, t cilat n mnyr rrnuese kan ndikuar n stabilitetin dhe sigurin e rendit t ri t vendosur shoqror. N kto korniza duhet vshtruar edhe krimin e organizuar, i cili paraqet njrin ndr krcnimet m t ndrlikuara pr stabilitetin ekonomik social dhe sigurin e shoqris n tranzicion. Format e shumfishta t manifestimit t tij dhe prezenca gjithnj e m e madhe e tij (krimit t organizuar) si dhe infiltrimi n shum fusha, duke shfrytzuar lvizjet evidente jo t dobishme n sfern shoqrore, ekonomike, politike e sfera tjera, krimi i organizuar u shndrrua n njrin ndr faktort destabilizues kufizues dhe frenues t konsolidimit dhe zhvillimit t shoqrive n tranzicion. Me forcimin e fuqis ekonomike dhe mbulimin e disa fushave t caktuara dhe territoreve, organizatat kriminale gjithnj e m shum hyjn n fushn e aplikimit t dhuns e korrupsionit, me qllim themelor q t mos lejohen barrierat dhe pengesat tjera n legaliz-
13
imin e profitit t arritur n mnyr t kundrligjshme. N rritjen e fuqis ekonomike e politike t bartsve t krimit t organizuar n mas t madhe ka ndikuar komunikimi i tyre apo, thn m sakt lidhja mbrojtse t ciln e kan me individt e institucioneve t ndryshme, me 'rast korrupsioni sht indi lidhs dhe mjet themelor i cili prcjell zhvillimin e krimit t organizuar njher e krijuar nj simbioze e till shum vshtir mund t shkputet m von, natyrisht q zbulimi i lidhjes do t thot komprometimin e prfaqsuesve t lartprmendur, kurse n ann tjetr do t alarmonte organet dhe shrbimet e siguris, pastaj institucionet tjera pr ndrmarrjen e t gjitha masave dhe veprimeve ligjore n dispozicion n kundrvnie ktij lloji t krimit - krimit t organizuar. Organizatat Kriminale n planin internacional n mnyr efikase kan hulumtuar prparsit dhe hapsirn e volitshme pr to n procesin e tranzicionit, q ka t bj edhe me hapsirn e BH. Edhe m tutje sht evidente ngecja dhe paaftsia e disa organeve q n rrethana liberale t vendosin mekanizmat adekuat mbrojts juridik pr orientim - kanalizim t rrjedhave ekonomike dhe rrjedhave tjera. Prve rrethanave t theksuara t cilat n mnyr direkte apo indirekte kan kushtzuar zgjerimin evident t anomis n shoqrit n tranzicion, do t'i prmendim edhe kushtet tjera si jan: Paraqitja e tregut financiar global, ka n ann tjetr krkon kufij t hapur e fleksibil, me 'rast krijohet nj teren i prshtatshm pr ndryshimin e rrethanave dhe natyrn e manifestimit t krimit t organizuar dhe ksisoj edhe t korrupsionit; Problemet evidente dhe vshtirsit n transformimin e sistemit ekonomik e politik, pastaj nnsistemeve tjera t shoqrive t cilat gjinden ne tranzicion, mekanizmave tjer t siguris si dhe mekanizmave tjer mbrojts me legjislativin, ka pasur pr pasoj ekspansionin e krimit ekonomik veanrisht dhe korrupsionit i cili shkaktoi pa siguri te qytetaret dhe ksisoj edhe krizn n fushn e politikes dhe t siguris; Prezente krizat politike, sociale, ekonomike, pastaj vonesa n nxjerrjen e normave juridike dhe strategjis s veprimit, pas t cilave rezulton rregullimi organizativo - struktural n funksionimin e elementeve mbrojts ky; Mos harmonizimi i zgjidhjeve juridiko - penale posarisht me qasjet kriminalistike e kriminologjike n analizn dhe shqyrtimin t rrethanave relevante t cilat sht e domosdoshme t sigurohen pr qllime t operacionalizimit t masave represive e preventive si dhe masave tjera t nevojshme pr zbulim, parandalim dhe kontrollimin e ktij lloji t kriminalitetit; Liberalizimi i tregut ekonomik n planin regjional dhe global, pastaj paaftsia e organeve adekuate shtetrore t cilat n rrethana
14
t ktilla liberale nuk kan pasur t ndrtuar mekanizmat juridik mbrojts pr orientim dhe kontroll, ka pa dyshim ka ln hapsir manovruese pr manifestim t disa formave t krimit t organizuar, si sht edhe korrupsioni, me tendenc t veant q bartsit e ktij aktiviteti t kundrligjshm n mnyr mjeshtrore t inkorporohen n kanalet komunikative dhe tjera t cilat ojn n strukturat udhheqse t pushtetit shtetror ; Ndrvarsia ekonomike, reformat e theksuara ekonomike jo vetm n shtetet t cilat gjinden n tranzicion, gara e ashpr dhe pa kompromis e tregut, lvizshmria e shpejt dhe qarkullimi i parave dhe kapitalit, kundrthniet e numrta t brendshme n zhvillimin e shtetit, zhvillimi enorm i sistemeve transportuese dhe komunikative etj. E tr ajo q u tha tregon n nj mas t madhe krijimin e hapsirs pr veprimtari ofensive t organizatave kriminale me ushtrimin e formave t ndryshme t dhuns me shfrytzim maksimal t lshimeve dhe vakuumit t lartprmendur, eksploatimi i mundsive tekniko-teknologjike dhe ekonomike nkrijimin e profitit sa m t madh, dhe vetvetiu edhe t fuqis ekonomike; Paaftsia e shteteve q n kushtet e krizs ekonomike prmes nnsistemeve orientojn ligjshmrin ekonomike q ka t bj me ofertn dhe krkesn, kshtu q tr organizatat kriminale ndrmarrin iniciativa dhe njfar mase bjn orientimin e raporteve t tilla t tregut, n kuadr t cilave duhet shqyrtuar dukurin e "tregut t zi", pastaj "ekonomis s zez" e cila manifestohet prmes "shplarjes s parave" etj; N klimn politike e juridike t disa shteteve e cila ndikon volitshm n dislokimin e grupeve trans-nacionale, pastaj involvimi i tyre kriminal i prcjell me korrupsion t strukturave udhheqse t shtetit paraqet problem t madh pr institucionet nacionale financiare ekonomike; Infiltrimi i korrupsionit n institucionet legale, rezulton me rritjen e fuqis t organizatave kriminale t cilat gjithnj e m shum bhen m rezistuese n prpjekjet pr zbutje apo edhe eliminim nga ana e organeve t caktuara t shtetit apo shrbimet e sigurimit; Prderisa me infiltrim sigurohet lidhja e fort simbioze me elementet politike t pushtetit, bartsit e sjelljeve korruptive, i japin krimit t organizuar mbrojtje shtes dhe prparsi, e posarisht n marrjen e t dhnave t besueshme (shembull shplarja e parave) pr arsye t transferit t shpejt n sistemin global financiar ; Korrupsioni ka arritur nj mas t till sa q sht br krcnim i hapur pr shtetet demokratike bashkkohore, e posarisht pr ato t cilat gjinden n tranzicion, i cili n disa situata "t volitshme "rrnon vetm indin - qenien e shtetit , duke atakuar dhe shkaktuar sipas rregullit krizn jo vetm te rendit politik , ekonomik dhe atij moral, porse edhe t tr sistemit shoqror n prgjithsi;
15
Si sfid e pushtetit shtetror dhe kompetencave ligjore t tij, korrupsioni moralisht rrnon dhe degradon zhvillimin e shoqris civile, duke sjell te turbulencat n politik dhe pamundsia e funksionimit normal t shtetit dhe ligjeve. Kjo shkall e amoralitetit, sipas vlersimit t shum autorve sht form jo vetm e decentralizimit por edhe e paprgjegjsis s nj shoqrie. N at mnyr vijm deri te "treshja ": e pafat dhnia e mitos sht veprim, ngjarje; korrupsioni gjendje e cila nga ai rezulton (nga mitoja), kurse skandali politik sht veprim "ndaj jasht". Kjo n mnyr eksplicite na bn me dije se sot jetojm n fazn e "rritjes s intensitetit t korrupsionit". sht fakt prgjithsisht i njohur se n ato rrethana t volitshme korruptive prpiqen t futen prfaqsuesit e organeve t pushtetit dhe prfaqsues t institucioneve tjera n forma t ndryshme t korrupsionit, n mnyr q t sigurohen koncesione t caktuara apo pajtueshmria e heshtur pr ushtrimin e aktiviteteve kriminale. Prmes ksaj forme t marrdhnieve n mes t shefave t organizatave kriminale dhe prfaqsuesve t pushtetit, rritet fuqia dhe autoriteti i bartsve t krimit, duke konsideruar se "paraja dhe pasuria " sht njri nga mjetet "kryesore t ktij autoriteti ", gjegjsisht t muarit n shoqri, mirpo "askush nuk pyet pr mnyrn se si sht arritur ajo pasuri ". Me fuqi t shtuar atyre u krijohen mundsit pr forma t ndryshme t presioneve n prfaqsuesit zyrtar t pushtetit si dhe n mekanizmat e mbrojtjes dhe t siguris po ashtu si mekanizma t shtetit (prfaqsuesit e pushtetit, policia, gjyqsia, institucionet financiare dhe organet e inspeksionit te tyre). Nga ajo q u tha me lart mund t konstatohet se interesat politike sociale e t siguris dhe interesat tjera t qytetareve ende jan t ngarkuar me sfida t shumta dhe forma t ndryshme t destrukcionit, q n instancn e fundit implikon tendenca entropike n funksionimin e shteteve t cilat jan n procesin e tranzicionit. Ato gjithnj e m shum (shtetet n trazicion) humbin hapin dhe aftsit profesionale n eliminimin, detektimin dhe parandalimin proaktiv t gjitha deviacioneve t cilat ngarkojn situatn e siguris dhe n at mnyr shndrrohen n faktor destabilizues duke shkaktuar kriza politike t siguris dhe kriza tjera n sferat e ndryshme jetsore dhe t puns . N kt kontekst "radikalizmi politik dhe dhuna politike , t cilat prcjellin rrjedhat shoqrore" n prplitjet transitive "arrijn t absorbojn edhe ndonj prfaqsues t elitave nacionale, profesionale dhe elitave tjera t cilat n at mnyr, prpiqen t fshehin inferioritetin e tyre funksional para shoqris s re e cila po ngritet (formsohet). mimi t cilin shoqrit postkomuniste e paguajn vrehet edhe n krizat gjithprfshirse sociale dhe n stagnimin ekonomik". Kshtu q bhet shkaprderdhja e qendrs s vendosjes
16
n formn e "koncentrimit t qarqeve t fuqishme ekonomike". Pra, n vend t pluralizmit (rritjes, shumzimit) t qendrave t fuqishme ekonomike n mnyr demokratike, erdhi deri te partikuraliteti (ndarja e trsis n pjes) i t vetmes qendr t asaj fuqie, prbrenda ish shteteve komuniste "(A.Fati?, 1999, faqe . 11-12.). Ne rrethana t tilla gjithprfshirse "kriminelet" e kan at "q disa elitave politike u sht e nevojshme: aftsia pr keqprdorim t suksesshm t rregullave, procedurave e t drejtave, gatishmria q kt t bjn pr mim t caktuar dhe aftsia e krijimit t prfitimeve t larta ilegale n raport me cilindo qoft investim t parave, mundsia edhe e ndikimit n kredibilitetin politik. Ktu mendohet n kredibilitetin politik t cilin pushteti e fiton n zgjedhje-n bashkpunim me organizatat kriminale d.m.th.. kredibiliteti ka mimin e vet "trajtohet si investim, gjegjsisht kapital" (A.Fati?, nav.dj.faqe . 153.). Prve ksaj n planin e prgjithshm global politik "qeverit e para demokratike kan qen t veuara me fragmentet e koalicionit demokratik nga i cili pasoi tranzicioni "duke mos kuptuar" se ardhja e demokracis vetvetiu nuk do t'i zgjidh problemet e mdha ekonomike dhe shoqrore "me t cilat vendet n tranzicion jan ballafaquar. N ann tjetr "ndrlikueshmeria e problemit , kufizimi i procesit demokratik , mangsit e liderve politik - tr kto elemente u ngritn n plan t par. Lideret e demokracive t reja shpesh kan shprehur reputacionin e njerzve arrogant, jo kompetent , "t pa pjekur" dhe t "njerzve t korruptuar" (S. P. Hantington, nav. dj.faqe . 145). E pa dyshimt sht s organizatat kriminale prpiqen t rrisin, forcojn dhe zgjerojn mundsit e tyre t kundrligjshme nga kjo fush, ka na asocion n veprimtarin e tyre virtuale t grupeve kriminale sub-nacionale dhe trans-nacionale, me theks t posam n krkimin e metodave dhe mnyrave m efikase pr kryerjen e veprave t korrupsionit, me ka edhe me tepr merr dimensionet e problemit trans-nacional dhe kshtu duke paraqitur sfide ngarkuese pr sigurin nacionale, regjionale internacionale etj. Prve ksaj, n planin e prgjithshm global politik, "qeverit e para demokratike kan qen t veuara me fragmentet e koalicionit demokratik nga i cili ka rezultuar tranzicioni" duke mos kuptuar "se arritja e demokracis vetvetiu nuk do t zgjidh problemet e mdha shoqrore dhe ekonomike "me t cilat prballen vendet n tranzicion. Ne ann tjetr "ndrlikueshmria e problemit, kufizimi i procesit demokratik , mangsit e liderve politik - tr kto elemente u ngritn n plan t par. Lidert e demokracive t reja shpesh e kan shprehur reputacionin e njerzve arrogant, jo kompetent, "t pa pjekur" dhe "t njerzve t korruptuar" (S.P. Hantington, nav. dj. faqe . 145.).
17
18
L i t e r a t u r a: 1. Zagorka, Golubovi: Izazov i demokratija u savremenom svijetu, Poarevac, 2003. 2. Vladimir, Goati: Politika autonomija jugoslovenskog drutva, ITRO Naprijed, Zagreb, 1989. 3. Aleksandar, Solenjicin: Rusija u provaliji, Paideia, Beograd, 1999. 4. Mark, Mazower: Mrani kontinent, Europsko dvadeseto stoljee, Prometej, Zagreb, 2004. 5. Nikola, Tanze: Politika, igoja, Beograd, 1999. 6. Frank, Kaningam: Teorije demokracije, Filip Vinji, Beograd, 2003. 7. Dewy, John: The Public and its Problems, New York, 1927. 8. Klod, Lefor: Izumevanje demokracije, Filip Vinji, Beograd, 2003. 9. Ukuyama F.: Kraj povijesti i posljednji ovjek, Zagreb, 1994. 10. Franc, Vreg: Demokratsko komuniciranje, Sarajevo, 1991. 11. Don, Kin: Civilno drutvo, Filip Vinji, Beograd, 2003. 12. Ilija, Vujai: Politika teorija, igoja, Beograd, 2002. 13. Herbert, Marcuse: ovjek jedne dimenzije, Svjetlost, Sarajevo, 1989. 14. Karl.R. Poper: Otvoreno drutvo i njegovi neprijatelji, Fond otvoreno drutvo BiH, Sarajevo, 1998. 15. Karl. R. Poper: U potrazi za novim svijetom, Zagreb, 1997. 16. Ljubomir, Madar: Politiki i ekonomski koreni korupcije, sistemi korupcija, Institut drutveni nauka, Beograd, 2002. 17. Norbert, Nobio: Budunost demokracije, F. Vinji, Beograd, 1990. 18. Marsel, Goe: Demokracija protiv sebe, F. Vinji, Beograd, 2004. 19. Maslea Ramo: Teorije i sistemi sigurnosti, Magistrat, Sarajevo, 2001. 20. Maslea Ramo: Policija: organizacija i funkcioniranje u demokratskom drutvu, Fakultet kriminalistikih nauka, 1999. 21. Maslea Ramo: Suvremeni oblici organizovanog kriminala i sigurnost policije, Bezbednost, Beograd 4/03, 2003 22. Maslea Ramo: Oblikovanje sigurnosne politike na nivou Bosne i Hercegovine, Kriminalistike teme 1-2/02, Sarajevo, 2002. 23. Maslea Ramo: Kriminalistiko-obavjetajna djelatnost u funkciji efikasnije borbe protiv organiziranog kriminaliteta, Kriminalistike teme 12/04, Sarajevo, 2004. 24. Hana, Arent: Izvori totalitarizma, Fond za otvoreno drutvo, Beograd, 1998. 25. Aleksandar, Fati: Novi meunarodni odnosi, Beograd, 1999. 26. Aleksandar, Fati: Kriminal i drutvena kontrola u Istonoj Evropi, Beograd, 1997. 27. Semjuel P. Hantington: Trei talas Demokratizacija na kraju dvadesetog veka, Beograd, 2004.
SUESKA, Mersida1
Firmat fiktive n Bosnje dhe Hercegovin dhe roli i tyre n organizimin e kriminalitetit ekonomik
Prmbledhje
Prvoja ka treguar se "firmat fiktive " me punn e tyre t kundrligjshme krijojn probleme dhe i shkaktojn dme t mdha buxhetit shtetror, duke fshehur tatimet , taksat doganore dhe duke br mashtrime e falsifikime. Pronaret e firmave t cekura jan persona me prirje pr kryerjen e veprave penale, persona t pa arsimuar q kan pr qllim t largohen nga territori i BH, persona te pa pun, gjegjsisht personat q nuk mund ti prmbushin obligimet e mbetura dhe t njjtit i shfrytzojn t ashtuquajturit "shplars"(personat t cilt merren me shrbimin e "shplarjes "s t hollave me prqindje prej 0.5 3%). Me aplikimin e TVSH-s dhe masave tjera t propozuara mund t vij deri t luftimi i veprimtarive t kundrligjshme t "firmave fiktive".
Roli dhe rndsia e firmave fiktive n BH

Me zhvillimin e forcave prodhuese t shoqris rritet edhe vllimi i tregtis ndrkombtare2. Pjesa m e madhe e qarkullimit tregtar ndrkombtar zhvillohet prmes veprimtaris eksportuese dhe importuese. Objekt i shkmbimit tregtar ndrkombtar mund t jet: malli me destinim t ndryshm (pajimet, lndt e para pr prpunimin dhe konsumimin e t mirave) si dhe shkalla e prpunimit (lndt e para, gjysm produktet dhe produktet finale); shrbimet prodhuese dhe jo prodhuese, letrat me vler, teknologjia, prvoja dhe njohurit teknike (prona industriale t drejtat e mbrojtura dhe ato t pa mbrojtura) know-how dhe kapitali. Me ndrmjetsimin e tregtis ndrkombtare ekonomit nacionale harmonizohen n sistemin e gjithmbarshm t ndarjes ndrkombtare t puns. N kt drejtim secila nga to, prandaj edhe Bosnja dhe Hercegovina me masa t shumta t politiks s vet t marrdhnieve ekonomike me botn e jashtme vazhdon t ket nj pjes1 2
19
Doc. Dr. n Fakultetin e Shkencave Kriminalistike burimi: Leksikoni i marketingut, Pasqyra ekonomike , Beograd, 1977, faqe. 196.
20
marrje sa m t madhe n kt lloj shkmbimi. Mnyra legale e themelimit t firmave n BH sht e rregulluar me Ligjin Mbi Shoqrit Tregtare3 dhe me ligje tjera4, ku pas prfundimit t procedurave t duhura ligjore mbi regjistrimin e firmave e marrin numrin identifikues t biznesit, tatimor, doganor . Mirpo, n praktik sht dshmuar se vepro n nj numr i madh i firmave t ashtuquajtura firma fiktive. Nocioni fiktiv rrjedh nga fjala latine dhe do t thot i imagjinuar, e marr me mend, e supozuar, e rrejshme. Gjithashtu ky term mund t ndrlidhet me shprehjen fiksion i cili po ashtu ka etimologji latine dhe do t thot dika e menduar, e imagjinuar, supozim, i rrejshm. N baz t asaj q u cek pr firmat fiktive mund t themi edhe se jan ndrmarrje t cilat themelohen me paramendim dhe me qllim t shmangies s pagess s kontributeve ndaj shtetit ku pikspari mendohet n tatime e taksa doganore. Kto jan firma q themelohen me qllim t importimit e m pas t shitjes s disa llojeve t mallrave t tarifave t larta (nafta, alkooli, cigaret, kafja,...) dhe me qllim t shmangies s pagess s kontributeve t cekura m lart. Kto firma n literatur hasen edhe me emrtime tjera si jan: "firmat jo ekzistuese , firma n ajr, si dhe valixhe - firma. N BH firmat fiktive apo firmat jo ekzistuese regjistrohen n Gjykat si shoqri me prgjegjsi t kufizuar, mirpo pa konfirmimet e nevojshme t administrats tatimore dhe doganore. Si mund t regjistrohen formalisht n gjykat, gjithashtu regjistrimi mund t kryhet n adresa t pa qena, t individve t shprngulur, apo n adres t atyre q kan vdekur, si dhe n baz t letrnjoftimit t vjedhur apo t falsifikuar. N rrethana t ktilla nuk mund t gjurmon adresat e sakta t tyre ku mund t gjenden pronart apo personat e autorizuar t tyre. Shpesh firmat fiktive themelohen ashtu q falsifikohen dokumentet e regjistrimit, kshtu q firma nuk regjistrohet as n gjykat dhe as n administratn tatimore. Gjithashtu, praktika ka treguar se kto firma jan trajtuar ligjrisht si t rregullta, pra ligjrisht t regjistruara n regjistrin gjyqsor, t cilat ditn e regjistrimit e kan arritur subjektivitetin juridik, kan marr numrin - shifrn tatimore dhe doganore, kan hapur xhirollogarit n banka dhe nga ajo dat ekzistojn. N t vrtet ato jan fiktive ngase themeluesit e tyre jan persona t cilt nuk ekzistojn e n qoft se ekzistojn e kan dhn letrnjoftimin me nj kompensim t caktuar material (financiar) n mnyr q n emr t tyre t bhet regjistrimi i firms. Pastaj, n
Ligji mbi Shoqrit Tregtare Gazetat zyrtare FBH nr. 23/99. Ligji mbi procedurn administrative , Ligji mbi procedurn e regjistrimit te personave juridik n regjistrin gjyqsor r,Ligji mbi Administratn Tatimore, Ligji mbi Politiken Doganore t BH
4 3
baz t adresave t rrejshme n t cilat jan lajmruar themeluesit ato jan t panjohura dhe si t tilla, pr organet e administrats tatimore, jan t pa kapshme. Praktika ka treguar se, pas fshehjes dhe shmangies s tatimit, prpiqen t humbin gjurm dhe nga ky aspekt, ato mund t klasifikohen si firma fiktive n vijim: - Firma t regjistruara n adresa jo ekzistuese q gjat procedurs s regjistrimit shfrytzojn dokumente identifikuese t rreme apo t falsifikuara dhe dokumente tjera t ngjashme; - Firma t regjistruara n persona real (ekzistues) dhe n adresa t shtpive t tyre (prmes autorizimeve t ndryshme n kundrvler me para, si keqprdorim mashtrim i besimit t dokumenteve identifikuese personale etj.); - Firma t falsifikuara, q nuk ekzistojn n regjistrin gjyqsor, shfrytzojn dokumentacionin e rrejshm, vulat e rrejshme etj. N baz t s cilave hapin xhiro-llogari dhe shifra n banka. Praktika e ka treguar se shmangiet apo fshehjet e tatimit t firmave fiktive pothuaj gjithher jan realizuar n mnyr t njjt, pavarsisht se a sht malli prodhim vendor apo i importuar. N rast t mallit t prodhimit vendor, prmes ndrmjetsve blejn mallin nga prodhuesi, e pastaj drgojn faturn dhe fletporosin e mallit firmave fiktive. Krejt kjo ka pr pasoj at se malli paraqitet n treg, mirpo buxheti shtetror nuk mbushet ngase nuk ka nga kush t arktoj tatimin e caktuar. sht e pamundur t gjinden pronart e vrtet t firmave fiktive, ngase me ardhjen n adresat e regjistruara tregohet rezulton se n at adres nuk ekziston kurrfar firme, as pronari i saj apo personi tjetr prgjegjs. N rastet tjera kur kemi t bjm me importimin e mallit, importuesit pasi t ken paguar dogann, mallin ua faturojn firmave fiktive, e m pas firmave t cilat duhet ta paguajn tatimin u humbet do gjurm. Gjithashtu ndodh shum shpesh q n rastet e tilla veprohet n dy mnyra: e para, malli mbetet t ndrmarrjet ndrmjetse, te importuesi apo t ndrmarrja tjetr e cila konsiderohet fantom ngase n mnyr fiktive e shet mallin n kantonet tjera ose shpeshher n Republika Srbska, apo edhe n Distriktin Brko, n mnyr q obligimi i pagess s tatimit t bartet atje, kurse mallin realisht e shesin n ilegalisht, ose at ua shesin personave tjer t cilt pastaj e shesin tutje. Pra, qllimi sht q t krijohet prshtypja se malli m t vrtet i sht shitur ndonj ndrmarrjeje, kurse n realitet obligimi tatimimor i ka mbetur ksaj t fundit. S dyti, malli realisht arrin n ndrmarrjen fantom e cila pasi ti ket kryer procedurat e caktuara kryen transaksionin dhe tretet e
21
22
humbet gjurmt. Faza tjera vazhdojn ashtu q pasi t jet shuar ndrmarrja e par, themelohet ndrmarrja e re (n baz t t dhnave t rreme) me emr tjetr. N kt rast, ndrmarrja e cila e ka br shitjen e mallit firms fiktive nuk sht e obliguar ta dij se ato firma vrtet jan jo ekzistuese. N mesin e vitit 2002 jan paraqitur n trsi ndrmarrje t falsifikuara t cilat kan shfrytzuar emrat e vrtet t ndrmarrjeve nga Republika Serbe, gj q ka paraqitur vshtirsi shtes n identifikimin e ndrmarrjeve fiktive dhe personave t cilat i shfrytzojn ato. Gjithashtu, qarkullimi prmes ndrmarrjeve fiktive nuk mund t prcaktohet sakt pr arsye se ato kan te hapura shum llogari bankare n banka t ndryshme afariste. Prve fshehjes s tatimit, mashtrimeve dhe falsifikimeve me firmat fiktive shpesh ndrlidhen edhe veprat penale nga fusha e doganave. Veprat penale nga fusha e doganave jan parapar n nenet 214, 215 dhe 216, t Ligjit Penal t Bosnjs dhe Hercegovins5, e kto jan: kontrabandimi, organizimi i grupeve apo shoqatave pr kontrabandim dhe futje dhe shprndarje e mallit t pa doganuar si dhe veprat penale t mashtrimit doganor. Objekt i veprs penale sht malli i pa doganuar me t cilin nnkuptohet jo vetm sasia e caktuar e mallit pr t ciln nuk jan paguar taksat doganore t domosdoshme, por edhe malli ndaj t cilit nuk sht kryer procedura e kontrollit doganor, ndonse ky mall nuk sht i obliguar ti nnshtrohet ekzaminimit tarifor doganor. Gjithashtu sht e rndsishme t thuhet se gjat bartjes s mallit npr vijn doganore vlera e mallit nuk sht faktor prcaktues pr ekzistimin e veprave penale t lartprmendura, dhe sht e rndsishme t konstatohet se a thua ndonj person me qllim (paramendim) e ka bartur mallin prtej vijs doganore apo me qllim t bartjes s mallit ka kaluar vijn doganore. T organizimi i rrjetit t strshitsve apo ndrmjetsve pr shitjen dhe shprndarjen e mallit t pa doganuar si vepr penale, d.m.th. se ekziston malli i cili tashm sht bartur prtej vijs doganore, kshtu q pr ekzistimin e ksaj vepre penale nuk sht e nevojshme q rrjeti i organizuar t shprndaj mallin e pa doganuar, porse prgjegjsia e organizatorit prcaktohet n baz t vet faktit t ekzistimit t rrjetit t organizuar t strshitsve apo ndrmjetsve pr shprndarjen e mallit t pa doganuar . Sipas skems nr. 1. t paraqitur n lidhje me instruksionet e organizatorit, personit x, pas hyrjes n hapsirn e zons doganore t BH, aktort, (pjesmarrsit n kt proces), mallin e kan larguar
gazeta zyrtare BeH, nr.3/03
nga qarkullimi legal dhe n vend q ta drgojn n pikn doganore t caktuar pr zhdoganim, e kan drguar n vendin ku ai mall i sht dorzuar personit t panjohur x, dhe pastaj ktij malli i humbet do gjurm.
Kjo sht njra ndr format e veprimit t firmave fiktive, kundr t cilave duhet t luftojn organet shtetrore me t gjitha masat, mjetet preventive dhe represive n dispozicion. N kt drejtim duhet cekur se rol t rndsishm ka prgjegjsia e theksuar e personave juridik pr vepra penale t parapara me ligj6, Kapitulli XIV, n mnyr q t punohet n parandalimin e puns s firmave fiktive. Edhe n Ligjin mbi Politikn Doganore t BH,7 sht parapar q do person bart prgjegjsin pr transportin e mallit pas prgatitjes prfundimit n zonn doganore, duke nnkuptuar edhe shkarkim-ngarkimin e mpastajshm si t mundshm dhe sht prgjegjs pr veprn e bartjes s mallit n zonn doganore. Prvoja ka treguar se edhe kjo pjes e procedurs doganore sht interesante pr punn e firmave fiktive t cilat, posarisht n kt fush kryejn keqprdorime t ndryshme, nga t cilat dallojm: - falsifikimi i t gjitha dokumenteve (letrnjoftimeve, dokumentacionit mbi regjistrimin e ndrmarrjes dhe shifrat tatimore), si dhe dokumentacionit doganor;
6 7
23
Ligji penal I BH Gazeta Zyrtare BH, nr. 3/03 ligji mbi politiken doganore te BH Gazeta Zyrtare e BH, nr. 21/98, Neni.34.
- kontrabandimi, ku firmat fiktive kryejn vepra t rrezikshme shoqrore; - kundrvajtjet doganore, deklarimi i rrejshm i mallit n sasi dhe lloj etj.... T shumtn e rasteve ekzistojn grupet t cilat kryejn shrbime t qarkullimit prmes t ashtuquajturave firmave fiktive t cilat disponojn me provizionin minimal prej 0,5-3% n raport me totalin e ktij transaksioni. M s shpeshti shplahen t hollat, si t ardhura nga shitja e mallrave t tarifave t larta, t materialit ndrtimor pr para t gatshme. Prndryshe, qarkullimin m t madh me firma fiktive e kan ndrmarrjet me rrjet t zhvilluar t shitjes me pakic t cilat kan qarkullim t madh me t holla t gatshme si dhe ato ndrmarrje t cilat kan objekte shitse (pika t shitjes) n hapsirn e tregut Arizona etj. Me qllim t zvoglimit t problemeve n luftimin e puns s kundrligjshme t firmave fiktive jemi t mendimit se duhet shtuar kto aktivitete: - formimi i nj numri t madh t ekipeve me numr m t madh t ekzekutueseveinspektorve t MPB-s, detyra e t cilve do t jet parandalimi i puns s firmave fiktive si dhe identifikimi i personave t cilt kryejn shrbime t kundrligjshme fshehja e tatimit etj. prmes firmave fiktive; - rritja e numrit t grafologve, ngase nj numr i madh i rasteve ka t bj me falsifikimin e dokumenteve financiare dhe t tjera pr t cilat sht e nevojshme t bhet ekspertiza grafologjike; Inkuadrimi m i madh i organeve kompetente doganore e tatimore n zgjidhjen e problematiks s apostrofuar; Eliminimi i lshimeve n identifikim, n baz t letrnjoftimit t personave t cilt hapin xhirollogari dhe kryejn veprime tjera bankare nga ana e zyrtarve t bankave; Administrata tatimore ta shtoj azhuritetin n evidencimin e llogarive t ndrmarrjeve t cilat e kan selin n territorin e tyre; Gjykatat kompetente ku regjistrohen kto firma ta verifikojn identitetin e personave q regjistrojn firma; Procedimi i personave t cilat kryejn veprat e tilla penale me qllim t dekurajimit t tyre pr kryerjen e serishme t veprave t tilla; Rritja e pjesmarrjes s sektorit t parandalimit t shplarjes s parave, pran policis financiare. Aplikimi i domosdoshm i TVSH (tatimi n vlern e shtuar)
24
paraqet instrument n parandalimin e aktivitetit t firmave fiktive. N kt drejtim sht esenciale t theksohet se me aplikimin e ktij tatimi, ku pagesa e kontributeve do t bhet me rastin e hyrjes s mallit n hapsirn e zons doganore t BH, do t parandalohen malverzimet e shumta e t ndryshme, si dhe keqprdorimet t cilat sot i bjn firmat fiktive. Mbi pasojat e veprimtaris s tyre flet edhe Midhat Arifoviq, drejtor i Administrats Tatimore t FBH, i cili thot: N vitin 2002 n FBH jan zbuluar 650 firma fiktive dhe se: shuma e deritashme e fshehjes s tatimeve sht rreth nj miliard marka konvertibile - KM. Gjithashtu pritet shum nga formimi i administrats pr tatimin indirekt si dhe nga zbatimi i Ligjit mbi Sistemin e Tatimit Indirekt n nivelin shtetror8. N aspektin e situats financiare kemi t instaluar sistemin e kontrollimit rigoroz t shpenzimeve publike dhe po prgatitet vendosja e administrats pr tatimin indirekt n nivel t shtetit e cila duke punuar n baz t standardeve evropiane do t mund t arktoj t hyrat doganore dhe t mbikqyr zbatimin e rregullt e t drejt t TVSH-s deri n fillim t vitit 2006, si dhe t bj revidimin e bazs pr furnizime publike t cilat do t sigurojn q organet e pushtetit t marrin vlern e plot pr parat e qytetareve9. Problem serioz n hulumtimin e shkaqeve dhe parandalimin e krimit t organizuar n ekonomin e BH prbn mungesa e statistiks unike gjyqsore pr deliktet kriminalistike n kt fush. T zgjidhet ky problem n sistemin e ndarjes s gjyqsis dhe statistiks n nivele entitetesh nuk sht pun e thjesht. Srejtimi megjithat q tani sht rregulluar dhe sht orientuar kah forcimi i institucioneve unike shtetrore.
L i t e r a t u r a: 1. Jurkovi. P.: Politika fiskale n teorin ekonomike dhe n praktik , Zagreb,1997. 2. Kuli J.:Fshehja e tatimit dhe kontrabanda , Beograd, 1999. 3. Sueska M.: Rregullat Doganore - doracak, FKN, Sarajev, 2001. 4. Sovi J.: Mbikqyrja e afarizmit t ndrmarrjeve, FKN, Sarajev, 2000. 5. Leksikon i marketingut, Pasqyra ekonomike, Beograd, 1977. 6. Ligji mbi Politikn Doganore n BH, Gazeta Zyrtare e BH nr. 21/98 7. Ligji Penal i BH Gazeta Zyrtare e BH nr. 3/03 8. Rekomandim i sektorit zyrs pre ndihm fiskale e doganore ne BH (CAFAO), Sarajev,1999. 9. internet: Plani i Implementimit t Misionit t OHR, janar 2003. 10. Shtypi ditor.
8 9
25
Burimi:Gazeta Zyrtare BeH, nr.44/03 Paddy Ashdown, Konferenca mbi investimet ne BeH, Mostar, 26-27.03.2004
SADIKOVI, Lada1
Policia, demokracia dhe terrorizmi

Prmbledhje
Funksioni i policis, si nj nga organet themelore t shtetit, gjithsesi sot n do vend sht i rndsishm dhe delikat. Fjala sht pr organin i cili ekzistimin vet e gjen dhe arsyeton n mbrojtjen e t drejtave t njeriut t cilat i garanton shteti bashkkohor demokratik dhe ligjor me t gjitha atributet e tij. Mirpo, dihet mir se edhe vet shtetet t cilat tashm me dekada jan demokratike dhe ligjore, ballafaqohen me dukurin kur organet e tyre policore e tejkalojn kufirin q ndan mbrojtjen t lirive t njeriut nga shkelja e tyre. Gjithsesi, vshtirsit dhe sfidat q ky problem i bart n vete jan m t theksuara n vendet t cilat, tashm jan vetm n fillim t ndrtimit t vetdijes politike, rregullave demokratike dhe mekanizmave t vendosur sipas parimeve themelore t kushtetutshmris dhe ligjshmris si dhe vendosjes s t drejtave dhe lirive themelore t njeriut dhe qytetarit me mjete efikase pr realizimin dhe mbrojtjen e tyre. Pikrisht pr kt arsye edhe rndsia e vendosjes s shtetit demokratik dhe ligjor sht shum e madhe,mu pr shkak t mbrojtjes efikase t barazis s t gjith njerzve dhe t drejtave dhe lirive t tyre, pr ka edhe vet policis i caktohet vendi i mirfillt n shoqrin demokratike. Terrorizmi bashkkohor ndrkombtar parashtroi, ndr t tjera, edhe shtjen e karakterit demokratik t funksionimit t shtetit. Pa marr parasysh rrethann q ka ardhur deri te ngritja e mobilizimit t shtetit e me kt, gjithsesi, edhe policis si pjesa m esenciale e tij, gjithsesi ka sjell deri te apostrofimi i rolit t rndsishm demokratik t saj n do situat, prandaj edhe n kt t tashmen kur sht shum aktuale lufta kundr terrorizmit me t gjitha format e saj. Gjithsesi dominon bindja, e cila n esenc sht tradit demokratike evropiane, se pa marr parasysh sfidat dhe seriozitetin e vshtirsive para t cilave gjenden shtetet bashkkohore, nuk ka kurrfar baze as arsyetim q funksioni i shtetit t mos jet gjithmon demokratik dhe n pajtim me standardet ndrkombtare pr t drejDoc. Dr. ne Fakultetin e shkencave te kriminalistikes te Univerzitetit te Sarajeves. Katedra per studime te siguris
1
26
tat e njeriut. fardo qofshin rreziqet nga terrorizmi dhe n fardo prmase qofshin ato t theksuara nuk guxon dhe nuk duhet t jet kjo arsyetim pr heqjen apo zvoglimin e esencs demokratike t shtetit, sidomos aftsis s tij pr ti mbrojtur t drejtat themelore t njeriut. Pikrisht pr kt, sot me vmendje t posame duhet theksuar se mbrojtja e t drejtave t njeriut sht nj nga detyrat m t rndsishme t shtetit demokratik bashkkohor, por edhe e policis si pjes e tij dhe si shprehje e forcs legale dhe legjitime. Shtetet nnshkruese t Konvents Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut, n mesin e t cilave sht edhe Bosnja dhe Hercegovina, sipas Konvents Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut, jan t obliguara t sigurojn mbrojtjen e t drejtave dhe lirive pr t gjith njerzit t cilt jan nn juridiksionin e tyre (neni 1 i Konvents). Prandaj, nse kjo sht obligim i shtetit, ather sht krejtsisht e natyrshme q t jet edhe obligim i policis, n rend t par, si pjes e pandar dhe e pazvendsueshme e tij. Policia, n t vrtet, sht pjesa m shprndar e shtetit, e cila sht n kontakt t drejtprdrejt me qytetart dhe personat tjer t cilt jan nn juridiksionin e shtetit konkret dhe e cila mu pr kt edhe sht e obliguar t mbroj t drejtat e njeriut, sepse sht pjes e shtetit. Mirpo, ajo, duke ushtruar funksionin e till mbron edhe t drejtat e veta policore, si sht cekur kjo n t drejtn pr jet dhe n nj varg t drejtash tjera nga Konventa Evropiane. Natyra e funksionimit t policis n mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe t vlerave tjera demokratike t nj shoqrie bashkkohore, rezulton nga natyra dhe vet esenca e shtetit. N t vrtet, shteti si grupi m i fuqishm dhe si organizat shoqrore i vetmi disponon me t drejtn e prdorimit legal t forcs fizike, q do t thot me forcn ushtarake. Atributi i forcs fizike legale gjithsesi konfirmohet si n aspektin e sovranitetit t brendshm, ashtu edhe atij t jashtm. Si sht pohuar shum her. shteti sht i vetmi q ka monopolin e prdorimit t dhuns legale fizike, prandaj ky element e dallon at nga t gjitha organizatat tjera, kurse dallimi tjetr konsiston n aspektin e kompetencave ekskluzive pr t krijuar normat m t larta juridike t cilat, absolutisht, jan t obligueshme pr t gjith qytetart, gjegjsisht pr t gjith shtetasit brenda kufijve t territorit t tij dhe n mnyr t pavarur hyn n marrdhniet ndrkombtare, pa marr parasysh se sa sht fuqia e tij apo forca faktike. Shteti sht bashksi politike e atyre q sundojn dhe e atyre, me t cilt sundohet, i rregulluar n baz t parimeve t cilat (me dshir apo me detyrim) i pranojn t gjitha antaret2
2 Leksikon I koncepteve themelore politike , Fondi I shoqeris se hapur Bosnes dhe i Hercegovines, Sarajev 1994. , faqe. 93
27
28
Karakteristika e pushtetit shtetror, si dhe e do pushteti tjetr qndron n imponimin e vullnetit prapa t cilit qndron monopoli i prdorimit t forcs fizike dhe i cili pamundson do form t rezistencs e cila do t mund t paraqitej. Pikrisht n kt kontekst duhet theksuar se asnj pushtet nuk ka mundsi q absolutisht ta imponoj vullnetin e vet. Gjithsesi q pushtet m autoritativ sht ai pushtet vendimet e t cilit pranohen vullnetarisht nga pushteti i cili zbatohet, gj q e vrteton edhe thnia: Leht sht t arrihet n pushtet,me bajoneta, por vshtir sht t qndrosh ulur mbi to. Prandaj vrehen synimet e do pushteti q t pranohen normat t cilat ai i imponon, por jo nga frika e sanksioneve, por nga bindja se pikrisht nj gj e till sht e mir, e dobishme dhe n interesin e shumics s antarve t nj bashksie shoqrore. Me kt rast parimi i legjitimimit t pushtetit, si nj nga elementet themelore t demokracis rezulton nga fakti se qytetart marrin pjes n konstituimin e pushtetit, qoft fjala pr demokracin e drejtprdrejt, ku deklarimi behet prmes referendumit, qoft pr formn demokracis indirekte, ku qytetaret zgjedhin prfaqsuesit e vet t cilt e ushtrojn pushtetin n emr t tyre. Karakteristika e pushtetit shtetror, si organ i cili imponon edhe di nga politika, si luft pr pushtet dhe rreth pushtetit, tregon pr faktin se gjat harmonizimit t interesave t posame dhe individuale, pr tu realizuar interesi i prbashkt, mund t vij edhe deri te konflikti, me rast shfaqen forma edhe m masive t mospranimit t realizimit t interesit t prbashkt, gjegjsisht t mosbindjes n korrektsin e veprimit t shtetit n drejtim t qllimit t prbashkt t t gjith qytetarve e jo vetm t individve t caktuar. Pikrisht, ather veprojn organet legjitime t detyrimit fizik me qllim t ruajtjes s rendit dhe siguris publike duke parandaluar kshtu t gjitha dukurit t cilat do t mund ta rrezikonin rendin publik dhe sistemin dhe do t sillnin n pyetje ekzistimin e shtetit. Pr ta vn n funksion efikas forcn legjitime fizike, do shtet i themelon organet t cilat disponojn me arm duke vepruar n drejtim t mbrojtjes s siguris s brendshme dhe t jashtme. Ketu bn pjes ushtria, e cila vrtet sht manifestim faktik i fuqis s nj shteti n raport me shtetet tjera dhe policija, e cila sht n funksion t vendosjes dhe ruajtjes s rendit dhe siguris s brendshme. Policija sht organ shtetror i cili, para s gjithash, duhet ta garantoj lirin dhe sigurin e do individi i cili jeton ne hapsirn e juridiksionit shtetror. Ajo paraqet sektor t posam t armatosur t administrats shtetrore i cili sht i autorizuar ta ruaj rendin dhe qetesin publike, ta siguroj rregullimin shtetror, ti parandaloj sjelljet e pa lejueshme shoqrore dhe t marr pjes n zbulimin e
kryesve t kundravajtjeve dhe t veprave penale.3 Funksioni dhe rroli i policis, pr t ciln po flasim sot, para s gjithash, sht i lidhur pr shtetin demokratik bashkkohor apo modern, n t cilin t gjith njerzit jan t barabart dhe i cili funksionon sipas parimeve t sundimit t s drejts. Policija si organ i nj shteti t till, rreptesisht duhet t kujdeset q t mos i anashkaloj apo t mos i injoroj t drejtat dhe lirit e prmendura t njeriut, si dhe t parandaloj do keqprdorim t mundshm t pushtetit. Mbrojtja dhe respektimi i t drejtave t njeriut, gjithsesi sht pjes prbrse e puns s policis n shkalln m t lart. Ruajtja e rendit shoqror sht funksion themelor i policis, kurse rendi shoqror sht baza e realizimit t t dejtave t njeriut, me rast mbrojtja e t drejtave t njeriut mund t kundrohet si funksion i policis, i nivelit t njjt me parandalimin dhe zbulimin e kriminalitetit. Menjanimi i tensionit ndrmjet t drejtave t policis dhe t drejtave t njeriut i cili ekziston ne praktik si dhe krijimi i kulturs pr t drejtat e njeriut brenda organeve t policis, sht njra ndr detyrat m t rndsishme t shoqris demokratike. T drejtat e njeriut, pr t cilat po flasim, n t vrtet, e karakterizojn procesin e demokratizimit t shoqris s caktuar si dhe t organeve t saj. Nj prej vyrtyteve m t rndsishme t qytetarit, pa dyshim, sht raporti dhe sjellja tij ndaj policis, sepse nese policija e mbron interesin publik, ather edhe detyra e qytetareve sht ta ndihmojn policin n realizimin e ktij qllimi. N nj pjes t madhe policia sht edhe aktivitet politik. Nevoja pr ekzistimin e saj sht paraqitur qysh n periudhn e hershme t zhvillimit t shoqris. Dhe ajo gjithmon ka qen, jo vetm nj nga indikatort e politizimit t shoqris, por shpesh u ka kontribuuar dukshm edhe proceseve t shumta t funksionimit polik t shoqris. Policija, si organ ekzekutiv i administrats shtetrore i zbaton, para s gjithash, ligjet t cilat i nxjerr ligjvnsi dhe efektin e atyre ligjeve e prshtat prmes ushtrimit t s drejts diskrete gjat zbatimit t tyre. Ajo pra, gjat zbatimit t ligjit, e ka sfern e vet t vlersimit t lir, e cila zakonisht quhet e drejta diskrete. Esenca e vlersimit diskret qndron n at se normat ligjore nuk prmbajn normn kategorike, duke ia ln kshtu organit t administrats q, n rastin konkret, vet t zgjedh midis dy apo me shum mundsive (alternativave), duke pasur parasysh me at rast interesin e prgjithsm shoqror (publik).4 Vet nocioni vlersim diskret ka lindur me kombinimin e tereve dy
3 Leksikoni I koncepteve fundamentale politike Abeceda e demokracis, Fondi I shoqeris se hapur te Bosnes e Hercegovines 1994. , faqe. 135 4 Dr. Ibrahim Festi, Edrejta administrative , Fakulteti Juridik, Sarajev 1974. , faqe. 125
29
30
gjuh, gjegjsisht termit gjerman freies Ermessen vlersimi i lir dhe termit frng pouvoir discretiounaire autorizim diskret.5 Vlersimi diskret sht i domosdoshm para se t vendosin organet policore, pikrisht pr arsye t pamundsis faktike t normimit juridik apo s paku pr shkak t normimit t pamjaftueshm t t gjitha marrdhnieve ekzistuese shoqrore dhe situatave konkrete t cilat jan t nj rndsie t madhe shoqrore. Me kt rast duhet t nnvizojm se ushtrimi autorizimeve diskrete, n kt rast, asesi nuk paraqet arbitraritet t organeve policore, pikrisht pr faktin se autorizimi i dhn dhe qllimi i fundit duhet interpretuar drejt dhe n suazat e lejuara n pajtim me interesin e prgjithshm t shoqris, nga i cili interes prihen edhe ligjet q e rregullojn funksionn e policis. Prandaj, tr kjo nnkupton se autorizimet n fjal nuk mund t jen veprime pr interesa private ose partikulare, pr arsye se do tejkalim i autorizimeve t dhna, nga ana e policis do t konsiderohej veprim kundrligjor. Duke ushtruar funksionin e vet themelor, garantimin e siguris dhe qetsis, policija gjithashtu garanton edhe zhvillimin e proceseve politike t cilat i imponon sundimi i ligjit, mbeshtet gjyqesin e pavarur, ndihmon respektimin e kushtetutes dhe ligjit, kufizimin dhe ndarjen e pushtetit, mandatin delegues n baz t zgjedhjeve t lira demokratike si njra ndr veorit e sovranitetit t popullit si dhe t drejtat dhe lirit e njeriut. Policia, pra sht e kyur n procesin socializimit politk. Pikrisht, n kontakt me policin, qytetart vijn n kontakt me shtetin me rast fitojn edhe elemente t rndsishme t kulturs politike t shoqris n t ciln gjenden edhe vet. Mirpo, derisa shteti nuk sht n gjendje ta caktoj nga nj polic pas thembrave t do individi (dhe nj pas thembrave t ktij t parit etj.), parimi i shtetit bashkkohor do t jet q qytetart ti respektojn ligjet ngase ky respektim n vetdijen e tyre u duket, si di legjitime.6 Qysh m heret kemi theksuar se nj nga parakushtet e shtetit demokratik sht pikrisht prfaqsimi demokratik, ku qytetart zgjedhin prfaqsuesit e vet t cilt formojn organin legjislativ parlamentin dhe n emr t tyre e ushtrojn pushtetin me nj shkall t lart t prgjegjsis dhe efektivitetit, gj q sht e domosdoshme pr sigurimin e kontrollit mbi vendimmarrsit. Zyrtart e policis nuk jan prfaqsues t bashksis n kuptimin e njjt ashtu si jan individt e zgjedhur si antar t kuvendit, mirpo padyshim edhe kta jan instrumente t realizimit t qllimeve t
5 Dr. Velimir Ivanevi, Institucionet e te drejtes administrative , libri I, Zagreb 1983. ,faqe. 197 6 Patrice Canivez, formimi i qytetareve , qendra juridike Fondi shoqeria e hapur e Bosnes e Hercegovines 1999. faqe. 23
prbashkta. N demokraci, efektiviteti i policis varet nga bashkpunimi i qytetarve dhe nga shkalla e pajtueshmris s funksionit t saj me bashkesin. Kurse demokracia sht sistem politik ku populli apo shumica e tij ka t drejtn e vendosjes politike, t kontrollit politik dhe t drejtn e thirrjes n prgjegjsi t bartsve t pushtetit politik.7 Nuk ka dyshim se liria dhe siguria, si e cek edhe Neni 5 i Konventes Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut, sht nj nga qllimet m t larta, jo vetm t shtetit, por edhe t bashksis ndrkombtare. Zyrtari i policis me vshtirsi t madhe do t mund ta ushtronte funksionin e vet si i paanshm dhe n mnyr objektive e t pavarur, nese do t ishte i udhhequr nga interesat e veta private. Modeli i pushtetit t prfaqsimit sht gjithashtu prezent edhe n polici n masn sa sht e domosdoshme q t krijohen parakushtet e duhura pr veprimtari jo diskriminuese nga cilado qoft baz si jan raca njerzore, ngjyra e lkurs, gjinia, gjuha dhe religjioni.8 Me kt rast duhet tu garantohet ushtrimi i detyrs n mnyr adekuate dhe pa penges edhe pjestarve t minoriteteve n polici. Zyrtari i policis me rastin e ushtrimit t pushtetit duhet t jet i vetdijshm pr faktin se t drejtat e njeriut pr secilin individ jan t lindura e jo t dhuruara nga dikush, pavarsisht se a sht shteti n pyetje apo ndonj subjekt tjetr. Pergjegjesia e organeve t policis sht nj prej parakushteve themelore t funksionimit t do shoqrie demokratike. Me kt rast parashtrohet shtja e prgjegjsive juridike dhe politike, t cilat, n shum mnyra jan t lidhura n mes veti. Prgjegjsia juridike ka t bj me obligimin e policis pr ta respektuar rreptsisht parimin e ligjshmris dhe pr t qen plotsisht prgjegjse ndaj bashksis shoqrore, n shrbimin e s cils sht dhe pr t mirn e s cils punon. Kjo gjithsesi nnkupton edhe prgjegjsin personale, t secilit zyrtar t policis, pr veprimet e veta personale dhe pr lshimet e veta eventuale. Prgjegjsia politike ka t bj me shfrytzimin shum t kujdesshm t burimeve dhe autorizimeve q i jan dhn, duke i mundesuar publikut (opinionit) kontollin mbi punn e administrats policore dhe menyrn operative t veprimit saj. Organet e policis kan obligim t punojn n harmoni me interesin publik. Prve vendosjes se institucioneve pr monitorim dhe kontroll, pr
Ib idem, faqe. 135 Konventa Europiane mbi te drejtat e njeriut , Botimi I dyt , Sarajev 1999 , faqe. 23, neni 14 Ndalimi I diskriminimit icili konsiston: Realizimi I ketyre te drejtave dhe lirive te parapar me ket convent sigurohet pa diskriminim nga cila do qoft baz si p.sh. gjinia , rasa gjuha besimi fetar bindjet politike etj prejardhja nacionale gjendja pasurore, apo statusi tjeter
8 7
31
32
nj shtet demokratik, rol t madh luan edhe opinio juris d.m.th. norma shoqrore e internalizuar n baz t s cils pushteti duhet ti bindet kushtetuts dhe ligjit.9 Pikrisht informatat e ktij lloji bashksia i prcjell n polici prmes institucioneve politike, ka paraqet masn e efektivitetit t mjeteve kushtetuese n mnyr q t sigurohet kontrolli i qytetarve mbi ata t cilt marin vendime dhe i ekzekutojn ato. Prdorimi i dhunshm dhe arbitrar i forcs shkakton frik dhe pasiguri, nxit zhvillimin e mentalitetit t nnshtrimit politik, ndikon krejtsisht n kundrshtim me parimet e sundimit t ligjit dhe sjell deri te format serioze t trazirave shoqrore. Kjo paraqet rrezik pikrisht pr shkakun se kjo veprimtari mund t drejtohet edhe kundr atyre t cilt e praktikojn. Njra nga mnyrat e parandalimit t trazirave shoqrore dhe vendosjes s gjendjes paraprake sht sigurimi i respektimit t sundimit t ligjit. Kjo manifestohet edhe n veprimet e heqjes s imunitetit personave t cilat e kan keqprdorur detyrn zyrtare duke mos e respektuar ligjin dhe rregulla tjera mbi sjelljet n shoqri, t bazuara n ligj. Keqprdorimi i forcs paraqitet si njra ndr pengesat kryesore n zhvillimin e demokracis dhe ndrtimin e shtetit ligjor. Kt koncept nuk guxojm ta ndrlidhim vetm me policin, p.sh ather kur kemi t bjm me arrestimin kundrligjor, bastisjen apo konfiskimin e pa autorizuar t pasuris si veprim i kunderligjshem.10 Lshimet e tilla ndodhin gjithashtu edhe n gjyqesi ku mund t vij deri te veprimi dhe lshimi i pakujdesshm n zgjidhjen e rasteve t lartprmendura si dhe mundsia q institucionet e pushtetit politik t injorojn apo edhe inkujarojn sjelljet e tilla. Policia n asnj rast nuk duhet t shfrytzoj situatn e till dhe t keqprdor autorizimet e dhna ose t bashkpunoj me prfaqsuesit e till t pushtetit. Policia sht efikase n demokraci ather kur veprimtaria e saj zhvillohet dhe implementohet n mnyrn e pranuar nga ata ndaj t cilve zbatohet aplikohet. Ktu gjithsesi paraqitet nevoja pr informimin e sakt, objektiv dhe me koh pr t gjitha shtjet relevante pr shoqrin. Kjo pa dyshim nnkupton edhe pjesmarrjen e qytetarve n t gjitha debatet publike t cilt jan t rndsishme pr prosperitetin e saj. Pjesmarrja e qytetarve n debatet publike, si e definon kt Sherri Arnstein, mund t shihet nga pjesmarrja si produkt i manipulimeve deri te ideali shoqror i kontrollit qytetar i cili n shumicn e rasteve sht m tepr pretendim se sa gjendje faktike e realizuar. N t vrtet gjendja e tashme e prvoSmiljko Sokol i Branko Smerdel, E drejta kushtetuese, Informatori Zagreb 1995, faqe. 100 10 Vidi o tome u Ralph Crawshaw, Barry Devlin, Tom Williamson, Human Rights and Policing, Kluwer Law International 1998. godine, str. 42
9
js n kt kontekst sht diku n mes t informimit, konsultimit dhe pjesmarrjes aktive.11 Policia n shoqrin demokratike paraqitet n kontekst t dyfisht: n njrn an sht n funksion t sigurimit t rendit shoqror n mnyr q t mundesohet jetsimi i t drejtave dhe lirive t njeriut si kushte themelore t demokracis, kurse n ann tjetr policia, si institucion i shtetit, paraqitet edhe si kufizues i numrit t caktuar t t drejtave dhe lirive t njeriut. Konventa Europiane i thekson veon tri lloje t kufizimeve t ktyre t drejtave, e kto jan derogimi, prjashtimi i disa t drejtave dhe kufizimet. Derogimi sht n funksion t mbrojtjes s shtetit n gjendje t jashtzakonshme me prjashtim t disa t drejtave absolutisht t mbrojtura t cilat, n fardo kushtesh nuk mund t derogohen, kurse n rastet e rralla jan kufizimet e karakterit m t gjat kohor t nnshtruara kontrollit t Gjykats Europiane. Forma e tret e kufizimeve restrikcionet m s shumti i atakon pikrisht t drejtat dhe lirit e ceura n nenet 8-11 t Konventes Europiane, t cilat jan t rndsis themelore pr manifestimin e veprimtaris demokratike. Me rastin e kufizimit t ktij lloji t t drejtave pik s pari mirret n konsiderim sovraniteti i pushtetit shtetror, gjegjsisht fusha e vlersimit t lir t tij (shtetit) n harmoni me standardin ligjor t domosdoshm n shoqrin demokratike, mirpo si mekanizm i kontrollit paraqitet edhe Gjykata Europiane pr t Drejtat e Njeriut e cila vepron ather kur shteti tejkalon kompetencat e veta. N mnyr q standardi i theksuar t interpretohet mir dhe objektivisht, duhet marr n konsiderim edhe sigurin publike dhe at nacionale, shndetin publik, moralin, t drejtat dhe lirit e t tjerve, intregitetin territorial, autoritetin dhe paanshmrin e gjykatave, parandalimin e trazirave si dhe kriminalitetin.12 sht vrejtur pra roli enorm dhe ndrlidhja e policis edhe n kt segment t domosdoshm pr sigurimin e funksionimit t drejt dhe demokratik t shtetit. Prdorimi kundrligjor i forcs dhe sjellja e dhunshme e policis shkakton frik dhe pasiguri, dhe ndikon n mnyr destimulative n angazhimin e mundshm t qytetarve. N t kundrtn e ksaj, ajo policia e cila n masn m t vogl e prdor dhunn fizike, m pak sht e dhunshme dhe vepron rreptsisht n baz t parimit t ligjshmris, nxit kulturn e bashkpunimit n t gjitha proceset shoqrore dhe poltike. Policia sht n funksion t shrbimit t
11 Francois Matarasso i Charles Landry, Akti I barazpeshes : Njezet e njeta dilem strategjike ne politiken e zhvillimit te kultures, Keshilli I Europes, Strasbourg dhe Ministria e arsimit, kultures, dhe sportit / Federata e BeH, Sarajev 1999. faqe.17 12 Shih azim Sadikovi, Edrejta Europiane e te drejtave te njeriut , Magistratur Sarajev 2001. faqe. 60
33
34
shoqris gj q ilustrohet me besimin e shoqris ndaj policis, d.m.th. mundsia q qytetart n do ast pr probleme eventuale, mund ti drejtohen policis, gj q shihet edhe moton: policia duhet t jet pasqyr e shoqris.13 Organet pr zbatimin e ligjit n t cilat bn pjes edhe policia duhet t jen prfaqsues t pergjegjshem dhe efikas t shoqris n trsi dhe t jen n shrbim t bashksis. Standardet themelore t funksionimit t till si dhe raporti i tyre prbrenda sistemit politik n t cilin veprojn jan konstituuar me Rezulutn Asambles s Prgjithshme t Kombeve t Bashkuar nr 34/169, dat 17. dhjetor 1979. si standarde ndrkombtare pr t drejtat e njeriut ku paraqtet baza e demokratizimit t policis dhe shoqris. N t vrtet principet dhe standartet e theksuara i tregojn edhe shtetit edhe policis se si t veprojn n harmoni me parimet dhe rregullat demokratike . Policija dhe t drejtat e njeriut n nj shtet modern e demokratik dukshm jan t lidhura ngusht n mes veti. Rndsi t madhe ka fakti i zhvillimit t kulturs mbi t drejtat e njeriut brenda vet organeve t pushtetit dhe q kto t drejta t shihen si cilsi t secils qenje njerzore e asesi si penges q duhet anashkaluar apo injoruar gjat ushtrimit t pushtetit. Shteti juridik i mbron t drejtat e njeriut, apo thn m mir ato edhe jan aktualizuar n shtetin modern demokratik dhe kjo sht nj arsye me shum, prse pikspari zyrtart e policis nuk guxojn t injorojn kt fakt, sepse gjithsesi do t dukej si veprim jo adekuat i organeve shtetrore dhe n kundrshtim me parimet e sundimit t s drejts. Sundimi i ligjit sht faktor themelor i domosdoshm pr kontroll mbi vendimmarrsit dhe pr parandalimin e keqprdorimeve t pushtetit. Kusht i ekzistimit t shtetit modern demokratik, sht pikrisht mbrojtja e t drejtave t njeriut, Kt e konfirmojn edhe shum standarde ndrkombtare, kurse ekzistimi i t drejtave pa mekanizma pr mbrojtjen e tyre do t ishte shkronj e vdekur n letr. Sundimi i ligjit do t ishte absolutisht jo efikas, si e kemi theksuar kt disa her, pa gjykata t pavarura, t cilin element e garanton Neni 10 i Deklarats Universale dhe Neni 6 i Konventes Evropiane. Vartsia reciproke e demokracis dhe sundimit t ligjit del sheshazi edhe n nj varg rrethanash. Pushteti arbitrar dhe i paprgjegjshm nuk mund t ekzistoj n nj shtet juridik, ngjashem sikur q sundimi i ligjit si kusht pr ekzistimin e tij, krkon parime demokratike. Krkesa q policia t respektoj t drejtat e njeriut sht e domosdoshme gjithsesi me rastin e zbatimit t ligjit, veprim t cilin ajo e
13 Nils-Erik Ahmansson, (former Direktor-General, Swedish National Police Board) , referat Policija dhe te drejtat e njeriut mbajtur 15. 05. 2001. , Raoul Wallenberg Instituti ne Lund
kryen si pjes e pushtetit ekzekutiv, por edhe pr arsye se rendi shoqror sht i varur nga nj numr kushtesh t cilat i prcakton sundimi i ligjit. do tentim q t pamundesohet jetsimi i t drejtave politike apo veprimet e kundrta me sundimin e ligjit, gjithashtu mund t paraqes arsye themelore t tensioneve t ashpra apo trazirave n bashksin shoqrore n staza t gjata. Prderisa policia prpiqet q funksionimi i saj t jet n harmoni m parimet demokratike duhet t jet plotsisht e vetdijshme pr rndsin e raportit t saj me organizatat politike n shoqri, brenda s cils vepron. Gjithashtu rndsia e funksionit t saj manifestohet n mundsimin e debateve demokratike politike dhe aktiviteteve politike n harmoni me krkesat e prfaqsuesve dhe prgjegjsin e pushtetit. Policia i siguron kushtet q ndryshimet shoqrore e politike t zhvillohen n prputhshmri m kushtetutn dhe ligjin, pa rrezikun e krcnimit t rendit shoqror dhe politik. Pr aq sa bashksia apo nj pjes e saj i shpreh krkesat pr realizimin e qllimeve t caktuara, gjithsesi se policia vepron n kuptimin e lehtsimit t bartjes s atyre krkesave t rexhimit politik e asesi n mnyr t kundrt. Gjithashtu, kur kundrshtart e regjimit dshirojn t'i arrijn qllimet e tyre n mnyr t dhunshme apo ilegale, roli i policis sht n parandalimin e veprimtaris s till. Me kt rast, qart shohim se edhe kur mjetet dhe qllimet e pushtetit jan n disharmonikundrshtim me sundimin e ligjit, policija nuk guxon t jet n shrbim t atij regjimi. N kt kuptim mund t themi se policia sht ndrgjegja e kushtetutshmris.14 Mbase kto pikpamjet tona jan vetm qllime t caktuara, por sigurisht jo edhe t paaritshme ngase kto qllime jan absolutisht t arritshme n nj shoqri t sofistikuar dhe t zhvilluar demokratike, ku funksioni i policis do t ishte gjithashtu n prputhje t plot me standardet m t larta t shoqrive demokratike. Policia loz rol t madh n zbatimin e ligjit, kurse me kt vetvetiu nnkuptohet edhe roli i saj shum i madh kur flitet pr luftn kundr terrorizmit. Terrorizmi n do aspekt paraqet krcnim ndaj demokracis dhe vepron m qllim t shkatrrimit t demokracis. Kshtu m hert n nj konferenc t kryetarve t parlamenteve t Europs t mbajtur n Zagreb sht gjykuar akti terrorist- sulmi i 11 shtatorit t vitit 2001. n New York, mirpo njkohsisht qart sht thn s fushata e sotme antiterroriste e cila udhhiqet n bot nuk guxon t orientohet n shkeljen e t drejtave dhe lirive themelore t njeriut n disa shtete ku gjithnj e m shum ka elemente t tendencae t tilla. Kshtu u rikujtuan edhe njher pikat e
Ralf Crawshaw, Barry Devlin, Tom Williamson, Human Rights and Policing, Kluwer Law International 1998. godine, str. 44
14
35
36
Karts s OKB mbi t drejtat e njeriut ku thuhet: Karta fton n respektimin e t drejtave pr jet t t gjitha qenjeve njerzore e posarisht kundr zbatimit t dnimit me vdekje, ndalimin e torturs dhe sjelljeve njerzore, n respektimin e autonomis s gjykatave, n garantimin e s drejts pr gjykim t drejt, n mbajtjen e zgjedhjeve t lira, prdorimin e kontrolluar dhe t baraspeshuar t forcs publike, posarisht pr mbrojtjen e t drejts pr liri t mendimit e t shprehjes, si dhe pr t drejtn e tubimit t lir dhe organizimeve n grupe15 Pas ter asaj q u tha duhet t parashtrojm pyetjen se a sht e mundur q n sistemin demokratiko - politik modern policia ta arrij dhe ruaj rrolin e vet neutral politik? Gjithsesi, pyetja e cila u parashtrua ktu sht shum komplekse me ast paraqitet pikpamja se sht pothuaj e pamundur t ipet nj prgjegje e plot pr kt. Sot sht fakt prgjithsisht i njohur se t gjitha shtetet e bots prpiqen t jen shtete juridike dhe demokratike ashtu q rexhimin e tyre ta paraqesin si rexhim ku sundon ligji dhe e drejta. Me kt rast vrejm se aq sa m t theksuara q jan marrdhniet reciproke, ku politika sht m pak pushtet, e m shum autoritet e m pak forc, do t jet m shum e theksuar cilsia tjetr e saj integrimi e kjo do t jet m shum vendosje m kompromis e jo me dominim dhe do t jet m demokratike.16 do shtet, d.m.th. do sistem politik i cili n t vepron do t ket sukses n zgjidhjen e ksaj shtjeje n at shkall n t ciln korrespondon funksioni demokratik i policis, d.m.th. vendosja e kornizs pr indikator real t natyrs dhe kualitetit t nivelit t till t arritur t demokracis. E ajo realisht shprehet n vartsin reciproke t t drejtave t njeriut dhe demokracis d.m.th. T drejtat e njeriut mund t jetsohen vetm n at shtet ku sht vendosur sundimi i ligjit. N qoft se dshirojm ta analizojm funksionin e policis n B H, n dritn e parimeve t theksuara, ather me keqardhje do t konstatonim, se shteti i BH edhe m tutje nuk i ka t gjitha kushtet e nevojshme institucionale q ta realizoj kt funksion. Mjafton t theksohet se BH, ashtu si sht e njohur, nuk e ka policin shtetrore, por tri polici t entiteteve, e keto jan: policija e FBH, policija e Republika Srpskes dhe e Distriktit Brko. sht e teprt t thuhet se shteti i BH shum m me sukses do t udhhiqte luftn kundr terrorizmit dhe kundr t gjitha formave t kriminalitetit, nse do ta kishte policin unike shtetrore, ministrin e punve t brendshme etj. Nse u konstatua se policija sht kusht i domosdoshm dhe supozimi ontologjik i funksionimit t shtetit modern
15 16
Dnevni list Osloboenje, od 12. maja 2002. godine, str. 15 S. Sokol, B. Smerdel, Ustavno pravo, Informator Zagreb 1998. godine, str. 4
demokratik posarisht i mbrojtjes s t drejtave t njeriut, t gjith qytetarve - ather me t drejt duhet t angazhohemi q edhe shteti i Bosnjs dhe Hercegovins si antar i Kshillit t Evrops m n fund t krijoj policin moderne e cila do t jet garanc e siguris n shoqrin demokratike pr secilin individ n t. N fund, nga tr kjo rezulton qart se policija, si pjes e shtetit demokratik ligjor, duhet t mbroj t drejtat e njeriut, n kontekst t obligimeve t prgjithshme t shtetit, q t mbroj t drejtat e njeriut, t qytetareve t vet dhe personave tjer t cilt jan nn juridiksionin e tij . Kjo q u tha prve tjerash nnkupton se shteti i BH nuk guxon, edhe n rrethanat m t disfavorshme pr shtetin, ta kaloj vijn e cila funksionin themelor t mbrojtjes s t drejtave t njeriut e ndan me mundsin e keqprdorimit t ktij funksioni. Kjo posarisht sht e rndsishme sot kur lufta kundr terrorizmit v n theks rrolin e posm t policis n mbrojtjen e shtetit t BH dhe mbrojtjn e t drejtave t njeriut gj q sht pas pranimit n Kshillin e Evropes edhe obligim i theksuar ndrkombetar.
Abstract
Function of police as one of the basic state agencies is today certainly everywhere important and delicate. It is about agency which it's reason of existence find in the protection of human rights, which is ensured by the modern, democratic and legal state (rule of law) with all it's attributes. However, it's very well known that states which are already decades democratic and legal are confronting with phenomenons that police agency pass the limit which separates protection of freedom from violation of freedom. The difficulties and temptations which that problem takes along are certainly more expressive in such countries that are at the beginning of the construction of political conscience, democratic rules and mechanism established by foundamental principle of the constitutionality and legality of freedoms and rights of the human and citizen with effective measures for their implementation and protection. Exactly from that reason the significance of the establishment of democratic and legal state which aims to protect effective equality for all people and their elementary rights and freedoms is enormous, during which is determinig the real place of police in democratic society.
37
L i t e r a t u r a: 1. Bai Arsen i dr. - Leksikon i koncepteve themelore te politikes: Abeceda e demokracis, Fondi i Shoqeris se hapur BeH, Sarajev 1994. 2. Canivez Patrice - Edukimi i qytetareve, Qendra juridike Fondi... BeH, 1999. 3. Crawshaw Ralph, Devlin Barry, Williamson Tom - Human Rights and Policing, Kluwer Law International 1998 4. Festi Ibrahim - Edrejta administrative, Fakulteti Juridik Sarajev 1974. 5. Ivanevi Velimir - Institucionet e se drejtes administrative, Libri I, Zagreb 1983. 6. Matarasso Francois, Landry Charles - Akti i barazpeshes: Njezetenje dilema ne politiken e zhvillimit te kultures , Keshilli i Evropes , Strasbourg dhe Ministria e arsimit, kultures dhe sportit Federata e BeH, Sarajev 1999. 7. Sadikovi azim - E drejta Evropiane e te drejtave te njeriut, Magistrat Sarajev 2001. 8. Sokol Smiljko, Smerdel Branko - E drejta kushtetuese, Informator Zagreb 1995. 9. Viskovi Nikola - Edrejta shtetrore , Biroteknika CDO, Zagreb 1995. 10. Ljudska prava, Odabrani Evropski dokumenti - Ministria e puneve te jashtme e BeH, Zyra e pavarur e qeshtjeve humanitare, Botim i dyt, Sarajevo 1999.
38
ABANI, Alisabri1
Shoqria e rrezikut nga terrori i pasiguris drejt antropologjis s friks

Prmbledhje
N kt punim jan br prpjekje q, n kuadr t aparatit t pasiguris t shpjegohen tablot themelore shoqrore n BH, n t cilat vrehet pasiguria ontologjike e objektivizuar prmes humbjeve masive dhe paaftsis s pjess drmuese t popullsis. Rezultat i ksaj gjendjeje sht frika e konstruktuar sociale e cila duhet dalluar nga frika si emocion njerzor. Frika e till e konstruktuar sociale, me mjete manipuluese i sht prshtatur mass n form emocioni duke u transformuar n nj far nderimi t thell. Frika e till e transformuar n nderim t thell apo respekt nga frika, e ndrmjetsuar n pikpamje socio-kulturore edhe n shoqrin ton, sht rezultat i nj pasigurie t nj periudhe t gjat. N kt kontekst frika pushon t jet e arsyeshme n aspektin psikologjik duke u br fakt shoqror dhe kulturor. Dallimi midis friks dhe nderimit t thell apo respektit nga frika i formuar q nga periudha e gjat epasiguris, qndron n faktin se ky nderim i thell (nga frika) sht institucionalizuar si mjet legjitim i pushtetit dhe dhuns. Kshtu, pr situatn e friks mund t fajsohen burimet e friks s pashpjegueshme ose kushdo tjetr, po jo edhe ai q e prodhon at.
39
HYRJE
Edhe sot e ksaj dite n shoqrin e BH-s ekziston gjykimi naiv se ata t cilt, gjat lufts, kan mbetur n kto hapsira kan di m tepr t drejta n pikpamje sociale dhe u takon shprblim n raport me ata t cilt nuk kan qen ktu. Shoqria e cila ua ka premtuar kt ka qen shoqri ushtarake e cila, pr tu arsyetuar, ka qen e detyruar q ekzistencn e vet ta stolis me vlera simbolike, madje edhe t ndjek vlera relativisht t pandryshueshme dhe stabile
1
Prof. Dr.; vanredni profesor na Fakultetu kriminalistikih nauka u Sarajevu
40
si sht religjioni,(besimi), n mnyr q prmes tyre ta ruaj nj shoqri t ardhshme vendore, fardo qoft ajo. Lufta ka kaluar, kurse standardet shoqrore kan ndryshuar. Ajo q vrtet u ka mbetur aktorve t till sht e rreziku i shoqris n paradigmn boshnjako-hercegovase. Pasojat m t dukshme post-ushtarake n B dhe H jan faktet e qarta se pjesa drmuese e njerzve, n kuptimin material dhe moral t fjals, ka psuar nj pasiguri t madhe t jets dhe prons, kurse ann tjetr sht mundsuar liria e plot e mendimit politik2 dhe socializimi i friks si veti e pjess dominante t jets shoqrore. A sht mendimi politik kompensim pr jetn e rrezikuar n shoqrin e tipit boshnjako-hercegovas. Gjykimi sht pikrisht i till, far edhe sht vetdija e imagjinuar e lirive t lejuara, sepse nuk tregon se cilt jan kufijt real t prditshmris s jets dhe sht ajo pr shkak t s cils frika sht substanca teutonike e marrdhnieve m t rndsishme shoqrore. N kt moment gjendja natyrore e Hobsit sht e qart: t pafuqishmit dhe m t dobtit tashm jan viktima t ngushlluara dhe t harruara dhe relativisht nj koh t gjat t larguar nga artikulimi i interesave t tjera. N rrethin e tanishm shoqror, strategjia e mnyrs s zgjidhjes s problemeve t atyre t cilve u jan mohuar t drejtat sht e grshetuar kryesisht me moszgjidhje dhe me taktikn e neutralizimit, gj q m s shpeshti manifestohet me ashprsim t forcs s brendshme konfliktuoze dhe nevojat e caktuara t t margjinalizuarve harrohen duke u ofruar atyre, t shumtn e rasteve, pjesmarrje n nj far interesi t prgjithshm. Sa m i theksuar sht konflikti, (kurse konflikti sht rrezik), aq m tepr n merren konsiderim t margjinalizuarit dhe jan m t pranishme interesat e prgjithshme. N kt mnyr krijohet shumsi problemesh apo probleme t shumzuara, ashtu q problemi i pa zgjidhur e krijon problemin tjetr, kurse aktort edhe m tepr bhen rob t zgjidhjes, respektivisht moszgjidhjes institucionale t problemit. Pra, sa m i pranishm q sht prgjithsimi i problemit, aq m larg sht mundsia e zgjidhjes s tij, e me kt edhe probabiliteti sht m i madh q individi t detyrohet t veproj vet, i pa organizuar dhe i personalizuar brenda suazave t drams problematike. Kshtu drama problematike e multiplikuar e individit n vend q t prgjithsohet mbetet n rrafshin personal. Kjo gj n esenc sht sinjal i sigurt i rrethit t rrezikuar sepse pikrisht individi si njsi m e vogl energjike e kolektivitetit t organizuar, shikuar n prgjithsi, paraqet procesin shoqror t disfats dhe harress institucionale t viktimave t rrezikut.
2
Vesna Pusi, Novi drutveni ugovor, Erasmus, rujan 1993, b. 3. str. 5-13.
Lidhja e mundshme n konturat fenomenologjike t reduktuara do t mund t karakterizohej sipas ktij vargu: shoqria e rrezikut kriza pasiguria frika nderimi i thell (nga frika).
1. Shoqria e rrezikut
Teorit mbi shoqrit e rrezikut paraqiten n kuadr t teorive moderne dhe post-moderne, si gjendje t cilat nuk mund t kontrollohen, apo si gjendje t cilat shkaktojn pasoja jo t qllimshme. Refleksi bashkkohor sociologjik thekson se njohuria mbi rrezikun prcillet me dukurin e pasiguris dhe me mungesn e mundsis s kontrollit mbi gjendjen e ardhme q do t krijohet. Ndjenja e till e kontrollit shum t vogl mbi gjendjet e ardhme krijon konfuzion edhe m t madh n kompleksitetin e krkesave pr ti tejkaluar kto veti t shoqris, por edhe organizon ose ushtron presion pr krijimin e formave m t qndrueshme t bashksive. Ambienti i ndryshimeve dhe krizave shoqrore (tranzicioni) i shkon pr shtati strukturimit dhe dominimit t shoqris s rrezikut. Difuzionet e njohurive mbi rrezikun shprndahen n forma t ndryshme dhe jan t prqendruara rreth institucioneve kryesore t organizuarve pr rreth rrezikut dhe sipas racionalitetit praktik, vets ia prshkruajn prditshmrit. Prandaj, kjo gj na bn me dije se diskursi i rrezikut, i konfiguruar n infrastrukturn institucionale dhe n prditshmri, sht i lidhur kryesisht pr t. Formati i rrezikut, n masn m t madhe, varet nga vet karakteri i shoqris, kurse nga formati i till edhe formati i kontrollit t rrezikut. Meq n sken jan pranishme mundsit e vogla pr artikulimin adekuat t konsumit dhe punsimit pr pjesn drmuese t popullats s aft pr pun, ather mund t thuhet se aspekti i rrezikut shoqror n B dhe H manifestohet edhe prmes ktij dimensioni. S kndejmi, mungesa e gjasave pr ti kapitalizuar mundsit jetsore pr shumicn, n t vrtet nnkupton edhe mungesn e aspekteve t caktuara t lirive t njeriut. Jeta sociale n shoqrin e rrezikut sht shum e ndrlidhur me infrastrukturn institucionale t rrezikut (institucionet t cilat merren me grupet e rreziqeve), kurse popullsia, me t ciln merren, sht gjithnj e m masive. Nga pikpamja e standardit kjo popullat bhet m e madhe dhe m problematike, kshtu q gradualisht zhduken dallimet midis grupeve klasike dhe grupeve problematike t porsalindura dhe t rrezikshme sociale. Prgjithsisht, situata e theksuar nnkupton goditje apo sulm ndaj individualitetit, sepse situata individuale reflektohet prmes situats institucionale. N kt mnyr krijohet life story e cila sht identike me institucionet e rrezikut. P.sh: Qendra Pr Pun Sociale,
41
42
pr shfrytzuesit e saj paraqet lidhjen institucionale me shoqrin dhe nse kjo lidhje sht jo funksionale, ather kjo reflektohet edhe n shfrytzuesit e ndihms sociale n kuptimin e patologjis prcjellse dhe t pritur. sht shum e qart se individua sht i lidhur pr politikn sociale, paqndrueshmrit ekonomike dhe pr tregun. Prandaj, individit i shfaqet individualiteti i tij sikurse nj flloskull pr vet at. N kt mnyr individua edhe sht institucionalizuar dhe pr kt shkak, mundsia e strukturimit t individualitetit sht tepr e politizuar. Observimi3 i shoqris s rrezikut n t vrtet indikon q prgjegjsia e individit mbi individualitetin e reduktuar t nxitet nga niveli institucional. Situata dhe fati personal jan dorzuar n duart e institucioneve t cilat posedojn njohurin mbi rrezikun dhe drejtojn me to. Individua n kt kuptim sht i pafuqishm q t ndikoj n dominimin e rrezikut, prandaj subjektet jan nga natyra t paraprcaktuara q t gravitojn drejt sistemit. Aspekt ky i shoqris s rrezikut n BH, sipas paradigms, sht pasiguria e ekzistencs e shprehur prmes mungess s mbshtetjes ekonomike dhe institucionale dhe prmes reprodukimit befasive (t papriturave). Ksaj i kontribuojn qartazi pabarazit e lindura nga vet rreziku si kapital pr rreziqet e ardhshme (p.sh: etno-elitat marrin rolin e rregullimit t kompleksitetit t ri shoqror shum t ndryshm nga kushtet n t cilat jan afirmuar si t tilla). Sipas t kuptuarit ton t teoris s rrezikut n kuptim t pasiguris s instrumenteve, mjeteve dhe kornizave pr udhheqjen e jets s rregulluar sociale, teoria e rrezikut ka implikime t mdha. Nga aspekti fatal ndryshimet sociale n BH, nnkuptojn vetm ndryshimet e thjeshta sociale. Tautologjia e ndryshimit social, e jo identiteti i saj na tregon se ndryshimi social i ka qllimet e veta dhe e diskualifikon individin dhe identitetin e tij duke e formsuar at dukshm n drejtim t anksiozitetit ekzistues dhe pasiguris ontologjike. Prodhimi masiv i gjendjeve t tilla rezulton me paaftsin e prgjithshme pr ta br ndryshimin e dshiruar social dhe e redukton rrezikun n kategori t parapar. Pr Anthony Giddensin4 nocioni i ontologjis s siguris ka t bj me besueshmrin n pikpamje t kontinuitetit t vetidentitetit t njerzve dhe me konsistencn e rrethit shoqror dhe material. Besueshmria n relacion me rrethin personal material paraqet nocionin ky t besimit dhe ka nj rndsi kategorike pr sigurin ontologjike e cila shprehet n pikpamje psikologjike. Giddensi pohon se siguria ontologjike n kuptimin eksplicit sht emocionale,
Steven Miles, Social Theory in the Real World, London: Sage, 2001. p. 123-128 Anthony Giddens , Trust and Ontological Security, inThe Consequences of Modernity, Polity Press, Cambridge, 1995. p. 92-100.
4 3
e jo fenomen kognitiv (njohs) sepse n kuptimin kognitiv nuk ekziston asnj aspekt i ekzistencs n t cilin do t mund t ishim plotsisht t sigurt. N t vrtet, moderniteti me frymn e tij tensionuese i sjell n pyetje t gjitha pozicionet e siguris dhe refleksivitetin themelor e shpreh n kategorit e pasiguris. Pasiguria manifestohet n faktin q personi nuk sht i sigurt n kuptimin ekzistencial t fjals; a i ka ai disa identitete prkatse; a ekzistojn t tjer dhe a sht ajo q e percepton; a ekziston, vrtet, ajo q e percepton. N njfar kuptimi t plot t fjals, personi i pa sigurt n pikpamje ontologjike (ekzistuese) nuk mund t ekzistoj n t njjtn bot shoqrore n t ciln gjenden edhe njerzit tjer. Vet Giddensi, nocionin e siguris ontologjike e ka shtjelluar n baz t studimeve t E. Eriksonit, dhe D. W. Winnicotit. E. Erikson dhe ka zbuluar frymn e besimit themelor i cili gjat fmijris s hershme gjendet n qendr t egos identitetit t prhershm i cili zhvillon nj siguri t fuqishme te fmija se personi i jashtm, prindi, jo vetm q do t kujdeset gjithmon pr t, por edhe q vetm ai mund t ket besim n vetveten. Zhvillimi i njkohsishm i besimit n vete dhe n t tjert paraqet bazn pr identitetin e qndrueshm t mvonshm. Situata, shpesh, interaktive prind fmij n kuptimin e shprehjes s vazhdueshme t kujdesit dhe dashuris rezulton me prvojat reciproke. Fmija kshtu msohet me emocionet konsistente t prindit, por njkohsisht ai msohet q edhe vet t sillet n mnyr konsistente n kuptimin q t dij ka pret prindi prej tij. Thyerja n kt relacion, pr fmijn, do t thot perceptimi i bots si rreth i pa sigurt dhe si rreth aktiv armiqsor. Nj nga rolet themelore t prindit sht q ti ofroj atij, si thot Eriksoni, siguri pothuaj t plot trupore dhe kuptimin lidhur me at q bn dhe kuptimin pse ekziston. Nuk bhet neurotik pr shkak t frustrimeve, por pr shkak t faktit se nuk ekziston bashkmarrdhnia shoqrore n baz, n kuptimin e pritjes konsistente. Mosha e fmijris si periudh kohore e cila prgjithsisht ekziston n t gjitha periudhat, pr shkak t kalimtares shpesh figuron si mosh e humbjes s konsistencs dhe ajo q paraqet rezultat autonom n luft kundr ndjenjs se vetmis, ndarjes dhe largimit sht besimi themelor i cili shprehet gjat tr jets. Ideja e D. W. Winnicotit, mbi koherencn dhe sigurin ndijore n realitetin e bots rezulton nga marrdhnia midis fmijs dhe kujdestarit t tij, e kjo varet nga hapsira potenciale midis tyre. Hapsira potenciale sht lloj ndasie e cila krijohet midis fmijs dhe kujdestarit t tij dhe shpreh siguris se ai person do t vij prsri n kuptimin e marrdhnieve t pritura dhe t dshiruara. Fmija thjesht e duron faktin se prindi mungon, por e ka besimin se do t kthehet dhe kshtu n kt mnyr ai e bashkon mungesn hapsinore dhe kohore t astit.
43
44
Mungesa e nns pr t nuk do t thot humbje e dashuris, sepse n kt mnyr ai e zhvillon ndjenjn se edhe te t tjert mund t ket besim dhe kjo gj paraqet mbshtetje ontologjike t kontinuitetit t vet identitetit dhe ia mundson shprehjen e besimit n strukturn e ardhshme komplekse t prvojave shoqrore t individve. Mirpo, ushtrimi i t ekzistuarit n bot dhe funksionimi n situata shum komplekse e krkon tipin e personit i cili sht n gjendje t prballoj dallimet e nduarndurshme dhe i cili kryesisht lidhet pr personin urban (urbane sht ajo q sht edhe shoqrore, gjegjsisht shoqria mund t reflektohet n hapsir prkundr faktit se hapsira nuk shpreh marrdhniet krejtsisht komplekse dhe t thella n shoqri). Pr personin urban sht e lidhur kultura e kompromisit dhe ky sht nj nga aktort kryesor n artikulimin e besimit, sepse ofron zgjidhje shum kuptimore t konflikteve. Kjo pikpamje, ndr t tjera sht e rndsishme edhe pr shkak t goditjes s kulturn urbane n qytete dhe shkatrrimit t saj real dhe simbolik. S kndejmi, kompromisi sht fitore gjysmake dhe disfat gjysmake. Ai, njherazi, sht edhe parim edhe tradhti, pr arritjen e t cilit sht i nevojshm guximi, kreativiteti dhe ndjenja pr drejtsi. Veti tjetr e kompromisit sht rreziku i tij, sepse mundsia e disfats sht e hapur dhe paraqet legalizimin e pjessh t vullnetit apo dshirs kanosse. Vetia e tret e kompromisit sht krkesa pr vetkontroll, aftsia pr prolongimin e knaqjes momentale t instinkteve. Vetia e katrt sht aftsia pr ti flijuar interesat afatshkurta n dobi t atyre afatgjate. Vetia e pest sht besimi n kompromis si vler abstrakte. Vetia e gjasht e kompromisit sht respektimi i domosdoshm i asaj q sht folur dhe komunikuar pr aktort e kompromisit. Dallimi kryesor i fryms urbane sht krijimi i truallit t frytshm pr arsimimin psikologjik t personit i cili mund t prballoj kompromisin dhe i cili me mirbesim mund ta bart dhe zbatoj nj situat komplekse kompromisi. Fryma urbane dhe rrjedhimisht ksaj edhe kompleksiteti dhe ndrlidhja me rrezikun potencial dallohen pr nga shumdimensionaliteti, por megjithat jan paralajmruar disa veti sistemore si jan: 1. Rrethi urban - i hapur; 2. rreziku i prgjithshm i jets n qytet- i madh, por qyteti ofron mbrojtje nga rreziqet; 3. individi n qytet sht shum i varur nga kompleksiteti i qytetit, por qyteti i zhvillon t gjith faktort q jan t parapar pr kompleksitetin urban; 4. qyteti sht vend i hapsirave t askujt, gjegjsisht pasuri publike e cila i takon vetm qytetit.
Vetit kulturore sociale psikologjike t urbanitetit jan: 1. interaksioni sht inpersonal, e karakterizon komunikimi njerzor me distanc sociale; 2. jeta urbane sht e kualitetit potencial dhe shumica e konflikteve jan t ngrira; 3. burokratizimi i qytetit, veprimi dhe racionaliteti i jets nga individi krkojn pjesmarrje n nj proces abstrakt afatgjat, ky proces krkon saktsi dhe marrdhnie instrumentale ndaj nj qllimi q lart. 4. presioni tradicional i rrethit social mbi individin sht i vogl dhe ai lirisht zgjedh rrethin e vet. Marrdhnia skematike e kompromisit dhe vetive moderne t akomoduara n forma urbane si mostra dhe pasoja implicite jan:
Vetit kulturore sociale Korelacionet Tipi social psikologjik i kompsikologjike t modernitetit implicite promisit (urban) Jeta urbane sht konflikKonflikti sht karakteristik tuoze afatgjate e jets Jeta n qytet sht e rrezikTolerimi i kufirit t lart t shme rrezikut Besimi m i madh n vlerat Qyteti sht kompleks abstrakte Respektimi i gjuhs dhe konQyteti sht impersonal vents Qyteti sht i burokratizuar Aftsia pr ta kuptuar vetn prmes racionalizimit sikurse tjetrin Mundsia e shtrirjes s Aftsia e gjykimit dhe plani rrethit social fikimit n afatgjate
45
Nga nj varg vetish t prezantuara t personit t modernitetit (urban) mund t konkludohet pr marrdhniet t cilat krkojn nj grup t dukshm me prvoj t prolongimit t zgjidhjeve t drejtprdrejta pr shkak t mundsis s madhe t befasive, e mu pr kt rrezikshmris s qytetit. Kjo nuk do t thot se shoqria matet sipas kritereve psikologjike, por vetm shnohet tipi i prgatitjes sociale me ndihmn e s cils mund t mbijetohet n kushtet q i prgjigjen kompleksitetit, sidomos pas lufts. Mund t themi se varfria e prgjithshme n kontekstin e BH-s i ka reduktuar vetit e cekura dhe prgatitjet e nevojshme sociale, madje edhe institucionet, t cilat pr shkak t universiumit t varfris jan br shum jo funksionale. Ndrkaq, kundrargumentimi i orientimit psiko-analitik, i tipit t Lacanit, n kuadr t reflektimit post-strukturalist dhe post-modern, me sukses argumenton se njeriu i kohs s sotme, n t vrtet,
sht rezultat i vetidentitetit t dobt, sepse sht i shtyr n fragmentimin e vets s tij dhe sht dshmitar i brishtsis absolute t fardo lloji t ekzistencs. Post-moderniteti e shkatrron sigurin ontologjike dhe interpretimi psikologjik i identitetit mbshtetet n krcnimet pr pikn zero t ekzistimit. Anthony Giddens, n nj studim tjetr vren se sht n pyetje dilema e cila realizohet n kontekstin e konsumerizmit dhe prmes ksaj mnyre t individualizmit ose fitimit t srishm t identitetit ekzistojn aspekte patologjike. Tr vetzhvillimi varet nga posedimi i prgjigjeve adekuate pr t tjert, kurse individua i cili duhet t jet i ndryshm nga t gjith t tjert, nuk ka gjas ta zhvilloj vetidentitetin koherent. Individua sht i penguar ta zbuloj vetidentitetin sepse prshtatet sipas dshirave t tjerve n rrethin e tij. Dilema e madhe zhvillohet n marrdhniet e ndrsjella: Unifikimi i fragmentimeve versus: mendimi pr vetn inkorporon shum ngjarje kontekstuale dhe format prvojave t ndrmjetsuara. Paaftsia e prshtatshmris versus: opsioni i stilit jetsor, prmes ofrimit t modernitetit, bn t kapshme shum mundsi, por gjithashtu gjeneron edhe pafuqi. Autoriteti i pasiguris versus: n rrethanat n t cilat nuk ka autoritet prfundimtar, projekti refleksiv i vets duhet t jet i realizuar midis plotsimit dhe pasiguris. Versus i personalizuar me prvoj t komodifikuar: narrativt pr veten duhet t jen t konstruktuar n rrethana n t cilat vetia personale sht nn influencat e standardizuara t konsumit.5 Mirpo, ata q ne kemi vrejtur brenda paradigms boshnjake hercegovase sht se gjendja institucionale n pikpamje ekzistenciale nuk e prballon rezultatin e vet, t qytetarit, i cili n aspektin e konsumimit tashm sht i formuar dhe ka identitet t qart, ka pritjet (n kuptimin e nevojave t definuara) nga rrethi t cilit i i takon. Pjesa drrmuese e qytetarve sht e prgatitur dhe n pikpamje kulturore e gatshme t jetoj dhe ti jap besimin rrethit institucional, mirpo rrethi nuk e ka at norm reciprociteti q do t garantonte s paku prgjegjsin e zvogluar, parashikimin dhe besueshmrin. Ndodh thyerje n aspektin e siguris, n situatat rrethanore t gjendjes aktuale t qytetarve. Ajo q sht rezultat themelor dhe faktor i prgjithshm i gjendjes sht pasiguria. Rezultati i gjendjes s pasiguris sht frika e cila gjeneron situata elementare shoqrore. Pr kt arsye frika bhet pre e dshiruar sociale, sepse dominimi i saj e legalizon vet aktin e sundimit. Kjo situat n shoqri
5 Anthony Giddens , Tribulations of the Self in Modernity and Self-Identity:Self and Society in the Late Modern Age, Polity Press, Cambridge, 1991. , p. 200-201.
46
nuk sht gjithmon e dukshme dhe forca e cila i kundrvihet ksaj formalisht, sht e drejta sociale, n at mnyr q i kombinon parimet e nevojave, meritat dhe t drejtn dhe secili bie n konflikt me t tjert duke shfrytzuar konventat e veta institucionale pr realizimin e kompromiseve. Kshtu, nevojat njerzore t prcaktuara me standardin social, t mbrojtura sipas parimit q duhet t plotsohen n nj nivel t caktuar nn t cilin nuk mund ti lejohet t bjer asnj antar i bashksis, sepse mund t imponoj dhe krkoj rishprndarjen e pasurive kolektive, t ndesht me parimin e merits. Parimi i meritave i cili i prputhet me ligjshmrit e shprblimit t atyre q e kan merituar, mund t rrezikohet pr shkak t plotsimit t nevojave t tjerve. N frymn e teoris s moralit t Humes, konventat shoqrore lvizin midis konfliktit t parimeve, sepse jan t inspiruara me konfliktin si rrezik. Fjala sht pr teorin e moralit t bazuar n rrezik e cila fillon nga e drejta e individit ta prdor masn e kohs brenda s cils supozon se do ti realizoj projektet morale t jets personale t tij. Duke e kuptuar llojin e njeriut ai ka pr qllim t jet edhe njfar harmonie racionale dhe prpiqet ta realizoj n jetn e tij at se far rreziqesh duhet t prballoj q t mund ti realizoj. Pra, individi kalkulon me buxhetin personal t rrezikut.6 N qarkullimin e tij me t tjert ai mbshtetet n rreziqet e prgjithshme kolektive n t cilat secili zhytet kur morali i tij personal i ekspozohet rreziqeve tjera. do shoqri i ka parimet e veta nga t cilat individi prpiqet t nxjerr sa m tepr t drejta nse t tjerat ia ekspozon rrezikut m tepr sesa sht i gatshm ta pranoj konsumin e buxhetit personal t rrezikut. shtja lidhur at se sa sht i pranueshm rreziku, implikon prgjigjen se far lloji t shoqris kemi. Gjurmve t ksaj mund t prcaktojm relacionet midis llojit t rrezikut n t cilin gjendet individi, far lloji i rrezikut i ofrohet dhe far kategorie e personave q do t marrin mbi vete rrezikun n kuadr t moralit t vet shoqris.
47
2. Pasiguria
Pasiguria sht ai lloj mosbesueshmrie, e cila nuk sht drejtprdrejt prgjegjse pr perspektivn e gjer t vet rrezikut dhe pr kt arsye nuk sht e nevojshme t shqyrtohet n kategorit e probabilitetit. Pasiguria sht gjendje reale me orientime konkrete dhe me pasojat e prvojave t brutalitetit t prditshm. Kjo lloj prvoje nuk mund t shmanget as decentralizohet n sfern e probabilitetit. Pasiguria sht grup i rrethanave dhe fakteve t paknaqshme aktuale t cilat pamundsojn subjektit, organizimin e prdit6 Mary Douglas, Moral Issues in Risk Acceptability in Risk: Acceptability According to the Social Sciences, Routledge & Kegan Paul, 1986. , p. 14-15.
48
shmris, relativisht, t padhembshme. Pasigurin mund ta kuptojm edhe si kriz e cila si fenomen n vete absorbon grup t madh t sub-fenomeneve autonome, mirpo shkaku i fundit i t gjitha krizave t vrteta gjithmon mbetet varfria e masave dhe kufizimi i konsumit t tyre.7 Kriza thjesht nnkupton mungesn e baraspeshs n jetn e prditshme dhe prodhon impulse t forta pr gjetjen e zgjidhjeve t caktuara funksionale. Burim pothuajse i rregullt i krizs sht sistemi ekonomik, politik dhe sociokulturor, kurse njihet si kriz e sistemit nprmes krizs ekonomike, krizs s racionalitetit dhe prmes krizs s identitetit. Kompleksiteti i krizs, gjegjsisht lindja e saj sistematike dhe kohzgjatja n mnyr t besueshme identifikojn paaftsin e strukturave legjitimuese pr ta zgjidhur krizn. Variabli ky pr ta kuptuar pasigurin sht kohzgjatja e krizs. Kriza ka nj kohzgjatje t arsyeshme dhe kryesisht n pikpamje kohore racionalisht sht e kufizuar, por nse ato limite tejkalohen ather mund t flitet pr gjendjen e pasiguris si konstant e prditshmris. Nj nga strategjit m t shpeshta mbrojtse sht adaptimi me pasigurin. Pasigurin mund ta definojm edhe nga aspekti i pozits klasore statusore, n kuptimin q klasa e lart sht m pak e ekspozuar pasiguris, kurse klasat e ulta jetojn intensivisht t rrethuara me pasiguri, si sht papunsia, mbrojtjet shndetsore t dobta, ushqimet e kqija, deprivacioni e t ngjashme. Kontinumi siguri/pasiguri thellsisht mund t kuptohet n tri mnyra:8 - s pari, nse siguria sht gjendje e ndjenjs s mbrojtjes, pasiguria ndjehet si gjendje e vartsis dhe friks, e shoqruar me izolim, pasiguria gjithashtu nnkupton edhe krcnimet e jashtme si sht lufta, katastrofa, fatkeqsit elementare etj. - S dyti, siguria sht vetbesim dhe besueshmri e arritjes s qllimit t caktuar. Pasiguria sht ndjenj e pashpres, e pengesave dhe mosbesimit n realizimin e qllimit. Gjithashtu ka t bj me ndjenjn e pafuqis dhe paaftsis pr ta mbrojtur interesin e caktuar, ndjenj e shkeljes dhe pamundsis s kontrollit mbi ngjarjen. E treta, siguria sht gjendje e prhershme konsistente e situats dhe rrethit ku personi e ka nj kontinuitet n t gjitha aspektet e marrdhnieve personale; pasiguria sht ndjenj e ardhmris s pasigurt, pasiguri e cila ka t bj me ardhmrin dhe e cila ka t bj me qllimet dhe aktivitetet e njerzve dhe n prgjithsi me nj pasiguri.
Karl Marx, Kapital, III, Kultura, Zagreb, 1948, s. 446. John Vail, Insecure times:conceptualising insecurity and security inInsecure Times:Living with insecurity in contemporary society, ed. , byJohn Vail, Jane Wheelock, and Michael Hill. , Routledge, 1999, p. 7-11.
8 7
Mes-loja siguri/pasiguri sht e prqendruar prmes spektrit t jets s prditshme ekonomike, politike dhe socio-kulturore, kshtu dallojm: - sigurin/pasigurin personale q ka t bj me arritjen ose jo t kushteve minimale t dinjitetit jetsor, me arritjen e gjendjes s mir shndetsore, e kushteve t mira t banimit, siguris fizike t bashksis s ngusht dhe t gjer; - Sigurin/pasigurin ekonomike e cila kuptohet si kategori e cila varet nga pozita e subjekteve n treg q do t thot se nse fitohet mjaft, ather edhe siguria sht m e madhe dhe anasjelltas; - Sigurin/pasigurin sociale e cila paraqet minimumin e mbrojtjes sociale t atyre marrdhnieve, siguria e t cilave u ekspozohet ndryshimeve t papritura dhe drastike n rastet dhe situatat e tyre jetsore. Personat me pasiguri t parapar, si jan t vjetrit, t smurt dhe njerzit me t ardhura t pamjaftueshme pr jetes minimale, bjn pjes n kt domen apo sfer. Ky aspekt ka t bj edhe me bashksin n t ciln kohezioni sht i ult; - Sigurin/pasigurin politike e cila ka t bj me sigurin apo pasigurin e institucioneve politike dhe me legjitimimin e sistemit politik. N kt spektr jan t prfshira edhe lirit liberale si dhe faktet se a jan kto liri t mbrojtura me ligje; - Sigurin/pasigurin environ-mentale, e cila indikon mnyrn n t ciln aktort social sillen ndaj rrethit jetsor (natyror) q ka t bj me at se, a e mbron apo rrnon eko-sistemin, sistemi politik dhe ekonomik. Simbioza e siguri/pasiguri rezulton me dilemn se, prpjekjet qllimmira, a mund t shkaktojn apo nxisin ndonj pasiguri tjetr. Njohja e disa rezonancave t pasojave t paqllimshme, n kt kontekst, nuk e pengon prpjekjen pr arritjen e siguris kolektive, por kjo na paralajmron se kuptimi apo nocioni i t mirave, i inkorporuar n gjendjen e siguris, nuk sht koncept konsistent. N kt dilem nuk ekziston tashti vetm nj koncept i siguris dhe s drejts, madje as ajo q institucionet e kan pr obligim ndaj t gjith antarve t shoqris, kjo do t thot se nuk ekziston siguria q do ta ndanim t gjith s bashku. sht fakt se siguria sht shtje e klasave shoqrore, prandaj, s kndejmi, edhe sht e shprndar sipas parimit t atyre q sundojn.9 Pasiguria apo zgjatja e vazhdueshme kohore e krizs sht burim i problemeve t identitetit dhe atyre legjitimuese t gjendjes s gjrave n prgjithsi dhe pr shkak t mungess s ndryshimeve t rndsishme, mishrohet mnyra e ekzistimit dhe stili i jets, e q
9 Tim Hope, Inequality and the clubbing of private scurity in Crime, Risk and Insecurity:Law and order in everyday life and political discourse, ed. by Tim Hope and Richard Sparks, Routledge, 2000. p. 84-85.
49
karakterizohet para s gjithash me pasiguri. Pasojat e paqllimshme t realizimit t siguris jan t dukshme qart, si jan aktort, me t cilt ka t bj pasiguria. Esenca e dilems s pasiguris qndron n faktin se siguria e nj grupi, mund t shkaktoj pasiguri pr grupin tjetr, e cila mund t jet m e madhe nse koeficienti i konsensusit pr sigurin sht m i vogl midis strukturave jasht klasore. N situat t till, sidomos nse kto koncepte dhe qllime, n pikpamje organizative, jan t pa artikuluara, shtja e siguris personalizohet dhe bhet shtje private.
3. Antropologjia e friks
Disfata dhe paftsia realizohen prmes emocioneve t friks t cilat jan t objektivizuara si fakte sociale (shpesh i theksojm me sintagmn far ka qen, mir sht) dhe n pikpamje kulturore jan t ndrmjetsuara, kjo do t thot se frika do t lviz n prmbajtje dhe intensitet, n pajtim me kontekstin socio-kulturor. Brenda tablove themelore shoqrore n BH sht hapur mundsia e konstruktimit t friks kulturore post-ushtarake dhe mundsia e mungess s kontrollit institucional t friks. Frika dhe pasiguria e ksaj kohe e kan rregulluar n prgjithsi kierarkin klasike t friks dhe n mnyr imanente paraqitet e decentruar (shkaprderdhur) n hapsir dhe koh dhe me efektivitete t rastsis. sht paradoksale q sa m tepr individit i kumtohet informata (menaxhimi i informatave sht hyrje n menaxhimin e problemit) pr shoqrin e rrezikut n form t problemeve pa zgjidhje, aq m i sigurt sht ai n t njohurat apo t panjohurat, gjegjsisht siguri/pasiguri. N rrethanat e tilla, ngritja n domenin e friks s drejtprdrejt, e izoluar nga shkaqet dhe pasojat e njohura, n pikpamje strukturale duket e pranishme n societet dhe pr kt arsye edhe e pashmangshme. Rreziku themelor qndron n faktin se ky lloj i friks n nivelin e caktuar, shum leht mund t konvertohet n nderim t thell (nga frika). Pra, frika e drejtprdrejt dhe eksplicite bn presion n konstruksionin moral dhe shoqror t nderimit t thell, por krijon edhe pasiguri e cila duhet t jet e kontrolluar me shtimin e mass s nderimit t thell apo nderimit nga frika.10 Terrori i pasiguris qartazi sht shkaktar, jo vetm i friks, por edhe i shqetsimit t brendshm dhe forcon lidhjet komunikuese ndrmjet emocioneve dhe friks. N kontekstin e pasiguris sociale, kto kategori psikologjike pushojn t jen t kuptueshme nga aspekti psikologjik dhe bhen
David Parkin . , Toward an Apprehension of Fear, in Sociophobics:the anthropology of fear, ed. byDavid L. Scruton, Westview Press, 1986. p. 163.
10
50
fakte shoqrore. Distinkti midis nderimit t thell dhe friks, i krijuar nga kultura e pasiguris, prbhet nga fakti se nderimi i thell sht i institucionalizuar si mjet legjitim i pushtetit dhe dhuns, kurse m von edhe me presione, rastsi dhe me efektivitete jo kontrolabile, ndrkaq, komponenti social i friks dhe life story i dal nga kjo, mbshtetet n ndarjen e njerzve n ata t cilt jan drejtprdrejt t goditur nga kto ndikime dhe n ata t cilt me strategji t posame mund ti neutralizojn ndikimet e friks. Distinkti i mtutjeshm qndron n faktin se frika e drejtprdrejt sht elementare, kurse nderimi i thell q krijohet nga kjo rezulton me komoditet, mirpo masa e shtuar e friks mund tia legjitimoj pushtetit t drejtn pr t sunduar. Ka shum shembuj pr at se si frika e drejtprdrejt transferohet n pushtet, dhe n kt mnyr mund t njihet utiliteti i friks pr vet pushtetin. Frika vrehet edhe n kategorit e pushtetit, edukimi me qllim t sundimit. Kapaciteti i krijimit dhe projektimit t friks pr pushtetin shtohet duke uar at n komoditet t prgjithshm dhe duke pamundsuar q vet frika si e till, s bashku me efektet e saj, t ndahet nga ata q e prdorin apo shfrytzojn at. Kshtu q n at mnyr sht e mundur q pr situatn e friks t fajsohen ose burimet e friks s pashpjegueshme, ose cilido, prve atij q e prodhon frikn. Frika, mbi t gjitha prfshin trsin e gjendjes, duke e larguar kshtu popullin nga problemet konkrete, t cilat do t duhej t ishin konstrukt i konfliktit kreativ. David Parkin (1986:l66) fillon nga supozimi se Perndimi, (n pikpamje semantike), i pari e ka karakterizuar frikn, kurse m von edhe sht akomoduar n t. Edhe prodhimi masiv i filmave trishtues horror paraqet form t komodizimit me frikn, kurse sipas mendimit tim, e njjt me t sht edhe shqiptimi i dnimit ndaj burimeve institucionalisht t stigmatizuara t friks dhe pasiguris. Tendenca e kundr sht ather kur frika perceptohet, jo si komodizim manipulues e ndar nga personaliteti, por si pjes e brendshme e humanitetit dhe pjes e pandashme e normalitetit. Perndimi, me institucionalizimin e friks, gjat historis, sht prpjekur ta eliminoj frikn nga seti i emocioneve dhe ta shfrytzoj at si aparat manipulues pr t sunduar. sht e qart t pritet kontrolli i s keqes s eksceseve, por njherazi pritet q edhe njerzit vet t mbrohen. Antropologjia dhe historia kan dshmuar se mjeti m efikas pr mbrojtje nga frika, ka qen hakmarrja, sepse ajo ka qen e bazuar n bindjen se mbjellja dhe shkaktimi i friks tjetrit, siguron normn e reciprocitetit dhe e bind tjetrin n kapacitetin e krijimit t friks. Komodizimi i friks, prkundr humanizimit t saj, prpiqet q frikn ta instrumentalizoj n at mnyr q gjendjen normale emocionale t friks ta transformoj n burim t manipulimeve.
51
Manipulimi me frikn sjell deri te nderimi i thell apo respekti nga frika, n shrbim t pushtetit. N shtojcn e studimit t cekur11 Parkin prezanton The WolpeLazarus Fear Survey Schedulei cili i sht prshtatur kuantifikimit dhe sht dhn n form t shtatdhjet e pes itemave . Pr shkak t socializimit t prgjithshm t friks dhe mbjelljes s saj n substancn shoqrore, ka filluar nj varg i fushatave t panikut moral dhe jemi dshmitar t nj varg shembujsh t fjalimeve sensacionale mbi burimet e friks. Paniku moral sht proces, n t cilin, kultura dominuese prpiqet t'i ri-integroj vlerat e veta dhe t'i shnoj prsri kategorit e normales dhe abnormales; t mirs dhe t keqes; gzimit dhe friks. Njohuria pr frikn dhe antropologjizimin e saj i kontribuon pamjes bardh/zi t bots, forcohen stereotipet, shtohet frika nga ajo q do t ndodh dhe krijohet spektakl shtes i pasiguris. N kt mnyr vjen deri tek eskalimi i kontrollit dhe radikalizmi, kurse me kt edhe deri te reduktimi i vlerave t mirfillta konkuruese n vet kulturn dominante. Rezultant esenciale ktu sht shprthimi i friks para rreziqeve t ndryshme. Formsimi i shfaqjeve t tilla dominon n caitgejstin (zeitgest) dhe shpreh mainstreamin shoqror, i cili mund t kuptohet dhe njihet n kategorit e panikut12 dhe antropologjis s friks.
52
ibidem p. 713-175. Kto jan itemet n vijim: 1. Tingulli i thithses, 2. Plagt e hapura, 3. T jesh i vet, 4. t jesh n vend t panjohur, 5. Britma, 6. Njerzit e vdekur, 7. Fjalimi para publikut, 8. Kalimi i rrugs, 9. jerzit q dukenn t smur psikikisht, 10. Rnia, 11. T jesh i vzhguar derisa punon, 12. Automobilat, 13. T jesh i malltretuar, 14. dentistt, 14. Furtuna, 15. Burit, 16. Mossuksesi, 17. Hyrja n dhom ku t gjith t tjert jan ulur, 18. Vendet e ngritura mbi tok, 19. Shikimi nga lartsia, 20. Krimbat, 21. Kreatura Imagjinare, 22. Vaksinimi, 23. T huajt, 24. Goditjet, 25. Udhtimi me tren, 26. Udhtimi me autobus, 27. Udhtimi me automobil, 28. Ndjenja e hidhrimit, 29. Njerzit nga pushteti, 30. Insektet uturues, 31. Shikimi i vaksinimit t njerzve tjer, 32. Zhurma e befasishme, 33. Koha e keqe, 34. Turma, 35. hapsirat shum t gjera, 36. Macat, 37. T munduarit, 38. Njerzit q thejn, 39. Zogjt, 40. shikimi i ujit t thell, 42. Shtazt e ngordhura, 43. Armt, 44. Papastrtia, 45. Insektet zvarritse, 46. Shikimi i lufts, 47. Njerzit e kqinj, 48. Zjarri, 49. Budallenjt, 50. Qent, 51. T jesh i kritikuar, 52. Format e panjohura, 53. T jesh n ashensor, 54. Shikimi i operacioneve kirurgjike, 55. Njerzit e hidhruar, 56. Macat, 57. Gjaku (i shtazve apo njerzve), 58. Largimi nga miqt, 59. Vendet e mbyllura, 60. T jesh i operuar, 61. Ndjenja e refuzimit, 62. Aviont, 63. Aroma e mjeksis, 64. Ndjenja e mosmiratimit, 65. Gjarprinjt e parrezikshm, 66. Varrezat, 67. T jesh i injoruar, 68. Errsira, 69. ndjenja e rregullimit t rrahjeve t zemrs, 70. Ndriqimi, 71. Mjeku, 72. Njerzit me deformime, 73. Brja e gabimeve, 74. Dukja si malok, 75. Humbja e kontrollit 12 ipas: Gorazd Meshko: F. Furedi, Culture of Fear-Risk-taking and Morality of Low Expectation, u Revija za kriminalistiko in kriminologijo, . 3. Ljubljana 1999, s. 266.
11
Abstract
The aim of this work, in the frame of the theoretical aparatus of the insecurity, is to explain the main BH social scenes in which ontological insecurity could be perceived objectified through mass defeat and helplessness of majority of population. The fear resultanta of this obvious state is socially construced fear which must be distinquished from reasonable fear, in sense of human emotion. Fear, socially constructed by manipulatory strategies, is no more concerned in pshylogical references and has become socio-cultural fact. Distinction between respectful fear and fear, created by long-term insecurity, has resulted in the fact that respectful fear is institutionalised as legitimate means of authority and compulsion. In this way, for situation which causes fear, or which is source of unexplainable fear, it is possible to accuse anybody expect those create fear.
53
ELMO, Zenaid1
E drejta e policis, mbrojtjes dhe punve t jashtme

1. Hyrje
Ndrlikueshmria e marrdhnieve n Bosnje dhe Hercegovin dhe shteteve t formuara me shkatrrimin e Jugosllavis, sht arsye ndoshta e ndikimit t theksuar t administrats dhe ndikimit t ciln ajo e ka n do individ dhe shoqris n prgjithsi. N jetn e prditshme qytetart qofshin ata persona fizik apo juridik ballafaqohen me administrat n situata t ndryshme, e m s shpeshti ather kur ajo n mnyr autoritare bn zgjidhje pr t drejtat detyrimet dhe mbrojtjen e interesave t subjekteve t veta. Duke u nisur nga organet t cilat bjn zgjidhje pr lndt e administrats, numrin e lndve administrative nga fusha t ciln administrata e mbulon, lirisht mund t konstatojm se administrata sht personifikim i pushtetit dhe segmenti m me ndikim i sovranitetit t shtetit. Ajo n mnyr autoritare rregullon marrdhniet dhe kryen veprimtarin administrative n ato fusha t jets shoqrore t cilat nuk bien n juridiksion t gjykats.Ajo sht prezent n t gjitha nivelet e organizimit politiko-territorial n Bosnje dhe Hercegovin, duke u nisur nga komuna, kantonet (n Federatn e BH), etniteteve n RS dhe FBH, deri n nivelin shtetror. Sipas disa vlersimeve administrata n BH, e me kt nnkuptojm organet e administrats shtetrore dhe institucionet t cilat disponojn me autorizimet publike e cila n vit zgjidh disa miliona lnd administrative. Kjo n t vrtet d.m.th. do qytetar (banor) disa her gjat vitit ka kontakte me organet e administrats shtetrore.
1
54
Doc. Dr. n Fakultetin e shkencave kriminalistike n Sarajev
N strukturat e organeve shtetrore t pushtetit (legjislacionit ekzekutivit dhe gjyqsis), organet e administrats shtetrore prbjn lloj t veant. Ato jan pjes t organizimit shtetror t cilat jan formuar me qllim q nga kompetencat e veta n mnyr autoritare ti ushtroj punt e caktuara administrative dhe punt tjera profesionale. Forma e ngusht e organizimit t tyre prbn nj pjes t organizmit t shtetit dhe shteti n raport me t sht ashtu sikur trsia ndaj pjess. Shteti aktet e organeve t veta i pranon si t vetat (p.sh. kur polici arkton dnimin mandator apo kur paraqet akuzn vepron si organ i pushtetit, gjithashtu inspektori kur prpilon procesverbalin, apo kur urdhron masa t caktuara vepron si organ i pushtetit. Si po vrejm termi organi shtetror nuk nnkupton rreptsisht ndonj person t caktuar (p.sh. inspektorin), as ndonj hapsir (p.sh. ndrtesn e ministris). Ajo sht dukuri e veant normative, kshtu q n teorin e s drejts administrative nocioni i organeve shtetrore kuptohet n dy mnyra: a) n kuptimin objektiv si kolektiv i cili sht kompetent t kryej punt e caktuara administrative dhe disponon me mjete t caktuara dhe sht i lidhur me njsin organizative dhe b) n aspektin subjektiv si person zik i cili kryen punt e caktuara. Nuk mund t konsiderohen organe t adminis-
Degn juridike e prbjn nj trsi normash t prgjithshme juridike (institucionet) t cilat rregullojn nj lm t caktuar. Ndrkaq, q ta kuptojm administratn si veprimtari, duhet t kemi parasysh q shkenca e s drejts administrative sht nj fush shum e gjer e s drejts. Ajo prmban jashtzakonisht shum rregulla juridike t ndryshme (organizative, procedurale dhe veanrisht materiale). Prve kushtetuts dhe ligjit si burim m i rndsishm i s drejts administrative ekzistojn edhe nj numr i madh i rregullave tjera si jan: aktet juridike nnligjore te t cilat normat juridike t cilat gjithashtu radhiten n t drejtn administrative dhe i nxjerrin organet administrative. T gjith ato realizojn jashtzakonisht rol t rndsishm n rregullimin e marrdhnieve n shoqri/shtet, gj q paraqet qllim sovran t pushtet shtetror t krijoj sistem t zbatimit t aktiviteteve t nevojshme me t cilat do t vendos raportin e rregullimit social ndrmjet shtetit, n njrn an, dhe t gjith subjekteve t veta, n ann tjetr. N kt mnyr do njeriu i sht e afrueshme ndonj dituri mbi t drejtn dhe shtetin deri te e cila vihet. Pikspari n vshtrimet e prditshme e pastaj edhe t mesazheve t cilat ia drgon drejtprdrejt rrethi shoqror.4 Si veprimtari e ndikimit sistematik dhe legjitim t organeve t administrats shtetrore n sjellje t njerzve n pajtim me detyrat e parashtruara m par, rregullimi shoqror sht i varur nga faktor t shumt (politik, ekonomik, social, sociologjik, religjioz etj). Po shohim q administrata nuk sht dukuri stihive, por e menduar (kishim me thn, kushtetuese) e qllimit t pushtetit shtetror t zbatoj aktivitetet me t cilat do ti rregulloj marrdhniet n shoqri. P.sh. pr t mundur t ndikohet n ndonj paraqitje negative n shoqri duhet q paraprakisht t vihet nj kriter i qart i rregullimit i cili duhet t prmbaj sjellje t dshirueshme n t ardhmen, si t vetmin causu finalis.
trats shtetrore institucionet t cilave iu jan besuar kryerjet e autorizimeve publike (shoqrit ekonomike, ndrmarrjet publike, institucionet dhe personat tjer juridik). Ato jan organizata t cilat kryejn vetm administratn publike n kuptimin funksional t fjals, prndryshe jan krijuar ekskluzivisht pr krijimin e timit apo sigurimin e nevojave t popullsis n kryerjen e veprimtaris t cilat paraqesin kusht t pazvendsueshm jetsor dhe t puns njerzore n territor t caktuar. Nga kjo arsye ato vetnancohen dhe kan veti t personit juridik, gjersa organet e administrats shtetrore kt veti nuk e kan, dhe nancohen prej buxhetit t bashksis politiko territoriale.(Vr. a) 3 Degn juridike e prbjn nj trsi normash t prgjithshme juridike (institucionet) t cilat rregullojn nj lm t caktuar. 4 Shprehja "rregullimi" ka kuptim t ndryshm etimologjik. N t folmen e prditshme, ai do t thot trheqje e vijave n letr me ndihmn e vizores (la regle), pr tu drejtuar pyetja (Grand Larousse encyclopedique, 01.tetor,1964, n E.Pusi, Drutvena regulacija, Globus Zagreb ,1989, f.151.). N ziologji, rregullimi do t thot mbajtje reciproke e ekuilibrit t proceseve ziologjike n organizm, n teknik do t thot mnyr e udhheqjes s procesit, n hidroteknik, ajo do t thot mnyr e rregullimit t lumenjve etj. N drejtsi rregullimin sht vshtir ta prcaktosh sepse ka t bj me formulim jo preciz pasi q e drejta sht sistem i rregullave e cila vepron nga lart deri posht dhe t cilat jan lidhur pr dshir e cila, prap gjendet lart. Kryerja e dshirs s dikujt do t thot dgjueshmri.(Vr.a.).
55
Q t mund t ndrtojm shtetin ligjor, duhet t vihen aso marrdhnie t cilat do t fillonin me normat juridike t cilat n vete do t prmbajn rregulla t cilat do t aplikohen jo selektivisht e m pastaj kur aplikimi i till n personin konkret dhe rastin konkret, do t fitoj prgjigje unike.56
2. Rregullimi i veant i administrats

Q t kuptohet sa m mir definicioni teorik i s drejts s veant administrative n sistemin e rregullimit shoqror duhet t kemi parasysh dy pikpamje t nocionit t s drejts. E para sht ajo t ciln e quajm organizative apo formale, dhe e dyta sht pikpamja funksionale apo materiale.7 Q t dyja jan njsoj t rndsishme pr zhvillimin e s drejts s veant administrative, me at q disa analist t s drejts konsiderojn q studimi i ksaj disipline sht jashtzakonisht i rndsishm pr zbatimin praktik t s drejts pr shkak t dallimit ndrmjet t drejts s prgjithshme dhe t drejts s veant administrative. Pjesa e prgjithshme prfshin parimet organizative dhe veprimtarin e administrats, kontrollimin e puns s saj, si dhe rregullat dhe institutet t cilt jan t prbashkta pr t gjitha apo pr shum fusha t veprimit t administrats.8 N strukturn e saj prve organizimit studiohen edhe mjetet me t cilat ajo disponon, kontrollimi i kryerjes s punve nga kompetencat e veta, gjersa pjesa procedurale sht specifike n pikpamje t veprimit administrativ e vemas pr shkak t mbrojtjes s t drejtave t qytetarve dhe interesit publik. T gjitha kto pyetje studiohen n
5 Sipas Frojdit, norma sht e nevojshme pr shkak q njerzit t detyrohen n ndarjen shoqrore t puns, sepse "do kultur llon me detyrimin pr pun dhe mohim nga knaqsia e instinktit dhe provokon domosdo kundrshtimin e atyre t cilve u prkasin ato krkesa ". (Freud Sigmund:cit. sipas 1968, f. 337-338, n Eugen Pusi,Drutvena regulacija, Globus,Zagreb, 1989, f. 86). 7 Pikpamja organizative apo formale sht prcaktuar qoft nga pikpamja e organit i cili e kryen funksionin e administrats, qoft nga pikpamja e forms n t ciln kryhen funksionet administrative, gjersa pikpamja funksionale apo materiale baz pr prcaktimin e nocionit t administrats merr funksionet si prmbajtje e veprimtaris administrative t organeve shtetrore, institucionet t cilat disponojn me autorizime publike. Varsisht nga ajo se kush dhe n 'mnyr kryen veprimtarin administrative prcaktohet pozita e subjekteve gjat rregullimit t marrdhnieve n shoqri/shtet. Dallojm subjektet publike-juridike dhe private-juridike. Publike-juridike jan ato t cilat lajmrohen si bartse t veprimtaris publike (organet shtetrore dhe institucioni i cili disponon me autorizime publike),7 gjersa subjektet private-juridike jan njerzit t cilt si qytetar apo si persona zik disponojn me autorizime t caktuara q t kryejn disa funksione t caktuara publike (p.sh. nj vozits taksist kryen transport publik t udhtarve). 8 "Veprimtaria drmuese e administrats shtetrore ndahet n deg t administrats. N kt ndarje vije n shprehje momenti prmbajtjesor dhe nga ai shohim edhe rndsin, t cilat disa organe shtetrore i japin veprimtaris s caktuar shtetrore, dhe pikrisht prmbajtja e veprimtaris administrative i nnshtrohet ndryshimeve t mdha. Me zhvillimin dhe ndryshimin e marrdhnieve ekonomiko-shoqrore dhe politike ndryshohet edhe prmbajtja e veprimtaris administrative.(Akademik Ivo Krbek, Osnovi upravnog prava FNRJ,Izdavaki zavod JNU,1950., f.82).
56
pjesn e veant t s drejts administrative me at q asaj i prkasin rregullat e s drejts me t cilat rregullohet organizimi, funksionet dhe veprimtarit n kuadr t disa fushave t administrats t cilat nuk i prkasin ndonj fushe tjetr t s drejts. Me to kryhet veprimtaria n kuadr t disa fushave si jan, punt e brendshme, mbrojtja, punt e jashtme, shndetsia, mbrojtja sociale, mbrojtja e lufttarve etj. Prandaj sht e qart se pjesa e prgjithshme dhe ajo e veant e s drejts administrative kan lnd t ngjashme t studimit por, q ekzistojn edhe veori t caktuara pr t cilat dallohen. Dallimi themelor sht n at q lnda e prgjithshme e t drejts administrative studion dhe analizon normat e t drejts administrative duke aplikuar nj t prgjithshme gj q kishim me thn parimet universale t cilat vlejn pr t gjitha degt e administrats. E drejta e veant administrative zbaton normat administrative me t cilat n kuptimin prmbajtjesor i rregullon organizata e veant e fushs konkrete administrative dhe format e veprimtaris s saj duke zbatuar rregullat e t drejts materiale t cilat vlejn pr at fush. N pajtim me to ndodhin marrdhniet administrativo-juridike n punt e brendshme, shndetsi, mbrojtje etj. Pjesa e veant e s drejts administrative prmban normat juridike t cilat i prkasin ndonjrs nndeg t administrats (njsit administrative)9, por pa marr parasysh emrtimin e tyre sht e pamundur kryerja e plot e sistematizimit me t cilin do t prfshihej secili organ ve e ve apo ndonj veprimtari autoritare e tij e q kjo mos t reflektohet n ndonj organ tjetr administrativ. Ndrmjet tyre ekzistojn elemente t shumta t prbashkta dhe t gjitha ato deri diku f jan t lidhura n mnyr funksionale. Pr fillimin e t drejts administrative, marrdhnieve prmes akteve administrative domosdo duhet t ekzistojn m s paku dy lloje t normave juridike, (juridiko-materiale dhe juridiko-formale). Shtrohet pyetja e zbatimit t normave t tilla n t drejtn e veant administrative, sepse si thekson Krbek marrdhniet administrative vrtet jan thelbi i s drejts administrative dhe ato paraqesin pikn qendrore t asaj dege juridike10 Pa marr parasysh q e drejta administrative nuk mund t reduktohet vetm n kuadr t marrdhnieve juridiko-administrative, sepse ather jasht saj do t mbeteshin shum funksione t saj t
Nga kndvshtrimi krejtsisht tjetr d.m.th nga pikpamja e rrumbullakimit t shumics s lndve juridike mund t dallohet e ashtuquajtura e drejta e prgjithshme administrative nga e veanta. Teorikisht mundet atij klasikimi t ngusht respektivisht sistematizimit ti hyhet me kritere t ndryshme prej t cilave sipas gjendjes te ne m i dallueshmi sht ai sipas t cilit shikohet a i kryen organi prkats i administrats punt n mnyr meritore apo jo, ku administrata n mnyr jo autoritare mund t jet veprimtari sekondare. (Velimir Ivanevi, Institucije upravnog prava libri I, Zagreb,1983.,f. 23.). 10 Akademik Ivo Krbek, Osnovi upravnog prava FNRJ,Ibid., f. 122.
9
57
58
natyrs organizative, kontroll administrative, marrdhniet e npunsve etj.,pjesa e veant e s drejts administrative nuk do t kishte kurrfar kuptimi nse marrdhniet juridiko-administrative do t zgjidheshin me aplikimin e normave t prgjithshme t s drejts administrative. Ather do t mungonin t gjitha specifikat me t cilat disponon n aspektin material dhe organizativ. N pyetje jan aso dispozita procedurale me t cilat n ndonj lnd juridike prshkruhet procedur e veant administrative e cila krkon aplikim konsekuent t principeve juridike lex specialis derogate legi generali. Me t drgohen dispozitat e prgjithshme (ZUP) LPA , mbi t gjitha pyetjet t cilat jan t lidhura pr lndn konkrete t administrats dhe normave juridike t cilat jan n prmbajtje t procedurs e cila prndryshe sht prcaktuar me ligjin material. Konsiderojm q e drejta e veant e s drejts administrative n sistemin e rregullimit shoqror meriton vmendje t posame n mnyr q t gjith ata q edukohen si dhe ata t cilt aftsohen pr pun pr zbatimin e ligjit kan marr njohuri t duhura nga fusha e t drejts administrative. Posarisht sht e rndsishme t kemi parasysh q fushat e t drejts administrative t s drejts s veant administrative jan vendosur kah funksionet e vrteta shtetrore dhe detyrave t afrta t tyre. Ato nuk jan t prhershme, por jan t ndryshueshme n prputhje me ndryshimin e detyrave t cilat i kryejn organet e administrats shtetrore n punn e tyre. Lnda e tyre e studimit lajmrohet si veprimtari operative e administrats shtetrore e cila sht e vendosur ashtu q e prbjn rregullat e veanta, institutet, parimet dhe nocionet, organizatat si dhe veprimtarit specifike t disa organeve n kuptimin prmbajtjesor. N organet e tilla formohen resor t veanta n kuadr t t cilve prcaktohen funksionet e administrats prmes t cilave realizohet veprimtaria administrative n disa deg t jets shoqrore t cilat krkojn rregullim t posam. Duke pasur parasysh pikpamjet n t cilat bazohet ndarja e resorve, administrata e veant mund t definohet si trsi e rregullave juridike me t cilat rregullohet organizimi, funksionet,
Me deg administrative nnkuptohet grupi i gjer i punve administrative t cilat ndrmjet veti jan t ngjashme dhe funksionalisht t lidhura ashtu q ato prbjn nj trsi n kuadr t sektorit.(Sead Dedi, Upravno pravo,Ibid., f.338.). 12 N t drejtn administrative Evtihiev-Vlasov paraqiten katr deg themelore t administrats: a) mbrojtja e vendit,udhheqja e punve t jashtme dhe tregtia e jashtme; b) administrata e sigurimit dhe siguris s shtetit dhe rregullimit shtetror, si dhe administrata e gjyqsis; c) administrimi me ekonomin popullore (industria,ekonomia fshatare,furnizimi,transporti dhe lidhjet,tregtia,ekonomia komunale dhe ndrtimi i vendbanimeve ).(Akademik Ivo Krbek,Ibd.,f.83.). Shkenca administrative e Gjermanis e ndan administratn n pes resor n t ciln prfshihen: punt e jashtme, ushtria, nancat, gjyqsia dhe punt e brendshme. Gjersa katr resort e par prcaktohen pozitivisht n punt e brendshme prfshihen t gjitha punt t cilat nuk jan radhit kategorikisht n ndonjrin nga katr resort e par.(Vr.a.).
9
marrdhniet reciproke dhe marrdhniet ndaj organeve tjera, organizatave dhe qytetarve,veprimet e posame dhe metodat e puns n kuadr t disa degve t administrats dhe veprimtarive shoqrore, respektivisht, organizatave tjera t cilat n kryerjen e autorizimeve publike ushtrojn punt administrative e t cilat nuk prfshihen n ndonj deg tjetr juridike Nj numr i konsiderueshm i punve administrative sot barten n organe t cilat jan m afr njeriut si subjekt themelor i shoqris. Prmes tyre shteti vepron m drejtprdrejt dhe vet mnyra e veprimit n lndn administrative konkrete sht shum m specifike dhe krkon veprim i cili sht i prfshir me norm juridike t veant me karakter juridiko-material dhe juridiko-formal. Rolin gjithnj e m t rndsishm t s drejts s veant administrative n krahasim me t drejtn e prgjithshme procedurale duhet ta krkojm n intencn e zhvillimit gjithnj e m t madh t demokracis dhe t drejtave t njeriut e cila mundohet ta zvogloj karakterin autoritativ t veprimit t organeve shtetrore. N harmoni me qndrimet e ktilla,segmentet e caktuara t puns dhe veprimit t disa organeve t administrats shtetrore (si jan punt e brendshme n lmin e sigurimit privat, ekonomia, urbanizmi dhe ndrtimtaria, arsimi, shkenca kulturore dhe sporti), pastaj punt e disa organizatave t cilat kryejn pun me interes pr bashksin politiko-territoriale (planifikimi shoqror,statistika, kadastra dhe ngjashm), gjithnj e m shum barten nga sfera shtetrore n sfern e vendimeve juridiko-private.14 Pa marr parasysh ato roli i administrats (jo)shtetrore nuk mund t veohet nga roli i shtetit t cilin ai e ka n shoqri. Ai gjithmon mbetet i lidhur me punt e caktuara si jan mbrojtja, punt e jashtme,punt e brendshme financat etj. Mirpo, kur administrata lajmrohet si sistem i shrbimeve publike, ather vijn n shprehje lloje t ndryshme t punve n t cilat zvoglohet intervenimi shtetror.15 Pr kt arsye administrata dhe e drejta e veant lajmrohen si pjes e sistemit juridik n t cilin jan prfshir normat juridike t cilave iu jan caktuar fusha t ndryshme t jets shoqrore. N disa prej tyre,si sht mbrojtja,punt e brendshme, punt e jashtme, prkujdesja sociale, financat etj., n shprehje vjen kriteri i rrept autoritativ i administrats, gjersa n disa t cilt jan radhitur si pjes prbrse (sigurimi privat si resor i siguris), autoriteti i pushtetit shtetror sht bart n sfern e autorDr. uro Gatari,Ibd.,f. 5. E. Pusi e ndan veprimtarin administrative n lmi n t ciln administrata paraqitet si instrument i pushtetit, n t ciln vjen n shprehje kriteri i autoritetit sipas t cilit prcaktohet se a jan duke u kryer punt e caktuara autoritativisht apo jo autoritativisht.(Eugen Pusi, Upravni system, Zagreb,1997.) 15 Ibid.
14 13
59
izimeve publiko-private. S. Dedi, gjithashtu,konsideron q lnda dhe metoda e s drejts s veant administrative prfshin organizimin dhe funksionimin e s drejts administrative n ndonjrn nga degt e saja.16 Ai pr vete i lidh rregullat e posame,institutet,parimet,organizimin e puns n disa deg t administrats,duke pasur kujdes n prdorimin subsidiar t parimeve t prgjithshme n disa fusha t administrats. Ajo q sht me rndsi dhe q duhet t theksohet, do me thn, q e drejta e veant administrative nuk mund t prcaktohet me asnj qasje subjektive. Nuk mund t merret asi mendimi sipas t cilit punt e prgjithshme shoqrore do t prcaktoheshin vetm sipas prkatsis s ndonj resori.17
1.1. Disa nga funksionet e s drejts s veant administrative

Si e kemi cekur,lndn e s drejts s veant administrative nuk sht leht ta prcaktosh,e sidomos nuk sht e mundur t prcaktosh vetm n baz t ndarjes s resorve t veprimtaris administrative. Zanafilla e s drejts administrative materiale ka ndodhur pasi q sht br e qart q n pjesn e prgjithshme bien pyetjet themelore t s drejts administrative t cilat paraqesin sintezn e saj. Pra, detyr e s drejt s veant administrative sht shqyrtimi i lndve administrative sipas disa degve t administrats. Nuk mund t thuhet q kto dy t drejta (e prgjithshmja dhe e veanta) jan t ndara, por,prkundrazi, t dy pjest e kan pr substrat t vetin materien e njjt. Ato kt lnd e shikojn nga aspekte t ndryshme duke marr parasysh q veprimtaria administrative sht e komplikuar dhe n ndarje me t drejtn e veant administrative, megjithat paraqet veprimtari t ciln ajo e drejt e prbn brenda degs administrative dhe e shikon si veprim auotritativ t organeve administrative,gjersa e drejta e veant administrative e merr n konsiderim ann specifike prmbajtjesore t saj,pastaj metodat,mjetet dhe marrdhniet e prbashkta si dhe rregullat materialo-juridike nga disa fusha t administrats. Klasifikimi e ktill i funksioneve dhe veprimtarive t administrats s veant m s shumti konvenon nga arsyeja se sht n gjendje ti pranoj ngjashmrit e punve n shum rregulla juridike. Me kt ndarje nuk
16 Sead Dedi,Upravno pravo,Fakulteti juridik i universitetit n Bihaq,Magistrat,Bihaq/Sarajev,2001., f. 337. 17 Barometri m i mir pr ndryshime t formimit t resorve n qeveri,si organ m i lart administrats (i cili te ne nuk guxon t identikohet vetm me ministrin e caktuar).Kjo do me thn q nuk guxon t ndodh q ndryshimet e shpeshta ligjore me t cilat rregullohen disa fusha,t vihet deri te identikimi degs administrative me ato ndryshime. (I. Krbek, Upravo pravo FNRJ,Zagreb).
60
bhet ndryshimi i plot ndrmjet t drejts s prgjithshme administrative dhe pjess s saj t veant. Ndrmjet tyre edhe m tej ekziston lidhja n kuptimin, q e drejta e prgjithshme administrative studion: organizimin e administrats, format e veprimtaris s saj, mjetet me t cilat administrata disponon, kontrollin e ligjsis s saj, rregullat e veprimit etj. dhe n at mnyr paraqet sintezn e funksioneve t cilat jan t prbashkta pr t gjitha apo pr shumicn e organeve t administrats. Nga ana tjetr,e drejta e veant administrative, gjithashtu,merret me t gjitha kto pyetje,por, n kuadr t ndonj fushe administrative duke aplikuar rregullat materialo juridike t cilat jan ekskluzivisht t lidhura pr organe t caktuara administrative. Klasifikimi m i shpesht i grupimit t organeve administrative t cilat n literatur m s shpeshti ceken,sht ajo sipas s cils punt e administrats n kuadr t s drejts s veant administrative grupohen n tri lloje sektorsh: 1. Sektori i administrats politike mbrojtja, punt e brendshme, punt e jashtme, administrata gjyqsore dhe financat; 2. Sektori i ekonomis prfshin punt n lidhje me rregullimin dhe mbikqyrjen e veprimtaris s administrats n krahasim me subjektet e ekonomis, odn dhe kooperativat etj. 3. Sektori i administrats n lmin e shrbimeve publike kto jan t ashtuquajturat veprimtari shoqrore n t cilat prfshihen arsimi, prkujdesja sociale,sporti,kultura etj.18 Sipas ktij klasifikimi,sektort jan t organizuar me resor dhe, sipas nesh, ndarja e ktill nuk e prcakton thelbin e shtjes dhe nuk ka aplikim praktik.19 Nga ana tjetr, E. Pusi konsideron q n fakt ekzistojn vetm dy sektor, sipas t cilve punt e administrats mund t klasifikohen n: a) punt e administrats si instrument i pushtetit (mbrojtja, punt e jashtme, punt e brendshme, gjyqsia dhe financat) dhe b)shrbimet publike (ku prfshihen ekonomia, shrbimet shoqrore, shrbimet komunale, dhe shrbimet e brendshme). . Gatari, me administrat nnkupton grumbull t madh t punve autoritative administrative t cilat jan t lidhura ndrmjet
18 19
61
Kt ndarje e prkrahin I. Krbek, S. Popovi dhe N. Stjepanovi Ajo ndarje nuk i prgjigjet thelbit t shtjes pr arsye se nuk sht e drejt q vetm disa nga organet shtetrore t shpallen administrat politike,sikurse organet tjera nuk jan njkohsisht edhe administrat politike ,d.m.th t gjitha organet e administrats shtetror t cilat e kryejn veprimtarin e vet me mjete autoritative shtetrore e kan karakteristikn e administrats politike, sepse funksionin dhe autorizimet (pushtetin) e veta i nxjerrin nga sistemi politiko-shoqror ,pjes prbrse e t cilit jan. Pastaj, shtrohet pyetja sipas cils arsye organet administrative t cilat veprojn n fushn e ekonomis-organet ekonomike, respektivisht, administrata ekonomike. Ato kan t drejta dhe obligime t njjta si organet t cilat jan prfshir n fushn e administrats politike dhe prdorin mjete dhe metoda t njjta t puns 20 Eugen Pusi, Uoravni sistmi, Zagreb,1975.,f.283.
62
veti dhe t cilat prbjn trsi n kuadr t sektorit n administratn shtetrore. Ai e ndan sektorin shtetror n deg t administrats si vijon: 1) mbrojtjen popullore, 2) punt e jashtme,3) pun e brendshme 4) gjyqsin dhe administratn e prgjithshme, 5) punt administrative n lmin e ekonomis, 6) punt e administrats n fushn e ndrtimtaris dhe veprimtarive komunale, 7) punt administrative n fushn e marrdhnieve pronsoro-juridike, 8) punt administrative n fushn e marrdhnieve familjare, 9) punt administrative dhe punt profesionale n fushn e arsimit, shkencs dhe kulturs, 10) punt administrative dhe punt tjera profesionale n fushn e shndetsis, 11) punt administrative dhe punt tjera profesionale n fushn e mbrojtjes sociale dhe 12) punt administrative dhe punt tjera profesionale n fushn e marrdhnieve banesore. S. Dedi, prve ndarjes n sektor cek edhe ndarjen prbrenda sektorve t cilat zbrthehen n: a) deg administrative dhe b) fushat administrative;me at q sipas tij degt administrative jan grumbull m i madh i punve administrative t cilat ndrmjet veti jan t ngjashme dhe n mnyr funksionale t lidhura ashtu q ato prbjn nj trsi n kuadr t sektorit. N to prfshihen resort: e mbrojtjes,punve t jashtme,financat,punt e brendshme,shndetsis,arsimit,shkencs etj. Sa i prket fushave administrative,ato prbjn grup t punve administrative me vllim m t vogl nga dega e administrats t cilat ndrmjet veti jan t ndrlidhura, dhe prbjn nj trsi t posame. Ashtu q nga dy fusha mund t mbetet nj deg administrative.22 N shqyrtimin ton jemi munduar ti ikim, q t mos thellohemi shum n vlersimin kritik t disa modeleve, sipas t cilave, n literaturn shkencore profesionale bhet klasifikimi i funksioneve dhe veprimtaris administrative. T ktill, si e kan pranuar autort dhe teoricient eminent t s drejts administrative,neve shum nuk na pengon, edhe pse konsiderojm q marrdhniet bashkkohore t shoqris dhe format e ndryshme t lidhshmris s njerzve n regjione dhe jasht regjioneve dhe asociacioneve t tyre imponojn krejtsisht forma t ndryshme t organizimit administrativ. N kt aspekt, mendojm q administrata publike bashkkohore imponon krijimin e aso t drejte procedurale t administrats me prmbajtje krejtsisht t re e cila nuk sht rezultat i zbatimit t reformave t ndryshme dhe riorganizimeve n lmin e arsimit, shndetsis, sektorit informativ, gjyqsis etj. Sipas dispozitave pozitive me administratn e veant jan prfshir fushat n vazhdim:
21 22
Dr.uro Gatari, Upravno pravo-posebni dio, Ibd.,f.33. Sead Dedi, Ibd.
a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) l)
Punt e brendshme Mbrojtja Punt e jashtme Administrata dhe gjyqsia Punt informative Financat Ekonomia Shrbimet publike Punt juridiko-pronsore Planifikimi hapsinor dhe veprimtaria komunale Mbrojtja e invalidve t lufts Marrdhniet familjare
Pr dallim nga kto, fushat si jan shndetsia, arsimi, shkenca, kultura, sporti, prkujdesja sociale, mbrojta e invalidve t lufts, marrdhniet familjare,ekonomia, punt pronsoro-juridike dhe planifikimi hapsinor si dhe veprimtaria komunale ende nuk i jan prshtatur n aspektin procedural sistemeve bashkkohore t rregullimit dhe arritjes s standardeve evropiane. Ato edhe matej pr prpunimin praktik t problemeve t ndrlikuara do t shfrytzojn prvojn e fituar nga administrata shtetrore n kuadr t t cilave kryhen punt autoritative administrative. Nga ana tjetr veanrisht e kemi parasysh q vetm nj numr i vogl i studentve t diplomuar do t punsohen n institucionet administrative dhe n shrbimet profesionale n t cilat kryhen punt, q jan sipas rregullit jo autoritative dhe pr kryerjen e t cilave pr shkak t vllimit m t pakt dhe rndsis shoqrore duhet nj numr shum m i vogl i kryersve.
63
3. Organizimi dhe funksionimi i administrats n lmin e punve t brendshme

Duke u nisur nga fakti q e drejta administrative ka lindur mjaft von (n shek XIX) dhe n fillim ka prfshir vetm disa veprimtari policore dhe disa veprimtari t ngjashme represive, krijohet prshtypja q e drejta e veant administrative ka lindur para t drejts s prgjithshme. Duke ditur q e drejta e prgjithshme studion organizimin e administrats, format e veprimtaris s saj, mjetet me t cilat disponon kontrollin e ligjshmris s puns administrative dhe ngjashm,gjersa e drejta e veant administrative, pr lnd t
23 Jemi munduar q klasikimin e cekur n mas t madhe t'ia prshtatim veanrisht atyre lmive t veprimit t administrats n t cilat vije n shprehje karakteri autoritativ i punve administrative. Vlersojm q n to kriminalistt e diplomuar do t mund t arrijn sukses n punn e tyre. (vr. a.).
64
studimit i merr t gjitha t cekurat,dhe padyshim specifikat e normave juridike t disa lndve t caktuara juridike kan qen paraardhse t disa veprimtarive administrative. Diferencimin e t drejts s prgjithshme administrative dhe asaj t veant si dhe prcaktimin e prmbajtjes s tyre nuk sht e thjesht ta prcaktosh edhe sot kur edhe njra edhe tjetra jan n aplikim masiv. Kshtu q m s vshtiri sht t prcaktosh lndn e t drejts s veant duke e ndar n baz t prmbajtjes s resorve,sepse disa ministri prmbajn shum funksione t ngjashme. P.sh. ministria e shkencs,sportit,kulturs dhe kulturs fizike apo ministria e ekonomis, hidro-ekonomis, gjuetis dhe peshkimit, nj ministri n kuadr t s cils aplikohen nj grumbuj normash juridike n t ciln rregullohet organizimi i saj pastaj funksionet, marrdhniet reciproke dhe marrdhniet ndaj organeve tjera, organizatave dhe qytetarve, si dhe veprimet dhe metodat e posame t puns n kuadr t disa degve administrative t cilat nuk bien n ndonj deg tjetr juridike. N lidhje me kt sht vshtir t prcaktosh disa deg t administrats n baz t asaj q jan ln n fusha dhe kompetenc t ministris s caktuar nse merret parasysh fakti q organizimi i saj sht shtruar ashtu q prfshin pun t ndryshme n kuadr t tr veprimtaris s prgjithshme t cilat jan prcaktuar me norma krejtsisht t ndryshme. Nuk mund t thuhet q nj ministri e caktuar kryen punt n kuadr t fush veprimit t puns s asaj ministrie apo t cilat me ligj i jan ln n kompetenc asaj ministrie. Do t mbetej konfuzion, sepse sht e pamundur t kryhet sistematizimi i plot dhe preciz i normave juridike sipas disa kritereve t cilt do t prfshinin do organ respektivisht ndonj veprimtari autoritative (administrative) e q ai t ndahet nga organi tjetr apo veprimtaris tjetr t caktuar e cila gjithashtu sht veprimtari e atij organi administrativ. Ajo q sht shum me rndsi dhe q duhet t ceket sht q lnda e s drejts s posame administrative nuk mund t prcaktohet me ndonj qasje vullnetare dhe subjektive. Prkatsia resoriale nuk mund t jet parim pr prcaktimin e prgjithshm shoqror npr disa deg t administrats. Fusha e punve t brendshme sht njra ndr fushat m t rndsishme t s drejts s veant administrative e cila sht n lidhje t afrt me t drejtn administrative dhe nuk mund t ndahet rreptsisht nga ajo. Duhet t kihet parasysh q dega administrative e t drejts s punve t brendshme si funksion i shtetit ashtu si thot edhe . Gatari:ka lindur dhe sht zhvilluar n t njjtn koh bashk me shtetin,24 dhe shum koh ka qen dega e vetme e administrats.
24
Ibid.,f.39.
Punt e brendshme sipas definicionet mund t prcaktohen si: 1. Punt e brendshme n kuptimin formal (organizativ) 2. Punt e brendshme n kuptimin material 2.1. Punt e brendshme n kuptimin formal (organizativ) Punt e brendshme n kuptimin formal (organizativ) paraqesin trsi organesh t cilat kryejn pun t brendshme. Definicioni i ktill nuk sht i sakt. Nga ky nuk shihet asgj e posarisht nuk dihet se cilat jan ato organe t cilat i kryejn pun t llojit t till. sht e njohur q punt e brendshme nuk i kryejn ekskluzivisht dhe vetm ministria e punve t brendshme. Nga definicioni nuk shihet organizimi dhe prmbajtja e veprimtaris, pastaj kompetencat, metodat t cilat prdoren n kryerjen e punve dhe detyrave, marrdhniet reciproke dhe marrdhniet me organet dhe organizatat tjera, mjetet t cilat prdoren n punn e tyre, rregullat juridikomateriale t cilat i aplikojn n punn e organit t punve t brendshme etj. Pothuajse shumica e autorve pajtohen se sht e drejt q punt e brendshme t prcaktohen ekskluzivisht n aspektin pozitiv. Sipas ktij kuptimi punt e brendshme jan ato pun t cilat me ligjin mbi punt e brendshme jan prcaktuar si pun t brendshme pa marr parasysh se cili organ i administrats i kryen gjithashtu dhe ato pun t cilat me ligje t posame jan vn n kompetenc t organeve t punve t brendshme. Nga ky definicion shihet q n punt e brendshme prfshihen punt e administrats shtetrore t cilat jan saktsisht t cekura dhe jan ln n kompetenc t organeve t punve t brendshme dhe organeve tjera dhe q fushveprimi i atyre organeve n aspektin e kryerjes s tyre sht prcaktuar n pajtim me kompetencat dhe me normat e prgjithshme juridike. sht gabim t mendohet q punt e brendshme i kryejn vetm organet e policis. Nj pjes e caktuar e punve t organeve t punve t brendshme e kryejn organet informative dhe kontra-informative si dhe shrbimet dhe organet t cilat bjn sigurimin e kufirit shtetror, organet e gjyqsis, organet pr luftn kundr kriminalitetit ndrkombtar etj. 2.2. Punt e brendshme n aspektin material Sikurse punt e brendshme do t prcaktoheshin sipas prmbajtjes s punve dhe llojit t tyre t veprimtaris si deg e administrats, ather definicioni i till do t jepej n aspektin funksional. Prmbajtja e punve t cilat i kryejn organet e brendshme t administrats duhet t jet e atill q t hyjn n lmin e brendshm dhe at nuk sht e mundur ta prcaktosh kuturu e as nga emri i organit nuk mund t vihet n prfundim se 'far punsh jan ato t cilat
65
i kryen ai organ. Ky nuk sht rast te disa organe tjera t administrats ku nga emrtimi i tyre shihet prmbajtja e veprimtaris. (P.sh. lmi i arsimit, mbrojtjes sociale dhe t fmijve, punt e invalidve dhe lufttarve etj). Pr dallim nga organet e tilla n t cilat jan prfshir punt me norma formale dhe materiale t s drejts administrative dhe n mnyr precize jan radhitur n fushat e administrats. Normat juridike t veprimtaris s organeve t punve t brendshme prfshijn rregullat me t cilat rregullohen marrdhniet gjat aplikimit t atyre rregullave, funksionimin dhe organizimin, nxjerrjen e akteve normative pr zbatimin e ligjit, nxjerrjen e akteve t veanta administrative n shtjet administrative nga kompetencat e punve t brendshme, marrjen e masave vepruese me karakter administrativ pr shkak t mbrojtjes s rendit kushtetues, sigurimit personal dhe pasuris etj.25 2.3. Organizimi i punve t brendshme n Bosnje dhe Hercegovin sht e pakontestueshme q klasifikimi pozitiv-juridik i veprimtaris s punve t brendshme n Bosnje dhe Hercegovin krkon reform pr kt edhe sht e karakterit t prkohshm. Megjithat nga prmbajtja e veprimtaris s tij si dhe kufizimeve ligjore nj numr i madh i organeve t punve t brendshme n Bosnje dhe Hercegovin sht e qart q prmbajtja e degs administrative t atyre punve mund t prcaktohet n mnyr t drejt vetm me an t Kushtetuts dhe Ligjit. Kjo sht edhe rrug dhe mnyr pr prcaktimin e fushave tjera administrative me at q n punt e brendshme prfshihen edhe disa fusha tjera t administrats t cilat nuk jan karakteristike pr kto pun edhe disa disiplina tjera shkencore dhe arsimore t cilat i takojn degve tjera t s drejts. Mendohet se n degt e t drejts penale, t drejts penaleprocedurale, veprimtarin informative dhe kontra-informative, kundrvajtjet, CIPS, udhheqja e librit amz etj.26 Gjithashtu sht ln mundsia q organet e punve t brend25 Veprimtaria e punve t brendshme n Bosnje dhe Hercegovin sht e rregulluar me Ligjin mbi Punt e Brendshme n BH, Ligjin mbi Punt e Brendshme n Federatn e BH (Gazeta zyrtare e FBH, nr: 1/1996, 19/1998), me ligjin mbi Punt e Brendshme t Republiks Serbe (Slubeni glasnik RS,nr: 3/1998 21/1998 dhe 18/1999,ligjin mbi punt e brendshme Distriktin e Brkos, dhe me ligjet e punve t brendshme t kantoneve n Federatn e Bosnjs dhe Hercegovins si dhe me rregullat nnligjore n fushat e punve t brendshme n prputhje me Ligjin. 26 Me aneksin 11 t marrveshjes paqsore t Dejtonit, sht prcaktuar q ruajtja e sigurt e siguris s rrethit pr t gjith personat sht prgjegjsi e palve. Megjithat si pjes prbrse, nj pjes e marrveshjes s kornizs s prgjithshme pr paqe n Bosnje dhe Hercegovin (GFAP-General Framework Agreement for Peace), forcat policore ndrkombtare kan pasur detyr t sigurojn q policia e paslufts e Bosnjs dhe Hercegovins t vepron n pajtim me standardet e njohura ndrkombtare, duke respektuar t drejtat e njeriut t pranuara ndrkombtarisht dhe liris elementare'. Nnshkruesit e kornizs s prgjithshme kan krkuar nga Kshilli i sigurimit t KB t formoj forcat policore ndrkombtare (IPTF)
66
shme n shtjet e caktuara administrative t vendosin n baz t autorizimeve diskrete dhe q t ken autorizim t prdorin forcn. Kjo prgjegjsi e ndjeshme krkon administrat stabile juridike e cila nuk mund t zhvillohet pa korniza ligjore t qarta karakteristikat e t cils jan efikasiteti, profesionalizmi dhe pavarsia.27 Rregullat juridike nga fusha e organizimit, funksioneve, marrdhnieve reciproke si dhe marrdhnieve me organet tjera, organizatat, qytetart, personave fizik dhe juridik, duke prfshir n to veprimet dhe metodat e posame t puns n kuadr t disa organeve dhe organizatave shtetrore, respektivisht institucioneve t cilat disponojn me autorizime publike, jan t shprndara, dhe me kt shkaktojn konfuzion n kt fush. Kjo sht edhe arsyeja q e drejta e veant administrative studiohet jo mjaft dhe ka munguar prpunimi literatur i saj. Kjo pr arsye q nj pjes e t drejts s prgjithshme administrative sht conditio sine qua non pr studimin e pjess s veant t saj. N sistemin kushtetues t Bosnjs dhe Hercegovins nuk ka qen e prfshir fusha e punve t brendshme, veanrisht segmenti i saj m i rndsishm punt e policis t cilat me aneksin IV t marrveshjes paqsore t Dejtonit krejtsisht jan decentralizuar dhe zbritur n nivelin e etniteteve, 28 respektivisht n Federatn e Bosnjs dhe Hercegovins ato jan n kompetenc t kantoneve. Policia sht nj ndr pjest m t rndsishme, nse jo m i rndsishmi i aparatit shtetror nga arsyeja se ai disponon me detyrim pr ruajtjen e rendit publik i cili nnkupton rendin juridik kushtetues, respektivisht sistemi i institucioneve politike, t drejtat dhe lirit e qytetarve, raportet reciproke t institucioneve dhe
n mnyr q t sigurohet mbshtetja n mbajtjen e sigurt t siguris s rrethit. Funksionet e IPTF dhe njkohsisht detyrat themelore t saj kan qen: - mbikqyrja, vzhgimi dhe inspektimi i aktiviteteve gjyqsore dhe aktivitetet n zbatimin e ligjit, duke prfshir patrullimin e prbashkt me policin lokale; - kshillimet dhe trajnimin e personelit pr zbatim t ligjit; - vlersimin e rrezikshmris pr rendin publik dhe kshillimet e pushtetit n kuptimin e organizimit ekas t policis; - lehtsimin e prparimit n zbatimin e ligjit. 27 Nse Bosnja dhe Hercegovina dshiron t prparon sipas Marrveshjes pr Stabilizim dhe Asocim (Stabilisation and Association Agreement - SAA), ather duhet t zhvilloj administrat publike stabile, e cila bazohet n suaza t qarta ligjore dhe karakteristikat e t cilit jan ekasiteti, profesionalizmi dhe pavarsia. Administrata sht e ngadalshme e paparashikuar dhe shtjerr para t teprta publike. Ajo sht shumshtresore, me (nganjher konkurruese) burokraci n nivelet shtetrore, etniteteve, kantoneve dhe nivelet komunale. Sistemi i saj i pagesave do t duhej t ishte i qart dhe i standardizuar. Personeli sht i veshur keq dhe i prgatitur keq q t mund ti prgjigjet krkesave t cilat i cakton Marrveshja pr Stabilizim dhe Asocim (Stabilisation and Association Agreement - SAA): Si n administrat ashtu edhe n qeveri kapacitetet e koordinimit t planikimit strategjik jan t kuzuara. (Komisioni Evropian (EC), Raporti mbi Prgatitjen e Bosnjs dhe Hercegovins t bisedoj me BE-n mbi Marrveshjen pr Stabilizim dhe Asocim, Nntor 2003). 28 Duhet t kemi parasysh q prve t ashtuquajturs policis s rregullt ekziston edhe policia gjyqsore dhe nanciare pr t cilat gjithashtu do t bhet fjal n kt libr.(Vr. a.).
67
68
raportet e ktyre institucioneve dhe qytetarve.29 Ndryshimi i strukturs kushtetuese pas Dejtonit, kan rezultuar me forcimin e institucioneve ekzistuese dhe formimit t institucioneve t reja. Ato kan dal nga autorizimet e institucioneve t Prfaqsuesit t lart pr Bosnje dhe Hercegovin si udhheqs civil. Qllimi i atyre ndryshimeve ka qen q nj pjes e punve t organeve t etniteteve t kalojn n nivel t shtetit me qllim q t forcohet struktura organizative e saj dhe institucioneve n Bosnje dhe Hercegovin t cilat kryejn punt e caktuara administrative, t cilat jan n nivelin shtetror. Ato jan punt t cilat i kryejn: ministrit, organizatat administrative si organizata t pavarura dhe organizatat q jan n prbrje t ministrive dhe institucionet tjera t Bosnjs dhe Hercegovins t cilat jan themeluar pr kryerjen e punve administrative dhe punve profesionale.30 Fusha e punve t brendshme si trsi e administrats s veant n nivelin shtetror m e afrt sht me Ministrin e Sigurimit t Bosnjs dhe Hercegovins. Ai sht organ i administrats i cili sht krijuar n nivelin shtetror ashtu q t forcohet aspekti i siguris i rregullimit shtetror t tij, posarisht n pikpamje t mbrojtjes s kufijve shtetror, pengimin dhe zbulimin e kryersve t veprave penale, terrorizmit, tregtis me narkotik, falsifikimit t parave dhe tregtis me njerz, bashkpunimin ndrkombtar, mbrojtjen e personave dhe objekteve, mbledhjen dhe shfrytzimin e t dhnave t siguris me interes pr BH, koordinimin dhe pajtueshmrin e aktiviteteve t punve t brendshme t entiteteve dhe Qarkut t Brkos t cilat jan me interes pr Bosnjn dhe Hercegovinn, punt e mbrojtjes civile n rastet e fatkeqsive natyrore dhe fatkeqsive tjera si dhe udhheqjen e politiks lidhur me emigrantt n
Dr. Nurko Pobri, Ustavno pravo, Slovo, Mostar, 2000. , f. 296. Sipas ligjit mbi Ministrit dhe organet e administrats s Bosnjs dhe Hercegovins (Fleta zyrtare e BH,nr.5/2003 dhe 42/2004), Ministria e siguris e BH sht kompetente pr: - mbrojtjen e kujve ndrkombtar,kalimeve t kujve t brendshm dhe rregullimin e qarkullimit n vendkalimet kutare t Bosns dhe Hercegovins. - Parandalimin dhe zbulimin e kryesve t veprave penale t terrorizmit,tregtis,falsikimin e valutave vendore dhe ndrkombtare, tregtin me njerz dhe veprave tjera me elemente ndrkombtare apo ndretnike; - Bashkpunimin ndrkombtar n t gjitha fushat dhe kompetencat e ministrive; - Mbrojtjen e personave dhe objekteve; - Mbledhjen dhe shfrytzimin e t dhnave me rndsi pr sigurin e BH; - Organizimin dhe prputhjen e veprimeve t ministris s punve t brendshme t etniteteve dhe Distriktit t Brkos t Bosnjs dhe Hercegovins n realizimin e detyrave t sigurta n interes pr BH; - Zbatimin e obligimeve ndrkombtare dhe bashkpunimin e zbatimit t mbrojtjes civile,koordinimin e veprimit t shrbimeve t etniteteve t mbrojtjes civile n BH, dhe harmonizimin e planeve t tyre pr raste t fatkeqsive natyrore apo fatkeqsive tjera t cilat e kaplojn territorin e BH, dhe sjelljen e planeve dhe programeve pr mbrojtje dhe shptim; - Zbaton politika t popullimit dhe azilit n BH dhe rregullon procedurat lidhur me lvizjen dhe qndrimin e t huajve n BH.
30 29
Bosnje dhe Hercegovin dhe dhnien e azilit, lvizjen dhe qndrimin e t huajve n territorin e Bosnje dhe Hercegovins. Pr dbimin dhe ndjekjen e ushtruesve t veprave penale kompetente sht prokuroria dhe gjyqi i Bosnjs dhe Hercegovins. Shtrohet pyetja se n 'mnyr kjo Ministri i kryen punt n kompetencat e veta kur t merret parasysh q n prbrjen e saj nuk gjinden strukturat e policis n Bosnje dhe Hercegovin. Si e kemi cekur organet policore jan t organizuara n nivelin e etniteteve, respektivisht n nivelin kantonial dhe nivelin federal n Federatn e Bosnjs dhe Hercegovins, n nivelin republikan, n Republikn Serbe. Prvoja e deritanishme shum qart na tregon se mos ekzistenca e policis n nivel t Bosnjs dhe Hercegovins paraqet problem jashtzakonisht t madh pr punn efikase t saj. Posarisht kjo dedikohet n parandalimin e paraqitjeve t veprave penale dhe kapjen e kryesve t tyre, pr veprat t cilat jan prshkruar me ligjin penal t Bosnjs dhe Hercegovins. Prvojat negative t deritashme t cilat shkenca sht n gjendje ti sublimoj mbi administratn,n mnyr metodike,mjerisht,jan plotsisht t sakta. Sa pr t prkujtuar, zanafilla e disiplins s re shkencore,t quajtur shkenca mbi administratn e cila sht e ndar nga e drejta administrative, edhe m shum i ka kontribuar forcimit t mtejm organizativ dhe funksional t administrats s shtetit. Ngjashmrit dhe dallimet e shkencs mbi administratn e cila ka karakter empirik dhe q e dallon nga disiplinat tjera normative dhe t drejts administrative (t prgjithshmes dhe t veants),ka pasur pr pasoj krijimin e sistemeve t rregullimit shoqror t cilat n t ardhmen e afrt pretendojn t realizojn premisa t plota t rregullimit social autoritar sa m t vogl. Q t dy shkencat e cekura kan pr baz lndn e njjt t studimit, e q dallohet n at q secila nga to ka lnd t posame t studimit. Me kt rast, shkenca mbi administratn (administrimin) meriton vmendje t posame nse kihet parasysh fakti q e tr administrata nuk mund t paraqitet ekskluzivisht si disiplin juridike. Pr kt edhe sht paraqit nevoja e zhvillimit t nj shkence t veant e cila vshtron pyetjet administrative nga prvoja, para s gjithash nga vshtrimi politik dhe teknik. Veprimtarit e veanta juridike pr hir t mbrojtjes s t drejtave t qytetarve dhe sigurimit t veprimit t drejt t administrats ,jan lnd e s drejts administrative evropiane e cila gjithnj e m shum dhe n mas t madhe aplikon standardet e veta n kuadr t rregullimit supranacional rajonal t veprimit administrativ n fushat e caktuara administrative. Strukturat e prbashkta Evropiane t hapsirs administrative (the European Administrative Space, EAS),konsiderueshm kontribuojn n sundimin e s drejts, gj q
69
sht nj ndr katr parimet themelore t saj e q bazohen n sigurimin juridik dhe veprimit parashikues t administrats si dhe procesi i prurjes s vendimeve dhe ligjshmris, si form e kufizimit t arbitraritetit t pritjes s qytetarve,thekson nevojn q t marr n konsiderat pritjet legjitime t qytetarve, si subjekt t shoqris. E drejta e veant administrative procedurale , gjithashtu sht n funksion t realizimit t t drejtave t qytetarve dhe mbrojtjes s rendit publik. Njkohsisht , ajo do t thot mbshtetje n rregullat procedurale t veprimit t prgjithshm administrativ, gjithmon edhe ather, kur me rregulla t posame shtja e caktuar nuk sht prfshir. Kjo e bn veprimin e veant administrativ t standardizuar dhe t parashikuar,gj q zvoglon pasigurin dhe pasigurin juridike t palve n marrdhniet me disa organe shtetrore.
3. Prfundim
Si sht e zakonshme t thuhet pr t drejtn e prgjithshme (publike), se sht e plogsht dhe joefikase, lirisht mund t themi se edhe e drejta e veant vuan nga e njjta smundje. Anamneza e saj sht e lidhur pr parregullsit n veprimtarin administrative n tr Bosnjn dhe Hercegovinn. Ajo ndodh n situata kur ka munguar integrimi i plot administrats e cila do t prbnte hapsir t veant administrative dhe veprimtari procedurale e cila me dekada ka ekzistuar n hapsirn e Jugosllavis s dikurshme. Sot n Bosnje dhe Hercegovin sht vendos njfar sundimi parcial, thn kushtimisht sundimi i t drejtave dhe kuazi mbrojtjes s t drejtave t qytetarve n procedurat para organeve shtetrore t administrats. T gjith at q sot e kemi sht e kundrta e doktrins t ashtuquajturs administrat e mir (good governance) e cila n plan t par i v vlerat juridike t administrats si sistem i rregullimit shoqror. Sistemin e till para s gjithash e karakterizon kualiteti i shrbimeve t cilat organet administrats shtetrore iu ofrojn qytetarve dhe subjekteve tjera n zbatimin efikas dhe ekonomik t procedurave t prshkruara dhe ndrmarrjen e punve procedurale n zgjidhjen e shtjeve administrative. N Bosnje dhe Hercegovin ballafaqohemi me nj koncept krejtsisht tjetr t vendimeve administrative i cili tregon dobsi t shumta dhe krkon reformim shum t shpejt. Ai sht njsoj i nevojshm edhe pr organet e administrats publike edhe organet e veanta t administrats. T gjitha ato krkojn q t bhen lvizje t rndsishme n pikpamje t zvoglimit kohor t veprimit administrativ,prej ngritjes s tij, deri n prfundim. Zhvillimi teknologjik i informacioneve, sikur nuk ka ndikuar n
70
fushat administrative, sepse ende kjo pikpamje e mjeteve komunikative nuk ka sendrtuar rndsi serioze. Ekzistojn nj mori pengesash me karakter normativ t cilat pengojn qasjen operative n rrjetin administrativ n mnyr q obligimet e t gjitha subjekteve t realizohen prmes rrugs me t thjesht. Rregullimi juridik i veprimtaris administrative sht hipotez edhe e efikasitetit t mbrojtjes gjyqsore t t drejtave t qytetarve, vemas nga arsyeja q mungesa e rregullave procedurale shpesh sjell deri te paligjshmria e rndsishme e cila n fund t fundit, mund t largohet vetm me veprimin e gjyqeve. Evidente sht q pjesa e veant e t drejts administrative ka lnd t njjt t studimit si edhe pjesa e saj e prgjithshme. Dallimi sht n at q lnda e t drejts s veant administrative studion dhe analizon normat juridike t s drejts administrative dhe jep parime t prgjithshme, q mund t themi, universale t cilat vlejn pr t gjitha fushat e administrats, gjersa n ann tjetr, e drejta e veant administrative fillon n normat administrative t cilat rregullojn organizimin konkret t fushave administrative, nndegt e caktuara t administrats, si dhe format e veprimtaris s saj. N kt aspekt lindin ndryshohen dhe prfundojn marrdhniet administrativo-juridike n fusha t ndryshme, si jan punt e brendshme, shndetsia, mbrojtja etj. Prvojat e deritanishme n punn e organeve t administrats s veant, padyshim vrtetojn ekzistimin e dobsive me karakter sistemor. Kjo m s miri shihet n fushn e punve t brendshme t cilat momentalisht gjinden nn kompetencat e etniteteve t RS t Bosnjs dhe Hercegovins dhe Federats s BH, respektivisht punt e njllojshme n nivelin kantonial n FBH. Nga njra an ngjashmrit e tyre dhe prkatsia resoriale dhe nga ana tjetr ndasit vertikale edhe horizontale rezultojn me dezorganizim total t sistemit t organizimit, efikasitetit t dobt n punt me rndsi t jashtzakonshme.
71
MODLY, Duko1
Lshimet n hartimin e procesverbaleve nga shikimi i vendit t ngjarjes

Prmbledhje
N kt artikull do t flitet pr lshimet e organeve kompetente me rastin e hartimit t procesverbalit nga vendi i ngjarjes. N pjesn hyrse definohet nocioni i procesverbalit mbi vendin e ngjarjes dhe flitet pr kohn e hartimit t tij. Pason numrimi i lshimeve t karakterit t prgjithshm, pastaj lshimet apo mangsit n disa pjes t procesverbalit t vendit t ngjarjes: n pjesn hyrse, n pjesn e prshkrimit dhe at prfundimtare. Qllimi i ktij artikulli sht q tua lehtsoj hartimin e procesverbalit dhe evitimin e lshimeve n punn e ardhme organeve kompetente, me rastin kqyrjes s vendit t ngjarjes.
HYRJE
72
Prshkrimi me fjal i raportit objektiv, t punuar me metoda t drejtprdrejta observative gjat kqyrjes s vendit t ngjarjes dhe hartimi i procesverbalit sht mnyra m themelore e fiksimit t gjendjes faktike, t konstatuar me an t shikimit t vendit t ngjarjes. Nocioni fiksim i gjendjes faktike - de facto prfshin sigurimin dhe realizimin e provave. Pr kt arsye lshimet e bra me rastin e hartimit t procesverbalit nga vendi i ngjarjes mund t ken pasoja afatgjate pr rrjedhn e procedurs, sidomos pr procedurn e ardhme penale. Prandaj, n vijim do t bhet fjal pr lshimet m tipike gjat hartimit t procesverbalit mbi kqyrjen e vendit t ngjarjes. Nocioni i procesverbalit mbi kqyrjen e vendit t ngjarjes Pr procesverbalin mbi vendin e ngjarjes vlejn dispozitat e prgjithshme t Ligjit mbi Procedurn Penale (n vazhdim t tekstit LPP) mbi procesverbalet t cilat hartohen me rastin e ndrmarrjes s aktiviteteve procedurale. Me dispozitat e LPP sht e zgjidhur shtja e ksaj forme, prmbajtja, afatet dhe rezultatet e procesverbalit
1
Prof. dr. na Fakultetu kriminalistikih nauka u Sarajevu
mbi kqyrjen e vendit t ngjarjes. Pr shkak t pasaktsis s dispozitave t LPP, prmbajtjet e procesverbaleve mbi shikimin e vendit t ngjarjes ndryshojn prej nj organi te tjetri. gj q shprehet negativisht n punn e organeve t procedurs, sidomos n punn e gjykatave. Procesverbalet shpesh jan jo t plota dhe t pasakta, kshtu q nganjher ato sjellin n pyetje edhe vlefshmrin procedurale, m tepr pr shkak t mangsive t karakterit prmbajtjesor se sa pr shkak t mangsive t karakterit formal ligjor. Praktika gjyqsore tregon se kjo larmi n pikpamje t forms dhe prmbajtjes s procesverbalit, pa dyshim, ka nj reflektim negativ n rrjedhn e mvonshme t mbarvajtjes s procedurs penale. Meqense gjendja faktike e konstatuar n vendin e ngjarjes fiksohet me prshkrimin me fjal, duhet t kihet parasysh q situata faktike n kuptimin e strukturs s saj, zakonisht e prshkruar n mnyr t prafrt adekuate, sepse sht vshtir t arrihet prshkrimi absolutisht adekuat me fjal i gjendjes faktike. Pr kt shkak, organet e inspektimit vrapojn pas mnyrave tjera t fiksimit t gjendjes faktike si jan regjistrimet teknike, mnyrat grafike, mullazhimi, prpunimi i maketave, etj. Sipas karakterit t tij ligjor dhe rndsis procedurale procesverbali mbi shikimn e vendit t ngjarjes sht dokument i shkruar n t cilin organi prkats i shikimit t vendit t ngjarjes reprodukon nj prmbajtje t caktuar kuptimore lidhur me konstatimin e gjendjes faktike gjat shikimit t vendit t ngjarjes, por procesverbali i till, edhe n kuptimin procedural sht dokument i shkruar dhe i prpiluar n formn e caktuar. Meqense procesverbali mbi shikimin i vendit t ngjarjes hartohet nga organi publik, (me autorizime publike), ai njkohsisht sht edhe dokument publik i organit t procedurs n raport me t ashtuquajturat organe jo zyrtare. Ndrkaq, n raport me personat zyrtar ai e ka njkohsisht edhe karakterin e dokumentit zyrtar. N aspektin e argumentimit, procesverbali mbi vendin e ngjarjes sht dokument argumentues, i cili duhet t prmbaj prshkrimet e sakta mbi shikimin e vendit t ngjarjes pr shkak t karakterit t dokumentit publik dhe ai vetvetiu nuk ka ndonj forc t posame argumentuese n procedurn penale, por as prmbajtja e tij nuk prjashtohet nga procedura e rregullt e vlersimit t provave nga ana e organit t procedurs. Karakteri i dokumentit publik dhe zyrtar i procesverbalit t vendit t ngjarjes supozon prmbajtjen e till q e bn at t pamohueshm, i cili si i till me nj siguri t madhe argumenton at q sht shkruar n prmbajtjen e tij, me rast rol t madh luan prmbajtja metodologjike kriminalistike. N ditt e sotme zakonisht prpilimi i prmbajtjes s procesver-
73
balit t vendit t ngjarjes ka tri elemente: (1) pjesn hyrse; (2) pjesn prshkruese dhe (3) pjesn prfundimtare (prmbyllse). Si duhet prpiluar procesverbali mbi kqyrjen e vendit t ngjarjes? Edhe dispozitat e LPP-s sikurse edhe rregullat e kriminalistiks parahikojn q procesverbali n fjal t hartohet njkohsisht krahas ndrmarrjes s aktiviteteve t kqyrjes s vendit t ngjarjes. Ndrkaq, n rast se kjo nuk sht e mundur, ather ai duhet t hartohet drejtprdrejt pas shikimit t vendit t ngjarjes. N kt mnyr arrihet autenticiteti maksimal n aspektin e prmbajtjes s procesverbalit, sepse jan t freskta kujtimet e organit kompetent t shikimit t vendit t ngjarjes dhe pjesmarrsve n shikimin e vendit t ngjarjes. Pr fat t keq, n praktik nuk sht e mundur do her t hartohet procesverbali n t njjtn koh kur edhe kryhet shikimi i vendit t ngjarjes. Me rastin e hartimit t procesverbalit, n t njjtn koh, zakonisht, nuk mund t arrihet aspekti prmbajtjesor i tij dhe t jet sa duhet i thukt. Pr kt arsye dispozitat e LPP-s lejojn q procesverbali t hartohet edhe menjher pas shikimit t vendit t ngjarjes. Arsyeja qndron n faktin se ather edhe prshtypjet dhe kujtimet e organit q ka shikuar vendin e ngjarjes jan ende t freskta, prandaj pr kt arsye edhe prmbajtja e procesverbalit do t duhej t ishte pasqyrimi m besnik i gjendjes faktike, t konstatuar. Hartimi i procesverbalit disa dit pas shikimit t vendit t ngjarjes, jo vetm q sht n kundrshtim me dispozitat pozitive t LPPs, por sht n kundrshtim edhe me rregullat e kriminalistiks dhe psikologjis eksperimentale (lakoret e harress), sepse procedura e till e organit t shikimit t vendit t ngjarjes paraqet rrezik real q n procesverbal t mos futen faktet e rndsishme, gjegjsisht ato fakte n t cilat organi i procedurs i mbshtet vendimet e veta. Me vonesn e hartimit t procesverbalit vjen deri tek harresa, humbja e t shnimeve, shlyerja e fakteve t perceptuara, (memorizuara), dhe t konstatuara nga organi i shikimi t vendit t ngjarjes, e t ngjashme. Rreziku pr t cilin po flasim ktu, sht real sidomos ather kur organi i shikimit t vendit t ngjarjes, deri n momentin e hartimit t procesverbalit, ka pasur shum shikime t vendeve t ngjarjes t cilat kan t bjn me veprat penale t natyrs s njjt. Lshimet me rastin e hartimit t procesverbalit mbi shikimin e vendit t ngjarjes
74
Gjat praktiks sime shumvjeare kriminalistike dhe analizimit t dokumenteve t shumta t policis dhe t atyre gjyqsore kam vrejtur nj varg lshimesh apo mangsish n hartimin e procesverbaleve mbi shikimin e vendit t ngjarjes. T gjitha lshimet i kam klasifikuar n: (a) lshime t karakterit t prgjithshm; (b) lshime n pjesn hyrse t procesverbalit; (c) lshime n pjesn prshkruese t procesverbalit; dhe (d) lshime n pjesn prfundimtare t tij. a) Lshimet e karakterit t prgjithshm: 1. Procesverbali mbi vendin e ngjarjes nuk sht hartuar njkohsisht, krahas, ndrmarrjes s aktiviteteve t kqyrjes s vendit t ngjarjes dhe as drejtprdrejt, (menjher), pas prfundimit shikimit t vendit t ngjarjes, gj t ciln e krkojn dispozitat e LPP-s. Madje procesverbalet hartohen edhe disa dit pas prfundimit t shikimit t vendit t ngjarjes. Jan regjistruar raste kur organi i shikimit t vendit t ngjarjes e ka hartuar procesverbalin edhe pas pushimit vjetor. Procedura e till, zakonisht, ka pr pasoj mangsit dhe lshimet prmbajtsore. Mbase edhe ishte dashur q, de lege-ferenda, t parashihet q organi i shikimit t vendit t ngjarjes t shnoj se kur dhe ku e hartoi procesverbalin mbi shikimin e vendit t ngjarjes, e jo vetm at se n emr t kujt. 2. Pastaj, nuk i kushtohet kujdes strukturs s procesverbalit mbi shikimin e vendit t ngjarjes dhe si pasoj e ksaj gjendjet faktike futen n ato pjes t procesverbalit ku nuk e kan vendin, gj q ndr t tjera, procesverbalin e bn edhe konfuz dhe t paqart. 3. N procesverbal nuk specifikohet dhe nuk shnohet se cilat konstatime jan rezultat i perceptimit t drejtprdrejt shqisor t organit t shikimit t vendit t ngjarjes dhe pjesmarrsve n shikimin e vendit t ngjarjes, dhe cilat jan rezultat i perceptimit t drejtprdrejt me an t mjeteve teknike, t ashtuquajtura shqisa vazhduese. Kjo do t thot se nuk shnohet rrjedha e sakt mekanike e shikimit t vendit t ngjarjes, duke shnuar kshtu n procesverbal t gjitha hollsit teknike kriminalistike, n mnyr kronologjike sipas disa stadeve (fazave) t shikimit t vendit t ngjarjes: 1. faza orientuese informuese, 2.faza statike, 3. faza dinamike, 4. faza kontrolluese dhe 5. faza prfundimtare apo prmbyllse. 4. Shum shpesh ndodh q vmendje e tepruar ti kushtohet forms e jo prmbajtjes s procesverbalit. 5. N procesverbal nuk shnohen n mnyr q qart, t besueshme dhe t sakt konstatimet. Me rastin e shikimit t vendit
75
76
t ngjarjes dhe objekteve n t prdoren shenja shkurtesash edhe ather kur ato nuk e kan vendin, ndonse dihet se nuk jan baz e besueshme pr verifikimin e mvonshm t prmbajtjes s procesverbalit. Kshtu p.sh. merren madhsit gjeografike t cilat nuk kan kuptimin e prcaktuar sakt, si 100 hapa n drejtim t lindjes. Prafrsisht 80 metra etj. 6. Organet e shikimit t vendit t ngjarjes jan t prira t prdorin dokumente teknike, grafike e t ngjashme, si zvendsim pr procesverbalin gj q sht n kundrshtim me krkesat e dispozitave pozitive ligjore dhe me rregullat e kriminalistiks. 7. Disa organe t shikimit t vendit t ngjarjes kan caktuar njfar kriteri t tyre n pikpamje t nevojs dhe limiteve t futjes s fakteve t rndsishme n prmbajtjen e procesverbalit. N raste t tilla jo rrall, (pr t mos thn shpesh), shrbehen me metodn e palejueshme t shikimit t vendit t ngjarjes, mostrat, duke ln anash ose duke hedhur n harres me at rast faktin se rregullat e kriminalistiks nuk lejojn shablone dhe kufizime, sidomos kriminalistike-teknike. 8. Nuk u kushtohet mjaft kujdes rrethanave konkrete t do rasti individual kriminal (vepre penale), t cilat diktojn apo prcaktojn mnyrn e koncipimit dhe hartimit t procesverbalit dhe strukturn e tij, gjegjsisht metodologjin e prpunimit t tij. 9. Me rastin e hartimit t procesverbalit gjithashtu harrohet se prmbajtja e tij, edhe nse nuk kontestohet dhe mohohet, paraqet dshmi dhe shrben si baz pr paraqitjen e kallzimit penal, pr verifikimin e dshmive ekzistuese, pr planifikimin e aktiviteteve dhe masave operative dhe hetimore, pr caktimin e versioneve t puns dhe i shrben edhe prokurorit publik pr verifikimin e fondit t fakteve n dispozicion, kurse gjyqtarit hetues i shrben pr kryerjen e suksesshme t hetimit etj. Praktika ka dshmuar se procesverbalet e mira, mbi shikimin e vendit t ngjarjes, t cilat i plotsojn krkesat tjera ligjore shrbejn edhe pr kallzim t drejtprdrejt penal. 10. Disa procesverbale, n kuptimin prmbajtsor paraqesin nj vobektsi t vrtet. Te rastet e rnda kriminale, arsyeja pr kt qndron n faktin se nuk bhet plani i zhvillimit t shikimit t vendit t ngjarjes, nuk konstruktohen versionet punuese t shikimit t vendit t ngjarjes, nuk bhet rekonstruktimi ideor, etj, kshtu q vjen deri te lshimi apo lnia anash e nj varg konstatimesh potenciale objektive. Pr kt arsye me rastin e kryerjes s inspektimit t vendit t ngjarjes nuk fillohet nga pasojat sipas mostrave t tyre q sht parim themelor i procesit ideor kriminalistik. Ndr t tjera n kt mnyr edhe nuk shihet metoda se si ka ardhur deri te dshmit e vrteta, t ashtuquajtura sinjale apo shenja. 11. Nuk i kushtohet vmendje e posame prshkrimit dhe fiksim-
it t atyre gjurmve dhe objekteve, (dshmive objektive), t cilat nuk sht e mundur n mnyr adekuate t regjistrohen dhe pasqyrohen me an t tekniks dhe grafiks. Gjithashtu nuk bhen prpjekje pr t dhn pasqyr sa m t plot dhe m t mir me an t fjalve, duke paraqitur pamje t gjall dhe t besueshme t gjendjes reale t konstatuar. 12. Shum shpesh nuk vrehet mnyra e zhvillimit t inspektimit t vendit t ngjarjes, rrjedha e saj kriminalistike-teknike dhe kronologjia, veprimet e organit t shikimit t vendit t ngjarjes dhe pjesmarrsve n shikimin e vendit t ngjarjes. Fjala sht pr nj varg masash dhe veprimesh t cilat jan ndrmarr; kush i ka ndrmarr; far mjetesh dhe metodash teknike jan shfrytzuar me at rast, (mnyra e t vepruarit), si dhe rezultati i masave dhe veprimeve t ndrmarra. 13. Konstatimet n procesverbal dhe n mjetet e regjistruara dhe t bashkangjitura nuk jan do her t tilla q t mund t shrbenin si baz konkrete faktike pr analiz ekspertize. 14. Nuk i kushtohet vmendje e mjaftueshme prcaktimit t t ashtuquajturave rrug hyrse n zonn penale t pjesmarrsve t ngjarjes kriminale. Pra, sjellja e tyre tempore delikti, ndonse nga kjo varet klasifikimi i veprs, prcaktimi i forms s fajsis, etj. Harrohet gjithashtu edhe ajo se, n esenc, situatn interdelikuente e bn kriminogjeneza dhe viktimogjeneza. 15. N procesverbal futen edhe mendimet dhe konstatimet e mjekve n form t prshkrimit t llojit, shkakut dhe peshs s lndimit trupor, t cilat jan lshuar nga spitalet apo repartet shndetsore, kurse me kt rast nuk theksohet se objektet e kontrollit mjeksor trajtohen si pjes e dislokuar e vendit t ngjarjes. 16. Prmbajtja e procesverbalit, shpesh nuk sht n korrelacion me periudhn e cekur t zgjatjes s shikimit t vendit t ngjarjes, gjegjsisht se a bhet fjal apo jo pr prmbajtje tepr modeste apo tepr vllimore n raport me kohn e cekur t zgjatjes s shikimit t vendit t ngjarjes, pr ka fitohet prshtypja se periudha kohore e zgjatjes s shikimit t vendit t ngjarjes ceket vetm sa pr t thn (sy e faqe). 17. Nga procesverbali nuk shihen arsyet, prse nuk jan prdorur apo shfrytzuar disa mjete dhe metoda kriminalistike teknike, ndnse situata konkrete kriminale e ka krkuar domosdo nj gj t till. 18. Her-her prmbajtjet e procesverbaleve, pr nga vllimi, jan shum modeste n raport me ngjarjen kriminale lidhur me t ciln sht zhvilluar shikimi i vendit t ngjarjes, gj q fitohet prshtypja se m t begatshme jan perceptimet e pjesmarrsve n shikimin e vendit t ngjarjes, se sa prmbajtja e vet procesverbalit.
77
78
19. N disa raste, n prmbajtjen e procesverbalit, konstatimet faktike jan kontradiktore me prmbajtjet e fotografive dhe skicave. Kjo zakonisht ka si nevojn e kryerjes s rikonstruktimit. 20. Nuk shnohet rezultati apo konstatimi i t ashtuquajturave fakte negative. Fjala sht pr krkimin e gjurmve dhe objekteve t cilat sipas rrjedhs s natyrshme (ecuris), si sht zhvilluar ngjarja kriminale nuk ishte dashur t jen n vendin e ngjarjes ose e kundrta, nuk gjenden gjurmt dhe objektet t cilat sipas rrjedhs s natyrshme t gjrave do t duhej t ishin t pranishme n vendin e ngjarjes. 21. Nga procesverbali shihet qart vetm ajo q sht ndrmarr e jo edhe ajo q nuk sht ndrmarr dhe prse nuk sht ndrmarr. 22. Skicat si shtojc e procesverbalit nuk jan gjithmon t dukshme, t sakta dhe korrekte, as t plota, ashtu q nuk e paraqesin trsin e vendit t ngjarjes dhe rezultatin objektiv me detajet e tij. Shpeshher nuk i prmbajn matjet apo distancat e kryera dhe matjet tjera relevante te rastet e gjurmve dydimensionale dhe tredimensionale. Vrehet tendenca q t mos skicohen t gjitha gjurmt dhe objektet relevante por vetm disa prej tyre, sipas parimit t mostrave, pa kurrfar mbshtetje n rregullat kriminalistike. N trsi fjala sht pr komoditetin e teknikve t kriminalistiks. Gjithashtu n skica nuk skicohen vendet nga t cilat dshmitart e gjall, e kan vshtruar ngjarjen kriminale, dhe nse skicohen, nuk skicohet drejtimi nga i cili ata e kan par ngjarjen. Gjithashtu nuk skicohen vendet nga t cilat sht kryer fotografimi si dhe drejtimi i objektivit n kuptimin e boshtit transversal. 23. Nuk ekziston tendenca e prpunimit t t ashtuquajturit detaj skice kur kjo sht e nevojshme. 24. Teknikt e kriminalistiks nuk jan t prir pr ti fotografuar t ashtuquajturat situata t cilat jan nyje dhe nuk mbahet ditar i incizimit, kshtu q m von me rastin e prpunimit t fotoelaborateve paraqiten probleme t ndryshme. 25. prmbajtja e procesverbalit shpeshher nuk sht mjaft e sakt, n pikpamje terminologjike nuk sht mjaft e mir, prandaj pr kt arsye edhe jo objektive kshtu q shfrytzuesit e mvonshm t procesverbalit vijn n situat q shnimet e procesverbalit i vlersojn dhe interpretojn me dy kuptime apo me shum kuptime. Nuk i kushtohet kujdes i mjaftueshm zgjedhjes s fjalve dhe formulimit t tyre, dhe se ato fjal nuk prdorn sipas kuptimit t tyre leksikor. Futen shprehje dhe fjal t posame nga organet e shikimit t vendit t ngjarjes n form t ashtuquajturave neologjizma t cilat fare nuk jan t pranueshme ose prdoren shprehje profesionale (terme teknike) nga sfera e tekniks kriminalistike pa ndonj shpjegim dhe prdoren shprehje t pazakonshme, kurse ngan-
jher madje edhe shprehje t larmishme edhe kur ato nuk e kan vendin. 26. prshkrimi i gjendjes objektive bhet kalimthi dhe jo sistematikisht. N kt mnyr humbet pasqyrimi i prmbajtjes s procesverbalit. Pr t njjtn gjurm, lnda apo ndonj objekt tjetr nga inspektimi i vendit t ngjarjes nuk shfrytzohet me konsekuenc shprehja e njjt n tr procesverbalin, por prdoren sinonime t cilat shpesh her jan dubioze. Disa organe t shikimit t vendit t ngjarjes sidomos jan t prira t prdorin neologjizma, shprehje difuze, shprehje dykuptimshe, sinonime e t ngjashme gj q shkakton pasaktsi t prmbajtjes s procesverbalit n kuptimin kualitativ. Pr shkak t tr ksaj q u cek, shfrytzuesit e procesverbalit nuk mund t fitojn nj pasqyr bindse pr gjendjen reale, gjegjsisht pr konstatimet e bra gjat shikimit t vendit t ngjarjes. 27. Shpeshher procesverbali, jo vetm q nuk prmban fakte t rndsishme pr procedurn e ardhshme penale por prmban edhe dshmi irelevante ligjore t cilat paraqesin savurr argumentuese t llojit t vet. Futen shnime apo t dhna t cilat nuk kan lidhje me ngjarjen konkrete kriminale, pra fakte irelevante pr procedurn e ardhshme penale. Fitohet prshtypja se tr kjo sht pasoj e mosdijes dhe joprofesionalizmit. 28. Gjurmt dhe objektet e gjetura nuk prshkruhen hollsisht, nuk shkruhet se kush i ka gjetur dhe ku i ka gjetur ato, si jan fiksuar dhe sht br me to matej. Jo vetm q nuk shnohen vendet e sakta t gjetjes s gjurmve dhe objekteve, por as pozita e tyre reciproke, largsia midis tyre e t ngjashme. Nuk ceken mnyrat se si jan shnjuar (markimi me numra apo shkronja) dhe aservimi, sipas kujt dhe ku gjenden ato (distanca). Sidomos sht e rrezik pr konstatimin e s vrtets ather kur nuk prshkruhen n mnyr t mjaftueshme ato konstatime objektive t cilat nuk mund t tregohen me an t regjistrimeve grafike dhe teknike. Vlern e prmbajtjes s procesverbalit n kuptim t argumentimit e zvoglon edhe rrethana se prshkrimi i fakteve jo vetm se nuk bhet me terminologji t drejt dhe t sakt, por as n pikpamje gramatikore nuk sht e sakt, rrjedhimisht edhe e qart, as e hartuar me stil t mir. sht vrejtur se organet e shikimit t vendit t ngjarjes s teprmi prdorin nj far fjalori t tyre, madje edhe lokalizma ndr m t ndryshmet. 29. Ndonse rregullat e taktiks kriminalistike parashohin q rezultatet objektive n form t gjurmve dhe objektet, gjendjet dhe situatat, vetm njher dhe n nj vend t prshkruhen dhe at sipas kryerjes s fazave t shikimit t vendit t ngjarjes, kjo gj nuk respektohet drejt. Kshtu q vije deri te prsritja e prshkrimit dhe cekja e rezultateve t njjta apo t ngjashme traseologjike pr t njjtin objekt t observimit n vendet tjera n procesverbal gj q
79
80
prmbajtjen e tij nuk e bn vetm t paqart dhe t pa pasqyruar drejt, por edhe jo bindse. 30. N procesverbal futen prmbajtje t dshmive t individve, konstatime t ndryshme n form t mendimeve, vlersimeve, versioneve dhe prfundimeve t organeve t shikimit t vendit t ngjarjes dhe t pjesmarrsve n shikimin e vendit t ngjarjes, gjykime dhe supozime t ndryshme dhe informata t cilat jan marr n kundrshtim me perceptimin e drejtprdrejt me shqisa t personave kompetent. T gjitha kto elemente subjektive u nnshtrohen ndryshimeve dhe mendimeve t ndryshme me ka shkelet (thehet) parimi i objektivitetit t procedurs. 31. Metodologjia e futjes s fakteve t rndsishme n procesverbal shpesh sht tepr e shabllonizuar dhe nuk lviz varsisht nga rrethanat e do rasti dhe situate konkrete n vendin e ngjarjes. Qasja, njohuria profesionale dhe afiniteti i organeve t shikimit t vendit t ngjarjes nuk vjen n shprehje, kshtu q prmbajtjet e procesverbaleve i ngjajn njra tjetrs sikurse t ishte fjala pr raste shum t ngjashme kriminale. Me fjal tjera nuk vrehen apo nuk fiksohen specifikat e do rasti konkret. Kjo njkohsisht do t thot se prmbajtja e procesverbalit nuk sht pamje e prshkruar e fjalve t shkruara dhe e gjendjes s konstatuar faktike n ka insistojn normat e LPP. 32. Te prpunimi i dokumentacionit teknik shkohet n shkurtimin e konstatimeve t fakteve t vrtetuara n procesverbalin e vendit t ngjarjes me ka zvoglohet ilustrimi i prmbajtjes s procesverbalit. Nj trend i till tregon edhe faktin se organet e inspektimit t vendit t ngjarjes nuk shrbehen n mnyr adekuate me zbatimin e inspektimit t vendit t ngjarjes n raport me bashkpjesmarrsit e profilit kriminalistik-teknik. Ndonse dokumentacioni teknik nuk sht pjes e pandashme e procesverbalit, por shtojc e tij, kjo nuk do t thot se standardet profesionale guxojn t jen m t ulta tek prpunimi i tyre. 33. Rezultati traseologjik shpesh nuk sht trsi unike e prshkruar n mnyr t sakt me nj pasqyrim komplementar teknik, grafik dhe pasqyr regjistruese. S kndejmi prmbajtja dhe mnyra e shnimit t rezultatit objektiv shpesh nuk e mundson shfrytzimin e tij multidisiplinar. 34. Nuk ceken llojet dhe lartsit e dmeve, qoft edhe prafrsisht, shnimet pr t dmtuarin, format dhe llojet e sigurimeve, t dhnat e siguruesit, data e sigurimit, klauzolat e t ngjashme. 35. Shpesh procesverbali nuk shkruhet me nj rend kronologjik ashtu si ka rrjedh shikimi i vendit t ngjarjes dhe ashtu si jan ndrmarr masat dhe aktivitetet, por me krcime, ashtu q prmbajtja e tij nuk sht e qart dhe bindse.
b) Lshimet n pjesn hyrse t procesverbalit: 1. T dhnat mbi shtjen penale lidhur me t ciln ndrmerret inspektimi i vendit t ngjarjes nuk ceken dhe nuk prshkruhen n mnyr faktike, por nganjher jepet kualifikim tepr i hershm penalo-juridik i veprs, pr ka nuk ka baz, dhe me rast prejudikohet kualifikimi i veprs. shtja penale n aspektin penalojuridik mund t precizohet n mnyr t sakt vetm ather kur konstatohet n mnyr t padyshimt se sht kryer saktsisht vepra e caktuar penale e parapar dhe e prshkruar me katalogun e inkriminimeve t Ligjit Penal. Nse ekzistimi i veprs penale sht i kontestueshm, duhet t prshkruhet dhe t ceket arsyeja e ndrmarrjes s shikimit t vendit t ngjarjes, p.sh: shikimi i vendit t ngjarjes ndrmerret me rastin e gjetjes s trupit t vdekur t njeriut... ose me rastin e zjarrit n shtpi, etj., e jo me rastin e vrasjeve dhe djegieve. 2. Shpesh nuk ceken rrethanat objektive n t cilat sht ndrmarr shikimi i vendit t ngjarjes si jan: kushtet atmosferike, shkalla e dukshmris (sidomos n kushtet e nats), dgjimi (kur kjo sht relevante pr rastin konkret kriminal), burimet artistike t dritave dhe forca e tyre, pengesat e dukshmris e t ngjashme. Pr shkak t mos cekjes s rrethanave objektive t cilat kan mundur t ndikojn n perceptimin e mir dhe kualitativ gjat shikimit t vendit t ngjarjes gj q m von nuk mund t gjykohet se a sht kryer shikimit i vendit t ngjarjes nn kushtet, gjegjsisht rrethanat t cilat kan mundsuar perceptimin maksimalisht t mir. Pr shkak se kryerja e shikimit t vendit t ngjarjes mbshtetet n metodat observative, n kt mnyr lihet hapsira pr dyshime t mvonshme dhe kundrshtime n aspektin e mnyrs s kryerjes s inspektimit t vendit t ngjarjes dhe konstatimeve t cilat kan ardhur si rrjedhoj. 3. Nuk shihet se kush, kur, si dhe kujt, ia ka paraqitur ngjarjen kriminale, si dhe cilat masa t intervenimit t par apo cilat t ashtuquajtura masa t para operacionale jan ndrmarr, kur dhe sipas kujt. 4. Shpesh nuk vrehet se a sht informuar gjyqtari kompetent hetues, kur dhe si. Nse nuk ka dal n vendin e ngjarjes, nuk konstatohet arsyeja prse ai nuk ka dal. Ekzistojn edhe marrveshje ndrmjet gjyqtarve hetues dhe organeve policore pr shtjet e veprave penale n t cilat do t dalin gjyqtart hetues dhe pr t cilat ata duhet informuar dhe pr veprat pr t cilat ata nuk do t dalin dhe pr t cilat nuk duhet informuar. Zgjidhjet e tilla jan n kundrshtim me normat pozitive ligjore t LPP. 5. Gjithashtu, shpesh nuk shihet se a sht informuar prokurori publik kompetent, kur, si dhe nga kush. Nse nuk ka dal n vendin
81
82
e ngjarjes, nuk ceket arsyeja e mos daljes. 6. Shpesh nuk shihet se a jan informuar, si, kur dhe nga kush edhe personat tjer t cilt kan t drejt t marrin pjes n shikimit e vendit t ngjarjes. Dispozitat e LPP-s, diktojn q personat e till duhet t informohen n mnyr t prshtatshme pr vendin dhe kohn e kryerjes s shikimit t vendit t ngjarjes. Gjithashtu nuk shihet se, nse nuk jan informuar ata, prse nuk jan informuar (p.sh. arsyeja urgjente). Nse personat e till kan prezantuar n shikimin e vendit t ngjarjes, nga procesverbali nuk shihen t dhnat identifikuese t tyre dhe statusi i tyre n procedur. Kshtu, m von prmes procesverbalit nuk mund t vrtetohet se cili subjekt procedural i ka shfrytzuar t drejtat dhe a i ka shfrytzuar ato t drejta q i takojn sipas dispozitave t LPP-s. 7. Ka konstatime se shikimi i vendit t ngjarjes kryhet me komision, ndonse dispozitat e LPP-s institutin e komisionit (kolektiv) nuk e njohin n rastet e kryerjes s shikimit t vendit t ngjarjes. Sipas dispozitave t LPP-s, shikimi kryhet n vendin e ngjarjes dhe me t udhheq organi i shikimit t vendit t ngjarjes, kurse t gjith pjesmarrsit tjer t ekipit jan vetm pjesmarrs n shikimin e vendit t ngjarjes. 8. Shpesh nuk shihet se a sht kryer sigurimi apo jo i vendit t ngjarjes deri n momentin e ardhjes s ekipit t shikimit t vendit t ngjarjes. N rastet kur vendi i ngjarjes ka qen i siguruar dhe kur kjo n procesverbal ceket, nuk ceket se nga kush sht br, prej kur dhe n far mnyre sht siguruar vendi i ngjarjes. Kur ceket se vendet e ngjarjes i kan siguruar polict, nuk shnohen t dhnat e tyre personale, vendet e puns dhe funksionet n organin t cilit i prkasin ata. Gjithashtu shpesh nuk shihet se kur ka filluar sigurimi i vendit t ngjarjes, cili rreth apo hapsir sht caktuar dhe si sht br markimi dhe vet mnyra e sigurimit. Gjithashtu nuk konstatohet gjendja e gjetur, masat e ndrmarra, si masat e gjurmimit t drejtprdrejt, mbrojtja e prkohshme e gjurmve dhe objekteve e t ngjashme. Kur ka ardhur deri te ndryshimet n kuptimin traseologjik nuk sht cekur arsyeja e ndryshimeve (shkaku), mekanizmat dhe koha e shkaktimit t ndryshimeve dhe ajo se si jan reflektuar ato ndryshime n raport me gjendjen e gjetur traseologjike informative. Kto konstatime jan t rndsishme n procedurn e mvonshme pr shkak t vlers s besueshmris s rezultatit traseologjik nga vendi i ngjarjes n kuptim t paprekshmris s tij, pandryshueshmris. Kjo sidomos sht e rndsishme n rast se ka ardhur deri te shkatrrimi apo kontaminimi i gjurmve ekzistuese, gjegjsisht gjenerimi i gjurmve t reja. 9. Nga pjesa hyrse e procesverbalit shpesh nuk shihet se a u sht urdhruar personave zyrtar t cilt e kan siguruar vendin e
ngjarjes, q t mbajn shnim zyrtar apo procesverbal. Harrohet se me fillimin e sigurimit t vendit t ngjarjes fillon sigurimi i vrtet i rezultateve t mvonshme objektive nga vendi i ngjarjes dhe me kt edhe sigurimi i provave reale. 10. N rastet kur jan ndrmarr masat e gjurmimit t drejtprdrejt t rndsishm pr kryesin, nuk ceket n kuptimin e llojit t atyre masave, prmasat dhe rrjedha e tyre, pr ka edhe pamundsohet kontrolli i mvonshm i npunsve policor. N ann tjetr nse masat e tilla jan ndrmarr n dm t sigurimit t vendit t ngjarjes, nuk shihet se a jan shkaktuar fardo pasojash t dmshme pr shkak t largimit nga vendi i ngjarjes, n raport me gjendjen informative traseologjike. 11. N prgjithsi mund t konstatohet se fare nuk ceken ose ceken n mnyr jashtzakonisht shum modeste prmbajtjet kriminalistike t masave dhe veprimeve t ndrmarra gjat sigurimit t vendit t ngjarjes nga mbrojtja e prkohshme e gjurmve dhe objekteve, mbledhja e informatave nga qytetart, krkimi i dshmitarve deri te ndrmarrja e aktiviteteve t shpejta anticipuese hetimore. 12. Nuk ceken profilet profesionale t profesionistve kriminalistik-teknik dhe profesionistve t tjer, si dhe ekspertve t cilt marrin pjes n kryerjen e shikimit t vendit t ngjarjes. 13. Nuk i kushtohet kujdes i mjaftueshm pozicionimit t sakt gjeografik t vendit t ngjarjes dhe nuk ceken t dhnat e prgjithshme mbi pamjen e objekteve m t rndsishme t cilat gjenden aty dhe n lokalitetin e tij pr qllime t orientimit t mvonshm t shfrytzuesve t procesverbalit. c) Lshimet n pjesn prshkruese t procesverbalit: 1. Prshkrimi i vendit t ngjarjes nuk bhet sipas radhs s caktuar nga e prgjithshmja drejt t veants, por me krcime. Nuk ceken as karakteristikat relevante t atij vendi. Kur vendi i ngjarjes gjendet n lokalitet t hapur nuk ceket (prshkruhet) rrethina, hyrjet eventuale n at vend etj. Organet e inspektimit t vendit t ngjarjes kryesisht orientohen n prshkrimin e vendit t ngjarjes n kuptimin e ngusht t fjals, gjegjsisht vetm n vendin e kryerjes s veprs, e jo edhe n kuptimin e gjer t fjals, kur vendi i ngjarjes prfshin edhe rrethinn, rrugt hyrse, madje edhe vendet e dislokuara nga vendi i ngjarjes etj. sht vrejtur edhe nj tendenc e rrezikshme q siprfaqja e vendit t ngjarjes pa arsye zvoglohet vetm me qllim q t kryhet m shpejt shikimi i vendit t ngjarjes. Jo rrall prshkrimi i vendit t ngjarjes ngatrrohet me prshkrimin e disa gjurmve dhe objekteve n t, me ka shkelen rregullat kriminalistike (nga e prgjithshmja drejt t veants). Jo rrall shkaktar
83
84
i ksaj sht mosrespektimi i rregullave t shikimit t vendit t ngjarjes sipas fazave tij: faza organizative-informative, statike, dinamike, e kontrollit dhe prfundimtare. Pr kt arsye nga procesverbali nuk shihet as forma as kryerja e shikimit t vendit t ngjarjes, mnyrat e veprimit t organit t shikimit t vendit t ngjarjes dhe pjesmarrsve n shikimin e vendit t ngjarjes. Pr shkak t mos respektimit t rregullave t cekura prshkrimi i gjendjes objektive jo vetm se sht me lshime, por nganjher ai ka edhe nj vazhdimsi jo koherente. Nuk shihet as rezultati i tyre. Masat e ndrmarra kriminalistiketeknike dhe aktivitetet duhet t jen t shnuara sipas radhs kronologjike s bashku me rezultatet e arritura. Fjala sht pr prshkrimin e hollsishm t rrjedhs mekanike t inspektimit t vendit t ngjarjes duke prshkruar procedurat, mjetet dhe metodat e aplikuara. 2. Kur n pjesn hyrse t procesverbalit jan cekur versionet e prgjithshme dhe t posame pr ngjarjen kriminale, kryesin, kohn dhe mnyrn e kryerjes s veprs, etj., n pjesn prshkruese t procesverbalit nuk shihet se a i sht prmbajtur organi i shikimit t vendit t ngjarjes atyre versioneve (de facto) t planit t kryerjes s shikimit t vendit t ngjarjes. 3. Shpesh nuk respektohet rregulli kriminalistik-teknik-taktik, q s pari t prshkruhet lokaliteti, dimensioni, forma dhe veorit tjera t vendit t ngjarjes, e pastaj objektet n t si dhe ndryshimet n ato objekte t cilat kan lidhje me veprn e kryer penale; 4. Pr shfrytzimin e procesverbalit t vendit t ngjarjes dhe vet rrjedhn e procedurs s ardhshme penale sidomos sht e dmshme ajo se nga procesverbali shpesh nuk shihet renditja kronologjike e masave dhe aktiviteteve kriminalistike-teknike t ndrmarra n fazn statike dhe dinamike t shikimit t vendit t ngjarjes. Aq m tepr q n pjesn e fazs statike nuk gjenden shnimet mbi gjendjen e hasur me prshkrim t hollsishm t lokalitetit dhe pr situatn e gjetur mikro-traseologjike, gjendjen e gjurmve dhe objekteve t gjetura dhe t fiksuara, vendin e tyre t sakt, prshkrimin, masat dhe dimensionet etj. Gjithashtu n pjesn e procesverbalit pr fazn statike dhe dinamike rrall hasen lidhjet me fotografi prcjellse dhe pasqyrime t gjendjes s gjetur, me rezultatet e matjeve dhe me shenjat e qarta pr rrjedhn e hetimit t vendit t ngjarjes. 5. Pjesa e procesverbalit q ka t bj me fazn dinamike t hetimit shpesh nuk prmban shnime t sakta pr mnyrn e hetimit t vendit t ngjarjes dhe pr rezultatet e arritura. Me shikimin e procesverbaleve t analizuara sht fituar prshtypja se nuk bhet interpretimi i drejt i gjendjes traseologjike me qllim t marrjes s shnimeve pr gjetjen e gjurmve dhe objekteve tjera, sidomos mikro-gjurmve. Nuk prshkruhen pjest e vendit t ngjarjes t cilat
kan qen objekt i posam hetimi, as rezultatet traseologjike t cilat jan rrjedhoj e veprimtaris aktive hetimore e organit t shikimit t vendit t ngjarjes dhe pjesmarrsve tjer dhe thn kushtimisht as aktivitetet e tyre pasive observuese. 6. N prgjithsi mund t konstatohet se n fazn statike dhe dinamike t hetimit t vendit t ngjarjes masat dhe aktivitetet nuk ndrmerren n mnyr metodike dhe t sinkronizuar, sidomos n raport me ppunimin e gjurmve. Nuk ceket, ose s paku ceket jo mjaft sakt se si jan prjashtuar gjurmt dhe objektet, cilat, si jan markuar dhe servuar dhe sht br me to. 7. Objektet e vendit t ngjarjes nuk prshkruhen n mnyr t mjaftueshme qart dhe hollsisht, njher dhe n nj vend, por shum her dhe n shum vende. Nuk zgjedhen me kujdes shprehjet dhe fjalt me t cilat shnohen vendet, gjurmt, dhe objektet, pra situata traseologjike. Kjo do t thot se prshkrimi nuk bhet sipas radhs s caktuar dhe n mnyr precize. Shpesh her n kundrshtim me rregullat kriminalistike, prshkrimi i vendit t ngjarjes dhe gjendja n t nuk bhet hollsisht, gjegjsisht nuk prshkruhet hollsisht situata traseologjike dhe ajo e vendit t gjetjes s mikrogjurmve (situata mikro-traseologjike), pra e gjendjes s gjetur dhe t supozuar traseologjike. Shkaku themelor qndron n at se gjat kryerjes s shikimit t vendit t ngjarjes nuk kryhet i ashtuquajturi rekonstruktim ideor i ngjarjes kriminale (veprs penale). Pr kt arsye edhe prshkrimi nuk shkon sipas rendit t caktuar, nga e prgjithshmja drejt t veants sipas planit t caktuar, por n mnyr stihike, spontane me nj pjesmarrje t madhe t elementit t rastsis. Nuk ka kalime sistematike nga e prgjithshmja drejt t veants, por prshkrimi si u cek sht me lshime dhe jo sistematik duke filluar nga pamja e prgjithshme e vendit t ngjarjes e deri te imtsit dhe veorit hapsinore-kohore dhe traseologjike. N kt mnyr humbet qartsia e prmbajtjes s procesverbalit. Shpesh prdoren shprehjet e caktuara si: prpara, prapa, n afrsi, pr rreth, pas, e t ngjashme. 8. Nuk ceken dhe nuk prshkruhen masat dhe aktivitetet e ndrmarra kriminalistike-teknike, kush i ka ndrmarr ato, mnyra e kryerjes s tyre (metodat dhe mjetet teknike) dhe rezultati apo rrjedhoja e tyre. 9. Nuk i kushtohet kujdes i mjaftueshm prshkrimit t atyre rezultateve reale pr t cilat supozohet se do tu shrbejn ekspertve si objekt ekspertize n fazat e mvonshme t procedurs. 10. Nuk prshkruhet n mnyr sistematike rrethina e ngusht dhe e gjer e vendit t ngjarjes kur kjo sht e nevojshme (vlersimi diskret) dhe nuk ceken veorit e jashtme dhe t brendshme, kurse nganjher as pozita e sakt e vendit t ngjarjes n lokalitet dhe hyr-
85
86
jet n t, shkurt lokaliteti n t ciln sht kryer vepra penale. 11. Me rastin e shnimit t t dhnave themelore, lokalitetit dhe objekteve n vendin e ngjarjes, organi i inspektimit t vendit t ngjarjes sht i mangt me fjal, s teprmi mbshtetet n mjetet tjera shprehse t fiksimit t gjurmve si jan dokumentacioni teknik dhe grafik, prandaj pr kt arsye shpesh n procesverbale mund t hasen konstatime: shih skicn, shih foto-elaboratin e t ngjashme, krahas prdorimit tashm t cekur verba indefinitiva (fjalve t pa definuara):afr, pr rreth, m lart, rreth 100 metra e t ngjashme. 12. Lndimet trupore, dmtimet dhe gjendja e rrobave n viktima, para s gjithash n institucionet shndetsore, si dhe t dyshuarit shnohen ashtu q nuk fitohet prshtypja se mbi ata persona sht kryer shikimi sikurse edhe n vendin e dislokuar t llojit t vet, pra vazhdimi i shikimit t vendit t ngjarjes. E njjta gj vlen edhe pr kontrollin e kufoms n prosektura para obduksionit. 13. Shpesh hasen konstatimet se gjat shikimit t vendit t ngjarjes nuk jan gjetur gjurmt relevante t cilat do t mund t ndrlidheshin me ngjarjen kriminale. Konstatimet e tilla zakonisht ndikojn q shikimi i vendit t ngjarjes t mos kryhet sipas rregullave profesionale (lege artis). 14. N rastet kur zbulohen gjurmt dhe objektet relevante, futen mendimet e organit t shikimit t vendit t ngjarjes dhe pjesmarrsve lidhur me prshtatshmrin apo jo prshtatshmrin e gjurmve dhe objekteve si prova reale, apo si objekte t ardhshme t ekspertizs. Fjala sht pr dhnien e mendimeve subjektive t cilat sipas dispozitave t LPP-s nuk kan vend n procesverbalin e vendit t ngjarjes. 15. N rast se ka ardhur deri te gjurmt latente, shpesh nuk ceket kush dhe si e ka kryer shikimin dhe si jan fiksuar ato. Me fjal tjera nuk ceken teknikat e ngacmimit dhe fiksimit t gjurmve t padukshme. 16. Kur gjurmt fshihen nga shtresat e ndryshme, sidomos mikrogjurmt, nuk ceket kualiteti, gjegjsisht jo kualiteti i shtress, teknika e marrjes s gjurms, vendet nga t cilat jan marr gjurmt (mikrogjurmt, t ashtuquajturat zona t supozuara kontaktuese), kush i ka marr ato dhe si jan shnjuar dhe paketuar gjurmt. Gjithashtu ato vende nuk fotografohen gjithmon dhe nuk skicohen sidomos detajet e skics kur kjo sht e domosdoshme pr ilustrim dhe argumentim. 17. Te marrja e t ashtuquajturave mostra krahasuese neutrale pr nevojat e hetimit komparativ gjat ekspertizs nuk ceken vendet e sakta t marrjes s tyre, lloji i bazs, kontaminimi eventual i mostrave, mnyra, mjeti dhe sasia e marrur, kush e ka kryer,
mnyra e paketimit dhe shnjimit, si dhe dispozicioni me mostrn. Dispozicioni n kuptim t mnyrs s ruajtjes nga aspekti i siguris dhe ai traseologjik sht i rndsishm pr shkak t ruajtjes s identitetit dhe integritetit t mostrave komparative dhe pr arsye t evitimit t kundrshtimeve t mvonshme t tyre gjat procedurs. 18. N procesverbal nuk shnohen t ashtuquajturat rezultate negative, gjegjsisht mungesa e gjurmve dhe objekteve t cilat sipas rrjedhojs s caktuar ishte dashur t ekzistojn n vendin e ngjarjes, (t ashtuquajturat fakte negative), as ekzistimi i gjurmve dhe objekteve t cilat sipas ecuris s caktuar t gjrave nuk ishte dashur t jen n vendin e ngjarjes. 19. Nuk respektohen rregullat e traseologjis kriminalistike n pikpamje t prshkrimit t gjurmve, elementeve t tyre konstituive dhe karakteristikave sipas renditjes s caktuar, si e rekomandojn rregullat e tekniks kriminalistike, si sht p.sh: - Prshkrimi i llojit, dimensionit (gjatsia, gjersia, lartsia, thellsia), fillimi, vazhdimi dhe prfundimi i gjurms; - Prshkrimi i forms s shfaqur morfologjike t gjurms dhe karakteristikave t saj morfologjike; - Nuk ceken burimet dhe mekanizmat e lindjes s gjurms (qofshin ato edhe t mundshme, me nj distancim t domosdoshm); - Nuk cekn llojet, veorit dhe format e bazs mbi t ciln kan mbetur ose gjenden gjurmt, t ashtuquajturit bartsit e gjurmve; - Nuk ndrlidhet mnyra e lindjes s gjurms, pozita e saj (vendi) dhe marrdhnia e ndrsjell me gjurmt tjera me rrethinn dhe objektet ekzistuese t veprs penale; - Nuk bhet shnjimi i drejtimit dhe kahes s gjurms gjegjsisht lvizja e gjurms; - Nuk ceket vendi i sakt i zbulimit t gjurms dhe distanca e saj nga orientimi i fiksuar (pika fillestare e lvizjes) dhe pozita n t ciln sht gjetur gjurma; - Nuk jan t dukshme matjet e sakta t gjurmve n centimetra, metra, dhe milimetra; - Nuk shihet mnyra e fiksimit t gjurmve dhe objekteve, sidomos kur sht fjala pr aplikimin e teknikave t posame; - Kur gjurmt jan prjashtuar nuk shihet dispozicioni me to, p.sh. a gjenden ato n shtojcn e procesverbalit, a jan arkivuar n corpora delicti, t drguar pr ekspertiz, etj. N prgjithsi mund t konstatohet se shpesh bhet prshkrimi dhe konstatimi prmbledhs, siprfaqsor, jo i plot dhe i pa sakt i llojit t gjurms, vendit t zbulimit, forms, pozits n vend, marrdhnies s ndrsjell t gjurmve dhe n raport me rrethinn edhe i objekteve t veprs penale, dimensioneve t tyre, ngjyrave etj. Harrohet fillimi dhe prfundimi i gjurmve, intensiteti, gjersia dhe
87
88
thellsia (lartsia, vazhdimi i tyre etj.) sidomos lihet anash prshkrimi i gjurmve n objektet sulmuese. Ato m tepr shnjohen sesa q prshkruhen sipas forms dhe pamjes, madhsis (dimensioneve), vendit t sakt dhe renditjes, raportit midis tyre dhe ndaj gjurmve tjera si sht cekur. N kt mnyr hapet mundsia pr kontestimin e mvonshm t objektivitetit t rezultatit lidhur me gjurmt dhe objektet, sidomos n raport me identitetin dhe integritetin e tyre. 20. Te prshkrimi i gjurmve si burim relevant i informatave t karakterit material, gjegjsisht shenjave, nuk merren parasysh dhe nuk ceken ato karakteristika t tyre q i dallojn ato nga gjurmt dhe objektet tjera t t njjtit lloj. Kjo m von n procedur mund t rezultoj me kontestimin e ekzistimit t tyre, llojit identitetit dhe integritetit t gjurms. Harrohet se prshkrimi i mir i gjurmve dhe objekteve supozon prshkrimin e hollsishm t llojit t gjurms apo objektit, vendit t zbulimit, forms, madhsis, sasis, ngjyrs, pozits, marrdhnies s ndrsjell, etj. pr ka u b fjal. 21. Nuk prshkruhen dhe nuk ceken ndryshimet t cilat kan ndodhur gjat fazs dinamike t hetimit t vendit t ngjarjes, sidomos n raport me gjurmt dhe objektet, dhe ka i ka shkaktuar ndryshimet e tilla. Nse t dhnat e cekura edhe futen n procesverbal, prshkrimi i ndryshimeve nuk sht i qart, sistematik, i plot dhe i sakt. 22. Prshkrimi i kufomave, apo mbetjeve mortore sht i mangt si dhe pozita e tyre ndaj rrethins. Gjithashtu jan t mangta prshkrimet e lndimeve trupore, gjendja e veshjes dhe mbathjes deri te shnimet pr metodat indirekte t identifikimit t kufomave apo mbetjeve mortore t panjohura. 23. E njjta gjurm apo i njjti objekt n procesverbal, foto-elaborat dhe legjendn e skics nuk quhet n t njjtn mnyr, por prdoren variante dhe sinonime t ndryshme, madje edhe emra t tjer. Rasti i njjt sht edhe me prdorimin e numrave apo shkronjave si lidhje. Prdoren numra apo shkronja tjera nga ato me t cilat jan shnjuar gjurmt dhe objektet me rastin e fotografimit apo skicimit. 24. N procesverbal nuk shnohen konstatimet kronologjike t pjesmarrsve n vendin e ngjarjes, kshtu q nuk shihet se ka ka konstatuar me perceptimin e vet organi i shikimit t vendit t ngjarjes dhe ka ndonjri nga pjesmarrsit n vendin e ngjarjes, harrohet se nga prmbajtja e procesverbalit duhet domosdo t shihet se ka ndonjri nga pjesmarrsit ka zbuluar apo konstatuar, prshkruar, matur, shnjuar, paketuar, etj. kjo sidomos sht me rndsi te kryerja e t ashtuquajturit hetim i kombinuar i vendit t ngjarjes n kuadr t t cilit kryhet ekspertiza apo ekspertiza n vendin e ngjarjes. Tek kryerja e hetimit t kombinuar t vendit t ngjarjes, mendimi dhe konstatimi i ekspertit nuk shnohen ndarazi
si procesverbal i veant, ose s paku n fund t procesverbalit nga vendi i ngjarjes, por kto inkorporohen n tekstin e procesverbalit. Harrohet pra se ekspertiza sht nj aktivitet procedural i pavarur dhe se mendimi dhe konstatimi i ekspertit nuk sht pjes integrale e procesverbalit t vendit t ngjarjes. Mendimi dhe konstatimi i ekspertit sht akt procedural i pavarur mbi ekspertizn e kryer, dhe pr kt arsye at duhet shkruar ndaras nga procesverbali i vendit t ngjarjes. Prjashtimisht pr shkak t arsyes urgjente n kuptim t argumentimit sht e mundur q n fund t procesverbalit nga vendi i ngjarjes t shnohet mendimi dhe konstatimi i ekspertit, por gjithsesi ndaras dhe t cilin e nnshkruan vetm ai. N kt mnyr mendimi dhe konstatimi i ekspertit (dshmia e ekspertit) n mnyr mekanike i bashkohet procesverbalit nga vendi i ngjarjes, gj q duhet shmangur. 25. N procesverbal nuk konstatohen urdhresat dhe udhzimet t cilat organi i shikimit t vendit t ngjarjes ua ka dhn pjesmarrsve n vendin e ngjarjes, gj q sht e rndsishme pr shkak t kontrollit t mvonshm t rregullsis s kryerjes s shikimit t vendit t ngjarjes. 26. N procesverbal n mnyr siprfaqsore prshkruhen matjet e kryera dhe kroki skicat me prmasat e tyre, matjet dhe skicimet si dhe fotografit q jan incizuar, me ka dhe si, nga cili vend (domosdo duhet skicuar n skic me kahen e objektit), gj q tregon se a bhet fjal pr teknikn kolor, apo bardh e zi, kush e ka kryer fotografimin etj. Duhet cekur edhe t dhnat pr llojin e kamers gabaritet e saj, sidomos t dhnat pr objektivin e prdorur etj. Nse fotografimet jan br me mjete tjera teknike, ather duhet shnuar edhe t dhnat pr to. Gabimisht fillohet nga ajo se dokumentacioni teknik grafik dhe dokumentacioni tjetr, si mjete t posame shprese, t cilat nuk paraqesin pjes integrale t vendit t ngjarjes, nuk ka nevoj t jen hollsisht t paraqitura n procesverbal. Ato jo vet se duhet t jen t prshkruara sakt dhe t shnuara n procesverbal, por duhet edhe t theksohen lidhjet e tyre t ndrsjella dhe lidhjet e tyre me format argumentuese, sidomos duhet trhequr vrejtja ndaj specifikave dhe detajeve t objekteve t cilat jan fiksuar n at mnyr, gjegjsisht t cilat ato mjete shprese i tregojn. Fitohet prshtypja se organet e shikimit t vendit t ngjarjes shpesh nuk jan t vetdijshme se sa mjetet n fjal i kontribuojn vizualitetit t gjendjes faktike t konstatuar dhe e plotsojn pamjen e prshkruar me fjal si dhe i shrbejn pasqyrimit relievor plastik m evident dhe m t qart t atyre gjurmve t cilat jan prshkruar me fjal, jan fiksuar n procesverbal, sidomos kur hollsit e caktuara dhe gjendjet nuk mund t prshkruhen me fjal. 27. N procesverbal nuk shnohen propozimet e pjesmarrsve n
89
90
vendin e ngjarjes apo t personave t cilt kan t drejt pjesmarrje n shikimit e vendit t ngjarjes e q kan t bjn me kryerjen e shikimit t vendit t ngjarjes. Nuk shihet se kur shnohen propozimet, a jan miratuar ato propozime apo jo, dhe nse jo, prse jo. 28. Organet e shikimit t vendit t ngjarjes pr shkak t shprehjes s madhe t dokumentacionit teknik dhe grafik si dhe pr shkak t pavarsis s caktuar t tyre n kuptim t argumentimit shpesh harrojn se ato mjete shprehse n kuptim argumentues n procedurn e mtejme nuk mund ta zvendsojn procesverbalin dhe t figurojn si prov e pavarur as n aspektin real, as juridik, prandaj shkruajn versione shum t shkurta t procesverbaleve t vendit t ngjarjes duke u mbshtetur n ato mjete. Praktika gjyqsore dhe kriminalistike n t vrtet e ka futur nj form t shkurtr t versionit t procesverbaleve t vendit t ngjarjes (t ashtuquajtur procesverbal klasik), por jo deri n at mas sa do t mund t figuronte si dokument i pavarur dshmie. 29. Nganjher harrohet se teknika, grafika dhe dokumentacioni tjetr i prfshir n procesverbal, n kuptimin argumentues nuk mund t jen pjes prbrse t procesverbalit. Praktika ka treguar se ai dokumentacion n kuptim t njohjes mund t jet m i fort sesa procesverbali i vendit t ngjarjes, sidomos nse ai sht kualitativ. Sot nuk mund t mohohet ilustrimi dhe shprehja e ktyre mjeteve, sidomos kur kihet parasysh zhvillimi i shkencs dhe tekniks, i cili na fascinon. 30. Disa organe t shikimit t vendit t ngjarjes harrojn punimin e skicave, sepse nuk e dijn q skicat jan akt i posam procedural me t cilat prshkruhet dhe shprehet n mnyr grafike ajo q gjat shikimit t vendit t ngjarjes sht perceptuar n mnyr t drejtprdrejt. Harrohet se skica sht dokument specifik argumentues me karakter t theksuar teknik. Fjala sht pr formn e posame t shprehjes s shkruar grafike. 31. sht vrejtur tendenca se gjendja faktike e konstatuar me shikimin e vendit t ngjarjes, prve me procesverbal fiksohet edhe vetm me fotografi, apo vetm me skic, e jo edhe me njrn dhe me tjetrn n ka insistojn rregullat kriminalistike. d) Lshimet n pjesn prfundimtare t procesverbalit: 1. Nuk specifikohen shtojcat q i bashkngjiten procesverbalit dhe e prcjellin at si shtojc. 2. Nuk konstatohen ndryshimet t cilat kan ndodhur gjat kryerjes s shikimit t vendit t ngjarjes dhe ka i ka shkaktuar ato. 3. Nuk ceket n mnyr eksplicite cilat jan skicat, skemat, fotografit, dhe incizimet tjera teknike q jan kryer gjat shikimit t
vendit t ngjarjes, dhe nuk ekzistojn lidhjet midis tyre. 4. Nuk shnohen vrejtjet e subjekteve penale-procedurale, gjegjsisht cilat propozime nuk jan miratuar. 5. Shpesh prshkrimi i objekteve t prjashtuara sht i dobt n raport me pamjen e tyre, vetit, ngjyrn, aromn, lagshtin, gjendjen e prgjithshme n t ciln gjenden (a tregon ajo pr prdorimin, dhe far prdorimi, kur), peshn, dimensionin e matjes etj. gjithashtu dobt prshkruhen objektet dhe bazat t cilat paraqiten si barts t gjurmve. Gjithashtu nuk shihet se sht br me ato objekte (dispozicioni me corpora delicti). 6. Ekziston tendenca q kryesit e mundshm t veprs penale n statusin e t dyshuarit (kur ekzistojn bazat e dyshimit) t shpalln kryers t veprs penale, sikurse t kishte ekzistuar dyshimi i bazuar, gj q n procedur m von sjell deri te kahja e gabuar ose problemet tjera. Prve ksaj t dhnat identifikuese t atyre personave nuk jan t plota dhe nuk shihet se n baz t cilave dshmi jan konstatuar. 7. T dhnat pr dshmitart e drejtprdrejt rrall shnohen, dhe kur ato shnohen ather ceket vetm emri dhe mbiemri i tyre, e jo edhe shnimet tjera q e mundsojn identifikimin dhe zbulimin e dshmitarit t drejtprdrejt. 8. Kur sht fjala pr kufomat ather nuk shihet se n baz t cilave dshmi jan identifikuar ato. 9. Nuk shnohen hollsit, t dhnat identifikuese dhe t dhnat tjera relevante pr objektet e zbuluara dhe ato t prjashtuara, sidomos n raport me servimin e tyre, gjegjsisht si jan paketuar dhe shnjuar, kshtu q nuk shihet rruga e provave reale. Gjithashtu nuk shihet se a i bashkohen procesverbalit apo aplikohet ndonj form tjetr dispozicioni. Kjo sidomos sht e rndsishme kur pr aservatet krkohet regjim i posam i ruajtjes pr shkak t lagshtis, temperaturs, errsirs. 10. Pasqyrat grafike nganjher nuk i plotsojn kushtet e saktsis dhe besueshmris si dhe masat e krahasueshmsir me burimet tjera njohse. S teprmi sht e pranishme pasaktsia laike e cila nuk ka vend n materialin e till t rndsishm argumentues. 11. Fotografit shpesh jan t fotografuara apo t punuara dobt, t formatit shum t vogl, kshtu q nuk jan ilustruese sa duhet, radhitja e fotografive n foto-elaborat sht jo adekuate dhe jo mjaft ilustruese. Nuk ekziston prirja pr punimin e t ashtuquajturit stripfotografi e cila sukcesivisht hetuesin e drejton n esencn (thelbin) e shtjes. Gjithashtu nuk ekziston prirja e prdorimit t fotografis kolor, prdorimi i s cils na paraqitet si imperativ, p.sh. tek deliktet e gjakut. 12. N procesverbal shpesh nuk shihen drejtimet e punimit t ski-
91
cave, fotografive etj. n mnyr q n baz t tyre t mund t gjykohet argumentimi dhe shprehja e tyre. N kt mnyr kto mjete argumentuese humbin autenticitetin e tyre dhe nuk mund t shfrytzohen pa rezerv pr qllime argumentimi. Ndonse pr kt u b fjal, pr shkak t rndsis s ktyre t dhnave, prsri po trheqim vmendjen se n procesverbal duhet t shihet: kush e ka fiksuar gjendjen faktike dhe me far mjeti, si e ka br at, nga cili vend etj. duke cekur kushtet objektive q kan ndikuar n kualitetin e regjistrimit. Nse nuk jan cekur kushtet objektive dhe subjektive t prpunimin teknik dhe t regjistrimeve tjera, m von n procedur mund t vije deri te kontestimi i autenticitetit dhe besueshmris s prmbajtjes s tyre. Mendimet prfundimtare Qllimi i ktij artikulli sht q n t ardhmen t eliminohet, s paku, nj pjes e gabimeve q lshohet me rastin e hartimit t procesverbaleve nga shikimet e vendeve t ngjarjeve ose q ato lshime t reduktohen n nj mas t arsyeshme. Hapsira ktu nuk na lejoj q m hollsisht t merremi edhe me disa gabime apo lshime t cilat dukshm ndikojn n kualitetin e procesverbalit t vendit t ngjarjes. Nj numr i madh i gabimeve n procesverbalin e vendit t ngjarjes sht rezultat i lshimeve t bra gjat kryerjes s shikimit dhe hetimit n vendin e ngjarjes. Kur sht fjala pr kt, nisur nga teoria e informacionit, duhet pasur parasysh at q shpesh harrohet, se sistemi informativ prbhet nga tri elemente: (1) elementi i veprs penale si burim i (informatave materiale); (2) sinjali si barts i informatave materiale; (3) kriminalisti si organ i shikimit t vendit t ngjarjes dhe pjesmarrsi n vendin e ngjarjes, e t cilt pranojn, fiksojn dhe prpunojn informatat e konstatuara me rastin e shikimit t vendit t ngjarjes.Pr shkak t kryerjes s dobt t shikimit t vendit t ngjarjes dhe pr shkak t hartimit t dobt t procesverbalit nga vendi i ngjarjes, shum shpesh vjen deri te rikonstruktimi i vendit t ngjarjes dhe kryerja e eksperimenteve hetimore, me ka zvarritet procedura dhe shtohen shpenzimet e saj, gj q sht n kundrshtim edhe me aplikimin e parimeve t ekonomicitetit.
92
BOJANI, Neboja1
Sistemet elektronike t siguris pr mbrojtjen teknike t objekteve

Prmbledhje
N kt punim jan paraqitur komponentt themelore t funksionimit t sistemit elektronik t mbrojtjes teknike, t cilat deri sot aplikohen pr mbrojtjen e objekteve. sht definuar nocioni i mbrojtjes teknike, kurse jan dhn edhe llojet dhe mundsit praktike t mbrojtjes teknike. Nga punimi shihet se pajimet elektronike q prdoren pr mbrojtjen e objekteve nuk mund t shfrytzohen n mnyr efikase nse nuk jan t lidhura n sistemet e caktuara funksionale. Rndsi pr funksionimin shembullor t mbrojtjes teknike, si theksohet n kt punim, i sht kushtuar faktorit njri dhe zbatimit t prmbajtjeve kriminalistike gjat realizimit t mbrojtjes. Kujdesi i veant ktu u sht kushtuar rregullave t sjelljes s operatorve dhe rojeve, t cilt manipulojn me pajimet e mbrojtjes teknike. Mbi ta, pra, bie prgjegjsi e madhe, q t mos lejojn qasje t pa autorizuar, si n sisteme t mbrojtjes, ashtu edhe n vet objektet,t cilt jan nn mbrojtje. Nocionet kye: Mbrojtja teknike, sistemet elektronike, prmbajtjet kriminalistike, sistemet e alarmit, Mbrojtja me senzor, video monitorimi, sistemi qendror i monitorimit.
93
HYRJE
Njeriu sot po jeton n kohn prparimit t prditshm rapid tekniko-teknologjik. Zhvillimi i till, i shpejtuar, i mjeteve teknike ka mundsuar, gjithashtu, edhe zhvillimin e shpejt t teknologjis prodhuese, me ka dukshm jan prmirsuar kushtet e puns dhe jetess. sht mundsuar prodhimi i shpejt, efikas dhe i lir i produkteve pr konsum t gjer. Jan prshpejtuar, zgjeruar dhe lehtsuar rrugt e qarkullimit t rrjedhave financiare, kurse standardi i popullats, (sidomos n vendet e zhvilluara), sht n nj rritje vazhdueshme. Rritja e till e standardit t popullats, plrizimi i bots n t pasur dhe n t varfr, shuarja e shtress s mesme t shtetet
1
doc. Dr. n Fakultetin e Shkencave Kriminalistike n Sarajev
94
n tranzicion, ndikimi i filmave amerikan t zhanrit aksion, shtimi i narkomanis dhe ndikimi i idhujve lokal t t rinjve, t pasuruar n mnyr kundrligjore brenda nats, si dhe dshira e nj pjese t popullats pr pasurim t shpejt dhe pr zgjidhje t problemeve t ekzistencs, jan nj nga faktort e shtimit t kriminalitetit ndaj prons. Me shtimin e kriminalitetit, shtohet edhe pasiguria e prgjithshme dhe frika pr sigurin e popullsis dhe t subjekteve t ndryshme ekonomike dhe pasuris s tyre. Megjithat, po ky zhvillim i shkencs dhe tekniks i ka kontribuar zhvillimit t mjeteve dhe pajimeve t ndryshme teknike t cilat kan filluar t prdoren me t madhe pr mbrojtjen e njerzve dhe pasuris s tyre, por edhe si mas parandalimi n zmbrapsjen e krimineleve nga veprimet e kundrligjshme. Duke pasur parasysh se kriminelt kan pr qllim anashkalimin e sistemit t mbrojtjes, n shkencat teknike dhe n shkencn e kriminalistiks mbetet q t gjejn mnyrat dhe mjetet pr ta arritur nivelin sa ma t lart t siguris, gjegjsisht t organizimit t mbrojtjes s personave dhe pasuris n aspektin teknik. Shkencat teknike jan ktu pr t siguruar mjetet teknike t mbrojtjes, kurse ligjet dhe rregulloret mbi mbrojtjen teknike jan pr t ofruar kornizn juridike dhe standardet t cilave duhet prmbajtur me rastin e zbatimit t mbrojtjes teknike. Ndrkaq shkenca e kriminalistiks bazn e realizimit t mbrojtjes teknike, gjegjsisht mjetet teknike, kornizat juridike dhe prmbajtjet taktike-teknike i v n funksion t tyre. Mbrojtja teknike, pr t qen e mir apo e prshtatshme dhe pr ta prmbushur qllimin e sa, sht e nevojshme qe ajo t lidhet me sisteme dhe q sistemi ekzekutues-final t jet i lidhur me sistemin lajmrues (alarmues) qendror i cili duhet t gjendet n nj lokacion, m s shpeshti n Agjencin pr Sigurin e Personave dhe Objekteve. N ket kuptim, ky punim ka pr qllim t demonstroj disa forma t mbrojtjes teknike-elektronike, standardet dhe mundsit e zbatimit t tyre dhe q prmes prfundimeve ti v n pah veprimet e personave t autorizuar t cilt udhheqin dhe operojn drejtprsdrejti me sistemet elektronike t mbrojtjes teknike dhe t cilt jan prgjegjs pr funksionimin e besueshm dhe t sigurt t atyre sistemeve. Duhet thn, se n sistemin elektronik t mbrojtjes teknike rendsi t posame kan sistemet e kundrsulmit, alarmit kundr zjarreve dhe gazrave t dmshme, pastaj sistemi i video monitorimit, prdorimi i detektorve dhe censorve t ndryshm. Pr funksionimin e mir t sistemit, faktori njeri sht i pashmangshm, prandaj n kt aspekt sht e domosdoshme vendosja e lidhjes shfrytzues - mbrojtje - siguri
Prcaktimi i nocionit
Vshtruar nga prizmi i ligjvnsit,2 mund t shihet se koncepti i mbrojtjes teknike ka nj prkufizim shum t gjer dhe, n suazat ligjore, mundson prdorimin e nj palete shum t gjer t mjeteve dhe pajimeve teknike. Mbrojtja teknike e njerzve dhe prons paraqet mbrojtje t till, e cila realizohet me mjeteve dhe metoda t ndryshme, qllimi i t cilave sht parandalimi i formave t ndryshme t veprimeve kundrligjore, t cilat jan t drejtuara kundr personave dhe pasuris s mbrojtur, n harmoni me normat juridike n fuqi. Fjala sht pr masat kundr thyerjeve, masat mbrojtse kundr diversionit dhe pr kontrollin qasjes ndaj t gjitha llojeve t objekteve me ndihmn e sistemeve elektronike, kompjuterike dhe me ndihmn e sistemeve video dhe telekomunikative. Prona e cila mbrohet mund t jet e luajtshme dhe e paluajtshme. Objektet t cilat vihen nn mbrojtjen teknike m s shpeshti mund t jen: a) objekte t ndryshme prodhuese, objekte t interesit t prgjithshm shoqror ose objekte me vler madhe, t cilave u kanoset rreziku i madh nga vjedhjet (p.sh. objektet e ndryshme pr prpunimin e stolive); b) objektet ekologjike e teknologjike industriale riskante (t rrezikshme), te cilat zakonisht kan rrjedh t vazhdueshme prodhuese, (p.sh. fabrikat e barrave Bosnalijek, Rafineria e Nafts dhe Mazutit n S/B Brod, Modriq, Polihem e t ngjashme); c) komplekset industriale (hekurinat, fabrikat e tjegullave, imentos, etj.); d) objektet me rndsi strategjike (termocentralet dhe hidrocentralet, rezervuart dhe ujsjellsit etj.); e) objektet me vler s posame, (bankat, thesaret, ambasadat etj.); f) t gjitha objektet tjera, pronart e t cilve krkojn mbrojtje dhe dshirojn t ndjehen t sigurt . Kur kemi t bjm me aplikimin e sistemeve m t mdha t mbrojtjes teknike, ather m s shpeshti fjala sht pr pron t paluajtshme. Ndrkaq, vlerat e ndryshme (shpeshher t mdha) t pasuris s luajtshme dhe rreziku i madh i punve q kryhen me kt pasuri, sikurse q sht rasti me transportin e t hollave, metaleve t mueshme dhe sendeve tjera me vler, krkon aplikimin e
2 N baz te nenit 4., pika 3. Te Ligjit mbi agjenciont pr mbrojtjen e njrzeve dhe (Sl. Novin Federacije BiH, br. 50/2002), mbrojtja teknike paraqet mbrojtjen e njerzve dhe te pasuris me mjete teknike dhe pajisjet tjera te nevojshme te cilat jan te destinuara pr kt destinim.
95
96
mjeteve t sofistikuara t mbrojtjes teknike. Duke vshtruar sferat e jets dhe veprimtarive t njerzore ku mbrojtja teknike sht e aplikueshme, me t drejt mund t konstatohet se mbrojtja teknike e njerzve aplikohet si mase e preventive, si konstaton edhe R. Ragjenoviq (Raenovi, R., 2003:100) n rastet e: - zbulimit dhe mnjanimit t mjeteve eksploduese, ndezse, radioaktive dhe mjeteve tjera t rrezikshme, ( fjala sht pr mbrojtjen kundr veprimeve diversane); - zbulimit dhe mnjanimit t mjeteve t prgjimit, (mbrojtja kundr prgjimit); - prcaktimit dhe mnjanimit t parregullsive teknike n stabilimentet dhe instalimet e objektit i cili gjendet nn mbrojtje; - pengimit dhe deprtimit t fsheht apo t dhunshm n objekt, n hapsira t caktuara, sefe dhe objekte t ngjashme, t cilat jan nn mbrojtje.(mbrojtja nga hyrja e fsheht apo e dhunshme n objektin e mbrojtur); - mbrojtjes nga zjarri, (mbrojtja kundr zjarrit) - pengimit, gjegjsisht pamundsimit t rrezikimit t siguris s objektit t mbrojtur, duke prdorur mjetet bashkkohore luftarake; Qllimi themelor i vendosjes s mbrojtjes teknike sht, si thekson edhe Jamakoviq, (M. Jamakovi,2000:59) zvendsimi i njeriut n momentet kur e humb vmendjen pr shkak t nevojs s madhe biologjike pr gjum apo pr arsye tjera t caktuara pr shkak t s cilave, n momentin e sulmit n objekt, mungon nga vendi i puns. Ksaj mund ti shtohet edhe ajo se qllimi i aplikimit t mbrojtjes teknike sht vendosja e sistemit sa m t prsosur pr detektimin e sulmeve dhe zbatimin e masave preventive me qllim t zmbrapsjes s sulmit. Nga qllimi i shfrytzimit t mbrojtjes teknike, rezultojn edhe llojet e mbrojtjes teknike t cilat aplikohen n objektet dhe hapsirat tjera nn mbrojtje. Konform me Rregulloren mbi Veglat Teknike, Mjetet dhe Pajimet, t cilat mund t prdoren ushtrimin e punve t mbrojtjes teknike, mund t thuhet se ekzistojn dy forma themelore t mbrojtjes teknike3: - sistemet pr pengimin e qasjes s palejueshme n objekte t cilat jan nn mbrojtje dhe - sistemet elektronike t siguris pr mbrojtjen e objekteve. Kur sht fjala pr sistemet pr pengimin e qasjes s palejueshme n objektet e mbrojtura duhet thn se ktu, para s gjithash, fjala sht pr mjetet teknike mekanike, si jan rrethojat speciale, rampat, barrikadat, dyert e blinduara dhe sisteme tjera
3 Neni 3. rregullorja mbi mjetet aparaturat dhe pajisjet te cilat mund te shfrytzohen gjat ushtrimit t mbrojtjes teknike, Gazeta zyrtare Federata e BeH, nr. 54/2002.
mekanike, me te cilat drejtprdrejt manipulon njeriu. Pastaj n kt grup bjn pjes edhe t gjitha llojet e bravave me numra serik apo me kode, konstruksionet speciale ndrtimore, si dhe pajimet pr deponim dhe ruajtje t sendeve dhe dokumenteve (arkat, trezort, ormant etj.). Sistemet elektronike t siguris pr mbrojtje t objekteve prbehen nga komponentt vetanake, t cilat duhet ta mundsojn : - Mbikqyrjen e vazhdueshme t objektit i cili sht nn mbrojtje, nga nj pozicion, ka nnkupton se sistemi qendror i mbikqyrjes (monitorimit) duhet t jet vendosur n nj vend t till, prej nga mund t kontrollohet dhe manipulohet me tr sistemin e mbrojtjes teknike; - Zbulimin dhe evidentimin e gjendjes s palejueshme domosdo duhet regjistruar do hyrje t paautorizuar apo t dhunshme, gjegjsisht tentim hyrjeje n objektin e mbrojtur ose edhe n ndonj pjes t tij, kontrollin dhe mbikqyrjen e puntorve dhe shrbimeve brenda objektit t mbrojtur, si dhe kontrollin dhe evidentimin e tentimeve pr ta paaftsuar sistemin e mbrojtjes etj; - Zbatimin e planit t veprimit n situatat e jashtzakonshme me planin e till duhet t parashihet q, n rast t shkeljes s hapsirs s mbrojtur, automatikisht t ndrmerren veprime plotsuese. Me masat e tilla do t duhej, p.sh. - t bllokohen disa vendkalime pika afrimi ndaj objektit, t ndrpritet furnizimi me energji elektrike, dhe menjher t lajmrohen personat kompetent dhe MPB, shrbimet tjera publike komunale etj; - rikonstruktimin e ngjarjes, gjegjsisht rrethanave t cilat i kan parapri paraqitjes se gjendjes se jashtzakonshme; - mbikqyrjen e puns dhe vigjilencs s rojs s ngarkuar me sigurin e objektit dhe zbatimin e regjimit t parapar t puns n objekt; Duhet theksuar, se t gjitha aktivitete, si lidhur me mbrojtjen mekanike, ashtu edhe lidhur me mbrojtjen elektronike, duhet ti ushtroj personi i autorizuar zyrtar i Agjencionet pr Mbrojtjen e Njerzve dhe Objekteve ose i organeve t punve t brendshme . Sikurse q personi i cili udhheq mbrojtjen ka autorizimin nga organi kompetent i punve t brendshme, ashtu edhe sistemet e mbrojtjes teknike duhet t ken certifikat t caktuar, e cila u garanton standardizimin dhe besueshmrin e sigurin n pun. Asnj prodhues i pajimeve, t cilat prdoren pr mbrojtje teknike nuk guxon t plasoj n treg prodhimet e veta pajimet q nuk i plotsojn standardet me t larta botrore. Fjala sht pr standardet ISO 9001, 9002 etj.
97
Llojet dhe mundsit praktike t disa formave t mbrojtjes teknike - elektronike

Pr realizimin e zbatimit t mbrojtjes dhe siguris elektronike t objekteve duhet filluar nga rndsia, lloji dhe madhsia e objektit i cili sht lnd e mbrojtjes, por gjithashtu nuk duhet t harrohet as momenti financiar t investitorit. Mirpo, ktu duhet theksuar se, nse investitori disponon me mjete m t mdha financiare dhe me teknologji m moderne pr realizimin e sistemit t mbrojtjes teknike, edhe prqindja e mbrojtjes dhe e siguris s objektit sht m e madhe. Megjithat, mund t konstatohet se vetm makinat dhe pajimet jan t pa vler pa faktorin njri, i cili me vetdije, sipas dispozitave ligjore, por edhe sipas rregullave, parimeve dhe standardeve t profesionit t caktuar udhheq me to. Prandaj, nuk mund t konstatohet me nj siguri t plot se kemi sisteme t mbrojtjes teknike 100% t suksesshme. Si zhvillohet teknika dhe si prsosen sistemet e mbrojtjes teknike, ashtu edhe kriminelet prgatiten, do t thot shkollohen dhe aftsohen pr tiu shmangur edhe metodave me bashkkohore t mbrojtjes teknike elektronike. Mbrojtja teknike elektronike mund t ndahet n grupet si vijon: - sistemet e alarmimit; - sistemet i detektorve censorik, t cilat kontrollojn gjendjet e caktuara n objekte me an t valve t ultrazrit, rrezeve infra t kuqe, ultraviolete, detektorve t vibracioneve dhe tranditjeve, radiodetektorve, detektorve gjeologjik, laserve etj; - sistemet e video-monitorimit, t cilat kontrollojn gjendjet n objekte me an t video-kamerave elektronike te specializuara dhe gjithnj e m t lira, pajimeve termovizive dhe me an t video-paisjeve tjera prcjellse; - Aparatet pr mbrojtjen dhe kontrollin e qasjes n objekt me an t verifikimit t t dhnave identifikuese individuale me parimin elektronik (barcodet); - sistemet elektronike t shkalls s lart t ndrlikueshmris, t bazuara n teknologjin kompjuterike pr drejtimin e puns s t gjitha nnsistemeve t mbrojtjes dhe koordinimin e tyre t ndrsjell, shkmbimin e informatave dhe lidhjen me botn e jashtme, si dhe sistemet prcjellse ekzekutuese.
98
Sistemi i Alarmimit
Destinimi themelor i do sistemi alarmues sht detektimi i tentimit t sulmit n objektin nn mbrojtje, si dhe preventiva dhe zmbrapsja e sulmit. Sistemet e alarmimit nuk e kan fuqin e kapjes se sulmuesit, mirpo pr ket vjen n shprehje faktori njri i cili
me koh do t reagoj n shenjn apo zrin e alarmit, kshtu q m pas ndrmerren masat dhe veprimet q sulmuesi t zbulohet, kapet dhe privohet nga liria. pajimet e alarmit funksionojn me ndihmn e centraleve t alarmimit n t cilat futen detektort alarmues, sirenat alarmuese, tastierat digjital apo elsat thjesht pr operimin dirigjim me sistemin, automatt telefonik dhe ata me vale (pa tel), pr bartjen e alarmit n largsi. Sistemi i mir i mbrojtjes teknike supozon ndrlidhjen e shum sistemeve, si jan stabilimenti i alarmit, senzort, dhe video monitorimi. Megjithat, me rritjen e krkesave pr shkall m t lart t siguris, rritet edhe ndrlikueshmria e sistemit dhe mimi i vet sistemit t mbrojtjes teknike. Parimet themelore t funksionimit t sistemit alarmues t mbrojtjes jan: Mbrojtja dhe siguria e plot e njerzve dhe pasuris s tyre si destinim themelor e vendosjes apo instalimit t sistemit t mbrojtjes supozon vlersimin e drejt t situats s siguris n objekt dhe rreth objektit, si dhe analizimin e t gjitha mnyrave t mundshme t rrezikimit t objektit. N baz t asaj q u cek zbatohen masat adekuate, veprimet, procedurat dhe teknikat e caktuara. Zmbrapsja tabela me vrejtjen e shkruar e vendosur publikisht n ann e jashtme t objektit, se objekti sht nn mbrojtje t caktuar video-elektronike, n kt rast t sistemit te alarmimit. Besueshmria (siguria) e lart e sistemit arrihet me przgjedhjen kualitative t pajimeve dhe kombinimin e disa sistemeve t mbrojtjes, projektin cilsor t dokumentuar dhe montimin e rregullt cilsor. Pr besueshmrin e sistemit sht e nevojshme t sigurohen centralet alarmuese t kapacitetit t caktuar, burime alternative t mbushjes me energji elektrike, nj apo me shum detektor censor, varsisht nga nevoja, t tipit t njjt apo t ndryshm, sirena apo sinjalizim me drita. Si pajim shtes q e rrit shkalln e suksesit n sistemet alarmuese mund t montohet lajmruesi telefonik, tastierat me rreze dhe detektort e tymit. Przgjedhja e qendrs alarmuese kryhet n harmoni me krkesat e shfrytzuesit dhe destinimin e objektit. sht e mundshme vendosja n centrale e nj numri me t madh t shifratorve, kshtu q gjat manipulimit t sistemit sht i nevojshm kujdesi n sigurimin e shifrs. Prparsia e centraleve moderne t alarmimit qndron n mundsin e ndarjes s tyre parciale n shum pjes, varshmri nga lloji dhe madhsia e objektit, t cilit do t duhej ti qasemi me lloje t ndryshme pasvordi shfrytzues si dhe me nj pasvord kryesor.
99
Mbrojtja censorike
Fjala sht pr sistemin e mbrojtjes i cili nnkupton prdorimin e
100
nj numri t madh t detektorve (censorve) t ndryshm t cilt kontrollojn gjendjet e ndryshme n objekt dhe rreth tij, i cili sht nn mbrojtje. Fjala sht pr gjendjet; hapja apo mbyllja e dritareve, regjistrimin e lvizjeve brenda zons s mbrojtur, hapjen e dhunshme t dyerve, pr paraqitjen e tymit, drits etj. n baz t prdorimit t: gjeofonit (detektor i vibracionit i prshtatshm pr rrethoja dhe toke), IC dhe censort e dyfisht (regjistrojn ndryshimet e nxehtsis dhe temperaturn) si dhe censort mikrovalor (regjistrojn dhe krahasojn gjendjen e re me gjendjen paraprake, fotoqelizat (regjistrojn kalueshmrin e rrezeve t drits, censort kimik (detektimi i gazrave dhe avujve helmues, eksplodues dhe ndezs), censort e ngjashm. Suksesi i ktij lloji t mbrojtjes elektronike nnkupton lidhshmrin e sistemit n trsi me ndihmn e kabllove t posame, q nnkupton parandalimin e aktivizimit t rrejshm apo t fsheht t censorve. Kta censor paraqiten si shtes e pajimeve mbrojtse t alarmimit. Sipas destinimit, censort ndahen n censor pr mbrojtjen e priferive5, pr mbrojtjen e hapsirave, mbrojtjen nga sulmet dhe censor pr mbrojtjen e sendeve . Ekzistojn edhe censor t till mbrojts, t cilt, me an t censorve t vet e regjistrojn prezencn n hapsirn e mbrojtur, aktivizojn gazra t caktuar nervor q shikuar nga aspekti i t drejtave t njeriut shpesh kontestohen. Gjithashtu ekzistojn sisteme t cilat kur aktivizohen lirojn tinguj t pa dgjueshm pr shqisat e dgjimit (decibel t shkalls s lart) t cilt te njeriu shkaktojn kok dhembje t madhe apo gjendje jo t dshiruar, rregullim t sistemit t frymmarrjes dhe tretjes dhe presion t lart psikik, kshtu q personi dshiron menjher t ik nga ajo hapsir. Fjala sht pr sistemet q keqprdoren nga aspekti i t drejtave t njeriut dhe t cilt jan t dmshm si pr shndetin fiziologjik t njeriut ashtu edhe pr at mental kshtu q nuk do t duhej fare t prdoren. Mund t thuhet se fjala sht pr nj form t mashtrimit, kurse mashtrimi nuk guxon t aplikohet (prve n doz t vogl t caktuar). N ato situata mund t rezultojn me ndjekje penale. Dhe n fund, duhet prmendur edhe analizuesin e stresit t zrit. Fjala sht pr nj aparat t thjesht i cili punon duke matur mikro-tremort n z. Kur njerzit gnjejn vijn n situat t stresit i cili nxit reaksionin e sistemit nervor autonom. Nn stres trupi shqetsohet dhe rezulton me shtimin e qarkullimit t gjakut nga drejtimi i ekstremiteteve, kshtu q me kt rast muskujt shtrngohen apo dridhen. Duke ditur faktin se telat e zrit n parim jan ind muskulor, ata gjithashtu tkurren dhe tkurrja shkakton ndryshime t caktuara n z. Kto ndryshime t vogla modulacion frekuence n
Me periferin nnkuptohen hapsira kuzuese e objektit dritaret , dyert , rrethojat e tj.
5
secilin z quhen mikro-tremor. Analiza nuk krkon kurrfar kabllo e mekanizma tjer t kyjes n trup. Audio ose video trak e cila incizon zrin e njeriut mund t analizohet nj dit apo nj muaj pasi q sht regjistruar. Intervistat, fjalimet apo bisedat mund t incizohen n trak dhe t analizohen edhe disa vjet me von. Pajimi sht i pavarur nga mosha e personit i cili i nnshtrohet analizs, gjendjes s tij mjeksore, konsumimit t drogs, kshtu q mund t shfrytzohet pr analizimin e audio-video trakve n funksion t identifikimit valid. Gjithashtu, i testuari nuk ka nevoj t kaloi procedurn e njjt t komplikuar sikurse te rasti i testimit n poligraf dhe se ky pajim mund t shfrytzohet edhe gjat analizs s incizimeve t bisedave telefonike, n t cilat paraqitet indice mbi ndonj sulmues t mundshm apo biseda n hapsirat nn mbrojtje, ku bisedat e tilla regjistrohen. Ky pajim ka prparsi dhe sht interesant si aparat identifikues.
Video monitorimi dhe TV sistemi, sistemi i rrethit t mbyllur (CCTV)6

Video-monitorimi paraqet vrojtimin e hapsirs nga brenda dhe jasht objektit nn mbrojtje, rrugve kaluese dhe hyrjeve nga objekti dhe n objekt, pastaj pikave kritike t objektit nn mbrojtje, dhe n fund hapsirat e caktuara n objektin nn mbrojtje q realizohet me ndihmn e kamerave vzhguese prmes llojeve t ndryshme t medieve transmetuese, t cilat mund t jen kabllo ko-aksional, kabllo optik dhe telefonik. Vzhgimi i situats (ngjarjes) nga objekti apo afr ndonj objekti nn mbrojtje n distanc t largt, por sht e mundshme edhe prmes sistemit t radio lidhjeve, rrjetit t internetit dhe prmes kabllos optike telefonike. Video-monitorimi digjital paraqet aplikimin bashkkohor t videotekniks n mbrojtjen teknike. N sistemin e till, prve kamerave dhe kompjuterit jan t instaluara lidhja e internetit prej kamers e deri t pika qendrore monitoruese. Mundsit e nj lloji t till t video-monitorimit jan se fotografia mund t parcializohet dhe t gjitha t dhnat dhe fotografia mund t futen n hard-disk t kompjuter. Ky sistem sht eprsi, n raport me sistemin klasik t videomonitorimit ngase mundson transmetim t leht t t dhnave n largsi prmes internetit dhe regjistrimin apo evidentim n mediet magnetike, gj q zvendson video-trakt n kilometra. Ashtu sikurse te sistemi i alarmit, ekzistojn parimet e caktuara t veanta pr funksionimin e sistemit t video- monitorimit. Kto principe jan:
6
101
CCTV Closed Circuit TeleVision = TV sistem I tipit te mbyllur
102
Vzhgimi mundson vrojtimin dhe kontrollin e gjendjes n pikat m kryesore dhe vendet m t rndsishme si dhe vlersimin e ngjarjes n ato vende gj q ia lehtson punn shrbimit t sigurimit. Fotografimi mundson arkivimin dhe reproduktimin e situatave incidentale dhe ngjarjeve t ngjashme me an analizave t domosdoshme. Shmangia- trheqja fjala sht pr efektin psikologjik ndaj personit i cili ka pr qllim q n mnyr t pa autorizuar t hyj n zonn nn kontroll apo sillet n mnyr agresive dhe se mund t vrehet dhe mund t fotografohet e incizohet dhe qe automatikisht krejt kto me von mund t paraqiten si prova materiale. Transmetimi i drejtprdrejt i fotografis nga zona nn mbrojtje n monitor nj kamer e lidhur me nj monitor, por mund t ket edhe me shum kamera t lidhura me nj monitor, gj q mundson shikim m t madh. Nuk duhet harruar as parimin se aktivizimi i kamerave, gjegjsisht reprodukimi i fotografive n monitor paraqitet si reaksion i censorit t caktuar alarmues. Kjo mnyr e rndomt shfrytzohet n rastet e nevojs s trheqjes s vmendjes ndaj hapsirave t caktuara apo edhe pr arkivimin e momenteve kritike. Integrimi me sistemin pr kontrollimin e qasjes lidhur me parapraken, kamerat jan t lidhura n nj sistem t trsishm dhe aktivizohen me rastin e futjes s pa autorizuar n hapsirn e mbrojtur. Aparati pr kontrollimin dhe mbrojtjen e qasjes n objekt duke verifikuar t dhnat individuale identifikuese n baz t parimit elektronik Kur flitet pr aparatet e kontrollit dhe mbrojtjes s qasjes me verifikimin e t dhnave individuale identifikuese, duhet thn, se fjala sht pr kombinimin e mbrojtjes fizike e teknike. Evidentimi i kohs se prezencs sht niveli me i ult i mbrojtjes q zbatohet vetm n hyrjet dhe daljet e objektit. do i punsuar duhet t posedoj karteln e caktuar identifikuese, parimi i puns i cili mund t konstituohet n baz t krkesave t shfrytzuesit n: teknologjin e radio-sinjaleve (proximity), kodit magnetik, bar-kodit, kodit elektronik (button) me apo pa fotografi. Pr kt sistem censort vendosen n pikat hyrse dhe dalse, kurse numri i tyre sht n lidhje direkte me numrin e t punsuarve dhe koncentrimin e tyre n vendet apo hapsirat konkrete ku ushtrohen aktivitetet punuese dhe ku personat duhet t identifikohen nga nj siguri e lart, si dhe n hapsirat ku jan futur apo ruajtur t dhnat m t ndryshme, por t besueshme. Censort me ndihmn e softverit adekuat dhe kyjes n kompjuter drgojn informatat n serverin qendror i cili automatikisht formon bazn e t dhnave pr kohn dhe pikat hyrse-dalse t personave t regjistruar: t punsuarve apo edhe
vizitorve n objekte. Qasja n zonat e mbrojtura paraqet nivelin vijues t mbrojtjes brenda nj apo m shum hapsirave n objektin nn mbrojtje. Kjo form e mbrojtjes zbatohet n baz t specifikimeve t regjistrimeve t personave, t cilt kan qasje n zonat e mbrojtura. Censort pr leximin e t dhnave - n kartela vendosen apo instalohen n mnyra t ndryshme n kombinim me censor tjer, si p.sh: Sh. IC apo senzort e dyfisht t cilt detektojn kalimin e personave. Kjo form e mbrojtjes mund t realizohet me vendosjen e ktij sistemi n t gjitha pikat hyrse-dalse brenda dhe jasht objekteve.
Sistemet elektronike pr lajmrimin e zjarreve

Sistemet e lajmrimit t zjarreve jan konstruktuar n baz t reaksionit t censorve pr tym, zjarr dhe nxehtsi. Funksioni i tyre sht q t zbulojn zjarrin n fazn e tij fillestare dhe t parandalojn dmin m t madh pasuror n baz t pranimit t sinjalit impulsiv elektronik me prcjelljen e tij deri te pika qendrore monitoruese drejt t cils sht i orientuar sistemi. Kto mund t jen njsit e zjarrfiksve, agjencionet pr mbrojtjen e personave dhe objekteve etj. Parimet e puns s sistemit pr lajmrimin e zjarreve jan: detektimi i zjarreve, drejtimi dhe kontrolli me sistemin t cilin e kryen centrali pr lajmrimin e zjarreve, sinjalizimi t cilin e kryejn sirenat e ndryshme dhe indikatort, komunikimi prmes formave t ndryshme t lajmruesve, automatizimi pr udhheqjen e fikjes, dyerve, ndriimin dhe evakuimin. Kriteret t cilave duhet prmbajtur me rastin e instalimit t sistemit t lajmrimit t zjarreve n mnyr shum konstruktive i ka cekur D. Kauzlariq, t cilat kritere, sipas saj paraqesin rrezikshmrin e hapsirs, konfiguracionin topografik t hapsirs, burimet e mundshme t alarmimit t rrejshm, pastaj vlerat t cilat gjinden n hapsir (Kauzlari, D., 2003: 63). Sa u prket vet detektorve, t cilt edhe jan esenca e problemit, ata zhvillohen paralel me zhvillimin dhe prparimin e teknologjive t ndryshme. N raport me teknologjit e zhvilluara, kta detektor mund t ndahen n: analog adresibil dhe konvencional. Prparsia e detektorve t tipit analog adresibil n raport me ata konvencional, mund t vrehet n lokalizimin e shpejt t detektorve, ku menjher regjistrohet sakt lokaliteti q sht paraqitur zjarri, prshkrimi i hollsishm i lokacionit, gj q sht shum e rndsishme pr objektet e mdha; paraqitja e sakt e zons pr evakuim; akordimi i ndjeshmris dhe algoritmi inteligjent; kompensimi automatik i pengesave. Pr shembull, duhet ditur edhe se pr mbrojtje nga zjarri n
103
vendet e zhvilluara ndahen 1% e mjeteve nga t ardhurat nacionale ngase sht llogaritur se parandalimi zvoglon dmet nga zjarret prej 2 deri prafrsisht n 20 her.
Prmbajtja kriminalistike e mbrojtjes elektronike t objekteve

Me rastin e projektimit dhe zbatimit t sistemit sht e rndsishme t parashihet funksionimi autonom i tij si dhe nivelet e mbrojtjes nga alarmimet e rrejshme dhe nga hyrja-kyja e pa autorizuar n sistem. sht e nevojshme t bhet dallimi midis hyrjes s pa autorizuar n sistem dhe hyrjes s dhunshme n sistem apo n objektin e mbrojtur. Hyrja e pa autorizuar n sistem nnkupton tr aktivitetet e ndrmarra pr t arritur t mnyra, mjetet apo metodat pr hyrje n sistem n mnyr t kundrligjshme. Me rastin e hyrjes s kundrligjshme n sistemin elektronik t mbrojtjes s objektit kryesi i ktij akti ka kujdes, q t mos l gjurm gjat hyrjes apo edhe t asgjsoj treguesit m t vegjl t cilt do t konfirmojn hyrjen n objekt apo n sistem. Kjo thjesht do t thot se vet sulmuesi n mnyr vetanake e anashkalon sistemin e mbrojtjes n mnyr q ta realizoj qllimin i tij. Hyrja e dhunshme n sistemin e mbrojtjes apo objektin e mbrojtur, paraqet shfrytzimin e t gjitha mjeteve dhe pajimeve ndihmse dhe veglave tjera, me ndihmn e t cilave shkaktohet destrukcioni i sistemit dhe objektit. Veprimi i ktill do t shkakton numr t madh t gjurmve n vet objektin apo sistemin. N punn e mtejme n hartimin dhe zbatimin e projektit sht i domosdoshm caktimi i sakt i mikro-lokacionit t objektit. Pastaj duhet t kryhet orientimi i tij n raport me objektet tjera n afrsi t tij. Po ashtu edhe me rrugt kaluese afr objektit hyrse-dalse, rrethanat apo kushtet klimatike, kushtet kriminogjene dhe sociale t asaj ane (atij mesi). Me kt q u cek ndrlidhen edhe kto elemente: se sht e nevojshme t vlersohet lloji i rrezikshmris q i ekspozohet objekti i planifikuar pr ndrtimin instalimin e sistemit t mbrojtjes teknike, apo i cili do t jet i ekspozuar brenda nj periudhe kohore t afrt, si dhe vlersimi i drejt i resurseve vetanake dhe mjeteve n dispozicion t cilat diktojn vendosjen e sistemit t caktuar t mbrojtjes teknike elektronike. Duhet theksuar se nuk ekziston momenti universal pr vendosjen e sistemit t caktuar t mbrojtjes teknike t objektit . Autonomia e sistemit nnkupton aftsin e tij q t funksionoj brenda sistemit global elektro energjetik n t cilin sht i kyur objekti i mbrojtur dhe centrali. Pastaj, n rast t mungess s energjis elektrike, n periudh prej disa t qindtave t sekonds mund t kalon n mbushje alternative energjetike. Kto burime t
104
mbushjes alternative t energjis elektrike, mund t jen shum domethnse. Fjala sht pr gjeneratort t cilt menjher pas ndrprerjes s rryms, kyen n pun, mbi kalimin n trafo - sistem tjetr t mbushjes elektro - energjetike n t cilin nuk kemi ndrprerje t energjis elektrike, pastaj pr akumulatort. Kur sht fjala te akumulatort dhe gjeneratort, ather domosdoshme duhet pasur parasysh kontrollin periodik t tyre dhe verifikimin e gjendjes teknike. Sistemi i furnizimit me energji prmes akumulatorve duhet t jet till q t mundsoj mbushjen konstante dhe me kapacitet t plot akumulatorve. Alarmimi i rrejshm paraqet mnyrn m t shpesht t mundshme t ndrhyrjes n sistem. Shpeshher me aktivizim t rrejshm provohet - testohet gatishmria dhe zgjuarsia e rojeve pr reagim n do alarm t rrejshm. N rastin e till, menjher pas alarmit t gjat t rrejshm duhet informuar ekipin pr intervenime n mnyr q t prcaktohet shkaku i alarmit t rrejshm, gjegjsisht t vrtetohet se a ekziston ndonj gabim n sistem. Duke e ditur se sistemi sht i atestuar dhe se e kan projektuar dhe instaluar ekspertt e certifikuar t agjencis pr mbrojtjen e individve dhe pasuris, do parregullsi apo defekt i konstatuar n sistem do t shkaktoj edhe dme materiale pr vet agjencin. Vet sistemi, prve objektit, duhet t mbroj edhe vetn p.sh, menjher t reagoj n ndrprerjen e funksionimit prej centralit deri te detektort, censort apo kamerat, q vetvetiu t liroj lshoj alarmin e caktuar . Gabimi me i shpesht i cili paraqitet me rastin e projektimit t sistemit t mbrojtjes teknike elektronike sht se me projektim rrall her planifikohet regjistrimi i kys s sistemit, kshtu q praktikisht tr sigurimi i objektit ngel n duart e faktorit njri, gj q n shum raste mund t manifestohet gabimisht dhe kshtu tia mundsoj sulmuesit qasjen e leht te objektit. Krkesat e tilla pr mos lejimin e gabimeve duhet t zbatohen n baz t rregullores ekzistuese.
105
Konkludim
N fund, si konkludim, do te duhej ti paraqesim disa rregulla t cilave duhet ti prmbahen npunsit e autorizuar te agjencioneve pr sigurimin e personave dhe objekteve apo npunsit tjetr i cili punon si operator n qendrn pr drejtim te sistemeve elektronike t mbrojtjes teknike. Pse sht e rndsishme kjo te thuhet ? Si u pa ve sht thn se mjetet teknike preparatet dhe pajisja tjetr paraqesin vetm grumbullin e metaleve, komponentve elektronike, qelq e plastik n qoftse nuk prdorohen. Pr prdorimin e tyre sht i ngarkuar njeriu. Me tej , faktori njri sht ai, i cili manipulon dhe
106
udhheq me sistemet e mbrojtjes teknike dhe i prshtat ato dhe nevojave te objektit te cilin e mbron siguron . Gjithashtu , mosfunksionimi i qllimshm i sistemit apo edhe sabotimi i tij , gjegjsisht paaftsimi i sistemit, n mnyr primare e shkakton faktori njeri. Nga kjo sikurse n lojn e shahut, kush ka me shum dije profesionale, nerva, koncentrim, zgjuarsi e menuri, rezulton si fitimtar n drejtimin e sistemit te mbrojtjes teknike elektronike. Veanrisht jan te ndjeshm me rastin e ndrhyrjes n sistem ato sisteme t cilat funksionojn n largsi me ndrmjetsimin e medieve te ndryshme. Duhet pasur n mendje se, sistemeve shum te sofistikuara elektronike te mbrojtjes teknike, t t cilt themel i funksionimit t tyre jan preparatet mikro-elektronike e informatike, dhe si tham sistemeve te ktilla mund tu qasen vetm personat shum profesionist nga fusha mikro-elektronike dhe teknikes kompjuterike n tersi, si jan hakeret e ndryshm shum inteligjent, t ndihmuar me mbshtetjen logjike te personave tjer, te cilve u sht n interes zotrimi i sistemit ekzistues te mbrojtjes. N kt kuptim, n rastin e ndrhyrjes n sistemin elektronik te mbrojtjes, sht e nevojshme parashtrimi i diagnozs diferenciale kriminalistike, mbi kryesin e mundshm. I rndsis s veant sht mnyra e ndrhyrjes gjegjsisht zotrimi i sistemit te mbrojtjes. Gjat hetimit sht e nevojshme se pari zbulimi i shkakut te zotrimit (bllokimit) te sistemit. Mnyra e zbatimit te teknologjive te caktuara pr pa aftsimin dhe bllokimin te sistemit elektronik te mbrojtjes teknike te objektit, paraqet n mnyr t caktuar gjurmt e gishtave te kryesit. sht e nevojshme qe udhheqsi apo mbikqyrsi operatori i mbrojtjes teknike te prqendroj vmendjen n simulimet e mundshme gjegjsisht fingimet (fingim = improvizim, fshehje mbulim etj.). Personi i till do te jet n situat q t vlersoj mir gjendjen t krkoj me koh ndihm dhe n prgjithsi gjithnj te jet zgjuar dhe i gatshm pr situata te pazakonta . Operatori duhet te dij dhe te msohet te dalloj sulmin e njmend (te vrtet) nga sulmi i finguar. Me qellim te trajnimit edukimit, sht e nevojshme te msohen te gjith te punsuarit qe secili nga ta edhe incidentin me te vogl n shikim te par te pa rndsishm ta regjistrojn raportojn, pastaj t mos bjn dallime nga incidenti i vogl e n dukje i pa rndsishm dhe incidentit te madh dhe kshtu, agjencioni i cili sht kompetent pr sigurimin e objektit duhet t ket sakt planin e caktuar n te cilin jan te specifikuara masat adekuate dhe aktivitetet e nevojshme pr reagim n incidente. Njra nga mundsit e preventives ndaj alarmeve te rrejshm sht operimi dhe manipulimi i drejt me sistemin dhe mbajtja - servisimi i rregullt i sistemit. sht e nevojshme qe prmes video monitorimit aktivisht te prcillet situata n objekt te cilin e mbulon kamera , te prcillet lvizja
dhe aktiviteti i individve . Te ndihmuar nga sigurimi fizik , vizitoret n objektet e mbrojtura , te cilt e kan te kufizuar qasjen pr personat e jashtm, prve qe ngarkohen me karteln elektronike magnetike pr vizitor apo me bar kode , vizitoret duhet ti ln t dhnat e tyre identifikuese n hyrje, n ka trheq vrejtjen edhe K. Mitnik (Mitnik, K., 2003:328). Gjithashtu, personi i autorizuar n hyrje te objektit duhet te fotokopjon dokumentin identifikues te pals, dhe e ter kjo prcillet edhe n video - monitorim. Gjithashtu, hyrja n objektin e mbrojtur mund te behet n mnyr shum t thjesht: qe sulmuesi te e aranzhon vizitn te ndo nj i punsuar n objekt, gj qe kjo rrethan i mundson atij endje t lir npr objekt, n qark dhe prbrenda objektit . N rastin e till, n operatorin e video - monitorimit bie prgjegjsia e madhe , ngase duhet prcjell t gjith vizitoret e regjistruar , dhe te punsuarit , pastaj kontaktet reciproke te tyre, pastaj te regjistron ter situatat e dyshimta . Kur te flitet pr situatat e dyshimta, parashtrohet pyetja , cilat jan ato shenja - elemente te cilat mund te na bjn me dije pr incidentin e mundshm apo edhe pr sulm n objekt ? Situata te tilla mund te jen : paraqitja si person me prgjegjsi dhe theksimi i arsyes emergjente n mnyr q t hyj n objekt apo sistemin e mbrojtjes i pa penguar, pa shenja identifikuese (shum shpesh sulmuesi mund te shrbehet me gnjeshtra , se duke u ngutur nga rasti emergjent, ka harruar dokumentet valide identifikuese, apo edhe thirret n personat prgjegjs te vet sistemit mbrojts n objekt. Edhe si nj indice me shum mund te paraqitet refuzimi i pranimit te kodit identifikues n kartelat magnetike apo shifrat n bravat elektronike, t cilat jan nn monitorim. Mund te jet si indice edhe prpjekja konstante e hyrjes se pa autorizuar n objekt apo sistem. Dhnia e komplimenteve te punsuarve nga ana e vizitorit, si dhe sharmi i caktuar ndaj npunsit mund te jet gjithashtu indice e tentimit te sulmit n objekt apo prpjekja pr te arritur deri t informatat e besueshme t rndsishme pr mnyrn e funksionimit t sistemit teknik t mbrojtjes . Veanrisht sht e nevojshme qe operatori ti zotroj dhe ti njoh mir teknikat e ndryshme te mashtrimit, n mnyr qe leht teknikat e tilla te i njoh dhe identifikoj i. N te vrtet mashtruesit me te mdhenj te ksaj forme te mashtrimit jan ekspertet e fushave elektronike e informatike, ngase disponojn aftsi te mdha profesionale, ashtu edhe aftsi verbale mashtruese. N kt kuptim , operatori n stabilimentet elektronike te mbrojtjes teknike duhet te ket kujdes kur me an te internetit apo postes elektronike merr fiton softuer pa pages te cilt do te munde ti instaloj . N te vrtet pikrisht aty mund te jet e fshehur "buba" e cila automatikisht do ti drgonte te gjitha te dhnat kye pr sistemin e mbrojtjes, n mnyr qe te kihet qasje e pa autorizuar n sistem. Gjithashtu
107
108
vmendjen duhet prqendruar n drgimin e viruseve apo te ashtuquajturit. " Kali i Trojs" prmes e-mail porosive, si dhe prdorimi i kornizave te rreme dialogjike pr "logaritmin" e serishm pr punn n sistem . E mundshme sht qe sulmuesi n ket mnyr instalon programet te cilat regjistrojn mnyrat dhe radhitjen e shtypjeve te operatorit n tastier me rastin e prdorimit aplikimit te programeve te sistemit . Njra nder situatat me te rrezikshme fshihet n kontaktin e drejtprdrejt me sulmuesin n vendin e puns. Nga kjo rezulton se operatori duhet te jet shum i kujdesshm dhe asnjher n tavolinat e veta te puns nuk guxon ti lej te hapura disketat CD dhe mediet tjera magnetike dhe ti mundsohet dikujt qe te ket qasje n sistem.. Gjithashtu as pasvordi nuk guxon te shkruhet askund, prvese te ngel si engram i shnuar n kok (tru). Gjithashtu, operatori duhet te jet i njoftuar pr mnyrn e bashkpunimit me policin . N rastin e till e domosdoshme sht te ekzistoj linja e lir telefonike pr rast nevoje pr te thirrur ekipin pr intervenime apo policin, zjarrfiksit apo ndihmn e shpejt. N rast nevoje, duhet te mbaj shnime dhe evidentime te brendshme, te cilat do ti prdor me rastin e informimit te policis, apo n gjykat, n qoftse ftohet si dshmitar . Operatoret, si dhe personat tjer kompetent, nuk do te duhej qe prmes telefonit apo mjeteve teknike te ngjashme te raportojn, japin informacione delikate apo edhe te shkmbejn t dhna t cilat n mnyr direkte jan te lidhura me funksionimin e sistemit. Sulmuesit potencial mund ti prgjon bisedat si n vendin e ngjarjes, edhe nga largsia me ndihmn e preparateve prgjuese. Me ndihmn e skenarve te ndryshm mund te arrijn te frekuencat n t cilat funksionon telefoni fiks apo celular , ku me pas nuk sht vshtir t dgjohen bisedat dhe te kapen informatat. Rreziku fshihet me rastin e shfrytzimit te posts folse (ashtuquajtura. "voice mail"), ku mund te jet i incizuar zri i operatorit, kshtu q krejt kjo te shfrytzohet pr t ndrhyr n sistem. Me se paku dy her n vit sht i nevojshm servisimi, gjegjsisht kontrollimi gjeneral teknik, kurse verifikimi gjeneral i puns s sistemit elektronik t mbrojtjes teknike sht i nevojshm disa her ( madje edhe njher n muaj). Dhe n baz t ksaj, vetm ather kur te arrihen njohuri te mjaftuara mbi mundsit dhe nevojat e mbrojtjes, sht e mundshme qe te analizohet problemi, t przgjidhen kriteret t cilave duhet prmbajtur me rastin e zgjedhjes o `1 Dhe n fund, duhet thn se funksionimi i sistemit elektronik te mbrojtjes teknike, si dhe sistemit te mbrojtjes se objekteve n prgjithsi, varet nga kultura e siguris e potencialit njerzor prbrenda vet objektit, pavarsisht nga pozicionimi i tij ideal. N sjelljen e resurseve njerzore prbrenda objektit (me se shpeshti te pun-
suarve apo mbajtsve te objektit ) duhet prcaktuar dhe respektuar normn dhe standardin te cilt elemente do te rrisin nivelin e siguris se objektit nga aspekti i faktorit njri .
Abstract
This paper presents the basic components in function of electronic systems of technical protection which is used for security protection of objects today. At first, it is defined the term of technical security protection, also as types and practical possibilities of it. In this paper, you can see that electronic equipment used in protection of objects, is not able to use efficiently, unless it is connected in special functional systems. The significance of perfect function of technical security protection is credibility of human resource, so it is emphasized in this paper, also as application of crime contents in protection realization. The particular focus is upon proper conduct of guards and operators, who manipulate with technical security protection equipment. They bear enormous responsibility, to forbid unauthorized access, nor protection systems nor objects under protection. Key words: technical security protection, electronic system, crime content, alarm systems, sensors systems, video surveillance, central surveillance system.
L i t e r a t u r a: 1. Basari, M. i Vejzagi, N. (1998): "Kriminalistika II (tehnika)", Sarajevo, FKN 2. Jamakovi, M. (2000): " Teknika policore (skripta), Sarajev, FKN 3. Mitnik, K. (2003): " Arti i mashtrimit", Beograd, Mikro libri 4. Rregullorja mbi preparatet teknike , mjetet dhe pajisjet t cilat mund t shfrytzohen pr ushtrimin e punve te mbrojtjes teknike, gazeta zyrtare e federats BiH, nr. 54/2002 5. Raenovi, R. (2003): " Sigurimi i personave dhe objekteve ", Beograd 6. Vejzagi, N. (2003): " Mbrojtja teknike ", Sarajev, Doracak pr trajnimin e kandidateve te cilt kryejn punt e mbrojtjes fizike e teknike n agjenciont pr mbrojtjen e personave dhe pasuris" 7. Modly, D. (2003): " N ka duhet te ken kujdes pjestaret e agj.te sigurimeve n punn e tyre te prditshme ", e przgjedhur 8. Modly, D. i Korajli, N. (2002): " Fjalori kriminalistik", Qendra pr kultur dhe arsim , Teshanj 9. Kauzlari, D. (2003): "Prbrjet pr lajmrimin e zjarreve", Zagreb, Bota e sigurimeve, nr. 2. 10. Flood, P.: http://campus.umr.edu/police/cvsa/patflood.htm (03. 02. 2003) 11. Ligji mbi agjenciont pr mbrojtjen e personave dhe pasuris, Gazetat zyrtare te Federats se BeH, nr. 50/2002.
109
KORAJLI, Nedad1 HALILOVI, Haris2
Kriminalistika dhe preventiva e kriminalitetit

(koncepti i kriminalistiks preventive)
Prmbledhje
Kriminalistika bashkkohore me qasjen e vet teorike praktike dhe avancimin e metodave t veta prmbush krkesat e kohs bashkkohore n kundrvnie t kriminalitetit dhe at s pari n fushn e kriminalistiks represive, pjesrisht n kriminalistikn preventive. Mundsit e kriminalistiks preventive si duket jan paraqitur dhe shfrytzuar duke iu falnderuar faktit se disa forma t veprimeve kriminele n varshmri nga natyra e tyre prve veorive represive kan pasur edhe veori preventive . N artikull autort paraqesin konceptin e kriminalistiks preventive, shqyrtojn metodat dhe mjetet e saj si dhe aplikimin praktik t ksaj disipline. Gjithashtu, theksojn nevojn e avancimit t ksaj fushe t veprimit dhe hulumtimit kriminalistik. Kriminalistika preventive si nj segment i njohurive kriminalistike me zhvillimin e metodave t veta njohse dukshm ka kontribuuar n plotsimin e objektit t interesimit t shkencs s kriminalistiks. Prve tjerash, njohurit e saj dhe t arriturat shkencore jan te nj rndsie t veant si pr nga pozicionimi teorik ashtu edhe pr nga ndrmarrja e aktiviteteve t caktuara n fushat tjera t preventivs s kriminalitetit, si jan politika kriminale etj. Nocionet kye: kriminalistika preventive, koncepti, metodat, fusha e zbatimit.
110
Doc. Dr. ne Fakultetin e shkenc. Kriminalistike ne Univerzitetin e u Sarajeves. Mr. sc., asistent i lart ne Fakultetin e shkenc. kriminalistike ne Univerzitetin e u Sarajeves.
2
Summary
Contemporary criminalistics with its theoretical and practical approach and significant furtherance of its methods comply with requests of modern time in combating crime, but at the first place in the field of repressive criminalistics, and partly in crime prevention. It seems that possibilities of crime prevention in criminalistics are considered and used partly due to fact that some forms of repressive criminalistic procedures also contain preventive elements. In the work the authors display concept of crime prevention in criminalistics, noticing the methods and means and field of implementation. Authors as well emphasize need for improvement of this area of criminalistic work and research. Crime prevention in criminalistics as one of the segments of criminalistics science with development of its own cognitions, significantly contributes to integration of research object of criminalistics. Also its cognitions and achievements are undoubtedly important for making some points and undertaking of appropriate activities at other fields of crime prevention, like crime control policy and others. Key words: crime prevention in criminalistics, concept, methods, field of implementation.
1. Hyrje
Praktika e gjertanishme ka treguar se modelet e vjetra (veprimet kriminalistike) t cilat pr nga prmbajtja kryesisht kan qen represive n kundrvnie ndaj krimit nuk kan mundur n mnyr adekuate ti prgjigjen krkesave t cilat parashtrohen para tyre. Nga arsyet e theksuara n fushn e dijes s shkencave kriminalistike u b nj ndryshim (qasje e re dhe konceptim i ri ) si pozicionim i ri i cili kundrvnien ndaj kriminalitetit e sheh edhe me aksione, veprime parandaluese por gjithnj duke e ruajtur metodn represive si komponent dominuese. Sukcesivisht megjithat u arrit gjer te njohuria se pa pranimin e preventives (parandalimit) si represion si pjes t barabarta n kundrvnie ndaj sjelljeve kriminale nuk sht e mundshme ti kundrvihemi kriminalitetit dhe kshtu ti prgjigjemi krkesave t shoqris moderne n kt fushe. N rrethin e shkencave dhe disiplinave t cilat merren me problemin e kriminalitetit vend i posam i takon kriminalistiks, disiplins shkencore n trsi e orientuar kah kjo problematik. Edhe pse pr nga natyra e vet sht ekskluzivisht represive kriminalistika zhvillon dhe aplikon metodat preventive dhe teknikat e veprimit kriminalistik. Ne artikullin q pason do t paraqesim konceptin e
111
kriminalistiks preventive me insistimin e vazhdueshm n avancimin e saj si parakusht i zhvillimit t kriminalistiks dhe diturive kriminalistike n t ardhmen.
2. Nocioni dhe vendi n kriminalistik

T kuptuarit tradicional i kriminalistiks si shkenc, gjegjsisht njohuri pr zbulimin dhe dshmimin e veprave penale, si dhe prcaktimin e kryesve t tyre, e kshtu n kt kontekst ndrmarrja e procedurave kriminalistike t nevojshme, i ka ln pak vend pr shqyrtime t mundshme mbi kriminalistiken si disiplin ku fusha e hulumtimeve dhe veprimeve t saj do t ishte edhe preventiva e kriminalitetit. N hap me zhvillimin e fushave t caktuara t veprimtaris kriminalistike jan zhvilluar edhe deg t caktuar t ksaj shkence, si jan taktika kriminalistike, teknika kriminalistike, metodika kriminalistike n kuadr t cilave pik s pari jan zhvilluar metodat represive dhe mjetet e kundrvnies ndaj kriminalitetit. Preventivs n kriminalistik, megjithat i sht kushtuar vetm aq vmendje sa n momentin e dhn institutet dhe procedurat e caktuara kriminalistike prkrah karakterit represiv kan pasur edhe karakter preventive. Klasicizmi kriminalistik i lartprmendur si po shihet kohn e fundit gjithnj e m shum po tejkalohet. Kriminalistika n baz t fizionomis s vet si disiplin shkencore gjithnj e m shpesh n burimet e literaturs definohet si shkenc, fusha e hulumtimit e s cils pa mdyshje e prfshin edhe parandalimin (preventiven). Megjithat, gjithashtu theksohet se si kjo fush e veprimtaris kriminalistike sht n zhvillimin e saj t hershm dhe se tek m von pason zhvillimi i saj si n drejtimin teorik, ashtu edhe n at praktik. 2. 1. Emrtimi i kriminalistiks preventive Kriminalistika preventive, gjegjsisht preventiva kriminalistike rndom definohet si fusha e till e kriminalistiks e cila i avancon metodat ekzistuese dhe krkon metoda t reja t veprimtaris kriminalistike n funksion t parandalimit t sjelljeve kriminale. N qasjen e vet preventive t sjelljeve kriminale kriminalistika preventive prpunon kornizn teorike t veprimit kriminalistik duke i menduar dhe zbatuar mnyrat dhe mjetet e caktuara t veprimtaris parandaluese. Detyra e kriminalistiks preventive sht q t parasheh, t njoh dhe vlersoj sjelljet e mundshme kriminale, si n rrethanat konkrete ashtu edhe n nivelin global, si dhe n mnyr t duhur t prgjigjet n to. N kt kontekst ajo duhet t ndrtoj sistemin e
112
tr masave dhe veprimeve preventive duke pasur parasysh q ato t mos jen parciale dhe siprfaqsore, por t menduara dhe t planifikuara, t qllimshme dhe t prshtatshme pr seciln situat ashtu q me koh t parandalohet dukuria e rrezikshme.3 Natyrisht nga kriminalistika preventive nuk duhet pritur q n trsi t shmang paraqitjen e do dukurie kriminale, mirpo sigurisht ajo mund t ndikoj dukshm n reduktimin e veprave penale dhe n kt mnyr tu kontribuoj prpjekjeve t prbashkta t shoqris n parandalimin e kriminalitetit. Kjo fush e kriminalistiks si theksohet ka n t njjtn koh edhe karakter ndihms por edhe t pavarur. T pavarur ngase bn avancimin e metodave dhe teknikave ekzistuese t kriminalistiks preventive, kurse ndihmse ngase u bn me dije politiks kriminale dhe asaj sociale mbi mundsin e masave profilaktike.4 N disa burime t literaturs kriminalistika preventive barazohet me veprimtarin preventive t policis (Police de prevention). Nj pikpamje e till vshtir se mund t jet e qndrueshme. Edhe pse veprimtaria preventive e policis gjithsesi mund t zhvillohet (zbatohet) n kuadr t kriminalistiks preventive mirpo n asnj rast nuk duhet t baras-vlersohen ngase kriminalistika preventive prfshin megjithat fush m t gjer t puns dhe veprimtaris. Fusha e puns dhe veprimtaris kriminalistike nuk sht monopol ekskluziv i policis. Ekziston nj spektr i gjer i agjencioneve dhe mekanizmave jo policore t cilt shfrytzojn t arriturat e kriminalistiks, dhe po ashtu edhe t kriminalistiks preventive. Prve ksaj hulumtimet shkencore n fushn e kriminalistiks n prgjithsi dhe n fushn e kriminalistiks preventive nuk jan t orientuara vetm dhe ekskluzivisht kah avancimi i puns s policis edhe pse policia paraqitet si prfituesi kryesor i rezultateve t arritura n kt fush. 2. 2. Vendi n kriminalistik N raport me sistemin e kriminalistiks, kriminalistika preventive dallohet me faktin e orientimit teorik e praktik kah fusha e preventives. Kriminalistika preventive sht n t vrtet fytyra e kriminalistiks kurse krim. represive ana tjetr e saj. Ajo duhet t pamundsoj paraqitjen e veprs penale (pamundsoj kryerjen e v. p.), e n qoft se n kt nuk ka sukses ather n sken del (paraqitet) krim. represive. sht fakt megjithat, q metodat dhe teknikat e
Usp. Aleksi, . : Preventiva e kriminalitetit dhe kriminalistika, vendi dhe rroli i policis n preventiv t krimit, Gjendja, mundsit dhe perspektiva Punime te zgjedhura, Akademia policore, Beograd, 2002., f. 36. 4 Shih: Vodineli, V.: Kriminalistika, Administrata bashkkohore, Beograd, 1976., f. 3.
3
113
krim. preventive nuk jan as prafrsisht te zhvilluara si sht rasti te krim. represive. Dhe pr kundrejt ksaj konsiderojm se krim. preventive ehte pjese e pa zvendsuar e kriminalistiks e cila me krim. represive qndron ne nj raport ngusht t lidhur, dhe si e till meriton status t barabart. Kriminalistika bashkkohore pa mdyshje po prjeton nj transformim. Ajo pa dyshim po beht fush e krkimeve shkencore dhe e zbatimit praktik t metodave dhe teknikave t cilat me nuk mund t shihen ekskluzivisht nn kndin (dritn) taktike - kriminalistike metodike. N konstelacion t ktill t raporteve fshehet mundsia e kriminalistiks preventive ku n kuadr t shkencave kriminalistike zn vendin i cili i takon. Vendi teorikisht dhe praktikisht fondamental, n mnyr t barabart t orientimeve kriminalistike.
3. Objekti i hulumtimit dhe t veantat e qasjes metodologjike

Objekt i hulumtimit i Kriminalistiks Preventive sht parandalimi i sjelljes kriminale, duke prdorur metoda e teknika t caktuara kriminalistike. Si po shihet specifika e saj qndron n at se ende nuk kemi vepr penale, porse n baz t prvojs dhe prognozimit veprohet para se dukuria (kriminaliteti ) t paraqitet5. N kt mnyr krim. Preventive e plotson objektin e hulumtimit t kriminalistiks duke zgjeruar fushn prmbledhse t saj (kriminalistiks) si n aspektin shkencor ashtu edhe n at praktik, duke hulumtuar t gjitha rrethanat e ngjarjes kriminalistike n koh dhe hapsir n t cilat vepra penale ende nuk ekziston dhe n kuadr t ndrmarrjes s procedurave t caktuara mund t bhet e qart se vepra penale as q mund t ndodh fare. Porsi hulumtimi i preventives s kriminalitetit, dhe t menduarit dhe zbatimi i procedurave kriminalistike pr kt qllim do t thot njkohsisht konsiderat dhe aplikueshmri t t arriturave shkencore t shkencave tjera n kt fush. N kt kuptim krim. preventive pikspari mbshtetet n ato shkenca t cilat pr nga qasja teorike dhe aplikueshmria praktike jan t orientuara kah kriminaliteti dhe kshtu edhe n parandalimin e tij, si jan e drejta penale n kuptimin e gjer, politika kriminale, etj. Po ashtu nuk jan t parndsishme edhe te arriturat e shkencave tjera t cilat n mnyr primare nuk jan t orientuara kah studimi i dukuris s krimit dhe ndonjrs nga segmentet e saj, mirpo t cilat shkenca gjat hulumtimit t objektit t vet t studimit n nj mnyr apo tjetr e prekin edhe fenomenin e krimit.
5
114
Modly, D., Korajli, N. : Fjalori kriminalistik, Teanj, 2002. f. 495.
Ekziston lidhja e veant n mes t kriminalistiks preventive dhe disa degve tjera t kriminalistikes. Ktu posarisht duhet theksuar lidhjen reciproke n mes t kriminalistiks preventive dhe strategjis kriminalistike. Strategjia kriminalistike paraqet mjetin pr realizimin e qllimeve t politikes kriminale6, kurse kriminalistika Preventive paraqet kornizn teorike pr zhvillimin e strategjive preventive kriminalistike. Jo pa arsye konstatohet se pavarsisht nga orientimet e vogla t caktuara preventive kriminalistt duhet t mendojn edhe pr strategjit preventive ngase jan shum m t lira se ato represive7. N teorin moderne kriminalistike konsiderohet se kriminalistika preventive duhet posarisht t merret me shqyrtimin e: 1. Domethnien rndsin e mbledhjes, prpunimit dhe shfrytzimit t t dhnave 2. Pozita e qytetareve si subjekt t siguris dhe burim i njohurive mbi dukurit interesante t siguris, e n lidhje me kt zhvillimi krejtsisht i ndryshm i metodave qasjes dhe puns t trupave t ministris s punve t brendshme n raport me qytetart: 3. Format dhe metodat e distribuimit t informatave; 4. Organizimin i shrbimit informative i cili do t mundsoj informimin e shpejt dhe t trsishm; 5. Standardet n mbledhjen dhe prpunimin e t dhnave pastaj niveli i centralizimit t disa llojeve t informative pr shkak t shfrytzimit m t mir; 6. Format e reja t veprimtaris dhe puns preventive6. N kohn e re posarisht sht aktuale e ashtuquajtura preventiva proaktive e cila konsiderohet si pjesa m e rndsishme e politiks kriminale bashkkohore e cila n baz t shum veorive t veta n t vrtet hyn n sfern e kriminalistiks preventive. 3. 1. Veorit e ksaj qasje Konsiderohet se problemi ky i planifikimit t prgjithshm t preventivs gjithsesi prmbajtja e saj me mjetet dhe metodat q i takojn ksaj t fundit.9 Qasja ndaj problematiks s preventivs n kriminalistikn preventive qart dallohet nga qasjet tjera teorike e
6 Dvorek, A. : Rndsia e strategjis kriminalistike n preventiven e kriminalitetit, vendi dhe rroli i policis n preventiven e kriminalitetit, gjendja mundsit dhe perspektiva punimet e zgjedhura , akademia policore, Beograd, 2002., f. 77. 7 Ibidem, str. 80 8 Usp. bilj. 5. faqe 495. 9 Ili, Z. : Orijentimi i planikuar te aktiviteteve preventive , Parandalimi i kriminalitetit Punime te zgjedhura, Beograd, 1998. faqe. 98.
115
116
praktike ndaj ktij problemi. Kjo problematik n rend t par sht kriminalistike dhe i nnshtrohet rregullave t shkencs s kriminalistiks, si t atyre t prgjithshmeve ashtu edhe atyre t veantave. Me kriminalistikn preventive duhet pamundsuar kryerjen e veprave penale, duke aplikuar procedurat adekuate kriminalistike. N t vrtet pikrisht nga kjo, metodat dhe mjetet, t kriminalistiks preventive, metodat dhe mjetet pikspari jan kriminalistike. Kjo posarisht vjen n shprehje n ato procedura kriminalistike t cilat pr nga natyra e vet jan njkohsisht t karakterit represiv dhe preventiv. Mirpo disa mjete dhe metoda t veanta i takojn vetm kriminalistiks preventive, duke ditur paraprakisht specifikat e objektit t saj t studimit. Metodat e ndryshme t veprimtaris preventive proaktive etj. jan t veanta vetm pr kriminalistikn preventive e cila n at mnyr kontribuon n mvetsimin e shkencs s kriminalistiks n prgjithsi. Po pra, kriminalistika preventive n qasjen ndaj objektit t vet t studimit shfrytzon metodat dhe t arriturat t shkencave tjera gj q sht karakteristik e prgjithshme e kriminalistiks si shkenc multidisiplinare. N kt kuptim ajo shfrytzon metodat e nevojshme t shkencave shoqrore, natyrore teknike duke i aplikuar n mnyr adekuate n hulumtimet e veta. E veanta e kriminalistiks preventive pr brenda shkencs s kriminalistiks shihet edhe n potencialin e saj t papar pr hulumtime teorike aq t nevojshme pr kriminalistiken. Natyrisht, t rndsishme jan edhe hulumtimet empirike n kt fush nga se nuk duhet harruar faktin se kriminalistika n pjesn m t madhe sht trsi e rregullave praktike dhe se kndejmi qasja shkencore n kriminalistik nnkupton pikrisht: obligimin e radhitjes sistematike dhe shqyrtimin fondamental te rregullave praktike (nga prvoja)10.
4. Fusha e zbatimit
Fusha e zbatimit t kriminalistiks preventive sht shum e gjer, gj q sht konsekuenc logjike prkrah natyrs s saj t hulumtimit. N prezantimin i cili rezulton shkurtimisht do t prpiqemi ti veojm disa segmente t mundshme t zbatimit t kriminalistiks preventive, si dhe n mundsit e shfrytzimit, gjegjsisht aplikimi i t arriturave t saj n shkencat tjera t cilat merren me preventiven e kriminalitetit n prgjithsi. 4. 1. Dy dimensionet aplikative Kriminalistikn preventive si fush specifike t hulumtimit dhe
10
Pavii, B, Modly, D. : Kriminalistika, Rijeka, 1999., faqe. 31.
veprimit kriminalistik e karakterizon aplikimi dydimensional. N njrn an ajo sht e orientuar n krijimin e kushteve t cilat pamundsojn sjelljen kriminale t subjektit pa t kaluar kriminale. N ann tjetr, prpiqet ti mnjanoj eliminoj gjasat e kryerjes s veprave penale nga ana e subjekteve me t kaluar kriminale. Kriminalistika bashkkohore preventive kombinon t dy qasjet e siprprmendura. Dhe gjersa n shikim t par duket se vshtirsit duhet pritur vetm n qasjen e par, aspak m t vogla nuk jan vshtirsit kur duhet vepruar n mnyr parandaluese n raport me subjektet me t kaluar kriminale. Mekanizmat e mbrojtjes s t drejtave dhe lirive t njeriut n kt rast dukshm ngushtojn qarkun e procedurave t mundshme dhe n prgjithsi metodat e veprimit. Gjithashtu kriminalistika preventive prve aplikimit t procedurave t caktuara kriminalistike ajo mundet t aplikohet zbatohet si e vetme (e pavarur), dukshm sht prezent edhe t shfrytzimi i metodave dhe teknikave t caktuara represive. Si e theksuam, pjesa m e madhe e masave dhe veprimeve taktike - operative, pastaj masave dhe veprimeve kriminalistike strategjike prve ans s tyre represive kan edhe tjetrn an, ann preventive. S kndejmi jo pa arsye theksohet se kriminalistika preventive duhet n mnyr optimale t shfrytzoj t dhna dhe informata t ndryshme nga kriminalistika represive dhe njkohsisht t zhvillon format dhe metodat t puns preventive t trupave t punve t brendshme dhe trupave tjer represiv, pastaj trasimin e rrugve t informatiks kriminalistike dhe analitikes si dhe shkencrisht t vrtetohen njoftimet (informata) e shumta dhe praktika nga puna preventive11. 4. 2. Zbatimi i t arriturave t kriminalistiks preventive n shkencat tjera T arriturat e kriminalistiks preventive jan t aplikueshme edhe n kuadr t shqyrtimit dhe t hulumtimit t preventives s kriminalitetit, t cilat nuk jan t natyrs kriminalistike. N vendin e par bn pjes fusha e politiks kriminale (politika e luftimit t kriminalitetit si organizim racional i veprimtaris s planifikuar t orientuar kah luftimi i kriminalitetit dhe delikuencs; veprimtari praktike preventive e represive t natyrs, gjegjsisht prmbajtjes juridike dhe jo juridike12), ku jetsimi i kriminalistiks preventive dukshm ndikon n moderimin e qasjeve t caktuara ndaj problemit t parandalimit t kriminalitetit.
Usp. bilj. 5. faqe . 495 Shih : Horvati, ., Cvitanovi, L. : Politika e luftimit t kriminalitetit , MPB RK, Zagreb, 1999. faqe . 7.
12 11
117
Gjithashtu, kriminalistika preventive me t arriturat e veta teorike dhe aplikimin praktik avancon metodat e hetimit dhe veprimtari hulumtuese t subjektit adekuat procedural, kshtu q n at mnyr i kontribuon zbatueshmris s tyre. N kt kontekst ajo dukshm merr pjes n zhvillimin e shkencs s procedurs penale. Duke vepruar ndaj subjekteve me t kaluar kriminale ajo n nj pjes t madhe ka ndikim edhe n korrigjim t disa instituteve t shkencave penale dhe atyre penitensiare , si jan dnimi me kusht, lirimi me kusht etj,. N fund nuk duhet flakur nga mendja se kriminalistika preventive e ka vendin e vet t rndsishm edhe n aspekt t pozicionimit me qndrimet e veta n fushn e politikes sociale dhe t siguris. Ajo me njohurit e veta mundson planifikimin e strategjive adekuate n fushn e parandalimit. Definitivisht njohurit e saj, prognozat e evoluimet determinojn n t shumtn e rasteve mnyrn e veprimit t numrit t madh t faktorve t kyur n kreimin e politikes sociale.
5. Konkludim
Zhvillimi i aspekteve preventive t veprimtaris kriminalistike sht njri ndr parakushtet fundamentale t zhvillimit t kriminalistiks moderne. T njjtit (asp. Preventive ) jan gjithashtu, ndr bartsit e prpjekjeve t prgjithshme shoqrore n parandalimin e kriminalitetit. Kriminalistika tradicionale si disiplin e cila problemit t kriminalitetit i qaset nga pikpamja e zhvillimit s pari t metodave represive po e prjeton transformimin e metodave dhe teknikave t veta. Kndvshtrimi kriminalistik nuk sht m i fokusuar vetm n veprimet post factum te ngjarjes kriminale (post faktum = pasi t ndodh vepra si fakt) . Gjithnj e me shum sht i dukshm Pranimi i nevojs pr zhvillimin e metodave t veprimit preventiv kriminalistik. Mirpo ajo q u tha sht vshtir t realizohet pa afirmimin e kriminalistiks preventive dhe veprimit preventiv kriminalistik si represion si qasje e barabart n kriminalistik. Kriminalistika preventive duhet t mundsoj parashikimin shkencor , e praktik, prognozimin dhe evaluimin e sjelljes s ardhshme kriminale. N kt baz ajo duhet t zhvilloj metodat e caktuara t
118
veprimit preventiv kriminalistik t cilat duhen t pamundsojn n trsi apo n pjesn m t madhe sjelljen e mundshme kriminale. Pa kriminalistikn preventive si deg e till shkenca e kriminalistiks mbetet jo e plot. Disa segmente t kriminalistiks, pikspari strategjia kriminalistike e prognostika si ekskluzivisht disiplina preventive pr nga prmbajtja e tyre do t kishin humbur n nj pjes t madhe kuptimin dhe qllimin e tyre . N ann tjetr tr kompleksi i disiplinave jo kriminalistike t cilat merren me problemin e parandalimit t kriminalitetit do t mbetej pa informacione t vlefshme mbi modalitetet e mundshme t veprimtaris preventive dhe pa pikn orientuese pr ndrmarrjen e veprimeve t caktuara n kt fush.
L i t e r a t u r a: 1. Aleksi, . : Prevencioni i kriminalitetit e kriminalistika, Vendi dhe rroli i policis ne parandalimin e kriminalitetit , Gjendjet , mundsit dhe perspektivat Punime te zgjedhura , akademia policore , Beograd, 2002. , faqe. 35-52. 2. Dvorek, A. : ibidem , faqe . 74-87. 3. Horvati, . , Cvitanovi, L. : Politika e luftimit te kriminalitetit , MPB RK, Zagreb, 1999. 4. Ili, Z. : Orijentimi I planifikuar I aktiviteteve preventive , Parandalimi I kriminalitetit Punime te zgjedhura , Beograd, 1998. , faqe . 83-100. 5. Modly, D, Korajli, N. : Fjalori kriminalistik, Teanj, 2002. 6. Pavii, B, Modly, D. : Kriminalistika, Rijeka, 1999. 7. Vodineli, V.: Kriminalistika, Administrata bashkkohore, Beograd, 1976.
119
REVIJA ZA KRIMINALISTIKU, KRIMINOLOGIJU I SIGURNOSNE STUDIJE
MASLEA, Ramo1
Organizirani kriminalitet politiko-sigurnosni i destabilizirajui faktor u razvoju drutava u tranziciji

Abstrakt
Svaki politiki sistem, odnosno njegova sigurnost i stabilnost cijeni se i po modelu i nivou povjerenja koji ima od strane graana, odnosno koliko su oni u poziciji da u demokratsko-sigumosnim okvirima mogu ostvarivati i tititi svoja osnovna prava, potrebe i interese. Meutim, nema organiziranog drutva bez unutranjih konfliktnih situacija u raznim segmentima, pa je razumljivo potrebno reagiranje drutva, kako bi se ostvario potreban nivo zatite i sigurnosti. To se jedino moe postii blagovremenim eliminiranjem svih onih tendencija koje bi dovele u pitanje funkcioniranje pojedinih podsistema u drutvu. Novouspostavljena drutva u tranziciji nala su se pod naglaenim pritiskom, odnosno kako oblikovati i uspostviti demokratsko-institucionalne okvire - okvire u kojima e se iskazivati sposobnost demokratske ustavne drave i njenih institucija da se uspjeno nose sa svim izazovima koji su pratili proces izgradnje i stabilizacije politikog poretka, kako itava novouspostavljena mrea regulativnih istitucija ne bi dola u ozbiljne politiko-sigurnosne rizike i krize. Politika remisije i sve pratee aberacije i druge insuficijencije proizvodili su u kontinuitetu cikline lantentne i otvorene politiko-sigurnosne, ekonomske, socijalne i moralne krize i krize oekivanja i na kraju krizu novouspostavljenih poredaka". U tim sveukupnim drutvenim prilikama, autor daje znanstvenu opservaciju o organiziranom kriminalu kao jednom od evidentnih destabilizirajui faktora u procesu demokratizacije i stabilizacije drutava zahvaenih tranzicijom. Kljune rijei: politika, politiki sistem, drutva u tranziciji, sigurnost, organizirani kriminal, korupcija
Prof. Dr. - Dekan Fakulteta kriminalistikih nauka Univerziteta u Sarajevu
121
122
Svaki politiki sistem, odnosno njegova sigurnost i stabilnost cijeni se i po modelu i nivou povjerenja koji ima od strane graana, odnosno koliko su oni u poziciji da u demokratsko-sigurnosnim okvirima mogu ostvarivati i tititi svoja osnovna prava, potrebe i interese. Dakle, potreban je takav ambijent i raspoloenje graana koji e radi ostvarenja zajednikih interesa stvoriti vezivno tkivo koje e im omoguiti artikulaciju interesa usmjerenih prema organiziranim ciljevima. Svaka erozija povjerenja nedvojbeno utie na temeljne odrednice vrijednosnog sistema, a time i na politiki razvoj, to neminovno ukazuje na implikaciju u funkcioniranju i sigurnosnih mehanizama. S tim u vezi, treba naznaiti i shvatiti da je sigurnost osnovna funkcija svake drave, s obzirom da bez odgovarajueg nivoa sigurnosti ne moemo govoriti o demokratskoj vladavini niti o stabilnosti drutva u cjelini. Takoer, ne moemo govoriti o pravom poretku bez demokratije i sistema ljudskih prava i sloboda, niti o sigurnosnoj stabilnosti bez odgovarajuih oblikovanih institucija koje je tite. Prema tome, sigurnost je uslov, potreba i cilj svake drutvene zajednice. Meutim, nema organiziranog drutva bez unutranjih konfliktnih situacija u raznim segmentima, pa je razumljivo potrebno reagiranje drutva, kako bi se ostvario potreban nivo zatite i sigurnosti. To se jedino moe postii blagovremenim eliminiranjem svih onih tendencija koje bi dovele u pitanje funkcioniranje pojedinih podsistema u drutvu. Savremena demokratska politika putem institucija (drave) i njenih podsistema treba da obezbijedi sve potrebne preduslove za jedan demokratsko-sigurnosni ambijentalni prostor koji e garantirati i obezbijediti uspjeno ostvarenje svih prirodnih i ivotnih uslova za egzistenciju i ivljenje ljudi. Danas se nemoe zamisliti demokratsko drutvo, bez uspostavljenih organa koji e na temelju opeprihvaenih regulativnih pravila tititi njegove vrijednosti. Samo za onu vladavinu koja graanima osigurava na efikasan i siguran nain zatitu njegovih interesa, demokratski prostor za razvoj linosti i sposobnosti pojedinaca, takve zakone i nain njihovih sveukupnih potreba sa visokim konceptom potovanja ljudskih prava, moemo rei da se radi o demokratskoj, koja tendira savremenim civilizacijskim dostignuima. Politika koja radi s ljudima i nastaje s ljudima obuhvata svaki oblik i vidove drutvene akcije, uz razvojnu sliku sigurnog i stabilnog poretka. Sredinji problem politike u demokratskom drutvu jeste, kako odrati nivo proporcionalnosti izmeu slobode i sigurnosti. Posebno iz razloga, to je vrlo teko u modernom drutvu preduzimati mjere neophodne za stabilnost sigurnosti i istovremeno titi neotuiva prava i slobode pojedinaca.
Politika u savremenim uslovima treba da slui kao faktor jedinstva i usklaivanja razliitosti, a sve u cilju njenog pomirenja sa demokratijom, odnosno eliminiranja svih latentnih protivrijenosti koji na politiko-sigurnosnoj ravni mogu uzrokovati ugroavanje pojedinih segmenata sigurnosti. Time dolazimo do spoznaje da je politika uvijek proces koji proizilazi iz odgovarajuih snaga u drutvu i njenih objektivnih okolnosti. Njena djelatnost je upravljena ka postizanju ostvarivih ciljeva, odnosno jedne poeljne zajednice s tenjom da politiki ideali prerastaju u politiku doktrinu, kojim se nastoje iskazati konkretni koncepti suivota i strategija politikog postupanja u jednom drutvu. Ipak oekivani rezultati politike ne mogu biti istovjetni u svijetu svih ljudi koji razmjenjuju svoje poglede na svijet. Unutar demokratije ima mjesta za pluralitet ciljeva.. /N.Tanze, 1999, str. 54./ U tom smislu, drutvo u svom razvoju nastoji obezbijediti ostvarenje opedrutvenih interesa, odnosno interesa svih svojih lanova i njenih meusobnih oblikovanih potreba uz potrebne mehanizme zatite, poto se u kontinuitetu u tom procesu javljaju razlike i antagonizmi zavisno od karaktera postavljenih ciljeva. Meutim, kao najvii politiki cilj svakog demokratskog drutva jesu sloboda i demokratija. S tim u vezi, studije demokratske teorije posebno se fokusiraju na teme: sloboda i jednakost prava i kolektivno odluivanje, pravda, legitimitet itd. (F.Kaningam, 2003, str. 16.). Otuda javna svijest o zajednikom ivotu u svim svojim implikacijama konstituira ideju demokracije (Dewey, John, The Public and Its Problems, New York, 1927, str. 148.). U tom smislu, drutva u tranziciji i njihov razvoj je iskljuivo mogue posmatrati kroz prizmu dijagnosticiranja politikih i drugih zapreka, koje su koile proces ostvarenja vrijednosno orjentiranih tenji ka uspostavi demokratije kao nainu ivota, to implicira ire kriterije u odnosu na sami politiki oblik organizacije drutva (Z.Golubovi, 2003, str. 7.) Zato, je od posebne relevancije holistiki pristup kako bi izbjegli sterilna i suhoparna gledita, koje ne mogu odgovoriti zahtjevima naeg promiljanja. Novouspostavljena drutva u tranziciji nala su se pod naglaenim pritiskom, odnosno kako oblikovati i uspostviti demokratsko-institucionalne okvire okvire u kojima e se iskazivati sposobnost demokratske ustavne drave i njenih institucija da se uspjeno nose sa svim izazovima koji su pratili proces izgradnje i stabilizacije politikog poretka, kako itava novouspostavljena mrea regulativnih istitucija ne bi dola u ozbiljne politiko-sigurnosne rizike i krize. To je uveliko zavisilo od toga hoe li poetne promjene dati ansu i osloboditi novu energiju novu oblast ili e politike elite izazvati depresiju i baciti graane u pasivnost (V.Goati ), odnosno graane smatrati samo izbornim
123
124
materijalom koji poslije izbora niemu ne slui (A.Sloenjicin, 1999. str. 41.). Raskid sa komunistikim drutvenim ugovorom (M.Mazower, 2004. str. 347.) koji je davao legitimnost nedemokratskom poretku nije znailo i eliminiranje recidiva ranijeg sistema. Dakle, politike promjene nekada stabilnih nedemokratskih reima, nisu dovele do dovrene demokratske tranzicije (D.Kin, 2003, str. 62.), a time i do konsolidovanih politikih stabilnih i demokratskih drutava. Politika historija ukazuje da nema demokratije bez demokrata, tj. bez specifinoga demokratskog ovjeka koji eli demokratiju i koji je oblikuje, ba kao to ona oblikuje njega (F.Fukujama, 1994. str. 256.). Zato je i uspostava demokratskih poredaka na razvalinama totalitarnih sistema, i ostataka ideolokog instrumentarija, bez eksplicitnih i preciznih proceduralnih demokratskih pravila dovela i do kvarenja politike (K. Lefor, 2003, str. 304.) na nain to pojedine novoizabrane politike elite nisu eljeli da poltiku uine demokratskom i moralnom nego su ubrzo poprimile perfomanse satrapske i neodgovorne vlasti sa veoma naglaenim premisama politizacije morala i hibridne demokratije sa neoelistikom vladavinom dominantnih stranaka koje moemo nazvati i monopartizmom (F.Vreg, 1999. str. 316-317.). U tome su posebnu ulogu imali etnonacionalistiki i populistiki nastrojeni politiari, koji su pod oblandom demokratskih promjena na prakselokoj ravni poeli iskazivati sve odrednice rafiniranog autoritarnog oblika vladanja. Tako da je uspostava politikih sistema u veini drava funkcionirao saglasno interesima politikih elita i kao mehanizam koji se pokree iz jednog monopartijskog svemonog centra, odnosno jednog sasvim novog oblika implementacije i apologije tranzicijske anokracije, koja je ak prevazilazila i dugogodinje totalitarne metode. Time zamjenjujui komunistiki totalitarizam i autoritarizam etnonacionalistikim neototalitarizmom i neoautoritarizmom (I: Vujai, 2002, str. 252.) kao i formalno-institucionalno oblikovanje potrebnih okvira za funkcioniranje podsistema drave, politika vlast u nekim zemljama u veoj, a u nekim u manjoj mjeri provodila politiku teke ruke. Daleko se vea panja poklanjala iracionalnim porivima, nacionalizmu, neostvarenim ineresima, retradicionalizaciji, nacionalistikoj ikonografiji, populizmu, revanizmu, nepotizmu, brzom bogaenju, itd., nego rjeavanju fundamentalnih egzistencijalnih i drugih pitanja u svim oblastima ivota i rada. Znai, izgradnji meusubjektivnih odnosa s onu stranu svih oblika nasilja, potivanjem svih postulata modernog demokratskog, pravnog i civilnog drutva. Ne dolazi do demokratizacije politike, skupa principa i vrijednosti, te proceduralnih pravila pri oblikovanju kolektivnih odluka koje
stvaraju prostor za participaciju zainteresiranih. Naprotiv, nosioci politike vlasti u prvi plan stavljaju antikomunistiko pranjenje i oblikovanje takvog koncepta politike prakseologije koja je vodila ka politizaciji drutva, a time i do demokratske neslobode (H. Marcuse, 1989, str. 21.). Vladavina autoritarnog monopartijskog ili multipartijskog karterskog realiteta, u prvim godinama tranzicije postao je hipnotika definicija, odnosno zapovijed (H. Marcuse, nav.dj.str. 32.), zahtijevau od institucija drave slijepu poslunost i politikopartijsku podobrnost u cilju zatite od javne kritike i potrebnih oblika demokratske politike i ostalih nivoa kontrole i nadzora. Ustvari na politikoj sceni se uspostavlja moderna politokratija politokratska elita, koja oblikovanjem politokratsko-paternalistike strategije uspostavlja paklenu simbiozu (Krlea) sa nosiocima devijantnog ponaanja. Zahvaljujui nezakonito steenoj ekonomskoj moi u formi ortakog kapitalizma, oni su pruili potporu ka uspostavljanju politikog modela monistikog vladanja zaodjenut u oblandu demokratskih promjena sa autoritarnom politikom kulturom (F.Vreg. nav.dj.str. 264.). Tako da je i sami izlazni trend demokratije imao ciklinu i krivudavu putanju na koju su utjecali naznaeni kao i drugi mnogostruki faktori. Sasvim je jasno da je savreno drutvo nemogue, s obzirom da je i sloboda stvar normativnih ogranienja, u emu je i zadaa zakonodavca da najveu moguu slobodu svakog pojedinca uskladi sa najveom moguom slobodom svih drugih zajedno (K.Poper, 1997., str. 120-121.). Meutim, u djelovanju politikih struktura vlasti, graanin postajao sve vie puki objekt politike, kroz jaanje izvrnih aparata koje su dirigistiki usmjeravali ka sve veoj paternalistikoj ulozi drave. Dravna interviencionistika politika je implicirala uvrivanja i ekstezivno irenje neototalitaristike politike moi. Politika remisije i sve pratee aberacije i druge insuficijencije proizvodili su u kontinuitetu cikline lantentne i otvorene politiko-sigurnosne, ekonomske, socijalne i moralne krize i krize oekivanja i na kraju krizu novouspostavljenih poredaka (Radovan Radonji, Nae teme, 1989, broj 6. str. 156.). Najkrae kazano na sceni je bio politiki radikalizam i redukcionizam sa dominacijom represivnih potreba (H. Markuze, nav.dj.str. 24.) koji je u multipartijskoj formi jednodimenzionalnog promiljanja uzrokovao da se i sama demokratija u tim dravama veoma teko i sa mnogostrukim problemima uspostavljala. Naravno, da se ni demokratije nisu mogle uspostaviti u svom istom obliku (F.Vreg, nav.dj.str. 264.). Stoga, svaka pria o politici kao tenji za idealima je djetinjasta (K. Poper, nav.dj. str. 223.). U tim politikim prilikama pored navedenih i drugih relevantnih pitanja i problema, drutva u tranziciji su pokazivala evidentne znake anomije, politike apatije, koje su pod skrivenim velom demokratije (F. Kaningam, nav.dj.str.
125
126
44.) iskoritene za primjenu ak i opresivnih instrumentarija prema politikoj opoziciji, samo radi osvajanja ministarskih privilegija putem uspjeha u parlamentarnoj borbi. Tako da su se vie cijenile privilegije nego prava (M.Imamovi, Ljudska prava, Sarajevo, broj 1, 2002. str. 59.). Meutim, izgubila se iz vida relevantna injenica da stabilnost i sigurnost svakog politikog sistema ne proizilazi iskljuivo iz upotrebe fizike prisile nego se njoj naprotiv mora pridruiti konzensus (Nikolas Lihman, 1992, str. 43.). Dakako da vladavina zakona bez obzira koliko ogranienog, jo uvijek prua neizmjerno veu sigurnost, nego vladavina zakona iznad njega ili bez njega (H.Markuze, nav.dj.str. 62.). Dakle nema demokratije ukoliko na mentalnom nivou vlada duhovno i idejno i politiko jednoumlje; ukoliko dominira autoritarni drutveni karakter; ako kolektivistika svijest potiskuje graansku indiviualnu samosvijest; ako je ideoloki nain miljenja osnovni i esto jedino dozvoljeni okvir orjentacije; ako je dravni vrijednosni sistem jedino mjerilo svih drutvenih i indiviualnih vrijednosti; ako preovlauje heteronomni nad autonomnim moralom. Ukoliko graani nemaju odgovarajue demokratske obrasce ponaanja svijest i mentalitet koji e im posluiti za osmiljavanje i reiranje i ostvarenje egzistencijalnih i drugih relevantnih demokratsko-sigurnosnih ciljeva, sasvim je izvjesno da e to koiti proces konsolidacije i demokratizacije svakog drutva, obzirom da se sa naslijeenim autoritarnim mentalitetom ne moe obezbijediti demokratsko funkcioniranje novih institucija. (Z.Golubovi, 2003, str. 9. i 21.). Analiza procesa tranzicije (liberalizacija, demokratizacija i konsolidacija) ukazuje na naglaenu destruktivnu politizaciju politikog ivota (Lj.Madar, 2000, str. 27.), to je na drugoj strani uzrokovalo evidentne deregulativne i anomine tendencije, a time i do raznih oblika devijacija koje su u kontinuitetu predstavljale sigurnosno optereenje u itavom periodu sveukupnih preobraaja. Drugo i pored svih neophodnih historijskih uvjeta ne moe se predvidjeti kada e neka zemlja prihvatiti demokraciju (F.Zakarija, 2004, str. 66.), to svakako zavisi od mnogostrukih faktora o kojima smo ve dali osnovne naznake. Kada su u pitanju drutva u tranziciji trebamo imati na umu da je demokratija jedna stvar, a stepen demokratinosti i demokratizacija neto drugo. (.Sartori, 2002, str. 157.). Stoga, nita tako ne prijeti da ubije demokratiju kao pretjerivanje sa demokratijom. (N.Nobio, 1990, str. 24.). Upravo naglaeno deklarativno pretjerivanje i metadiskurs ili velika pria (D.Kin, nav.dj.str. 86.). o toku demokratizacije i konsolidacije, dobilo je sasvim druge politiko-sigurnosne implikacije. Na politikoj ravni zavladala je politika hronina nestabilnost (D.Kin, nav.dj.str. 117.) kroz politike blokade i smetnje, sa neurednim kli-
janjem (M.Goe, nav.dj.str. 341.) politiko-enonomskih, patolokih tendencija drugih oblika devijacija, koje su poprimile ozbiljne sigurnosne konotacije. Izostala je prakseoloka funkcija politike da uz pomo pravne drave oblikuje sigurnosnju politiku i strategiju djelovanja, koja je u funkciji zatite politikog jedinstva i unutranjeg umiranja u funkcioniranju i stabilnosti ustavnog poretka. irenjem naznaenih tendencija sa diferentnim etolokim odrednicama one su postale ograniavajui i destabilizirajui faktor, politikoj stabilizaciji i gradualnoj konsolidaciji drutva u tranziciji. Raskorak i evidentna napetost izmeu politikih snaga koje vuku ka demokratizaciji i onih koje nastoje zadrati paternalistiku ulogu drave iz ranijeg perioda, iznjedrio je i paralelizam vlasti i to: ona koja je konstituisana na temelju izbora (drava) i druge iza scene koju moemo nazvati prividnom vlau (H. Arent, nav.dj.str. 403.). U njoj je uglavnom skoncentrisana apsolutna mo i koja je u dobroj mjeri kontrolisala i koila proces sistemskog pristupa na uspostavljanju neophodnih institucionalnih sigurnosnih i drugih zatitnih mehanizama. Na taj nain se dravni aparat uglavnom prikazuje kao bezvrijedna fasada koja skriva i uva pravu vlast-vlast (H.Arent, Isto) jedne ili vie partija. Zato se s pravom namee pitanje da li se moe graditi demokratija ako graani oponomouju moralno diskvalifikovane, ali politike neosporene gospodare za prljave poslove upravljanja u realnosti vrijednosti . . . ili e . . . najzad razvijati odgovorno graanstvo, u kojem se niko nee osjeati obaveznim da se prepusti drugima (M.Goe, nav.dj.str. 197.). U tom kontekstu pojedini autori istiu kako je uope mogue orginalnu demokratiju stvoriti u uslovima ekonomske i socijalne anarhije i politike nestabilnosti (A. Solenjicin, nav.dj.str. 15.), kada danas bolje ive oni koji nita ne rade (Isto, str. 8.); kada se ne vidi izlaz iz netalentovane politike . . . izlaz iz pljake i propasti, naglaavajui da fabriku moe obnoviti, ali ovjeka koji je upoznao nezaraene rublje nikada nee popraviti (Isto, str. 11.). Naznaene i ostale raznorodne pukotine i neoekivano spori dometi demokratskih preobraaja doveli su i do deziluzije graanstva. Time je smisao prolosti (M. Goe, nav.dj.str. 341.) u probraenom obliku, uz izostajanje potrebnog stepena svijesti politikih sudionika (M.Goe, Isto, str. 187.), kao i drugi divergentni oblici devijacija vodili ka drutvenom traumatizmu; politika i ekonomska dezintegracija; osajeaj naputenosti; socijalna bijeda; neizvjesna budunost; politika apatija; dravni intervencionizam; zadravanje kolektivistikog mentaliteta; dezorjentacija; medijska kontrola itd. Potcijenjena je opasnost od zadravanja ranijih recidiva vladanja. Pogotovu ako znamo da u zemljama sa drugom demokratskom i sig-
127
128
urnosnom tradicijom, prevaliraju stajalita koja ukazuju da devijantne prijetnje produciraju razne oblike i izvorite ugroenosti sa dalekosenim implikacijama na sigurnosnom i zatitnom podruju. Zato se moe uzeti miljenje Froma koji je isticao da nas moe sadanji nain ivota voditi ka poveanoj krizi i nezadovoljstvu s obzirom na viestruke proturjenosti i krize naroito u zemljama tranzicije. Na drugoj strani nedvojbeno je prisutna deregulacija demokratije, koja je proizvela u pojedinim dravama jedan nezgrapni sistem, nesposoban da vlada ili zadobije potovanje naroda (F.Zakarija, nav.dj.str. 224.). Tome je u znaajnoj mjeri doprinijela i diferentnost izmeu pravnih normi i kontrolnih strategija s jedne i percepcije devijantnosti i legitimnih oblika drutvene kontrole od strane zajednice ime je kriminal postao kako stvarna prijetnja, tako i simbol sloma drutvenog poretka (John Conklin, The impact of crime, Macmilan, New York, str. 23., prema A.Fati, nav.dj.str. 8.). Iz navedenog moemo kazati da su politiki, sigurnosni, socijalni i ostali interesi graana jo uvijek optereeni brojjnim izazovima i raznim oblicima destrukcije, to u krajnjoj instanci implicira entropijske tendencije u funkcioniranju zemalja koje se nalaze u procesu tranzicije. One sve vie gube korak i profesionalne sposobnosti u eliminiranju, detekciji i proaktivnom preveniranju svih onih devijacija koje optereuju sigurnosnu zbilju i na taj nain postaju destabilizirajui faktor uzrokujui politiko-sigurnosne i ostale krize u raznim oblastima ivota i rada. U tom kontekstu politiki radikalizam i politiko nasilje, koji prati drutvene lomove u drutvima tranzicije uspijevaju da usisaju i pojedine pripadnike nacionalnih, profesionalnih i drugih elita, koji na taj nain nastoje da sakriju svoju funkcionalnu inferiornost pred novim drutvom koje se pomalja. Cijena koju podkomunistika drutva plaaju se ogleda u sveoptim socijalnim krizama i privrednom zaostajanju. Tako da se vri ravanje centara moi u vidu koncentrinih krugova ekonomske moi. Dakle, umjesto pluralizacije (umnoavanje) centara ekonomske moi na demokratski nain, dolo je do partikulacije (rasparavanja) jednog jedinog centra te moi, unutar bivih komunistikih drava (A.Fati, 1999, str. 11-12.). U tim sveukupnim prilikama kriminalci imaju ono to je pojedinim politikim elitama potrebno: sposobnost za uspjenu zloupotrebu pravila, propisa i prava, spremnost da to uine za odgovarajuu cijenu i sposobnost da stvore visok nivo ilegalne dobiti u odnosu na bilo koju investiciju novca, moi i na poslijetku politikog kredibiliteta. Ovdje se misli na politiki kredibilitet koji vlast dobije na izborima u saradnji sa kriminalnim organizacija, tj. kredibilitet ima svoju cijenu tretira se kao ulaganje, odnosno kapital (A.Fati, nav.dj.str. 153.).
Naznaene, kao i druge mnogostruke proturjenosti, koje su navedene u radu, dovele su do evidentnog rasta svih oblika nasilja, koji su razarajue djelovali na stabilnost i sigurnost novouspostavljenih drutvenih poredaka. U tim okvirima trebamo posmatrati i organizirani kriminalitet, koji predstavlja jednu od najsloenijih prijetnji za ekonomsku i socijalnu stabilnost i sigurnost drutva u tranziciji. Mnogostruki oblici ispoljavanja i sve vea prisutnost i infiltracija u raznim oblastima, koritenjem evidentnih nepovoljnih kretanja u drutveno-politikoj i ekonomskoj sferi kao i u drugim podrujima, organizirani kriminal je postao jedan od ograniavajuih i sigurnosno destibilizirajuih faktora u konsolidaciji i razvoju drutava u tranziciji. Jaanjem ekonomske moi i pokrivanjem odreenih oblasti i teritorija, kriminalne organizacije sve vie ulaze u podruje primjene raznih oblika nasilja i korupcije, s osnovnim ciljem da se ne stvaraju zapreke u legalizaciji nezakonito steenog profita. Na rastuu ekonomsku i politiku mo nosilaca organiziranog kriminala u znatnoj mjeri utie njihova komunikacija ili, preciznije kazano zatiena sprega koju imaju sa pojedincima iz raznih institucija, pri emu je korupcija to kljuno vezivno tkivo i osnovno sredstvo koje prati razvoj organiziranog kriminala. Jednom ostvarena takva simbioza se teko moe prekinuti, s obzirom da bi otkrivanje sprege znailo kompromitaciju za navedene predstavnike, a na drugoj strani alarmiralo organe i slube sigurnosti, te ostale institucije za preduzimanje svih zakonom raspoloivih mjera na suprotstavljanju ovom vidu organiziranog kriminala. Kriminalne organizacije su na internacionalnom planu efikasno i efektno istraile za njih pogodnost procesa tranzicije, to se odnosi i na prostor Bosne i Hercegovine. Jo uvijek je primjetno zaostajanje i nesposobnost pojedinih organa da u liberalnim okolnostima uspostave pravovremene, adekvatne pravne i zatitne mehanizme za usmjeravanje ekonomskih i drugih tokova. Pored naznaenih okolnosti koji su na direktan ili indirektan nain uzrokovali evidentno irenje anomije u drutvima tranzicije, spomenut emo i druge uslove kao to su: Pojava globalnog finansijskog trita, to na drugoj strani zahtijeva daleko fleksibilnije i otvorenije granice, ime se stvara pogodan teren za izmjenu okolnosti i prirodu ispoljavanja organiziranog kriminala, a time i korupcije; evidentni problemi i potekoe u transformaciji politikog i ekonomskog sistema, te drugih podsistema drutava koja se nalaze u tranziciji, kao i sigurnosnih i ostalih zatitnih mehanizama sa legislativom, imalo je za posljedicu ekspanziju osobito ekonomskog kriminaliteta i korupcije, koji je proizveo nesigurnost kod graana, a
129
130
time i krizu na politiko-sigurnosnom podruju; prisutne politike, ekonomske i socijalne krize, te kanjenje u donoenju pravnih propisa i strategije djelovanja, usljed ega dolazi do organizacionih i strukturnih poremeaja u funkcioniranju kljunih zatitnih elemenata; neusklaenost krivino-pravnih rjeenja naroito sa kriminalistikim i kriminolokim pristupima u analizi i razmatranju relevantnih okolnosti koje je nuno obezbijediti u cilju operacionalizacije preventivno-represivnih i ostalih mjera za otkrivanje, sprjeavanje i kontrolu ovog vida kriminaliteta; liberalizacija ekonomskog trita na regionalnom i globalnom planu, te nesposobnost odgovarajuih organa drava koji u tim liberalnim okolnostima nisu imale razraene pravne i zatitne mehanizme za usmjeravanje i kontrolu, to je nedvojbeno ostavljalo manevarski prostor za ispoljavanje pojedinih oblika organiziranog kriminaliteta, kao to je i korupcija, s posebnim teitem da se nosioci nezakonitog djelovanja vjeto inkorporiraju u komunikacijske i druge kanale koji vode prema rukovodeim strukturama dravne vlasti; ekonomska meuzavisnost, naglaene ekonomske reforme ne samo u dravama koje se nalaze u tranziciji, veoma otre i beskompromisne trite utakmice, izuzetna pokretljivost i transfer novca i kapitala, ostale brojne unutranje protivrjenosti u razvoju drava, strahovit razvoj prevoznih i komunikacijskih sistema, itd. Sve navedeno je u znatnoj mjeri otvorilo prostor za ofanzivno djelovanje kriminalnih organizacija sa sprovoenjem raznih oblika nasilja, uz maksimalno koritenje naprijed navedenih propusta i slabosti, eksploatacije tehniko-tehnolokih i ekonomskih mogunosti na ostvarenju to veeg profita, a samim tim i ekonomske moi; Nesposobnost drava da u uslovima ekonomske krize preko podsistema usmjeravaju ekonomske zakonitosti koje se odnose na ponudu i potranju, tako da sve kriminalne organizacije preuzimaju inicijativu i jednim dijelom vre usmjeravanje tih trinih odnosa, u okviru ega trebamo posmatrati pojavu crnog trita", zatim sive ekonomije" koja se manifestuje kroz pranje novca" itd; U politikoj i pravnoj klimi pojedinih drava koja pogoduje dislokaciji transnacionalnih grupa, te njihovo kriminalno involviranje praeno korupcijom u vodee strukture drave, predstavlja veliki problem nacionalnim finansijskim i ekonomskim institucijama; Infiltracija korupcije u legalne institucije, dovode do jaanja moi kriminalinih organizacija i postaju otpornije na pokuaje ublaavanja ili eliminisanju od strane odgovarajuih dravnih organa i slubi sigurnosti; Ukoliko se infiltracijom obezbijedi vra simbiotika veza sa
politikim elementima vlasti, nosioci koruptivnih ponaanja, daju organiziranom kriminalu dodatnu zatitu i prednost, a naroito u dobijanju povjerljivih podataka (primjer pranja novca) radi brzog transfera kroz globalni finansijski sistem; Korupcija je dostigla takvu mjeru da je ak postala otvorenom prijetnjom savremenim demokratskim dravama, a naroito onim koje se nalaze u tranziciji, koja u pojedinim povoljnim situacijama razara samo tkivo drave, urokujui po pravilu krizu ne samo politikog, ekonomskog i moralnog poretka, ve i drutvenog sistema u cjelini; Kao izazov drutvenoj vlasti i njenim zakonskim ovlaenjima, korupcija moralno razara i omalovaava razvoj civilnog drutva, dovodei do turbulencije u politici i nemogunosti normalnog funkcionisanja vlade i zakona. Ovaj stepen nemoralnosti, po ocjeni mnogih autora najopasniji je vid ne samo decentralizacije ve i neodgovornosti jednog drutva. Na taj nain dolazimo do nesretnog trojstva: podmiivanje je zbivanje; korupcija stanje koje iz njega proizlazi, a politiki skandal je djelovanje prema vani. To eksplicitno ukazuje da danas ivimo u fazi poveanog inteziteta korupcije. Opepoznata je injenica da se u za to pogodnim prilikama obavezno nastoji uvui predstavnici organa vlasti i drugih zainteresiranih institucija raznim vidovima korupcije, kako bi se obezbijedile izvjesne koncesije ili preutna saglasnost za vrenje kriminalnih aktivnosti. Kroz taj oblik odnosa izmeu efova kriminalnih organizacija i predstavnika vlasti, raste mo i ugled nosilaca krimininala, smatrajui daje novac i bogastvo" jedno od glavnih sredstava ugleda", odnosno cijenjenosti u drutvu, ali nitko ne pita za nain kako je to bogastvo steeno". Sa ojaanom moi njima se otvara mogunost za razne oblike pritisaka na zvanine predstavnike vlasti sigurnosne i zatitne mehanizme drave (predstavnici vlasti, policija, pravosue, finansijske instutucije i njihovi inspekcijski organi, itd.) Iz navedenog moemo kazati da su politiki, sigurnosni, socijalni i ostali interesi graana jo uvijek optereeni brojnim izazovima i raznim oblicima destrukcije, to u krajnjoj instanci implicira entropijske tendencije u funkcioniranju zemalja koje se nalaze u procesu tranzicije. One sve vie gube korak i profesionalne sposobnosti u eliminiranju, detekciji i proaktivnom preveniranju svih onih devijacija koje optereuju sigurnosnu zbilju i na taj nain postaju destabilizirajui faktor uzrokujui politiko-sigurnosne i ostale krize u raznim oblastima ivota i rada. U tom kontekstu politiki radikalizam i politiko nasilje, koji prati drutvene omove u mutvima tranzicije uspijevaju da usisaju i pojedine pripadnike nacionalnih, profesionalnih i drugih elita, koji na taj nain nastoje da sakriju svoju funkcionalnu inferiornost pred
131
novim drutvom koje se pomalja. Cijena koju podkomunistika drutva plaaju se ogleda u sveoptim socijalnim krizama i privrednom zaostajanju. Tako da se vri ravanje centara moi u vidu koncentrinih krugova ekonomske moi. Dakle, umjesto pluralizacije (umnoavanje) centara ekonomske moi na demokratski nain, dolo je do partikulacije (rasparavanja) jednog jedinog centra te moi, unutar bivih komunistikih drava (A.Fati, 1999, str. 11-12.). U tim sveukupnim prilikama kriminalci imaju ono to je pojedinim politikim elitama potrebno: sposobnost za uspjenu zloupotrebu pravila, propisa i prava, spremnost da to uine za odgovarajuu cijenu i sposobnost da stvore visok nivo ilegalne dobiti u odnosu na bilo koju investiciju novca, moi i na poslijetku politikog kredibiliteta. Ovdje se misli na politiki kredibilitet koji vlast dobije na izborima - u saradnji sa kriminalnim organizacija, tj. kredibilitet ima svoju cijenu tretira se kao ulaganje, odnosno kapital (A.Fati, nav.dj.str. 153.). Pored toga, na ope globalnom politikom planu prve demokratske vlade su bile obiljeene fragmentacijom demokratske koalicije koja je izvela tranziciju ne shvatajui da dolazak demokratije sam po sebi nee rijeiti najvee ekonomske i drutvene probleme s kojima su se zemlje u tranziciji suoavale. S druge strane ilavost problema, ogranienje demokratskog procesa, nedostaci politikin lidera - sve je to izbijalo u prvi plan. Lideri novih demokratija esto su isticali reputaciju arogantnih, nekompetentnih, nezrelih i korumpiranih ljudi (S.P. Hantington, nav.dj.str. 145). Nedvojbeno je da e kriminalne organizacije nastojati ojaati i proiriti svoje nezakonite mogunosti iz ove oblasti, to upuuje i na budue virtualnije djelovanje subnacionalnih i transnacionalnih kriminalnih grupa, s posebnim naglaskom u iznalaenju to efikasnijih naina i metoda za vrenje djela korupcije, ime e jo vie postati transnacionalni problem i time postaviti daleko oteavajue izazove nacionalnoj, regionalnoj i internacionalnoj sigurnosti. Pored toga, na ope globalnom politikom planu prve demokratske vlade su bile obiljeene fragmentacijom demokratske koalicije koja je izvela tranziciju ne shvatajui da dolazak demokratije sam po sebi nee rijeiti najvee ekonomske i drutvene probleme s kojima su se zemlje u tranziciji suoavale. S druge strane ilavost problema, ogranienje demokratskog procesa, nedostaci politikih lidera sve je to izbijalo u prvi plan. Lideri novih demokratija esto su isticali reputaciju arogantnih, nekompetentnih, nezrelih i korumpiranih ljudi (S.P. Hantington, nav.dj.str. 145.).
132
L i t e r a t u r a: 1. Zagorka, Golubovi: Izazov i demokratija u savremenom svijetu, Poarevac, 2003. 2. Vladimir, Goati: Politika autonomija jugoslovenskog drutva, ITRO Naprijed, Zagreb, 1989. 3. Aleksandar, Solenjicin: Rusija u provaliji, Paideia, Beograd, 1999. 4. Mark, Mazower: Mrani kontinent, Europsko dvadeseto stoljee, Prometej, Zagreb, 2004. 5. Nikola, Tanze: Politika, igoja, Beograd, 1999. 6. Frank, Kaningam: Teorije demokracije, Filip Vinji, Beograd, 2003. 7. Dewy, John: The Public and its Problems, New York, 1927. 8. Klod, Lefor: Izumevanje demokracije, Filip Vinji, Beograd, 2003. 9. Ukuyama F.: Kraj povijesti i posljednji ovjek, Zagreb, 1994. 10. Franc, Vreg: Demokratsko komuniciranje, Sarajevo, 1991. 11. Don, Kin: Civilno drutvo, Filip Vinji, Beograd, 2003. 12. Ilija, Vujai: Politika teorija, igoja, Beograd, 2002. 13. Herbert, Marcuse: ovjek jedne dimenzije, Svjetlost, Sarajevo, 1989. 14. Karl.R. Poper: Otvoreno drutvo i njegovi neprijatelji, Fond otvoreno drutvo BiH, Sarajevo, 1998. 15. Karl. R. Poper: U potrazi za novim svijetom, Zagreb, 1997. 16. Ljubomir, Madar: Politiki i ekonomski koreni korupcije, sistemi korupcija, Institut drutveni nauka, Beograd, 2002. 17. Norbert, Nobio: Budunost demokracije, F. Vinji, Beograd, 1990. 18. Marsel, Goe: Demokracija protiv sebe, F. Vinji, Beograd, 2004. 19. Maslea Ramo: Teorije i sistemi sigurnosti, Magistrat, Sarajevo, 2001. 20. Maslea Ramo: Policija: organizacija i funkcioniranje u demokratskom drutvu, Fakultet kriminalistikih nauka, 1999. 21. Maslea Ramo: Suvremeni oblici organizovanog kriminala i sigurnost policije, Bezbednost, Beograd 4/03, 2003 22. Maslea Ramo: Oblikovanje sigurnosne politike na nivou Bosne i Hercegovine, Kriminalistike teme 1-2/02, Sarajevo, 2002. 23. Maslea Ramo: Kriminalistiko-obavjetajna djelatnost u funkciji efikasnije borbe protiv organiziranog kriminaliteta, Kriminalistike teme 12/04, Sarajevo, 2004. 24. Hana, Arent: Izvori totalitarizma, Fond za otvoreno drutvo, Beograd, 1998. 25. Aleksandar, Fati: Novi meunarodni odnosi, Beograd, 1999. 26. Aleksandar, Fati: Kriminal i drutvena kontrola u Istonoj Evropi, Beograd, 1997. 27. Semjuel P. Hantington: Trei talas Demokratizacija na kraju dvadesetog veka, Beograd, 2004.
133
SUESKA, Mersida1
Fiktivne firme u Bosni i Hercegovini i njihova uloga u organizovanom privrednom kriminalu

Saetak
Praksa je pokazala da "fiktivne firme" svojim ne zakonitim radom stvaraju probleme i nanaose ogromne tete budetu drave, injenjem poreskih i carinskih utaja, prevara i krivotvorenjna. Vlasnici navedenih firmi su lica sklona vrenju krivinih djela, nepismena lica, lica koja namjeravaju napustiti prostor BiH, lica bez zaposlenja, odnosno lica koja ne mogu izmiriti nastalu obavezu, a ista koriste tzv. "perai" (lica koja se bave uslugom "pranja" novca za procenat od 0.5 3%). Uvoenjem PDV-a i drugih predloenih mjera doi e do suzbijanja ne zakonitog djelovanja "fiktivnih firmi".
Uloga i znaaj fiktivnih firmi u BiH

S razvojem proizvodnih snaga drutva raste i obim meunarodne trgovine2. Preteni dio meunarodnog trgovinskog prometa se odvija preko poslova izvoza i uvoza. Predmet meunarodne trgovinske razmjene moe biti: roba najrazliitije namjene (oprema, sirovine za preradu i potrona dobra) i stepen obrade (sirovine, poluproizvodi i gotovi proizvodi); usluge proizvodne i neproizvodne, hartije od vrijednosti, tehnologija i tehnika znanja i iskustva (industrijska svojina zatiena i nezatiena prava) know-how i kapital. Posredstvom meunarodne trgovine nacionalne privrede se uklapaju u opi svjetski sistem meunarodne podjele rada. U tom pravcu svaka od njih, pa i Bosna i Hercegovina nizom mjera svoje politike ekonomskih odnosa sa inostranstvom, nastoji da uzme to vee uee u toj razmjeni. Legalni nain osnivanja firmi u BiH regulisan je Zakonom o privrednim drutvima3 i drugim zakonima4, gdje nakon provedene
Prof. Dr. - Dekan Fakulteta kriminalistikih nauka Univerziteta u Sarajevu Izvor: Leksikon marketinga, Privredni pregled, Beograd, 1977, str.196. 3 Zakon o privrednim drutvima Slubene novine FBiH br.23/99. 4 Zakon o upravnom postupku, Zakon o postupku za upis pravnih lica u sudski registar, Zakon o poreskoj upravi, Zakon o carinskoj politici BiH
2 1
134
zakonske procedure dobivaju svoj identifikacioni, porezni i carinski broj. Ali u praksi se pokazalo da djeluje veliki broj tzv.fiktivnih firmi. Pojam fiktivan potie od latinske rijei a znai izmiljen, promiljen, predpostavljen, laan. Isto tako, ovaj se termin moe vezati sa izrazom fikcija koji je takoe latinskog porjekla, a znai preobratiti, izmisliti, neto izmiljeno, lana pretpostavka. Prema izloenom za fiktivne firme moemo rei da su to preduzea koja se smiljeno osnivaju sa ciljem izbjegavanja plaanja dravnih dabina u koje prioritetno spadaju carine i porezi. To su firme koje se osnivaju sa namjerom da se neka najee visokotarifna roba (nafta, alkohol, cigarete, kafa,...) uveze i proda, a da se izbjegne plaanje navedenih dabina. Ove firme se u literaturi nalaze i pod drugim nazivima kao to su: "nepostojee firme, firme u vazduhu, kao i kofer firme. U BiH fiktivne ili nepostojee firme se registruju na sudu kao drutvo sa ogranienom odgovornosti ali bez potrebnih odobrenja poreske i carinske administracije. Kao to mogu biti formalno registrovane na sudu, isto tako registracija se moe izvriti na nepostijeim adresama, licima koja su se odselila, ili koja su umrla, kao i na osnovu ukradene ili falsifikovane line karte. U ovakvim prilikama ne moe se ui u trag pravoj adresi na kojoj se mogu pronai vlasnici ili ovlatena lica iz ovih firmi. esto se fiktivne firme osnivaju tako da se falsifikuju dokumenta o registraciji tako da firma nije registrovana niti u sudu, a niti u poreskoj administraciji. Takoe, praksa je pokazala da su to zakonito upisane firme u sudski registar koje su danom upisa stekle pravni subjektivitet, dobivaju poreski i carinski broj, otvaraju raune u bankama, te od toga dana i egzistiraju. Naime, one su fiktivne jer su njihovi osnivai lica koja fiziki ne postoje, a u sluaju da postoje dala su linu kartu uz odreenu novanu nadoknadu da bi se na njihovo ime izvrila registracija firme. Dakle, zbog lanih adresa na kojima su prijavljene one su nedostupne poreskim organima. Praksa je pokazala da fiktivne firme nakon izvrene utaje poreza pokuavaju zametnuti trag, pa se sa tog stanovita mogu podjeliti na sljedee fiktivne firme: - firme registrovane na nepostojeim adresama- kod registracije koriste falsifikovane ili lane identifikacione i druge dokumente. - Firme registrovane na stvarne osobe i na njihove kune adrese (preko punomoi uz novanu nadoknadu, kao i zloupotrebom povjerenja linih dokumenata i sl.) - Krivotvorene firme. Nepostoje u sudskom registru, koriste lanu dokumentaciju, lane peate i sl. Na osnovu kojih otvaraju raune i brojeve. Iskustva u praksi govore da se poreske utaje fiktivnih firmi goto-
135
vo uvijek obavljaju na isti nain bez obzira da li je roba domae proizvodnje ili iz uvoza. U sluaju robe domae proizvodnje posrednika preduzea kupuju robu od proizvoaa, a zatim ispostavljaju fakture i narube fiktivnim firmama. To za posljedicu ima da se roba pojavljuje na tritu, ali dravni buet se ne puni jer se nema od koga naplatiti porez. Nemogue je pronai stvarne vlasnike fiktivnih firmi, jer dolaskom na registrovane adrese ispostavlja se da na njima ne postoji niti firma, a niti njen vlasnik ili odgovorno lice. U drugim sluajevima kada se radi o uvozu robe, uvoznici nakon to plate carinu robu fakturiu fiktivnim firmama nakon ega se firmama koje trebaju platiti porez, kao i robi gubi svaki trag. Isto tako esto se deava da se u navedenim sluajevima moe postupiti na dva naina: prvo, roba ostaje kod posrednikog preduzea, uvoznika ili drugog preduzea koje se smatra fantomskim, jer je fiktivno prodaju u drugim kantonima ili ee u RS-u ili Distriktu Brko kako bi na njih prebacili obavezu plaanja poreza, dok robu prodaju na crno, ili je prodaju drugim osobama koje e je dalje preprodavati. Dakle, zadatak je da se stvori utisak da je roba stvarno prodana nekom preduzeu kako bi za to preduzee nastala obaveza plaanja poreza. Drugo, roba zaista dolazi u fantomsku firmu koja nakon to obavi promet nestaje, gubi trag. Sljedea faza je da se nakon gaenja prvog preduzea osniva novo (na osnovu lanih podataka) pod drugim imenom. U ovom sluaju, preduzea koja su izvrila prodaju robe fiktivnoj firmi ne moraju znati da se zaista radi o takvoj firmi. Sredinom 2002 godine pojavila su se u potpunosti krivotvorena preduzea koja su koristila imena stvarnih postojeih preduzea iz Republike Srpsk, to je predstavljalo dodatnu tekou za identifikovanjee preduzea kao fiktivnog, kao i lica koja upotrebljavaju iste. Takoe, nije mogue tano utvrditi promet preko fiktivnih preduzea, zbog toga to ista imaju vie otvorenih rauna kod razliitih poslovnih banaka. Pored utaje poreza, prevara i krivotvorenja za fiktivne firme esto su vezana krivina djela iz oblasti carina. Krivina djela iz oblasti carina su propisana lanom 214.,215 i 216, Krivinog zakona Bosne i Hercegovine5, a to su : krijumarenje, organizovanje grupe ili udruenja za krijumarenje ili rasturanje neocarinjene robe i krivino djelo carinske prevare. Predmet krivinog djela je neocarinjena roba, pod kojom se podrazumjeva ne samo roba na koju nisu plaene carinske dadbine ako je istim podlona, ve i ona roba nad kojom nije sproveden carinski postupak, i ako nije podlona plaanju carinskih dadbina. Isto tako vano je uoiti da kod prenoenja robe preko carinske
136
Slubeni glasnik BiH, br.3/03
linije vrijednost robe nije opredjeljujui faktor za postojanje navedenog krivinog djela, pa je potrebno utvrditi da li je neko lice umiljajno prenosilo robu i sa ciljem prenoenja robe prelazilo carinsku liniju. Kod organizovanja mree preprodavaca ili posrednika za prodaju ili rasturanje neocarinjene robe kao krivino djelo, znai da postoji roba koja je ve prenijeta preko carinske linije, ili je u pitanju strana neocarinjena roba unijeta preko carinske linije, tako da za postojanje ovog krivinog djela nije potrebno da organizirana mrea rastura neocarinjenu robu, ve e se odgovornost organizatora utvrditi na osnovu samog fakta postojanja organizirane mree preprodavaca ili posrednika za rasturanje neocarinjene robe. Prema priloenoj shemi br. 1. u vezi sa instrukcijama organizatora osobe x, nakon ulaska u carinsko podruje BiH, uesnici su robu skrenuli sa legalne putanje i umjesto da je odvezu na odredinu carinarnicu, odvoze je na mjesto gdje se ta roba predaje nepoznatoj osobi x, i onda joj se dalje gubi svaki trag.
Ovo je jedan od naina djelovanja fiktivnih firmi, protiv kojih se moraju dravni organi boriti svim dozvoljenim preventivno-represivnim sredstvima, koja su im na raspolaganju. U tom pravcu treba naglasiti da vanu ulogu ima naglaena odgovornost pravnih osoba za krivina djela propisana zakonom6, glava XIV, kako bi se radilo na spreavanju rada fiktivnih firmi. I Zakonom o carinskoj politici BiH7 je propisano da svaka osoba preuzima odgovornost za prevoz robe nakon njenog dopremanja u carinsko podruje, ukljuujui i pretovar, i odgovorno je za postu6 7
Krivini zakon BiH Slubeni glasnik BiH, br.3/03 Zakon o carinskoj politici BiH Slubeni glasnik BiH, br.21/98, l.34.
137
138
panje u vezi unoenja robe u carinsko podruje. Praksa je pokazala da je i ovaj dio carinske procedure interesantn za rad fiktivnih firmi koje posebno u ovoj oblasti vre razliite zloupotrebe, od kojih izdvajamo: - falsifikovanje svih dokumenata (line karte, dokumentacija o registraciji preduzea i porezni brojevi), kao i carinske dokumentacije, - krijumarenje, kojim fiktivne firme vre drutveno-opasna djela, - carinski prekraji, krivo deklarisanje robe u teini i vrsti, itd.... U veini sluajeva postojale su grupe koje vre usluge prometa preko tzv. fiktivnih firmi sa kojim raspolau, uz najmanje provizije od 0,5-3% u odnosu na iznos na koji glasi ta transakcija. Najee se pere novac koji se odnosi na prihod steen od prodaje visokotarifnih roba, graevinskog materijala za gotov novac. Inae, najvei promet sa fiktivnim firmama imaju preduzea sa razvijenom mreom maloprodaj i koja imaju veliki gotovinski promet, kao i ona preduzea koja imaju prodajne objekte na podruju pijace Arizona i sl. U cilju smanjenja problema na suzbijanju nezakonitosti rada fiktivnih firmi miljenja smo da treba poveati sljdee aktivnosti: - formirati veliki broj timova sa veimbrojem izvrilaca- inspektora MUP-a, iji je zadatak da rade na spreavanju poslovanja fiktivnih firmi kao i na identifikaciji lica koja vre usluge porezne utaje i sl. preko fiktivnih firmi. - poveati broj grafologa, jer se u najveem broju radi o krivotvorenju finansijske i druge dokumentacije za koju je potrebno vrenje grafolokog vjetaenja, - vie ukljuivanje nadlenih carinskih i poreskih organa u rjeavanje naznaene problematike, eliminisati propuste identifikacija na osnovu line karte lica koja otvaraju raune i druge bankarske poslove, od strane slubenika banke, - pri Poreskim upravama aurirati evidencije o raunima preduzea koja imaju sjedite na podruju njihove nadlenosti, - registracioni sudovi trebaju vriti provjere stvarnih identiteta lica koja registruju preduze, - procesuirati lica koja vre navedene utaje, kako se ne bi ohrabrili za dalje injenje navedenih radnji, poveati uee Ureda za spreavanje pranja novca pri Financijskoj policiji. Neophodnost uvoenja PDV-a (porez na dodatnu vrijednost) predstavljat e najefektivniji instrument u spreavanju rada fiktivnih firmi. U tom pravcu bitno je naglasiti da uvoenjem ovog poreza, dadbine bi se naplaivale prilikom ulaska robe u carinsko podruje
BiH, i tako sprijeile razne malverzacije, kao i zloupotrebe koje danas ostvaruju fiktivne firme. O posljedicama njihovog djalovanja govori i Midhat Arifovi, direktor Poreske Uprave FBiH, koji kae: da je u 2002 godini u FBIH otkriveno 650 fiktivnih firmi, te da je iznos do sada utajenih poreza oko milijardu KM. Isto tako mnogo se oekuje od uspostave rada Uprave za i8 nirektno oporezivanje, kao i od implementacije Zakona o sistemu indirektnog oporezivanja9 na dravnom nivou. U pogledu financijske situacije, imamo uspostavljen sistem stroge kontrole javnih rashoda, i priprema se uspostava Uprave za indirektno oporezivanje na nivou drave koja e radei prema evropskim standardima, vriti naplatu carinskih prihoda i nadgledati propisno uvoenje PDV-a do poetka 2006 godine, kao i revidiranog osnova za javne nabavke koje e osigurati da organi vlasti dobiju punu vrjednost za novac graana10. Ozbiljan problem u istraivanju uzroka i spravanju organizovanog kriminala u privredi BiH ini odsustvo jeinstvene sudske ili prekrajne kriminalistik statistike. Kako to rjeiti u sistemu podjela pravosua i statistike na entitetske nivoe nije jednostavno pitanj. Put se ipak ve sada nazir i usmjeren je ka jaanju jedinstvenih dravnih institucija.
L i t e r a t u r a: 1. Jurkovi.P.: Fiskalna politika u ekonomskoj teoriji i praksi, Zagreb,1997. 2. Kuli J.:Poreska utaja i krijumarenje, Beograd, 1999. 3. Sueska M.: Carinski propisi-prirunik, FKN, Sarajevo, 2001. 4. Sovi J.: Nadzor poslovanja preduzea,FKN, Sarajevo,2000. 5. Leksikon marketinga, Privredni pregled, Beograd, 1977. 6. Zakon o carinskoj politici BiH, Slubeni glasnik BIH br.21/98 7. Krivini zakon BiH Slubeni glasnik BiH br.3/03 8. Preporuka Ureda za carinsku i fiskalnu pomo u BiH (CAFAO), Sarajevo,1999. 10. internet: plan implementacije misije OHR, januar 2003. 11. dnevna tampa
8 9
Izvor: Dnevni avaz, 03.06.2002 godine. Izvor: Slubeni glasnik BiH, br.44/03 10 Paddy Ashdown, Konferencija o investiranju u BiH, Mostar, 26-27.03.2004
139
SADIKOVI, Lada1
Policija, demokracija i terorizam

Saetak
Funkcija policije kao jednog od temeljnih dravnih organa, svakako je danas svuda vana i delikatna. Radi se upravo o organu koji svoj razlog postojanja nalazi u zatiti ljudskih prava, koje osigurava moderna, demokratska i pravna drava sa svim svojim atributima. Meutim, dobro je poznato da se i zemlje koje su ve decenijama demokratske i pravne suoavaju sa pojavama da policijski organi preu granicu koja dijeli zatitu slobode od krenja slobode. Svakako, da su tekoe i iskuenja koje taj problem nosi sa sobom izraeniji u zemljama koje su tek na poetku izgradnje politike svijesti, demokratskih pravila i mehanizama uspostavljenih temeljnim naelima ustavnosti i zakonitosti kao i uspostavljanja osnovnih sloboda i prava ovjeka i graanina uz djelotvorna sredstva za njihovo ostvarivanje i zatitu. Upravo je iz tog razloga enorman znaaj uspostavljanja demokratske i pravne drave u cilju efikasne zatite jednakosti svih ljudi, kao i njihovih elementarnih prava i sloboda, pri emu se onda odreuje i samoj policiji pravo mjesto u demokratskom drutvu. Savremeni meunarodni terorizam postavio je uz sve ostalo i pitanje demokratskog karaktera dravne funkcije. Bez obzira na okolnost da je dolo do poveane mobilizacije drave i svakako policije kao njenog esencijalnog dijela, svakako da je dovela i do ukazivanja na njenu bitno demokratsku ulogu, u svakoj prilici pa i sada kada je vrlo aktuelna borba protiv terorizma u svim njegovim oblicima. Svakako je uvjerenje koje je u osnovi evropske demokratske tradicije da bez obzira kako teki i ozbiljni bili izazovi pred kojima se nalaze savremene drave, nema nikakvog osnova ni opravdanja da funkcija drave ne bude uvijek demokratska i u skladu sa meunarodnim standardima o ljudskim pravima. Opasnosti terorizma, ma kako one danas bile naglaene, ne smiju i ne mogu biti izgovor da se ukida ili umanjuje demokratska sutina drave i posebno njena sposobnost da titi osnovna ljudska prava. Upravo zato, danas se s posebnom panjom treba naglasiti da je zatita ljudskih prava jedna od najvanijih zadaa savremene
140
Doc. Dr. na Fakultetu kriminalistikih nauka Univerziteta u Sarajevu. Katedra za sigurnosne studije
demokratske drave, pa i policije kao onog njenog dijela koji izraava njeno svojstvo legalne i legitimne prinude. Drave potpisnice Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava, meu kojima je i Bosna i Hercegovina, obavezne su prema Evropskoj konvenciji za zatitu ljudskih prava da osiguraju zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda svim licima koja su pod njihovom jurisdikcijom (lan 1 Konvencije) . Sasvim prirodno, ako je ta obaveza drave, onda je to, u prvom redu, obaveza i policije kao njenog neodvojivog i nezamjenjljivog dijela. Policija je zapravo onaj najistureniji dio drave, koji je u neposrednom kontaktu sa graanima i ostalim licima koja su pod jurisdikcijom date drave, koji je obavezan ba zato jer je dio drave, da titi ljudska prava, ali koji u toj funkciji i svoja policijska prava, kao to je to navedeno u pravu na ivot i brojnim drugim pravima iz Evropske konvencije. Priroda funkcije policije u zatiti ljudskih prava i drugih demokratskih vrijednosti jednog savremenog drutva, proizlazi iz prirode i sutine same drave. Naime, drava kao najmonija grupa i drutvena organizacija jedina raspolae legaliziranom upotrebom fizike prinude tj. oruanom moi. Atribut legalizirane fizike prinude svakako se potvruje i u aspektu kako unutranje tako i vanjske suverenosti. Drava, kako je to mnogo puta reeno jedina posjeduje monopol legalizirane fizike prinude, koji je i odvaja od svih drugih organizacija, i u pogledu iskljuivog ovlatenja da stvara najvie pravne norme koje su apsolutno obavezne za sve graane tj. dravljane u granicama njenog teritorija tako i da samostalno istupa u meunarodnim odnosima bez obzira kolika je njena faktika mo ili snaga. Drava je politika zajednica onih koji vladaju i onih kojima se vlada, ureena na osnovi pravila koja prihvaaju (svojevoljno ili pod prinudom) svi lanovi.2 Karakteristika dravne vlasti, pa i svake druge je u nametanju volje iza koje stoji monopol fizike prinude, koji onemoguava svaki vid otpora koji bi se pri tome mogao javiti. Upravo u tom kontekstu moramo naglasiti da niti jedna vlast nije u mogunosti da apsolutno namee svoju volju. Svakako da je autoritativnija ona vlast ije se odluke prihvataju dobrovoljno od vlasti koja se sprovodi silom, to se i potvruje izrekom: Lahko je doi na vlast bajonetama, ali je teko na njima sjediti. Pri tome vidimo tenju svake vlasti da se prihvate norme koje ona namee, ne u strahu od sankcije ve iz uvjerenja da je to upravo valjano i u interesu veine lanova jedne drutvene zajednice. Pri tome, princip legitimiranja vlasti kao jedan od osnovnih temelja demokracije proizlazi iz injenice da graani sudLeksikon temeljnih pojmova politike, Fond otvoreno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1994. godine, str. 93
2
141
jeluju u konstituiranju vlasti, bilo da se radi o neposrednoj demokraciji gdje se izjanjavanje vri direktno putem referenduma, bilo da se radi o posrednoj demokraciji kojom prilikom graani biraju predstavnike koji u njihovo ime vre vlast. Obiljeje dravne vlasti kao organa koji neto namee i politike, kao borbe za vlast i oko vlasti tj. onoga to se namee, ukazuje na injenicu da moe doi do sukoba usljed usklaivanja pojedinanih i posebnih interesa kako bi se ostvario zajedniki interes. Pri tome se javljaju i masovniji oblici neprihvatanja ostvarivanja zajednikog interesa tj. uvjerenja u ispravnost djelovanja drave u cilju svih njenih graana a ne samo odreenih pojedinaca. Upravo tada djeluju organi legitimne fizike prinude u cilju odravanja javnog reda i sigurnosti, spreavajui tako sve pojave koje bi mogle ugroziti javni red i poredak i dovesti u pitanje opstanak drave. Kako bi se legitimna fizika prinuda djelotvorno stavila u funkciju, svaka drava ustanovljava organe koji raspolau orujem, djelujui u cilju odbrane unutranje i vanjske sigurnosti. Tu se ubrajaju vojska, koja je stvarno faktiki odraz moi jedne drave u odnosu prema drugim dravama i policija, koja je u funkciji uspostavljanja i odravanja unutranjeg reda i sigurnosti. Policija je dravni organ koji, prije svega, mora osigurati slobodu i sigurnost svakog pojedinca koji ivi na prostoru dravne jurisdikcije. Ona predstavlja poseban naoruani odjel dravne uprave koji je ovlaten da odrava javni red i mir, osigurava dravni poredak, spreava drutveno nedoputena ponaanja, te sudjeluje u otkrivanju uinilaca prekraja i krivinih djela.3 Funkcija i uloga policije o kojoj danas govorimo vezuje se, prije svega, uz modernu demokratsku dravu u kojoj su svi ljudi jednaki i koja funkcionira na principu vladavine prava. Policija kao organ jedne takve drave mora strogo paziti da ne zaobie ili da ne ignorira spomenuta ljudska prava, kao i da sprijeava svaku moguu zloupotrebu vlasti. Zatita i potivanje ljudskih prava svakako su sastavni dio policije u velikom stepenu. Ouvanje drutvenog poretka je osnovna policijska funkcija, a drutveni poredak je temelj realizacije ljudskih prava, pri emu se zatita ljudskih prava moe posmatrati kao policijska funkcija koja bi trebala stajati u istoj ravni sa prevencijom i otkrivanjem kriminala. Uklanjanje tenzije izmeu prava policije i ljudskih prava koja postoji u praksi, kao i kreiranje kulture ljudskih prava unutar policijskih organa, jedan je od najvanijih zadataka demokratskog drutva. Ljudska prava o kojima govorimo oznaavaju zapravo proces demokratizacije odreenog drutva kao i njegovih organa. Jedna od najvanijih vrlina graanina jeste njegov odnos
142
Leksikon temeljnih pojmova politike Abeceda demokracije, Fond Otvoreno drutvo Bosne i Hercegovine 1994. godine, str. 135
prema policiji jer ako policija titi javni interes onda je dunost graana da pomognu policiji u ostvarenju tog cilja. Policija je velikim dijelom i politika aktivnost. Potreba za njenim postojanjem javila se jo u ranom periodu razvoja drutva. I ona je uvijek bila, ne samo jedan od indikatora politizacije drutva, nego je esto bitno doprinosila brojnim procesima politikog funkcioniranja drutva. Policija, kao izvrni organ dravne uprave prije svega primjenjuje zakone koje donosi zakonodavstvo i prilagoava efekat tih zakona kroz izvrenje diskrecionog prava u njihovom sprovoenju. Ona dakle u primjeni zakona ima svoje podruje slobodne procjene koje se obino zove diskreciono pravo. Sutina diskrecione ocjene je u tome da zakonski propisi ne sadre kategoriku normu, nego ostavljaju organu uprave da sam bira u konkretnom sluaju izmeu dvije ili vie mogunosti (alternativa) , rukovodei se pri tome drutvenim (optim javnim) interesom.4 A sam pojam diskreciona ocjena nastao je kombinacijom termina iz dva jezika tj. njemakog termina freies Ermessen slobodna ocjena i francuskog termina pouvoir discretiounaire diskreciono ovlatenje.5 Diskreciona ocjena je neophodna pri odluivanju policijskih organa upravo iz razloga faktike nemogunosti pravnog normiranja ili u najmanju ruku nedovoljnog normiranja svih postojeih drutvenih odnosa i konkretnih situacija koji su inae od velikog drutvenog znaaja. Pri tome moramo naglasiti da vrenje diskrecionog ovlatenja nikako ne predstavlja samovolju, u ovom sluaju samovolju policijskih organa, upravo zato to se dato ovlatenje i njegov krajnji cilj moraju pravilno tumaiti u dozvoljenim granicama i shodno opem interesu drutva, kojim se inae rukovode i zakoni koji reguliraju funkciju policije. A to znai da to ovlatenje ne bi moglo biti djelovanje u privatnom ili partikularnom interesu, poto bi svako prekoraenje datih ovlatenja policije bilo njeno protuzakonito djelovanje. Izvravajui svoju osnovnu funkciju obezbjeivanja mira i sigurnosti policija takoe osigurava odvijanje politikih procesa koje namee vladavina prava, podrava nezavisno sudstvo, pomae potivanje ustava i zakona, ogranienje i podjelu vlasti, predstavniki mandat na bazi slobodnih i demokratskih izbora kao jednog od osnovnih obiljeja narodne suverenosti kao i ljudskih prava i sloboda. Policija je dakle ukljuena u proces politike socijalizacije. Upravo u susretu sa policijom graani dolaze u direktni kontakt sa dravom, prilikom kojeg stjeu i izvjesne elemente politike kulture drutva u kojem se i sami nalaze. Meutim, sve dok drava nema
Dr. Ibrahim Festi, Upravno pravo, Pravni fakultet, Sarajevo 1974. godine, str. 125 Dr. Velimir Ivanevi, Institucije upravnog prava, Knjiga I, Zagreb 1983. godine, str. 197
5 4
143
naina da postavi po jednog policajca za petama svakog pojedinca (i jo jednog za petama ovog prvog itd. ) , naelo savremene drave bie da graani potuju zakone zato to im se to potivanje ini, u njihovoj svijesti, legitimnim.6 Ve smo prije spomenuli da je jedan od uvjeta demokratske drave upravo predstavnika demokracija gdje graani biraju svoje predstavnike koji formiraju zakonodavno tijelo parlament i u njihovo ime vre vlast uz veliki stepen odgovornosti kao i efektivnosti, to je neophodno da bi se osigurala kontrola nad donosiocima odluka. Slubenici policije nisu predstavnici zajednice u istom smislu kao to su to izabrani predstavnici skuptine, ali su, nesumljivo i oni sami instrumenti ostvarivanja zajednikih ciljeva. U demokraciji, efektivnost policije ovisi o saradnji graana i stepenu saglasnosti njene funkcije sa zajednicom. A demokracija je politiki sistem gdje ili znatan dio ili veina naroda ima slobode i prava politikog odluivanja i postavljanja, nadzora i pozivanja na odgovornost nosilaca politike vlasti.7 Nesumnjivo je, da su sloboda i sigurnost kao to to navodi lan 5 Evropske konvencije o ljudskim pravima jedan od najviih ciljeva, ne samo drave ve i meunarodne zajednice. Policijski slubenik bi sa velikim potekoama obavljao svoju funkciju na nepristrasan i neovisan nain ako bi bio pod utjecajem privatnih interesa. Predstavnika vladavina je takoe prisutna u policiji u onoj mjeri koja je neophodna da bi se ostvarili potrebni uvjeti za djelovanje bez diskriminacije po bilo kojoj osnovi kao to su ljudska rasa, boja koe, pol, jezik i religija.8 Pri tome se mora adekvatno obezbjediti i neometano vrenje dunosti i pripadnika manjina u policiji. Policijski slubenik pri vrenju vlasti mora da bude svjestan injenice da su ljudska prava svakom pojedincu uroena a nisu, niti ih iko moe darovati, bilo da se radi o dravi ili nekom drugom subjektu. Odgovornost organa policije jedan je od temeljnih uvjeta funkcioniranja svakog modernog demokratskog drutva. Pri tome se javljaju pravna i politika odgovornost koje su meu sobom na vie naina povezane. Pravna odgovornost odnosi se na obavezu policije da strogo potuje naelo zakonitosti kao i da u potpunosti bude
Patrice Canivez, Odgojiti graanina, Pravni centar Fond Otvoreno drutvo Bosne i Hercegovine 1999. godine, str. 23 7 Ib idem, str. 135 8 Evropska konvencija o ljudskim pravima, Drugo izdanje, Sarajevo 1999 godine, str. 23, lan 14 Zabrana diskriminacije koji glasi: Uivanje prava i sloboda predvienih ovom Konvencijom osigurava se bez diskriminacije po bilo kojoj osnovi, kao to su pol, rasa, boja koe, jezik, vjeroispovjest, politiko ili drugo miljenje, nacionalno ili socijalno podrijetlo, veza sa nekom nacionalnom manjinom, imovno stanje, roenje ili drugi status.
6
144
odgovorna drutvenoj zajednici u ijoj je slubi i za ije dobro funkcionira. Ovo svakako podrazumijeva i linu odgovornost svakog policijskog slubenika za vlastito djelovanje ili eventualne propuste. Politika odgovornost se odnosi na strogo koritenje izvora i ovlatenja koja su im dodijeljena, omoguujui javnosti kontrolu uprave i administracije policije, kao i njenih operativnih naina djelovanja. Organi policije su duni da rade u skladu sa javnim interesom. Za jednu demokratsku dravu, pored uspostavljenih institucija za nadzor, veliku ulogu igra i opinio juris tj. internalizirana drutvena norma prema kojoj se vlast mora pokoravati ustavu i zakonu.9 Upravo informacije te vrste zajednica prosljeuje preko politikih institucija ka policiji to predstavlja mjeru efektivnosti ustavnih sredstava kako bi se osigurala kontrola graana nad onim koji donose i izvravaju odluke. Nasilna i samovoljna upotreba fizike prinude izaziva strah i nesigurnost, i podstie razvijanje mentaliteta politike podinjenosti, djeluje suprotno principima vladavine prava i dovodi do veoma ozbiljnih formi drutvenog nereda. To predstavlja opasnost upravo iz razloga to se takvo djelovanje moe okrenuti i protiv onih koji ga praktikuju. Jedan od naina sprjeavanja drutvenih nereda kao i ponovnog uspostavljanja je osiguranje potivanja vladavine prava. To se odraava i u postupcima oduzimanja imuniteta onim osobama koje su ga zloupotrijebili time to nisu potovali zakone i na njima zasnovana druga pravila ponaanja u drutvu. Zloupotreba moi javlja se kao jedna od osnovnih smetnji demokracije i pravne drave. Taj pojam ne smijemo samo vezati za policiju kada se na primjer radi o nezakonitom hapenju, pretresu ili neovlatenoj konfiskaciji imovine.10 Propusti se takoe deavaju i u sudstvu gdje moe doi do neopreznog i popustljivog djelovanja u rjeavanju navedenih sluajeva kao i da institucije politike vlasti ignoriraju ili ak ohrabre takvo ponaanje. Policija ni u jednom sluaju ne bi trebala iskoristiti takvu situaciju i zloupotrijebiti dato ovlatenje ili ak suraivati sa takvim predstavnicima vlasti. Policija je u demokraciji efikasna kada se njeno djelovanje razvija i implementira na nain prihvaen od onih na koje se primjenjuje. Tu se svakako javlja potreba za pravovremenom i objektivnom informiranou o svim pitanjima relevantnim za drutvo. To svakako predstavlja i uee graana u svim javnim raspravama koje su od znaaja za njihov prosperitet. Uee graana u javnim debatama, kako je to definisao Sherri Arnstein, moe ii od uea koje je produkt
9 Smiljko Sokol i Branko Smerdel, Ustavno pravo, Informator Zagreb 1995. godine, str. 100 10 Vidi o tome u Ralph Crawshaw, Barry Devlin, Tom Williamson, Human Rights and Policing, Kluwer Law International 1998. godine, str. 42
145
manipulacije do demokratskog ideala graanske kontrole koji je u mnogim situacijama vie tenja nego ostvariva injenica. U stvari trenutna praksa u ovom domenu nalazi se negdje izmeu informiranja, konsultacije i aktivnog uea.11 Policija se u demokratskom drutvu pojavljuje u dvostrukom kontekstu: S jedne strane ona je u funkciji obezbjeivanja javnog reda i poredka, kako bi se omoguilo uivanje ljudskih prava kao temeljnog uvjeta demokracije, dok s druge strane policija se takoe javlja i u vezi ogranienja odreenog broja ljudskih prava. Evropska konvencija navodi tri vrste ogranienja ljudskih prava i to derogacije, izuzetke i restrikcije. Derogacija je u funkciji odbrane drave u vanrednom stanju sa izuzetkom apsolutno zatienih prava koja se ni pod kojim uvjetima ne mogu derogirati, a, izuzetci su ogranienja trajnog karaktera podlona kontroli Evropskog suda. Trei oblik tkz. restrikcije najvie dotiu upravo navedena prava i slobode (lanovi 8-11 Evropske konvencije) koji su od temeljnog znaaja za ispoljavanje demokratskog djelovanja. Pri toj vrsti ogranienja prvenstveno se uvaava suverenost dravne vlasti tj. njeno podruje slobodne procjene u skladu sa pravnim standardom neophodno u demokratskom drutvu ali se kao mehanizam kontrole javlja i Evropski sud za ljudska prava koji djeluje onda kada drava prekorai data ovlatenja. A kako bi se navedeni standard pravilno tumaio trebalo bi uzeti u obzir i nacionalnu i javnu bezbjednost, javno zdravlje, moral, prava i slobode drugih, teritorijalni integritet, autoritet i nepristranost sudstva, sprjeavanje nereda kao i kriminala.12 Primjetna je dakle enormna uloga i povezanost policije i u ovom segmentu neophodnom kako bi se osiguralo pravno i demokratsko funkcioniranje drave. Nasilna i samovoljna upotreba fizike prinude izaziva strah i nesigurnost, i djeluje destimulirajue na angairanje graana. Suprotno tome, ona policija koja u najmanjoj mjeri upotrebljava fiziku prinudu, manje je nasilna i djeluje strogo po naelu zakonitosti, podstie kulturu sudjelovanja u svim politikim i drutvenim procesima. Policija je i u funkciji sluenja drutvu to se odnosi na povjerenje u policiju tj. mogunost da se graani, u svakom trenutku, sa eventualnim problemom, mogu obratiti policiji to se i ogleda u izreci da policija mora biti ogledalo drutva.13 Organi za primjenu zakona u koje spada i policija trebali bi biti
11 Francois Matarasso i Charles Landry, in ravnotee: Dvadesettjedna strateka dilema u politici razvoja kulture, Savjet Evrope, Strasbourg i Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta/porta Federacije BiH, Sarajevo 1999. godine, str. 17 12 Vidi o tome azim Sadikovi, Evropsko pravo ljudskih prava, Magistrat Sarajevo 2001. godine, str. 60 13 Nils-Erik Ahmansson, (former Direktor-General, Swedish National Police Board) , izlaganje Policija i ljudska prava odrano 15. 05. 2001. godine, Raoul Wallenberg Institut u Lundu
146
predstavnici drutva koji e odgovorno i efikasno u potpunosti biti na usluzi zajednici. Temeljni standardi takvog funkcioniranja kao i njihov odnos unutar politikog sistema u kojem djeluju ustanovljeni su rezolucijom Generalne skuptine Ujedinjenih Nacija broj 34/169 od 17. decembra 1979. godine kao i meunarodnim standardima ljudskih prava to predstavlja osnov demokratizacije policije i drutva. Upravo navedeni principi i standardi ukazuju i dravi i policiji kako e djelovati u skladu sa demokratskim pravilima i principima. Policija i ljudska prava u jednoj modernoj i demokratskoj dravi veoma su ovisni jedni o drugima. Od velike je vanosti da se kultura ljudskih prava razvija unutar dravnih organa i da se ona promatraju kao prava svojstvena svakom ljudskom biu a nikako kao prepreka koja se na neki nain treba zaobii ili ignorirati u vrenju vlasti. Pravna drava titi ljudska prava, to vie ona su i nastala u modernoj i demokratskoj dravi, pa je to razlog vie zato prvenstveno policijski slubenici ne smiju tu injenicu ignorirati. U svakom sluaju bi bilo neprikladno djelovanje dravnih organa suprotno naelima vladavine prava. Vladavina prava je temeljni faktor neophodan za kontrolu donosioca odluka kao i za sprjeavanje zloupotrebe vlasti. Uvjet postojanja moderne i dmeokratske drave upravo je zatita ljudskih prava, to potvruju i brojni meunarodni standardi, a postojanje prava bez zatite bilo bi mrtvo slovo na papiru. Vladavina prava bila bi apsolutno neefikasna bez, kako smo to ve naglasili, neovisnog sudstva koje osigurava lan 10 Univerzalne deklaracije kao i lan 6 Evropske konvencije. Meusobna ovisnost demokracije i vladavine prava odraava se u spletu povratnih okolnosti. Autokratska i neodgovorna vladavina ne moe egzistirati u jednoj pravnoj dravi isto kao to i vladavina prava za uvjet opstanka zahtijeva demokratske principe. Zahtjev da policija potuje ljudska prava neophodan je svakako pri sprovoenju zakona koje ona vri kao dio izvrne vlasti ali i iz razloga to je drutveni poredak upravo ovisan o brojnim uvjetima koje postavlja vladavina prava. Svaki pokuaj da se onemogui uivanje politikih prava ili djelovanje suprotno vladavini prava takoe moe predstavljati osnovni razlog otrih tenzija ili nereda u drutvenoj zajednici na due staze. Ukoliko policija nastoji da njeno funkcioniranje bude u skladu sa demokratskim principima treba biti u potpunosti svjesna vanosti odnosa koji ona ima sa politikim organizacijama u drutvu unutar kojeg djeluje. Pri tome se vanost njene funkcije iskazuje upravo u omoguavanju demokratske politike debate i politiih aktivnosti u skladu sa zahtjevima predstavnitva i odgovornosti vlasti. Policija osigurava uvjete kako bi drutvene i politike promjene protekle u skladu sa ustavom i zakonom, bez rizika po opstanak javnog poredka.
147
Ukoliko zajednica ili dio zajednice izrazi zahtjeve za ostvarenjem odreenih ciljeva, svakako da policija djeluje u smislu olakavanja prenoenja tih zahtjeva politikom reimu a nikako suprotno. Isto tako, kada protivnici reima ele da postignu svoje ciljeve nasilnim putem ili na ilegalan nain, uloga policije je ovog puta u sprjeavanju takvih djelatnosti. Pri tome jasno vidimo da i kada su sredstva ili ciljevi vlasti u nesaglasnosti sa vladavinom prava, policija ne smije biti u slubi takvog reima. U tom smislu moemo rei da je policija savjest ustavnosti.14 Moda su ova naa stanovita samo izvjesni ciljevi, ali sigurno se ne radi o nedostinim ciljevima jer su oni apsolutno ostvarivi u visoko sofisticiranoj i razvijenoj demokraciji gdje bi funkcija policije bila takoe u skladu sa najviim standardima modernog i demokratskog drutva. Policija igra veliku ulogu u primjenu zakona, pa je samim tim i uloga policije velika kada se govori o borbi protiv terorizma. Terorizam u svakom pogledu predstavlja prijetnju demokraciji i djeluje u cilju unitenja demokracije. Tako je nedavno na Konferenciji predsjednika parlamenata Evrope odrane u Zagrebu osuen teroristiki napad od 11. septembra 2001. godine u New Yorku, ali je istovremeno jasno naglaeno da dananja antiteroristika kampanja koja se vodi u svijetu ne smije biti usmjerena na ugroavanje ljudskih prava i osnovnih sloboda u pojedinim dravama kakvih inae sve pojava ima. Tako je u Povelji naglaeno da: Povelja poziva na potivanje prava svakog ljudskog bia na ivot i posebno na neprimjenjivanje smrtne kazne, zabranu muenja i neljudskog postupanja ili kanjavanja, na potivanje neovisnosti sudstva, na jamenje prava na poteno suenje, na odravanje slobodnih izbora, primjenu javne sile na jednak i proporcionalan nain, a posebno na zatitu prava na slobodu miljenja i izraavnaja, kao i mirnog okupljanja i udruivanja.15 Nakon svega izloenog moramo se upitati da li je izvodljivo postii i odrati politiki neutralnu ulogu policije u modernom i demokratskom politikom sistemu? Svakako da je pitanje koje se ovdje postavlja vrlo kompleksno pri emu se javlja stanovite da je skoro nemogue dati odgovor u potpunosti. Danas je opepoznata injenica da sve drave svijeta nastoje biti pravne i demokratske kako bi svoj politiki reim prikazale kao vladavinu prava i zakona. Pri tome vidimo da to su odnosi uzajamnosti izraeniji, to je politika manje vlast, a vie autoritet, to je manje sila, to e biti izaenije njezino drugo svojstvo integracija, to
Ralf Crawshaw, Barry Devlin, Tom Williamson, Human Rights and Policing, Kluwer Law International 1998. godine, str. 44 15 Dnevni list Osloboenje, od 12. maja 2002. godine, str. 15
14
148
e vie biti odluivanje kompromisom, a ne dominacijom, to e biti demokratskija.16 Svaka drava tj. politiki sistem koji u njoj djeluje uspjet e da rijei ovo pitanje u onom stepenu u kojem je dosegnuto demokratsko funkcioniranje policije, tj. postavit e okvire za stvarne indikatore prirode i kvaliteta dosegnutog stepena demokracije. A ona se stvarno izraava u uzajamnoj ovisnosti ljudskih prava i demokracije tj. ljudska prava mogu biti ostvarena samo u onoj dravi u kojoj je uspostavljena vladavina prava. Ako bi se htjeli osvrnuti na funkciju policije u BiH u svjetlu izloenih principa, onda bi naalost morali konstatovati, da drava BiH jo uvijek nema sve potrebne institucijske uvjete da ostvari tu funkciju. Dovoljno je istai da BiH, kao to je poznato, ima ne dravnu, nego samo tri entitetske policije i to policiju FBiH, Republike Srpske i Distrikta Brko. Suvino je isticati da bi drava BiH daleko uspjenije vodila borbu protiv terorizma, ali i svih drugih oblika kriminala, ako bi imala dravnu policiju, ministarstvo unutranjih poslova i slino. Ako smo utvrdili da je policija neophodni uvjet i predpostavka funkcioniranja moderne demokratske drave posebno zatite ljudskih prava svih graana - onda se s pravom moramo zaloiti da i drava Bosna i Hercegovina kao lanica Savjeta Evrope najzad stvori modernu policiju koja e biti garant sigurnosti demokratskog drutva i svakog graanina u njemu. Na kraju, iz svega jasno proizlazi da policija, kao dio demokratske i pravne drave, mora da titi ljudska prava, u kontekstu ukupne obaveze drave da zatiti ljudska prava svojih graana i drugih lica koja su pod njenom jurisdikcijom. To uz sve drugo predpostavlja da drava BiH ne smije, ni u najteim okolnostima, da pree liniju koja bitnu funkciju zatite ljudskih prava dijeli od mogue zloupotrebe te funkcije. Ovo je posebno vano danas kada borba protiv terorizma posebno naglaava ulogu policije u odbrani drave BiH i zatiti ljudskih prava to je poslije prijema u Vijee Evrope i njena naglaena meunarodna obaveza.
16
S. Sokol, B. Smerdel, Ustavno pravo, Informator Zagreb 1998. godine, str. 4
149
Abstract
Function of police as one of the basic state agencies is today certainly everywhere important and delicate. It is about agency which it's reason of existence find in the protection of human rights, which is ensured by the modern, democratic and legal state (rule of law) with all it's attributes. However, it's very well known that states which are already decades democratic and legal are confronting with phenomenons that police agency pass the limit which separates protection of freedom from violation of freedom. The difficulties and temptations which that problem takes along are certainly more expressive in such countries that are at the beginning of the construction of political conscience, democratic rules and mechanism established by foundamental principle of the constitutionality and legality of freedoms and rights of the human and citizen with effective measures for their implementation and protection. Exactly from that reason the significance of the establishment of democratic and legal state which aims to protect effective equality for all people and their elementary rights and freedoms is enormous, during which is determinig the real place of police in democratic society.
L i t e r a t u r a: 1. Bai Arsen i dr. - Leksikon temeljnih pojmova politike: Abeceda demokracije, Fond Otvoreno drutvo BiH, Sarajevo 1994. 2. Canivez Patrice - Odgojiti graanina, Pravni centar Fond Otvoreno drutvo BiH, 1999. 3. Crawshaw Ralph, Devlin Barry, Williamson Tom - Human Rights and Policing, Kluwer Law International 1998 4. Festi Ibrahim - Upravno pravo, Pravni fakultet Sarajevo 1974. 5. Ivanevi Velimir - Institucije upravnog prava, Knjiga I, Zagreb 1983. 6. Matarasso Francois, Landry Charles - in ravnotee: Dvadesettjedna strateka dilema u politici razvoja kulture, Savjet Evrope, Strasbourg i Ministarstvo obrazovanja, kulture i sporta/porta Federacije BiH, Sarajevo 1999. 7. Sadikovi azim - Evropsko pravo ljudskih prava, Magistrat Sarajevo 2001. godine 8. Sokol Smiljko, Smerdel Branko - Ustavno pravo, Informator Zagreb 1995. 9. Viskovi Nikola - Drava i pravo, Birotehnika CDO, Zagreb 1995. 10. Ljudska prava, Odabrani Evropski dokumenti - Ministarstvo vanjskih poslova BiH, Nezavisni biro za humanitarna pitanja, Drugo izdanje, Sarajevo 1999.
150
ABANI, Alisabri1
Drutvo rizika od terora nesigurnosti ka antropologiji straha
Saetak
U radu se nastoje, u okviru teorijsko-pojmovnog aparatusa nesigurnosti, objasniti osnovne BiH drutvene scene, u kojima se nazire ontoloka nesigurnost objektivizirana kroz masovni poraz i bespomonost veine populacije. Rezultanta tog oiglednog stanja jeste strah, koji je socijalno konstruiran i treba ga razlikovati od straha kao ljudske emocije. Manipulativnim sredstvima, socijalno konstruiran strah je masu komodizirao na tu emociju , a potom je pretvorio u strahopotovanje. Strah, transformiran u strahopotovanje, je sociokulturalno posredovan i u naem sociumu prevenstveno je rezultat dugog trajanja nesigurnosti. U tom kontekstu strah prestaje biti razumijevan u psihologijskim odrednicama i postaje drutvena i kulturalna injenica. Distinkcija izmeu strahopotovanja i straha, kreiranog dugim trajanjem nesigurnosti, sastoji se u injenici da je strahopotovanje institucionalizirano kao legitimno sredstvo vlasti i prinude. Na taj nain, mogue je okriviti za situaciju straha, ili izvore neobjanjivog straha, bilo koga osim onog ko ga producira.
Uvod
Jo uvijek u BiH societetu postoji naivna misao da oni koji su tokom rata ostali na ovim prostorima imaju neto vea prava na socijalnu pravdu i nagradu u odnosu na one koji nisu bili ovdje. Drutvo koje im je to obeavalo bilo je vojno drutvo, a ono da bi se opravdalo moralo je svoju egzistentnost okititi simbolinim vrijednostima , ak posegnuti i za relativno nepromjenjivim i stabilnim vrijednostima, poput religioznosti , kako bi se preko njih odrala bilo kakva
1
Prof. Dr.; vanredni profesor na Fakultetu kriminalistikih nauka u Sarajevu
151
budua rezidua drutva. Rat je proao i standardi societeta su se promijenili. Ono to je stvarno ostalo akterima ostanka jeste drutvo rizika u bosanskohercegovakoj paradigmi. Najoiglednije posljedice postvojne BiH vidljive su u injenici da je veina ljudi poraena u materijalnom i moralnom smislu rijei, uz snanu nesigurnost ivota i imovine , dok je s druge strane omoguena iroka sloboda politikog imaginiranja2 te socijalizacija straha kao dominantne osobine drutvenog ivota Da li je politiko imaginiranje kompenzacija za ivot u drutvu rizika bosanskohercegovkog tipa. Imaginiranje je upravo to to jeste-svijest imaginarno doputenih sloboda jer ne saoptava kakvi su stvarni okviri ivotne svakodnevnice i ta je to zbog ega je strah teutonska supstanca najvanijih odnosa u drutvu. U ovom trenutku Hobbesovo prirodno stanje je jasno: slabi i nemoni su ve prealjenje rtve i relativno trajno udaljeni od artikuliranja svojih interesa. U sadanjem drutvenom okruju strategija naina rjeavanja problema obespravljenih uglavnom je proeta nerjeavanjem i taktikom neutraliziranja. Pootrava se unutarnja snaga konflikta i, to esto biva, odreena potreba marginaliziranih se zapostavi i ponudi im se uee u nekom optijem interesu. Kako je konflikt izraeniji, a konflikt je svijest da je rije o riziku, tako su opti interesi , koje marginalizirani razmatraju, prisutniji . Na taj nain se stvaraju umnoeni problemi, u smislu da jedan nerijeeni problem stvara drugi, a akteri jo vie zarobljeni u institucionalno rjeavanje/nerjeavanje problema. Dakle , to je prisutnija optost problema, to je konkretnost rjeavanja udaljeniji i vea je vjerovatnoa da e pojedinac biti prinuen na vlastitu akciju, neorganizovan i personalizovan u okvirima problemske drame. Tako multplicirana problemska drama pojedinca , umjesto da se poopti , ostaje na ravni personalnog. To je u sutini pouzdan znak rizinog okruja , jer je pojedinac zapravo manja energetska jedinica od organizovanog kolektiva , i generalno gledajui, predstavlja dovreni proces poraza i institucionalnog zaborava rtve rizika. Mogua povezanost u strogo reduciranim fenomenolokim obrisima bi bila naznaena ovim nizom : drutvo rizikakrizanesigurnoststrah strahopotovanje
1. Drutvo rizika
Teorije o drutvu rizika javljaju se u okviru teorija moderniteta i postmoderniteta kao stanja koja se ne mogu kontrolirati ili stanja koja izazivaju nenamjerne posljedice. Suvremena socioloka refleksi-
152
Vesna Pusi, Novi drutveni ugovor, Erasmus, rujan 1993, b. 3. str. 5-13.
ja istie da je znanje o riziku udrueno sa pojavom neizvjesnosti i odsustvom mogunosti kontrole nad buduim stanjima. Osjeaj da se ima jako malo kontrole nad buduim stanjima unosi jo veu konfuziju u kompleksnost zahtjeva za prevazilaenje te osobine drutva, ali i organizira pritisak na stvaranje stabilnijih formi societeta. Ambijent drutvenih promjena i kriza(tranzicija) pogoduje strukturiranju i dominiranju drutva rizika. Difuzija znanja o riziku su razliito distribuirana i centrirana su oko glavnih institucija organizovanih oko rizika i po toj racionali upisuju sebe u praksu svakodnevnice. To nam pokazuje da je diskurs rizika konfiguriran u institucinalnu infrastrukturu i u svakodnevnici se uglavnom vee za nju. Format rizika ovisi u velikoj mjeri od karaktera samog drutva, a sukladno tome i format kontrole rizika. Obzirom da je na sceni znatna redukcija ansi za adekvatnu artikulaciju potronje i zaposlenja za veinu radno sposobne populacije, mogue je tvrditi da se aspekt drutva rizika u BiH ispoljava i kroz tu dimenziju. Odsustvo mogunosti kapitaliziranja ivotne anse za veinu zapravo znai i odsustvo odreenih aspekata ljudske slobode. Socijalni ivot u drutvu rizika bitno je proet institucionalnom infrastrukturom rizika (institucije koje se bave rizinim skupinama), a populacije kojima se bave su sve masovnije. Te populacije postaju standardizirano vee i vjerovatno problematinije, te se postepeno gube razlike izmeu klasinih i novonastalih socijalno problemskih rizinih grupa. Generalno, navedena situacija znai i udar na individualanost; jer se individualna situacija reflektira kroz institucionalnu situaciju. Na taj nain se stvara ovovremeni life story koji je u identitetu sa institucijama rizika. Na pr. centar za socijalni rad za svoje korisnike predstavlja institucionalnu vezu sa drutvom, i ukoliko je ova veza disfunkcionalna, to se direktno odraava i na korisnike socijalne pomoi u smislu pratee i oekivane patologije. Oigledno da je individua ovisna o socijalnoj politici, ekonomskim nestabilnostima i tritu, tako da se pojedincu njegova individualnost pojavljuje kao floskula o njemu samom. Na taj nain individua je i institucionalizirarana i zbog toga mogunost struktuiranja individualnosti je strogo politizirana. Observacija3 drutva rizika indicira da odgovornost pojedinca za reduciranu individualnost je pothranjena u stvari institucionalnim nivoom. Lina sudbina ili situacija predata je u ruke institucija koje fundiraju znanje o riziku i njima upravljaju. Individua je u tom smislu nemona da utie na institucionalno voenje rizika i prema tome subjekti su prirodno predodreeni da gravitiraju sistemu. Kljuni aspekt drutva rizika u BiH paradigmi jeste nizvjesnost
3
Steven Miles, Social Theory in the Real World, London: Sage, 2001. p. 123-128
153
opstanka izraen kroz odsustvo ekonomskog ili institucionalnog oslonca, te reprodukcija nepredvidljivosti. Tome doprinose oigledne nejednakosti izrasle na temelju samog rizika kao potencijal za budue rizike ( na pr. etno elite preuzimaju ulogu ureenja novih drutvenih kompleksnosti bitno razliitih od uslova u kojima su se afirmirale kao takve) . Teorija rizika ima vane implikacije za nae razumijevanje teorije rizika u smislu nepouzdanosti instrumenata, okvira i sredstava za voenje ureenog socijalnog ivota. Naprosto, socijalne promjene u BiH fatalno znae samo socijalne promjene. Tautologija socijalne promjene, a ne njen identitet, nam kae da je socijalna promjena sama sebi svrha i diskvalificira pojedinca i njegov identitet, znaajno ga oblikujui u smjeru egzistencijalne anksioznosti i ontoloke nesigurnosti. Masovna produkcija takvih stanja rezultira optom nesposobnou da se izvri poeljna socijalna promjena i reducira rizik u predvidljive kategorije. Za Anthony Giddensa4 pojam ontoloke sigurnosti se odnosi na pouzdanost u pogledu kontinuiteta samoidentiteta ljudi i na konzistentnosti drutvenog i materijalnog okruja. Pouzdanost u odnosu na personalno-materijalno okruje predstavlja kljuni pojam povjerenja i ima kategorijalni znaaj za ontoloku sigurnost koja se psiholoki izraava. Giddens dokazuje da je ontoloka sigurnost u eksplicitnom smislu emocionalan , a ne kognitivan fenomen jer u kognitivnim smislu ne postoji nijedan aspekt egzistencije u koji moemo potpuno biti sigurni. Modernitet, u duhu svoje napetosti, zapravo sve pozicionalnosti sigurnosti dovodi u pitanje i osnovnu refleksivnost izraava u kategorijama nesigurnosti. Nesigurnost se ispoljava u injenici da osoba nije sigurna , u egzistencijskom smislu rijei, da li ima nekoliko pripadajuih identiteta, da li postoje drugi i da li ono to zapaa zaista postoji. U jednom dovrenom smislu rijei ontoloki(egzistencijalno) nesigurna osoba nije u stanju postojati u istom drutvenom svijetu u kojem se nalaze i drugi ljudi. Sam Giddens je pojam ontoloke sigurnosti razvio na temelju E. Eriksonovih i D. W. Winnicotovih radova. E. Erikson je otkrio dase bazino povjerenjetokom ranog djetinstva nalazi u sreditu trajnog ego-identiteta koji razvija snanu sigurnost kod djeteta da e se vanjska osoba, roditelj, ne samo stalno brinuti o njemu, ve i da samo ono moe imati povjerenja u samog sebe. Istovremenost razvoja povjerenja u sebe i druge predstavlja bazu za kasniji stabilan identitet. esta interaktivna situcija roditelj-dijete, u smislu stalnog izraavanja brige i ljubavi, rezultira uzajamnou iskustva. Dijete je naueno na konzistentnost emocija roditelja, a u isto vrijeme ono ui da se i
154
4 Anthony Giddens , Trust and Ontological Security, inThe Consequences of Modernity, Polity Press, Cambridge, 1995. p. 92-100.
ono samo konzistentno ponaa u smislu da zna ta roditelj oekuju od njega. Lom na ovoj relaciji znai percepciju svijeta za dijete kao aktivno neprijateljske i nepouzdane okoline. Jedna od temeljnih uloga roditelja jeste da mu prue duboko, kako Erikson kae skoro tjelesno, uvjerenje da postoji znaenje u tome to rade i to postoji. Neurotinim se ne postaje zbog frustracija, nego zbog injenice da ne postoji drutveno, suodnosno, na bazi oekivanih konzistentnosti, znaenje. Doba djetinstva , kao vremenskog isjeka koji univerzalno istrajava u svim sekvencama vremena, zbog prolaznosti esto figurira kao doba izgubljene konzistentnosti i ono to predstavlja autonomni rezultat, u borbi protiv osjeanja lienosti , podjeljenosti i naputenosti, jeste bazino povjerenje koje se odrava tokom cijelog ivota. D. W. Winnicotova ideja osjeane koherentnosti i sigurnosti u realnost svijeta proizilazi iz odnosa izmeu djeteta i onog ko se za njega brine i zavisi od tkz. potencijalnog prostora izmeu to dvoje. Potencijalni prostor je vrsta odvojenosti koja se stvara izmeu djeteta i onog ko se o njemu brine i izraava sigurnost da e mu ta osoba ponovno doi u smislu poeljnih i oekivanih odnosa. Dijete naprosto podnosi injenjicu da je roditelj odsutan i ima povjerenja da e se vratiti i na taj nain ujedinjuje vremensko-prostorne zadatostiodsustvo majke ne znai gubitak njene ljubavi. Na taj nain razvija se osjeaj da se u druge moe pouzdati i to predstavlja ontoloku podrku kontinutete samoidentiteta i omoguava sposobnost da se izrazi povjerenje u struktuiranost kompleksnih , buduih, drutvenih iskustava pojedinca. Meutim, uvjebanost postojanja u svijetu, funkcioniranje u visokokomleksnim situacijama potrauje tip osobe koja je u stanju podnijeti raznorodne rizike i uglavnom se vee za urbanu osobu(urbano je isto to i drutveno tj. drutvo moe biti reflektirano u prostoru unato injenici to prostor ne moe do kraja izraziti dublje i kompleksnije odnose u drutvu) . Za urbanu osobu vezana je kultura kompromisa i jedan je od glavnih aktera u artikuliranju povjerenja jer nudi viesmisleno rjeenje sukoba. Ovaj uvid je izmeu ostalog bitan i zbog udara na urbaanu kulturu u gradovima ta njeno simboliko i realno razaranje. Kompromis je polovina pobjeda i polovini poraz, ujedno princip ali i izdaja, za ije postizanje je potrebna hrabrost, kreativnost i osjeaj za pravdu. Druga osobbina kompromisa je njegova rizinost jer je mogunost poraza otvorena te predstavlja djelominu legalizaciju prijetee volje. Trea osobina kompromisa jeste zahtjev za samokontrolom, sposobnost za odlaganje trenutne gratifikacije instikata. etvrta osobina je sposobnost rtvovanja kratkoronih interesa dugoronim. Peta osobina jeste vjerovanje u kompromis kao apstraktnu vrijednost. esta osobina kompromisa je obavezujue
155
potivanje izreenog i saoptenog za aktere u kompromisu. Bitna odlika duha urbanosti jeste stvaranje plodnog tla za obrazovanje psiholokog tipa osobe koja moe podnijeti kompromis i koja moe u dobroj vjeri provoditi i podnositi jednu kompromisnu i kompleksnu situaciju. Duh urbanosti , a shodno tome kompleksnosti i povezannosti sa potencijalnim rizikom, odlikuje se viedimenzionalnou ali ipak su nagovijetene neke sistemske osobine: 1. urbana sredina je otvorena 2. opti rizik ivota u gradu je visok, ali grad nudi zatitu od tih rizika 3. pojedinac u gradu je visoko ovisan od kompleksnosti grada, ali grad je razvio sve faktore koji su za urbnnita predvidljive kompleksnosti 4. grad je prostor niijih prostora, odnosno javno dobro koje pripada samo gradu. Kulturalno-socijalno-psiholoke osobine urbniteta su: 1. interakcija je impersonalna, karakterie je uljuena komunikacija sa socijalnom distancom 2. urbani ivot je potencijalno konfliktan, ali veina konflikata je zamrznuta 3. birokratizacija grada , postupnost i racionalnost ivota trai od pojedinca uee u jednom dugoronijem i apstrakttnijem procesu, ovaj proces trai tanost i instrumentalni odnos prema nekom viem cilju. 4. tradicionalni pritisak socijalne okoline na pojedinca je slab i on slobodno bira svoju okolinu. Shematski odnos komoromisa i osobina modernitea situiranog u urbane forme, kao implicitnih uzroka i posljedica, je sljedei:
Kulturalno-socijalno-psiImplicitne Socijalno psiholoki tip komholoke osobine modernitekorelacije promisa ta(urbanog) Urbani ivot je konfliktan ivot u gradu je rizian Grad je kompleksan Grad je impersonalan Grad je birokratizovan kroz racionalizaciju Mogunost irenja socijalne okoline Konflikt je trajno obiljeje ivota Toleriranje visokog praga rizika Vee vjerovanje u apstraktne vrijednosti Potivanje jezika i konvencije Sposobnost razumijevanja sebe kao drugoga Spossobnost miljenja i planiranja ja dugi rok
156
Iz niza prezentiranih osobina osobe moderniteta(urbanita) da se zakljuiti o odnosima koji potrauju znatan iskustveni zbir odgaanja neposrednih rjeenja zbog jake matrice nepredvidljivosti, a zbog toga i rizinosti, grada. To ne znai da se drutvo mjeri psihologijskim odrednicama, nego se samo naznauje tip socijalne opreme uz pomo koje se moe preivjeti u uslovima narasle kompleksnosti, osobito nakon rata. Moemo da kaemo da je opte siromatvo u kontekstu BiH reduciralo navedene osobine i potrebnu socijalnu opremu, pa ak i institucije koje su zbog univerzuma siromatva znatno disfunkcionalne. Kontraargumentacija psihoanalitike orijentacije Lacanovog tipa, meutim, uspjeno dokazuje, u okviru poststrukturalistike i postmodernistike refleksije, da je ovjek dananjice, zapravo , rezultantno slab samoidentitet je prinuen na fragmentaciju sebstva i svjedokom je krhkosti apsoluta u bilo kakvoj egzistentnosti. Postmodernitet razara ontoloku sigurnost i psiholoka interpretacija identiteta se zasniva na prijetnji o nultoj taci postojanja. Anthony Giddens, u jednom drugom radu, primjeuje da je u pitanju ja dilema koja se realizira u kontekstu konzumerizma i kroz taj nain individuacija ili ponovno zadobijanje identiteta ima patoloke aspekte. Sav samorazvoj zavisi od umijea odgovarajuih odgovora drugima;individua koja mora bitidrugaija od svih ostalih nema ansu da razvije koherentan samo-identitiet. . Individua je sprijeena sa otkrije samoidentitet jer se podeava prema oekivanju drugih u njegovom okruju. Ja dilema se odvija u meuodnosu: Unifikacija versus fragmentacija: zamisao o sebi inkorporira brojne kontekstualne dogaaje i oblike posredovanog iskustva. Bespomonost versus svrsishodnost: opcije ivotnog stila ini pristupanim, putem ponude moderniteta, mnoge mogunosti , ali takoe generira bespomonost. Autoritet versus nesigurnost: u okolnostima u kojima nema konanog autoriteta, refleksivni projekt sebe mora biti izveden izmeu ispunjenja i nesigurnosti. Personalizirano versus komodifiranom iskustvu:narativi o sebi moraju biti konstruirani u okolnostima u kojima je personalno svojstvo je pod uticajem standardiziranih uticaja potronje5 No, ono to smo mi zapazili u okviru bosanskhercegovake paradigme, jest da institucionalno stanje nije u stanju egzistencijalno podnijeti svoj vlastiti rezultat , graanina , koji je potroaki ve formiran i sa jasnim identitetom, ima oekivanja (u smislu definiranih potreba) od okoline kojoj pripada. Veina graana je pripremlAnthony Giddens , Tribulations of the Selfin Modernity and Self-Identity:Self and Society in the Late Modern Age, Polity Press, Cambridge, 1991. , p. 200-201.
5
157
jena i kulturalno spremna da ivi i pokloni povjerenje u institucionalnu okolinu, ali okolina nema onu normu reciprociteta koja bi garantovala makar i reduciranu odgovornost, predvidljivost i pouzdanost. Deava se lom , u smislu sigurnosti, na fonu okolinske prilikeaktuelno stanje graana . Ono to je osnovni rezultat i generalni faktor stanja jeste nesigurnost. Izvedenica iz stanja nesigurnosti jeste strah koji generira osnovne drutvene situacije. Zbog toga se strah ini poeljnim socijalnim plijenom jer vladanje njime legalizira sam akt vladanja. Ta situacija u drutvu nije uvijek vidljiva i snaga koja se formalno tome suprostavlja jeste socijalna pravda na taj nain da kombinuje principe potrebe , zasluge i pravednost i svaki dolazi u sukob sa ostalim, koristei svoje institucionalne konvencije da ostvari kompromise. Tako, ljudske potrebe odreene socijalnim standardom, zatiene principom da moraju biti zadovoljene do odreenog nivoa, ispod kojeg se ne smije dopustiti ni jednom lanu zajednice da padne jer moe nametnuti i zahtjevati redistribuciju kollektivnog dobra, sudara se sa principom zasluge. Princip zasluga, koji se slae sa zakonima nagrade onim koji su je zasluili, moe biti ugroen u svrhu zadovoljenja potreba drugih. U duhu Humeove teorije morala drutvene konvencije variraju izmeu sukoba principa jer su inspirirani sukobom kao rizikom. Rije je o moralnoj teoriji baziranoj na riziku koja polazi od prava pojedinca da ukljui mjeru vremena u okviru kojeg pretpostavlja da e realizirati svoje line ivitne moralne projekte. Shvatajui kakva vrsta ovjeka on ima namjeru da bude i kakav racionalni sklad pokuava da ostvari u svom ivotu, kakve rizike mora podnijeti da bi to ostvario , pojedinac kalkulira linim budetom rizika.6 U njegovom saobraanju sa drugima, on se oslanja na opte kolektivne rizike u koje se svako uronjen kada njegov lini moralitet izlae druge opasnostima . Svako drutvo ima svoje principe od kojih pojedinac pokuava da izvue vie prava , ako ostale izloi riziku snanije nego to je spreman da prihvati troenje vlastitog budeta rizika . Pitanje o tome koliko je rizik prihvatljiv implicira odgovor kakvu vrstu drutva imamo. Na tom tragu mogue je utvrditi relacije izmeu vrste rizika u kojem se pojedinac nalazi, kakva mu se vrsta rizika nudi i kategorije osoba koje preuzimaju rizik u okviru moraliteta samog drutva.
2. Nesigurnost
Nesigurnost je ona vrsta nepouzdanosti koja nije neposredno odgovorna za iru perspektivu rizika i zato je nije potrebno razma-
158
6 Mary Douglas, Moral Issues in Risk Acceptability in Risk: Acceptability According to the Social Sciences, Routledge & Kegan Paul, 1986. , p. 14-15.
trati u kategorijama vjerovatnoe. Nesigurnost je stvarno stanje sa konkretnim odrednicama i sa posljedicama iskustva brutalne svakodnevnice. Ta vrsta iskustva se ne moe izbjei ni decentrirati u sferu vjerovatnoe. Nesigurnost je skup aktuelno nepovoljnih injenica i okolnosti koje onemoguavaju subjektu organiziranje relativno bezbolne svakodnevnice. Nesigurnost moemo razumjeti i kao krizu koja kao fenomen apsorbira u sebi velik skup autonomnih subfenomena, ali je posljedni uzrok svih stvarnih kriza ostaje uvijek siromatvo masa i ogranienje njihove potronje" .7 Kriza naprosto znai odsustvo ravnotee u svakodnevnici i producira jake impulse za iznalaenje izvjesnih funkcionalnih rjeenja. Redoviti izvor krize je ekonomski, politiki i sociokulturni sistem, a prepoznaje se kao kriza sistema kroz ekonomsku krizu, krizu racionalnosti, te kroz krizu identiteta. Kompleksnost krize , odnosno sistematinost nastanka i njena duina, pouzdano identificiraju nesposobnost legitimacijskih struktura za rjeenje krize. Kljuna varijabla za razumijevanje nesigurnosti je duina trajanja krize. Kriza ima razumnu duinu trajanja i uglavnom je racionalno-vremenski ograniena, ali ukoliko se te granice slome onda govorimo o stanju nesigurnosti kao konstantama svakodnevnice. Jedna od najeih protektivnih strategija je zapravo adaptiranje na nesigurnost. Nesigurnost je mogue diferencirati i sa stanovita klasno statusne pozicionalnosti, u smislu da je via klasa manje izloena nesigurnosti , a nie klase intenzivno ive u okruju nesigurnosti poput nezaposlenosti, slabe zdravstvene zatite, loe ishrane, deprivacija i tsl. Kontinuum sigurnost/nesigurnost moe biti shvaena sutinski na tri naina:8 Prvo, ako je sigurnost osjeanje stanje osjeanja zatienosti, nesigurnost je osjeane ili stanje ovisnosti i straha, udrueno sa izolacijom; nesigurnost takoe podrazumijeva i vanjske prijetnje poput rata, katastrofa, elementarnih nesrea itd. Drugo, sigurnost je samouvjerenost i pouzdanost postizanja odreenog cilja, nesigurnost je osjeanje beznadenosti, smetenosti i nevjerovanje u ostvarenje cilja. Takoe se odnosi na osjeanje bespomonosti i nesposobnosti da se zatiti odreeni interes, osjeanje povredivosti i nemogunost kontrole nad dogaajima. Tree, sigurnost je stanje permanentnosti , konzistentnosti stanja i okoline, gdje osoba ima pouzdan kontinuitet u svim aspektima personalnih odnosa, nesigurnost je osjeanje nepouzdane budunosti, nepouzdanost koja se odnosi na ljudske namjere i aktivnosti, openito na nepoznatost.
Karl Marx, Kapital, III, Kultura, Zagreb, 1948, s. 446. John Vail, Insecure times:conceptualising insecurity and security inInsecure Times:Living with insecurity in contemporary society, ed. , byJohn Vail, Jane Wheelock, and Michael Hill. , Routledge, 1999, p. 7-11.
8 7
159
160
Meuigra sigurnosti i nesigurnosti je centrirana kroz spektrum svakodnevnog ekonomskog, politikog i sociokulturalnog ivota, tako razlikujemo: - linu sigurnost/nesigurnost koja se odnosi postizanje /nepostizanje minimalnih uslova digniteta ivota;dobro zdravstveno stanje, ugodno stanovanje, fizika sigurnost ue i ire zajednice - ekonomsku sigurnost/nesigurnost je shvaena kao kategorija koja zavisi od trine pozicije subjekta, tj. ako dovoljno zarauje sigurnost mu je vea i obrnuto. - socijalna sigurnost/nesigurnost predstavlja minimum institucionalne zatite onih osoba ija je sigurnost izloena iznenadnim i drastinim promjenama u njihovim ivotnim ansama i situacijama. Osobe sa predvidljivim nesigurnostima, poput starih bolesnih i ljudi sa nedovoljnim primanjima spadaju u ovu domenu. Ovaj aspekt se odnosi i na zajednicu gdje je kohezija niska. - politiku sigurnost/ nesigurnost koja se odnosi na sigurnost ili nesigurnost politikih institucija i legitimaciju politikog sistema , takoe su ukljuene u ovaj spektrum i liberalne slobode kao i injenica da li su zatiene zakonima. - environmentalnu sigurnost/nesigurnost indicira nain na koji socijalni akteri se odnose prema prirodnoj okolini i da li politiki i ekonomski sistem titi ili naruava eko sistem. Simbioza sigurnost nesigurnost rezultira dilemom da li dobronamjerni napori za osiguranje sigurnosti moe izazvati neku drugu nesigurnost. Poznavanje pojedinih rezonanci nenamjeravanih posljedica u tom kontekstu ne sprjeava napor za postizanje kolektivne sigurnosti, ali nas upozorava da pojam dobra , inkorporiran u stanje sigurnosti, nije konzistentan pojam. U toj dilemi ne postoji vie jedna koncepcija pravde i sigurnosti , pa ak i onoga to su institucije dune prema svim lanovima drutva, tj , ne postoji sigurnost koju svi dijelimo. injenica je da je sigurnost stvar drutvenih klasa i stoga je distribuirana po principu onih koji vladaju.9 Nesigurnost, ili produeno vremensko trajanje krize, je izvor legitmacijskih i identitetskih problema stanja stvari openito i zbog odsustva znaajnijih promjena utjelovljuje se nain postojanja i stil ivota koji je prevestveno karakteriziran nesigurnou. Nenamjeravane posljedice realizacije sigurnosti su vidljivije kako su akteri na koje se odnosi nesigurniji. Sutina dileme nesigurnosti sastoji se u injenjici da sigurnost za jednu grupu moe izazvati nesigurnost za drugu grupu i ona je vea kako je koeficijent konsensusa o sigurnosti manja izmeu klasno udaljenih struktura. U toj situaciji , osobito ako su ovi pojmovi i namjere organizacijski neartikulirani, stvar sigurnosti se personalizira i postaje privatna stvar.
3. Antropologija straha
Poraz i bespomonost realiziraju se kroz emocije straha koje su objektivizirane kao socijalne injenjice (esto naglaavano sintagmomKako je bilo, dobro je) i kulturalno su posredovane, tj. strah e varirati u sadraju i intenziteti u skladu sa sociokultrralnim kontekstom. Unutar osnovnih BiH drutvenih scena otvorila se mogunost postvojne kulturalne konstrukcije straha i znatnog odsustva institucionalne kontrole straha. Ovovremeni strah i neizvjesnot generalno su poremetili klasinu hijerahiju straha i imanentno se pojavljuje decentriran u vremenu i prostoru i sa efektuitetima sluajnosti. Paradoksalno, to se pojedincu vie saoptava informacija(vladanje informacijama je uvod u vladanje problemom) o drutvu rizika u formi nerjeivih problema, to je sigurniji u izvjesnost neizvjesnosti. Pod takvim okolnostima rast u domenu neposrednog straha, izoliran od prepoznatljivih uzroka i posljedica, izgleda strukturalno prisutan u societetu i zbog toga neizbjean. Osnovna opasnost lei u injenici da ta vrsta straha na odreenom nivou moe lako biti konvertovana u strahopotovanje. Neposredni i eksplicitni strah vri pritisak na moralnu i drutvenu konstrukciju strahopotovanja, ali i stvara nesigurnost koja mora bit kontrolisana porastom koliine strahopotovanja.10 Teror nesigurnosti je oigledno uzrok ne samo straha nego i unutarnje uznemirenosti i komunikacijski pojaava veze izmeu emocija i straha. U kontekstu socijalne neizvjesnosti ove psiholoke kategorije prestaju biti isitljive sa psiholokog stanovita i postaju drutvene injenice. Distinkcija izmeu strahopotovanja i straha, kreiranog kulturom neizvjesnosti sastoji se iz injenice da je strahopotovanje institucionalizirano kao legitimno sredstvo vlasti i prinude, a potonji, pritiscima , sluajnostimai nekontrolabilnim efektuitetima. Socijalna komponenta straha i na tome izrasli lifestory ogleda se u podjeli ljudi na one koji su neposredno pogoeni tim uticajima i na one koji posebnim strategijama mogu neutralizirati uticaje straha. Dalja distinkcija se sastoji u injenici da je neposredni strah elementaran, a strahopotovanje rezultira komoditetom, ali poveana koliina straha moe legitimirat vlast na pravo da vlada. Mnotvo je primjera kako neposredni strah transferira u vlast i na taj nain se moe prepoznati utilitet straha za samu vlast. Strah se prepoznaje i, u kategorijama vlasti , pripitomljava kao opravdanje za vladanje. Kapacitet stvaranja i projektovanja straha za vlast se poveava i vodi optoj
David Parkin . , Toward an Apprehension of Fear, in Sociophobics:the anthropology of fear, ed. byDavid L. Scruton, Westview Press, 1986. p. 163.
10
161
komodizaciji, onemoguujui da se sam strah , kao takav, izdvoji, zajedno sa njegovim efektima , od onih koji ga koriste. Na taj nain mogue je okriviti za situaciju straha, ili izvore neobjanjivog straha, bilo koga osim onog ko ga producira. Iznad svega strah ontoloki zahvata optost stanja i znatno udaljuje populus od konkretnih problema koji bi trebao predstavljati konstrukt za kreativni konflikt. David Parkin(1986:l66) polazi od prepostavke da je Zapad prvo semantiki oznaio strah a potom se komodizirao na njega. Oblik komodizacije na strah predstavlja masovna produkcija horror filmova, a po meni i javno izvrenje kazne nad institucionalno stigmatiziranim izvorima straha i neizvjesnnosti. Suprotna tendencija je kad je strah percipiran , ne kao manipulabilna komocija, odvojena od linosti, ve kao unutarnji dio humaniteta i neodvojiv dio normalnog . Zapad je kroz istoriju institucionalizacijom straha nastojao eliminirat strah iz seta emocija i iskoristiti ga kao manipulativni aparat za vladanje. Jasno je da se oekuje kontrola ekscesnog zla, ali se ujedno oekuje i da se ljudi sami zatite. Povijest i antropologija su dokazali da je najefikasnije sredstvo zatite od straha bila osveta jer je utemeljena na uvjerenju da nanoenje i izazivanje straha drugome osigurava normu reciprociteta i uvjerava drugog u kapacitet stvaranja straha. Komoditizacija straha , nasuprot humanizaciji straha, nastoji strah instrumentalizirati na taj nain da normalno emocionalno stanje straha transformira u izvor manipulacije. Manipulacija strahom dovodi do strahopotovanja u slubi vlasti. U dodatku navedenog rada11 Parkin prezentira The Wolpe-Lazarus Fear Survey Schedule koji je prilagoen kvantifikaciji i zadat je u formi sedamdeset pet itema .
11 ibidem p. 713-175. To su slijedei itemi: 1. Zvuk usisivaa, 2. Otvorene rane, 3. Biti sam, 4. Biti na nepoznatom mjestu, 5. Dreka, 6. Mrtvi ljudi, 7. Govoriti pred publikom, 8. Prelazak ulica, 9. Ljudi koju izgledaju mentalno bolesni, 10. Padanje, 11. Biti posmatran dok radi, 12. Automobili, 13. Biti muen, 14. Zubari, 14. Oluja, 15. Sirene, 16. Neuspjeh, 17. Ulazak u sobu gdje ve svi ostali sjede, 18. Visoka mjesta na zemlji, 19. Gledanje sa visine, 20. Crvi, 21. Imaginarne kreature, 22. Vakcinacija, 23. Stranci, 24. Udarci, 25. Putovanje vozom, 26. Putovanje autobusom, 27. Putovanje automobilom, 28. Osjeati ljutnju, 29. Ljudi iz vlasti, 30. Letei insekti, 31. Posmatranje vakcinisanja drugih ljudi, 32. Iznenadna galama, 33. Turobno vrijeme, 34. Guve, 35. iroko otvoreni prostori, 36. Make, 37. Muenje, 38. Ljudi koji razbijaju, 39. Ptice, 40. Promatranje duboke vode, 42. Mrtve ivotinje, 43. Oruje, 44. Prljavtina, 45. Puzajui insekti, 46. Posmatranje borbe, 47. Runi ljudi, 48. Vatra, 49. Bolesni ljudi, 50. Psi, 51. Biti kritikovan, 52. Nepoznati oblici, 53. Biti u liftu, 54. Posmatranje hirurkih operacija, 55. Ljuti ljudi, 56. Make, 57. Krv(ivotinjska ili ljudska) , 58. Udaljavanje od prijatelja, 59. Zatvoreni prostori, 60. Imati operaciju, 61. Osjeati odbijanje, 62. Avioni, 63. Medicinski miris, 64. Osjeati neodobravanje, 65. Bezopasne zmije, 66. Groblja, 67. Biti ignorisan, 68. Tama, 69. Osjeanje poremeaja otkucaja srca, 70. Osvjetljavanje, 71. Doktora, 72. Ljudi sa deformitetima, 73. Pravljenje greaka, 74. Izgledati glupo, 75. Izgubiti kontrolu
162
Zbog ope socijalizacije straha i njegovog usaivanja u drutvenu supstancu pokrenuto je niz kampanja moralne panike i svjedoci smo niza primjera senzacionalistikkoga govora o izvorima straha Moralna panika je proces u kojem dominantna kultura pokuava da reintegrira svoje slastite vrijenosti i ponovno se naznauju kategorije normalnog i nenormalnog , dobrog i loeg, radosti i straha. Saznanja o strahu i njegovoj antropologizaciji doprinosi crno bijeloj slici svijeta, osnauju se stereotipi, pojaava se strah od onoga to e se dogoditi i stvara se dodatni spektakl nesigurnosti . Na taj nain dolazi do eskalacije kontrole i radikalizacije, te do redukcije potencijalnih konkurentnih vrijednosti u samoj dominantnoj kulturi. Ono to je sutinska rezultanta jeste eksplozija straha pred razliitim rizicima. Oblikovanje takvih predstava preovlauju u zeitgeistu i izraavaju drutveni mainstream koji je mogue shvatiti u kategorijama moralne panike12 i antropologije straha.
Abstract
The aim of this work, in the frame of the theoretical aparatus of the insecurity, is to explain the main BH social scenes in which ontological insecurity could be perceived objectified through mass defeat and helplessness of majority of population. The fear resultanta of this obvious state is socially construced fear which must be distinquished from reasonable fear, in sense of human emotion. Fear, socially constructed by manipulatory strategies, is no more concerned in pshylogical references and has become socio-cultural fact. Distinction between respectful fear and fear, created by long-term insecurity, has resulted in the fact that respectful fear is institutionalised as legitimate means of authority and compulsion. In this way, for situation which causes fear, or which is source of unexplainable fear, it is possible to accuse anybody expect those create fear.
12 prema: Gorazd Meko:F. Furedi, Culture of Fear-Risk-taking and Morality of Low Expectation, u Revija za kriminalistiko in kriminologijo, . 3. LJubljana 1999, s. 266.
163
ELMO, Zenaid1
Pravo policije, odbrane i vanjskih poslova

1. Uvod
Sloenost odnosa u Bosni i Hercegovini i dravama nastalim raspadom Jugoslavije razlog je, moda, prenaglaenog djelovanja uprave i uticaja koji ona ima na svakog pojedinca i, drutvo u cjelini. U svakodnevnom ivotu graani, bilo fizika ili pravna lica, susreu se sa upravom u raznim situacijama, a najee onda kada ona autoritativno rjeava o pravima i obavezama i zatiti pravnih interesa svojih subjekata. Polazei od organa koji rjeavaju u upravnim stvarima, broja upravnih predmeta, oblasti koje uprava pokriva, slobodno moemo ustvrditi da je uprava prsonifikacija vlasti i najuticajniji segment dravnog suvereniteta. Ona autoritativno regulie odnose i vri upravnu djelatnost u onim sferama drutvenog ivota koje ne spadaju u sudsku nadlenost. Prisutna je na svim nivoima politiko-teritorijalnog organizovanja u Bosni i Hercegovini, poevi od opine, kantona (u Federaciji BiH), entiteta RS i FBiH, do dravnog nivoa. Prema nekim procjenama uprava u Bosni Hercegovini, a pod njom podrazumijevamo organe dravne uprave i institucije koje raspolau javnim ovlatenjima, godinje rijei nekoliko miliona upravnih predmeta. To, zapravo, znai da svaki graanin (stanovnik), po nekoliko puta u toku godine uestvuje u postupcima pred organima dravne uprave.2
Doc. Dr. na Fakultetu kriminalistikih nauka u Sarajevu U strukturi organa dravne vlasti (zakonodavne, izvrne i sudske), organi dravne uprave ine posebno izdvojenu vrstu. Oni su dio dravne organizacije koja je formirana kako bi iz svoje nadlenosti, autoritativno obavljala odreene upravne i druge strune poslove. Njihov ui organizacijski oblik ini organski dio drave, pa je drava u odnosu na njega, otprilike, kao cjelina prema dijelu. Drava akte svojih organa priznaje kao svoje (npr. policajac kada naplauje mandatnu kaznu ili kad podnosi prijavu djeluje kao organ vlasti, takoer, inspektor, kad sainjava zapisnik, ili nalae odreene mjere, djeluje kao organ vlasti). Kao to vidimo, izraz dravni organ ne podrazumijeva neku strogo odreenu osobu (npr. inspektora), niti neki prostor (npr. zgradu ministarstva). On je svojevrsna normativna pojava, pa se u teoriji upravnog prava pojam dravnog organa shvata na dva naina: a) u objektivnom smislu - kao kolektiv koji je nadlean da obavlja odreene upravne poslove i raspolae odreenim sredstvima, a povezan je organizacijskim jedinstvom i b) u subjektivnom smislu kao ziko lice koje obavlja odreene poslove; Ne mogu se smatrati organima dravne uprave institucije kojima je povjereno vrenje javnih ovlatenja (privredna drutva, javna preduzea, ustanove i druga pravna lica). To su organizacije koje samo vre javnu upravu u funkcionalnom smislu rijei, inae su osnovani
2 1
164
Meutim, da bismo shvatili upravu kao djelatnost, moramo imati u vidu da je nauka upravnog prava jedna izuzetno iroka grana prava.3 Ona sadri izuzetno mnogo razliitih pravnih propisa (organizacijskih, procesnih i, posebno, materijalnih). Osim ustava i zakona kao najznaajnijih izvora upravnog prava, postoji veliki broj drugih propisa, kao to su podzakonski pravni akti ije se pravne norme, takoer, svrstavaju u upravno pravo, a donose ih upravni organi. Svi oni ostvaruju izuzetno znaajnu ulogu u regulisanju odnosa u drutvu/dravi, to predstavlja suverenu namjeru dravne vlasti da stvori sistem provoenja potrebnih aktivnosti kojim e uspostaviti socijalnu regulaciju odnosa izmeu drave, s jedne strane i svih njenih subjekata, s druge strane. Na taj nain, svakom ovjeku je dostupno neko znanje o pravu i dravi do kojeg se dolazi, ponajprije svakodnevnim opaanjem, a zatim i porukama koje mu upuuje njegova neposredna drutvena sredina.4 Kao djelatnost sistematskog i legitimnog uticaja organa dravne uprave na ponaanje ljudi u skladu sa prethodno postavljenim zadacima, drutvena regulacija je zavisna od mnotva faktora (politikih, ekonomskih, socijalnih, sociolokih, religijskih itd.). Vidimo, da uprava nije stihijska pojava, nego smislena (rekli bismo, ustavna) namjera dravne vlasti da provodi aktivnosti kojim e regulisati odnose u drutvu. Npr. da bi se moglo uticati na neku negativnu pojavu u drutvu, potrebno je unaprijed postaviti jasan regulacijski kriterij koji mora sadravati budue poeljno ponaanje, kao svoju causu finalis. Da bismo izgradili pravnu dravu, moraju se uspostaviti takvi odnosi koji e poivati pravnim normama koje e u sebi sadravati pravila koja e se neselektivno primjenjivati i, tek onda kada se takva primijene na konkretnog pojedinca i konkretan sluaj, dobie jedinstven odgovor.56
iskljuivo radui stvaranja prota ili osiguranja potreba stanovnitva u vrenju djelatnosti koje predstavljaju nezamjenljiv uslov ivota i rada ljudi na odreenom podruju. Iz toga razloga, oni se samonansiraju i imaju svojstvo pravnog lica, dok organi dravne uprave to svojstva nemaju, a nansiraju se iz budeta politiko teritorijalne zajednice. (Op.a.) 3 Pravnu granu ini skup opih pravnih normi (instituta) koji reguliu istu oblast drutvenih odnosa. 4 Izraz regulacija ima razliita etimoloka znaenja. U svakodnevnom govoru, ona znai povlaenje crta na papiru, pomou ravnala (la regle), kako bi se usmjerilo pitanje (Grand Larousse encyclopedique, 01. oktobar, 1964., u E. Pusi, Drutvena regulacija, Globus, Zagreb, 1989., str. 151.). U ziologiji, regulacija znai odravanje uzajamne ravnotee ziolokih procesa u organizmu, u tehnici, znai nain voenja procesa, u hidrotehnici, ona znai nalin reguliranja rijeka itd. U pravu, regulaciju je teko odrediti jer se radi o nepreciznoj formulaciji, poto je pravo sistem pravila koji djeluje od vrha do dna i koji su vezani za volju koja se, opet, nalazi na vrhu. Izvravanje neije volje znai poslunost. (Op.a.). 5 Po Freudu, norma je potrebna zbog neophodnosti da se ljudi prisiljavaju na drutveno podijeljeni rad, jer svaka kultura poiva na prisili na rad i na odricanje od zadovoljenja nagona, pa izaziva neizbjeno opoziciju onih na koje se odnose njezini zahtjevi. (Freud, Sigmund: cit. po 1968., str. 337-338., u Eugen Pusi, Drutvena regulacija, Globus, Zagreb, 1989., str. 86.).
165
2. Posebna upravna regulacija

Da bi se to bolje razumjela teorijska definicija posebnog upravnog prava u sistemu drutvene regulacije, treba imati u vidu dva gledita pojma uprave. Prvo je ono koje nazivamo organizaciono ili formalno, a drugo je funkcionalno ili materijalno gledite.7 Oba su podjednako znaajna za razvoj posebnog upravnog prava, s tim to pojedini pravni teoretiari smatraju, da je izuavanje ove pravne discipline izuzetno vano za praktinu primjenu prava zbog distinkcije izmeu opeg i posebnog upravnog prava. Opi dio obuhvata naela organizacije i djelatnosti uprave, kontrolu njenog rada, kao i propise i institute koji su zajedniki za sve ili vie oblasti upravnog djelovanja.8 U sklopu njega, pored organizacije izuavaju se sredstva s kojima ona raspolae, kontrola zakonitosti obavljanja poslova iz njene nadlenosti, dok je procesni dio specifian u pogledu upravnog postupka, posebno, radi zatite prava graana i zatite javnog interesa. Sva ova pitanja izuavaju se i u posebnom dijelu upravnog prava, s tim to u njega spadaju pravni propisi kojima se ureuje organizacija, funkcije i djelatnost u okviru pojedinih upravnih oblasti koji ne spadaju u neku drugu granu prava. Njima se vri djelatnost u okviru pojedinih grana, kao to su unutranji poslovi, odbrana, vanjski poslovi, zdravstvo, socijalna zatita, boraka zatita i dr. Stoga je oigledno, da opi i posebni dio upravnog prava imaju slian predmet izuavanja, ali da postoje i odreene specifinosti, zbog kojih se razlikuju. Osnovna razlika je u tome to materija opeg dijela upravnog prava izuava i analizira pravne norme upravnog prava primjenjujui jedna opa, rekli bismo, univerzalna naela koja vrijede za sve upravne oblasti. Posebno upravno pravo primjenjuje upravne norme kojima se, u sadrajnom smislu, ureuje specifina organizacija konkretne upravne oblasti i oblici njene djelatnosti, primjenjujui materijalno-pravne propise koji vae za tu upravnu
7 Organizaciono ili formalno gledite odreeno je, bilo sa stanovita organa koji obavlja upravne funkcije, bilo sa stanovita forme u kojoj se upravne funkcije obavljaju, dok funkcionalno ili materijkalno gledite, osnov odreivanja pojma uprave uzima funkcije kao sadraj upravne djelatnosti dravnih organa i institucija koje raspolau javnim ovlatenjima. U zavisnosti od toga, ko i na kakav nain obavlja upravnu djelatnost, odreuje se poloaj subjekata prilikom ureivanja odnosa u drutvu-dravi. Razlikujemo javnopravne i privatnopravne subjekte. Javnopravni su oni koji se javljaju kao nosioci javne djelatnosti (dravni organi i institucija koje raspolau javnim ovlatenjima), dok su privatno pravni subjekti, ljudi, koji kao graani ili kao zika lica raspolau odreenim ovlatenjima da vre odreene javne funkcije (npr. jedan taksi voza vri javni prevoz putnika). 8 Ogromna djelatnost dravne uprave dijeli se na upravne grane. U toj diobi dolazi do izraaja sadrajni momenat a iz nje vidimo i znaenje, koje pojedini dravni daje odreenoj dravnoj djelatnosti. i ba je sadraj upravne djelatnosti podvrgnut velikim promjenama. Razvitkom i izmjenom drutveno-ekonomskih i politikih odnosa mijenja se i sadfraj upravne djelatnosti. (Akademik Ivo Krbek, Osnovi upravnog prava FNRJ, Izdavaki zavod JNU, Zagreb, 1950., str. 82.
166
oblast. U skladu s njima dogaaju se upravno-pravni odnosi u unutranjim poslovima, zdravstvu, odbrani i dr. Posebni dio upravnog prava sadri pravne norme koje se odnose na pojedine upravne podgrane (upravne oblasti),9 ali, bez obzira na njihov naziv, nemogue je izvriti njihovu potpunu sistematizaciju kojim bi obuhvatili svaki organ ponaosob ili neku njegovu autoritativnu djelatnost, a da se to ne odrazi na neki drugi upravni organ. Izmeu njih postoji mnotvo zajednikih elemenata i svi oni su funkcionalno donekle povezani. Za nastanak upravno-pravnog odnosa putem upravnog akta, neophodno postojanje najmanje dvije vrste pravnih normi (materijalno-pravne i formalno-pravne norme). Postavlja se pitanje primjene takvih normi u posebnom upravnom pravu, jer kao to Krbek istie administrativni odnosi u istinu su glavna srika upravnog prava i oni predstavljaju centralnu toku te pravne grane.10 Bez obzira to se, upravno pravo ne moe svesti samo u okvire upravno-pravnog odnosa, jer bi onda izvan njega izostale mnoge njegove funkcije organizacijske prirode, upravna kontrola, slubeniki odnosi i dr., posebni dio upravnog prava ne bi imao nikakvu svrhu, ako bi se upravnopravni odnosi i dalje rjeavali primjenom normi opeg upravnog prava. Tada bi izostalo sve njegove specifinosti kojima raspolae u materijalnom i u organizacionom. U pitanju su takve procesne odredbe kojima se u nekoj pravnoj materiji propisuje poseban upravni postupak koji zahtijeva dosljednu primjenu pravnog principa lex specialis derogat legi generali. Njim se derogiraju se ope odredbe ZUP-a, po svim pitanjima koja su vezana za konkretnu upravnu oblast i pravnim normama koje su sadrane u postupku koji je, inae, propisan materijalnim zakonom. Smatramo, da posebno upravno pravo u sistemu drutvene regulacije zasluuje znaajnu panju kako bi svi oni koji se educiraju, kao i oni koji se radno osposobljavaju za provedbu zakona, stekli potrebna znanja iz ove oblasti upravnog prava. Naroito je znaajno imati u vidu da su upravne oblasti posebnog upravnog prava postavljene prema stvarnim dravnim funkcijama i njenim bliim zadacima.11 One nisu stalne, nego su promjenljive u skladu sa promijenjenim zadacima koje organi dravne uprave obavlS posve drukije toke posmatranja, naime, s gledita zaokruenosti izvjesnih pravnih materija, moe se razlikovati tzv. ope upravno pravo od posebnog. Teoretski se moe toj uoj klasikaciji, odnosno, sistematiziranju pristupiti prema razliitim kriterijima, od kojih je prema stanju u nas najupadljiviji onaj po kojem se gleda, vri li izvjesni organ upravne poslove autoritativno ili ne, pri emu moe neautoritativna uprava biti i sekundarna djelatnost. (Velimir Ivanevi, Institucije upravnog prava - knjiga I, Zagreb, 1983., str. 23.). 10 Akademik Ivo Krbek, Osnovi upravnog prava FNRJ, Ibid., str. 122. 11 Pod upravnom granom podrazumijeva se ira skupina upravnih poslova koji su meusobno srodni Ii funkcionalno povezani tako da oni ine jednu cjelinu u okviru sektora.(Sead Dedi, Upravno pravo, Ibid., str. 338.).
9
167
jaju u svom radu. Njihov predmet njihovog izuavanja javlja se kao operativna djelatnost dravne uprave koja je postavljena tako da je sainjavaju posebni propisi, instituti, naela i pojmovi, organizacija kao i specifina djelatnost pojedinih organa uprave u sadrajnom smislu. U takvim organima formiraju se posebni resori u okviru kojih se odreuju upravne funkcije preko kojih se ostvaruje upravno djelovanje u pojedinim oblastima drutvenog ivota koji zahtijevaju posebnu regulaciju.12 Imajui u vidu gledita na kojima se temelji resorska podjela, posebno upravno pravo se moe definirati kao skup pravnih propisa kojim se ureuje organizacija, funkcije, meusobni odnosi i odnosi prema drugim organima, organizacijama i graanima, te posebni postupci i metode rada u okviru pojedinih grana uprave i drutvenih djelatnosti, odnosno, drugih organizacija koje u vrenju javnih ovlatenja obavljaju upravne poslove, a koji ne spadaju u neku drugu granu prava.13 Veoma znaajan dio upravnih poslova danas se prenosi na organe koji su blii ovjeku kao osnovnom subjektu drutva. Drava preko njih mnogo neposrednije djeluje, a i sam nain postupanja u konkretnoj upravnoj stvari mnogo je specifiniji i zahtijeva postupanje koje je obuhvaeno posebnom pravnom normom materijalno-pravnog i formalnopravnog karaktera. Sve znaajniju ulogu posebnog upravnog prava u odnosu na ope postupovno pravo moramo traiti u sve veoj intenciji razvoja demokratije i ljudskih prava koja nastoji smanjiti autoritativni karakter djelovanja dravnih organa. U skladu sa ovakvim stavovima, odreeni segmenti rada i djelovanja pojedinih organa dravne uprave (kao to su unutranji poslovi u oblasti privatne sigurnosti, privreda, urbanizam i graevinarstvo, obrazovanje, nauka kultura i sport), zatim poslovi pojedinih organizacija koje obavljaju poslove od interesa za politiko-teritorijalnu zajednicu (drutveno planiranje, statistika, katastar i sl.)., sve se vie prenose iz sfere dravnog u sferu privatnopravnog odluivanja.14 Bez obzira na to, uloga (ne)dravne uprave, ne moe se odvojiti od uloge drave koju ona ima
12 U administrativnom pravu Evtihiev Vlasov postavljaju se etiri osnovne upravne grane : a) odbrana zemlje, uprava vanjskim poslovima i vanjskomm trgovinom; b) uprava osiguranja dravne bezbjednosti i drutvenog poretka, kao i uprava pravosua; c) uprava narodnom privredom (industrija, seoska privreda, nabavke transport i veza, trgovina, komunalna prtivreda i izgradnja naseljenih mjesta; i d) uprava socijalno kulturnom-iuzgradnjom (narodna prosvjeta, nauka i umjetnost, zatita narodnog zdravlja, scijalno osiguranje). (Akademmik Ivo Krbek, Ibid., str. 83.). Njemaka upravna nauka dijeli upravu na pet resora u koje spadaju: vanjski poslovi, vojska, nanasije, pravosue i unutranji poslovi. Dok se prva etiri resora odreuju pozitivno, u unutranje poslove spadaju svi poslovi koji nisu izriito svrstani u neki prva od etiri resora. (op.a.). 13 Dr. uro Gatari, Ibid., 5. str. 14 E. Pusi dijeli upravnu djelatnost na oblast u kojoj se uprava javlja kao instrument vlasti, u kojoj do izraaja dolazi kriterij autoritativnosti prema kojem se odreuje da li se odreeni poslovi vre autoritativno ili neautoritativno. (Eugen Pusi, Upravni sistemi, Zagreb, 1997.).
168
u drutvu. Ona uvijek ostaje vezana odreenim poslovima kao to su odbrana, spoljni poslovi, unutranji poslovi, finansije i dr. Meutim, kada se uprava javlja kao sistem javnih slubi, tada do izraaja dolaze razne vrste poslova u kojima se smanjuje intervencija drave.15 Stoga se upravno i posebno pravo javljaju kao dio pravnog sistema u kojem su sadrane pravne norme kojima su ureene razliite oblasti drutvenog ivota. U nekim od njih, kao to su odbrana, unutranji poslovi, vanjski poslovi, socijalno staranje, finansije i dr., do izraaja dolazi strogo autoritativni karakter uprave, dok u nekim koji su sastavni dio nabrojanih (privatna sigurnost kao oblast sigurnosti), autoritativnost dravne vlasti je prenesena u sferu javno-privatnih ovlatenja. S. Dedi, takoer, smatra da predmet i metod posebnog dijela upravnog prava obuhvata organizaciju i funkcionisanje javne uprave u pojedinim njenim granama.16 On za sebe vee posebne propise, institute, naela, organizaciju i rad u pojedinim granama uprave, vodei rauna o suspsidijarnoj primjeni opih naela na pojedine upravne oblasti. Ono to je vano i to se mora naglasiti, jeste, da se posebno upravno pravo ne moe odrediti nikakvim subjektivnim pristupom. Ne moe se zauzeti takvo stajalite prema kojem bi se ukupni drutveni poslovi odreivali samo prema nekoj resorskoj pripadnosti.17 1.1. Neke od funkcija posebnog upravnog prava Kao to smo naglasili, materiju posebnog upravnog prava nije jednostavno odrediti, a pogotovo nije je mogue odrediti samno na osnovu resorske podjele djelatnosti uprave. Nastanak materijalnog upravnog prava dogodio se nakon to je postalo sasvim jasno da u opi dio spadaju osnovna pitanja upravnog prava koja predstavljaju njegovu sintezu. Dakle, zadatak je posebnog upravnog prava razmatranje upravne materije prema pojedinim upravnim granama. Ne moe se rei da su ova dva prava (ope i posebno) odvojena, nego, naprotiv, oba dijela imaju za svoj susptrat, uglavnom istu materiju. Oni tu materiju posmatraju s razliitih gledita imajui u vidu da je upravna djelatnost sloena i da u diobi sa posebnim upravnim pravom, ipak, predstavlja djelatnost koju to pravo obrauje unutar upravne grane i posmatra je kao autoritativno djelovanje organa
Ibid Sead Dedi, Upravno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Bihau, Magistrat, Biha/Sarajevo, 2001., str. 337. 17 Najbolji barometar za promjene formiranja resora kod vlade, kao najvieg upravnog organa (koji se u nas ne smije samo identicirati s odreenim ministarstvom). To znai da se ne smije dogoditi da este promjene zakona kojima su ureene pojedine oblasti, dovode do identikacije upravne grane sa tim promjenama. (I. Krbek , Upravno pravo FNRJ, Zagreb-).
16 15
169
uprave, dok posebno upravno pravo uzima u obzir njenu specifinu sadrajnu stranu, zatim metode, sredstva i meusobne odnose, kao i materijalno-pravne propise iz pojedinih upravnih oblasti. Ovakva klasifikacija funkcija i djelatnosti posebne uprave najvie odgovara iz razloga to je u stanju prihvatiti srodnosti poslova u mnotvu pravnih propisa. Ovom podjelom ne pravi se potpuna distinkcija izmeu opeg upravnog prava i njegovog posebnog dijela. Izmeu njih i dalje postoji veza u smislu, da ope upravno pravo prouava: organizaciju uprave, oblike njene djelatnosti, sredstva s kojima uprava raspolae, kontrolu njene zakonitosti, pravila postupanja itd. i, na taj nain prredstavlja predstavlja sintezu funkcija koje su zajednike za sve ili veinu organa uprave. S druge strane, posebno upravno pravo, takoer, bavi svim ovim pitanjima, ali u okviru pojedinih upravnih oblasti primjenjujui materijalno pravne propise koji su iskljuivo vezani za odreene organe uprave. Najea klasifikacija grupisanja organa uprave koja se u literaturi najee navodi, jeste ona, prema kojoj se poslovi uprave u okviru posebnog upravnog prava grupiraju na tri vrste sektora: 1. Sektor politike uprave odbrana, unutranji poslovi, vanjski poslovi, sudska uprava i finansije; 2. Sektor privrede obuhvata poslove u vezi sa regulatornom i nadzornom djelatnou uprave u odnosu na privredne subjekte, komore, zadruge i sl. 3. Sektor uprave na podruju javnih slubi - To su tzv. drutvene djelatnosti u koje spada obrazovanje, socijalno staranje, sport, kultura itd.18 Prema ovoj klasifikaciji, sektori su resorski organizovani i, po nama, ovakva podjela ne odraava sutinu stvari i nema praktine svrhe.19 S druge strane, E. Pusi smatra da u osnovi postoje samo dva sektora prema kojim se poslovi uprave mogu razvrstati na: a) poslove uprave kao instrumenta vlasti (odbrana, vanjski poslovi, unutranji poslovi, pravosue i financije) i b) javne slube ( koje spadaju privreda, drutvene slube, komunalne slube i unutranje slube).20
Ovu podjelu podravaju I. Krbek, S. Popovi i N. Stjepanovi Ta podjela ne odgovara sutini stvari zbog toga to nije pravuilno samo neke organe dravne uprave i njihove funkcije proglaavati politikom upravom, kao da ostali organi dravne uprave nisu u isto vrijeme i politika uprava naime, svi organi dravne uprave koji svoje dfunkcije izvravaju autoritativnim sredstvima vlasti imaju karakteristike politike uprave, jer svoje funkcije I ovlatenja (vlast) crpe iz drutveno-politikog sistema , iji su sastavni dio. Zatim , postavlja se pitanje po emu su organi uprave koji djeluju u oblasti privrede privredni organi, odnosno, privredna uprava. Oni imaju ista prava I dunosti kao I organi koji su svrstani u oblast politike uprave i primjenjuju ista sredstva i metode rada 20 Eugen Pusi, Upravni sistemi, Zagreb, 1975., str. 283
19 18
170
. Gatari, pod upravom podrazumijeva veu skupinu autoritativnih upravnih poslova koji su meusobno povezani i koji ine cjelinu u okviru sektora dravne uprave.21 On dijeli sektor dravne na slijedee upravne grane: 1) narodnu odbranu, 2) vanjske poslove, 3) unutranje poslove, 4) pravosue i opu upravu, 5) upravne poslove u oblasti privrede, 6) upravne poslove u oblasti graevinarstva i komunalnih djelatnosti, 7) upravne poslove u oblasti imovinskopravnih odnosa, 8) upravne poslove u oblasti porodinih odnosa, 9) upravne i druge strune poslove u oblasti obrazovanja, znanosti i kulture, 10) upravne i druge strune poslove u oblasti zdravstva, 11) upracvne i druge strune poslove u oblasti socijalne zatite i 12) upravne i druge strune poslove u oblasti stambenih odnosa. S Dedi, osim podjele na sektore navodi podjelu unutar sektora koji se ralanjuju na: a) upravne grane i b) upravne oblasti; s tim to su po njemu upravne grane ira skupina upravnih poslova koji su meusobno srodni i funkcionalno povezani tako da oni ine jednu cjelinu u okviru sektora. U njih spadaju resori: odbrane, inozemnih poslova, finansija, unutranjih poslova, zdravlja, obrazovanja, nauke i sl. to se ttie upravne oblasti, one ine grupu upravnih poslova manjeg obima od upravne grane koji su meusobno povezani, pa ine jednu zasebnu cjelinu. Tako od dvije oblasti moe postati jedna upravna grana.22 U naem razmatranju nastojali smo izbjei previe ne zalaziti u sferu kritikog ocjenjivanja pojedinih modela prema kojim se u naunoj i strunoj literaturi vri klasifikacija funkcija i djelatnosti uprave. Ovakva kakvu su je prihvatili eminentni autori i teoretiari upravnog prava nama previe ne smeta, mada smatramo da suvremeni drutveni odnosi i razliiti oblici regionalnog i izvan regionalnog povezivanja ljudi i njihovih asocijacija nameu sasvim nove oblike organizacionih upravnih formi. U tom smislu, mislimo da savremena javna uprava nalae stvaranje takvog upravnog postupovnog prava sa sasvim novim sadrajem koji nije rezultat sprovoenja brojnih reformi i reorganizacija u sferi obrazovanja, zdravstva, obavjetajnog sektora, pravosua i dr. Prema pozitivnim propisima posebnimm upravnim pravom obuhvaene su slijedee oblasti: a) b) c) d) e)
21 22
Unutranji poslovi Odbrana Vanjski poslovi Upravu u pravosuu Obavjetajni poslovi
Dr. uro Gatari, Upravno pravo-posebni dio, Ibid., str. 33. Sead Dedi, Ibid.
171
f) g) h) i) j) k) l)
Finansije; Privreda; Javne slube; Imovinsko-pravni poslovi, Prostorno planiranje i komunalna djelatnost; Borako-invalidska zatita; Porodini odnosi.23
Za razliku od ovih, oblasti, kao to su zdravstvo, obrazovanje, nauka, kultura, sport, socijalno staranje, borako-invalidska zatita, porodini odnosi, privreda, imovinsko-pravni poslovi i rostorno planiranje, kao i komunalna djelatnost, jo uvijek nisu postupovno prilagoene savremenim sistemima drutvene regulacije i dostignutim evropskim standardima. Oni e i dalje, za praktinu razradu sloenih problema, koristiti steena na poslovima iz dravne uprave u okviru kojih se obavljaju autoritativni upravni poslovi S druge strane, posebno imamo u vidu da e se samo manji broj svrenih studenata zapoljavati u sektor upravnih ustanova i strunih slubi u kojima se obavljaju poslovi koji su, u pravilu, neautoritativni i za ije izvravanje, zbog manjeg obima i drutvenog znaaja, treba mnogo manji broj izvrilaca.
3. Organizovanje i funkcionisanje uprave u oblasti unutranjih poslova

Polazei od injenice da je upravno pravo nastalo dosta kasno ( XIX stoljeu) i da je u poetku obuhvatalo samo policijske i neke sline represivne djelatnosti, dolazi se do zakljuka utisak da je posebno upravno pravo nastalo prije opeg upravnog prava. S obzirom da zna ope upravno pravo prouava organizaciju uprave, oblike njene djelatnosti, sredstva kojima raspolae, kontrolu zakonitosti upravnog rada i sl., te da posebno upravno pravo, za predmet svog izuavanja uzima sve navedeno, nedvosmisleno je da su specifine pravne norme odreene upravne materije bile pretea ope upravne djelatnosti. Diferencijaciju opeg i posebnog upravnog prava kao i odreivanje njihovog sadraja nije jednostavno odrediti ni danas kada je i, jedno i drugo pravo u masovnoj primjeni. Pri tome je najtee je odrediti materiju posebnog upravnog prava izdvajanjem na osnovu resorskog sadraja, jer pojedina ministarstva sadre vie srodnih funkcija. Npr. ministarstvo nauke, sporta, kulture fizike kulture ili ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede, lova i ribolova
172
23 Nastojali smo navedenu klasikaciju u veoj mjeri prilagoditi, posebno, onim oblastima upravnog djelovanja u kojima do izraaja dolazi naglaen karakter autoritativnih upravnih poslova. Cijenimo da u njima svreni kriminalisti mogu ostvariti najvie uspjeha u svom radu. (Op.a.).
jedno ministarstvo u okviru kojeg se primjenjuje skup pravnih propisa kojim se ureuje njegova organizacija, zatim funkcije, meusobni odnosi i odnosi prema drugim organima, organizacijama i graanima, kao i posebni postupci i metode rada u okviru pojedinih upravnih grana koje ne spadaju u neku drugu granu prava. U vezi toga, vrlo teko je odrediti pojedine upravne grane na osnovu toga to su stavljene u djelokrug i nadlenost odreenog ministarstva, ako se ima u vidu injenica da je njegova oprganizacija postavkljena tako da obuhvata razliite poslove u okviru ukupne djelatnosti koji su odreeni potpuno razlitim normama. Ne moe se rei da odreeno ministarstvo obavlja poslove iz djelokruga rada tog ministarstva ili, koji su zakonom stavljeni u nadlenost tog ministarstva. Ostala bi potpuna konfuzija, jer je nemogue izvriti potpunu i preciznu sistematizaciju pravnih propisa prema nekim kriterijima koji bi obuhvatili svaki organ, odnosno, neku autoritativnu djelatnost (upravnu), a da se on odvoji od drugog organa ili odreene druge djelatnosti koja je takoer, djelatnost tog upravnog organa. Ono to je veoma vano i to se mora naglasiti, jeste da se predmet posebnog upravnog prava ne moe odrediti nekakvim voluntaristikim i subjektivnim pristupom. Resorska pripadnost ne moe biti princip odreivanja ukupnih drutvenih po pojedinim upravnim granama. Oblast unutranjih poslova je jedno od najvanijih podruja posebnog upravnog prava koje je u bliskoj vezi sa upravnim pravom i on se od njega ne moe strogo odvojiti. Mora se imati u vidu da upravna grana prava unutranjih poslova kao funkcija drave, kao to kae . Gatari nastala je i razvijala se u isto vrijeme zajedno s dravom,24 i dugo vremena bili su jedina upravna grana. Unutranji poslovi se po definiciji mogu odrediti kao: 1. Unutranji poslovi u formalnom (organizacionom) smislu i 2. Unutranji poslovi u materijalnom smislu. 2.1. Unutranji poslovi u formalnom (organizacionom) smislu Unutranji poslovi u formalnom (organizacionom) predstavljaju skup organa koji obavljaju unutranje poslove. Ovakva definicija nije tana. Iz nje se ne vidi nita, a posebno se ne zna koji su to organi koji takve poslove. Poznato je da unutranje poslove ne obavljaju iskljuivo i jedino ministarstvo unutranjih poslova. Iz definicije nije vidljiva organizacija i sadraj djelatnosti, zatim, nadlenost, oblici djelatnosti, metodi koji se koriste u izvravanju poslova i zadata24
Ibid., str. 39.
173
ka, meusobni odnosi i odnosi sa drugim organima i organizacijama, sredstva koja koriste u svom radu, materijalno pravi propise koji primjenjuju u radu organa unutranjih poslova itd. Uglavnom, najvei broj autora slae se, da je ispravno unutranje poslove odrediti u iskljuivo u pozitivnom smislu. Prema ovom shvatanju, unutranji poslovi su oni poslovi koji su zakonom o unutranjim poslovima odreeni kao unutranji poslovi, bez obzira koji ih organ uprave obavlja, kao i oni poslovi koji su posebnim zakonima stavljeni u nadlenost organa unutranjih poslova. Iz ove definicije je vidljivo da u unutranje poslove spadaju poslovi dravne uprave koji su tano navedeni i stavljeni u nadlenost organa unutranjih poslova i drugih organa, te da je djelokrug tih organa u pogledu njihovog izvravanja odreen u skladu sa ovlatenjem iz ope pravne norme. Pogreno je misliti da unutranje poslove obavljaju samo policijski organi. Odreeni dio poslova organa unutranjih poslova obavljaju obavjetajni i kontraobavjetajni organi i slube, organi koji osiguravaju dravnu granicu, sudski organi, organi za borbu protiv meunarodnog kriminala i sl. 2. 2. Unutranji poslovi u materijalnom smislu Ukoliko bi se unutranji poslovi odredili prema sadraju poslova i vrsti njihove djelatnosti kao grane uprave, onda bi takva definicija bila data u funkcionalnom smislu. Sadrina poslova koje obavljaju unutranji organi uprave mora biti takva da ulazi u unutranju oblast, a nju nije mogue odrediti paualno niti se iz naziva organa moe zakljuiti kakvi su to poslovi koje taj organ obavlja. To nije sluaj kod nekih drugih organa uprave iz ijeg naziva se vidi sadraj njihove djelatnosti. (Npr. oblast obrazovanja, socijalne i djeije zatite, borako-invalidski poslovi itd.). Za razliku od takvih organa u kojima su poslovi obuhvaeni formalnim i materijallnim normama upravnog prava i, veoma precizno svrstani u upravne oblasti, pravne norme djelatnosti organa unutranjih poslova obuhvataju propise kojima se ureuju odnosi povodom primjene tih propisa, organizaciju i funkcioniranje, donoenje normativnih akata radi izvravanja zakona, donoenje pojedinanih upravnih akata u upravnim stvarima iz nadlenosti unutranjih poslova, preduzimanje mjera i radnji upravnog karaktera radi zatite ustavnog poretka, line i imovinske sigurnosti i dr.25
Oblast unutranjih poslova u Bosni i Hercegovini ureena je Zakonima o unutranjim poslovima BiH, Zakonom o unutranjim poslovima Federacije BiH (Slubene novine FBiH, broj: 1/1996, 19/1998) Zakonom o unutranjim poslovima Republike Srpske (Slubeni glasnik RS, broj: 3/1998, 21/1998 i 18/1999, zakonom o unutranjim poslovima Brko Distrikta, i zakonima o unutranjim poslovima knatona u federaciji Bosne i Hercegovine, kao i podzakonskim propsima iz oblasti unutranjih poslova u skladu sa Zakonom.
25
174
2.3. Organizovanje unutranjih poslova u Bosni i Hercegovini Nesporno je, da pozitivno-pravna klasifikacija djelatnosti unutranjih poslova u Bosni i Hercegovini zahtijeva reformu i da je , stoga, privremenog je karaktera. Ipak, iz sadraja njene djelatnosti, kao i zakonskog okvira velikog broja organa unutranjih poslova u Bosni i Hercegovini, jasno je, da se sadrina upravne grane tih poslova jedino ispravno moe odrediti na osnovu Ustava i Zakona. To je put i nain za odreivanje i drugih upravnih oblasti, s tim to u unutranje poslove spadaju i neke druge upravne oblasti koje nisu karakteristine za ove poslove, te neke druge naune i nastavne discipline koje spadaju u druge grane prava. Misli se na grane krivinog prava, krivinog-procesnog prava, obavjetajnu i kontra-obavjetajnu djelatnost, prekrajno pravo, CIPS, voenje matinih knjiga i dr.26 Takoer, ostavljena je mogunost da organi unutranjih poslova u odreenim upravnim stvarima odluuju na osnovu diskrecionih ovlatenja, te da imaju ovlatenja za primjenu sile. Ova osjetljiva nadlenost zahtijeva stabilnu javnu upravu koja se ne moe razviti bez jasnih zakonskih okvira ije su karakteristike efikasnost, profesionalnost i nezavisnost.27 Pravni propisi iz djelokruga organizacije, funkcija, meusobnih odnosa kao i odnosa sa drugim organima, organizacijama, graanima, pravnim i fizikim licima, ukljuujui u njih posebne postupke i metode rada u okviru pojedinih dravnih organa i organizacija, odnosno, ustanova koje raspolau javnim ovlatenjima, razasuti su i, samim tim, izazivaju konfuziju u ovoj oblasti. To je i razlog to se posebno upravn o pravo nedovoljno prouava i to je izostala njegova knjika obrada. Sadraj posebnog upravnog prava, svakako je ui, nego njegov opi dio. To je zbog toga to je opi dio upravnog prava sine qua non za prouavanje njegovog posebnog dijela.
26 Aneksom 11 Dejtonskog mirovnog sporazuma propisano je da jeouvanje sigurne i bezbjedne okoline za sve osobe, odgovornost strana. Ipak, kao sastavni dio Opeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (GFAP-a - General Framework Agreement for Peace), Meunarodne policijske snage imale su zadatak osigurati da poslijeratna policija Bosne i Hercegovine djeluje u skladu sa meunarodno priznatim standardima, potujui meunarodno-priznata ljudska prava i elementarne slobode. Potpisnici Opeg okvirnog sporazuma su traili od Vijea sigurnosti UN-a da formira meunarodne policijske snage (IPTF) kako bi se osigurala podrka u odravanju sigurne i bezbjedne okoline. Funkccije IPTF-a i ujedno njegovi osnovni zadaci bili su: - nadgledanje, promatranje I inspekcija sudskih aktivnosti i aktivnosti na provoenju zakona, ukljuujui zajednike patrole sa lokalnom policijom; - savjetovanje i obuuka osoblja za provoenje zakona; - procjena opasnosti po javni red i savjetovanje vlasti u smislu ekasne organizacije policije; - olakanje napretka u provoenju zakona. 27 Ako BiH eli napredovati prema Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju (Stabilisation and Association Agreement SAA), onda mora razviti stabilnu javnu upravu stabilnu koja se zasniva na jasnom zakonskom okviru i ije su karakteristuike ekasnost, profesionalnost i neovisnost. Uprava je spora, nepredvidiva i crpi previe javnog novca. Mnogoslojna je, sa (ponekad konkrurentnim) birokracijama na dravnim, entitetskim, kantonalnim i opinskim
175
U ustavnom sistemu Bosne i Hercegovine nije bila sadrana oblast unutranjih poslova, posebno, njen najvaniji segment - policijski poslovi koji su Aneksom IV Dejtonskog mirovnog sporazuma potpuno decentralizovani i sputeni na nivo entiteta,28 odnosno, u Federaciji Bosne i Hercegovine, oni su u nadlenosti kantona. Policija je jedan od najvanijih, ako ne i najvanijih dijelova dravnog aparata iz razloga to ona raspolae prinudom u zatiti javnog poretka koji podrazumijeva ustavno pravni poredak, odnosno, sistem politikih institucija, ljudska i graanska prava i slobode i njihovo ostvarivanje, kao i odnose politikih institucija meusobno i odnose tih institucija i graana.29 Promjene ustavne strukture, nakon Dejtona, dovele su do jaanja postojeih i stvaranja novih dravnih institucija. One su proizilazile iz ovlasti institucije Visokog predstavnika za Bosnu i Hercegovinu kao civilnog upravitelja. Svrha tih promjena bila je da se dio poslova entitetskih organa prebaci na nivo drave kako bi se ojaala njena organizaciona struktura i institucije Bosne i Hercegovine koje obavljaju odreene poslove uprave koji su na dravnom nivou. To su poslovi koje obavljaju: ministarstva, upravne organizacije kao samostalne organizacije i organizacije u sastavu ministarstva, te druge institucije Bosne i Hercegovine koje su osnovane za obavljanje upravnih i strunih poslova.30 Oblast unutranjih poslova, kao posebna upravna cjelina na dravnom nivou, najblia je Ministarstvo sigurnosti Bosne i Hercegovine. To je organ uprave koji je stvoren na nivou drave kako bi se ojaao sigurnosni aspekt njenog dravnog ureenja, posebno, u pogledu zatita dravnih granica, sprijeavanje i otkrivanje uinilaca krivinih dijela terorizma, trgovine opojnim drogama, krivotvorenja novca i trgovine ljudima, meunarodnu saradnju, zatitu lica i objekata, prikupljanje i koritenje sigurnosnih podataka od interesa za BiH, koordinaciju i usaglaavanje aktivnosti entitetskih minnovoima. Njen sistem plaanja bi trbao biti razjanjen i standardiziran. Osoblje je loe obueno i loe opramljeno da bi se moglo nositi sa izazovima koje namee Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju (Stabilisation and Association Agreement SAA): Kako u upravi, tako i u vladi, kapaciteti srtratekog planiranjai koordinacije su ogranieni. (Evropska komisija (EC) , Izvjetaj o pripremljenosti Bosne i Hercegovine da pregovara sa EU o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju, novembar, 2003.). 28 Treba imati u vidu da osim tzv. redovne policije, postoji sudska i nansijska policija o kojima e, takoer, biti rijei u ovoj knjizi. (Op.a.). 29 Dr. Nurko Pobri, Ustavno pravo, Slovo, Mostar, 2000., str. 296. 30 Prema Zakonu o Ministarstvima i drugim tijelima uprave Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj: 5/2003 I 42/2004), Ministarstvo sigurnosti BiH nadleno je za: - zatitu meunarodnih granica, unutranjih graninih prelaza i regulisanje prometa na graninim prelazuima Bosne i Hercegovine. - sprijeavanje i otkrivanje poinilaca krivinih djela terorizma, trgovine, krivotvorenja domae i strane valute i trgovine ljudima i drugih krivinih djela sa meunarodnim ili meuentitetskim elementom;
176
istarstava unutranjih poslova i Brko Distrikta koji su od interesa za Bosnu i Hercegovinu, poslove civilne zatite u sluaju prirodnih i drugih katastrofa, kao i provoenje politike vezane za useljenike u Bosnu i Hercegovinu i davanje azila, te kretanje i boravak stranaca na teritoriji Bosne i Hercegovine. Za gonjenje i procesuiranje uinilaca krivinih djela nadleno je Tuilatvo i Sud Bosne i Hercegovine. Postavlja se pitanje na koji nain ovo Ministarstvo izvrava poslove iz svoje nadlenosti ako se ima u vidu da u njegovom sastav ne nalaze policijske strukture u Bosni i Hercegovini. Kao to smo istakli, policijski organi su organizovani na entitetskim nivoima, odnosno, kantonalnom nivou i federalnom nivou u Federaciji Bosne i Hercegovine i na republikom nivou u Rerpublici Srpskoj. Dosadanja iskustva, veoma nam jasno pokazuju da je nepostojanje policije na nivou Bosne i Hercegovine predstavlja izuzetno veliki problem za njen efikasniji rad. Posebno se to odnosi na sprjeavanju nastanka krivinih djela i hvatanje njihovih izvrilaca, za djela koja su propisana krivinim zakonodavstvom Bosne i Hercegovine. Dosadanja negativna iskustva koja je u stanju sublimirati nauka o upravi, metodski su, na alost, potpuno tana. Napomene radi, nastanak nove naune discipline, nazvane nauka o upravi koja je izdvojena iz upravnog prava, jo vie je doprinio daljnjem organizacijskom i funkcionalnom jaanju dravne uprave. Slinosti i razlike nauke o upravi koja ima empirijski karakter to je odvaja od ostalih normativnih disciplina i, upravnog prava (opeg i posebnog), imalo je za posljedicu stvaranje sistema drutvene regulacije koji u bliskoj budunosti preferira da ostvari potpune premise sve manje autoritarne socijalne regulacije. Obje navedene nauke imaju u osnovi isti predmet izuavanja, s tim to se razlikuju u tome to svaka od njih ima svoj poseban predmet prouavanja. Pri tome, nauka o upravi (upravljanju) zasluuje posebnu panju ako se ima u vidu injenica, da se itava uprava ne moe predstaviti kao iskljuivo pravna disciplina. Stoga je i nastala potreba razvoja jedne specijalne nauke koja posmatra pitanja uprave iskustveno, prvenstveno s politikog i tehnikog gledita.
meunarodnu saradnju u svim oblastima iz nadlenosti ministarstva; zatitu lica i ob jekata; prikupljanje i koritenje podataka od znaaja za sigurnost BiH; organizaciju i usaglaavanje aktivnosti entitetskih ministarstava unutranjih poslova i Brko distrikta Bosne i Hercegovine u ostvarivanju sigurnosnih zadataka u interesu BiH; provoenje meunarodnih obaveza i saradfnju u provoenju civilne zatite, koordiniranje djelovanja entitetskih slubi civilmne zatite u BiH, i usklaivanje njihovih planovaza sluaj prirodne ili druge nesree koje zahvataju teritoriju BiH, i donoernje programa i planovazatuitei spaavanja; provodi politiku useljavanja i azila BiH i ureuje procedure vezano za kretanje i boravak stranaca u BiH.
177
Posebno upravno postupanje radi zatite prava graana i osiguranja fair djelovanja uprave, predmet su Evropskog upravnog prava koje sve vie i u znaajnijoj mjeri primjenjuje vlastite standarde u okviru regionalmne supranacionalne regulacije upravnog postupanja u odreenim upravnim oblastima. Strukture zajednikog Evropskog upravnog prostora (the European Administrative Space, EAS), znaajno doprinose vladavini prava, to je jedno od etiri njegova temeljna naelam a odnose se na pravnu sigurnost i predvidivost upravnog djelovanja, kao i proces donoenja odluka, te zakonitost, kao oblik ograniavanja arbitrarnosti, naglaava potrebu uvaavanja legitimnih oekivanja graana kao subjekata drutva. Posebno upravno procesno pravo, takoer je u funkciji ostvarivanja prava graana i zatite javnog poretka. Istovremeno, ono znai oslanjanje na proceduralna pravila opeg upravnog postupka, uvijek i onda, kada posebnim propisima odreeno pitanje nije obuhvaeno. To ini posebno upravno djelovanje standardizovanim i predvidivim, to smanjuje neizvjesnost i pravnu nesigurnost stranaka u odnosima sa pojedinim dravnim organima.
3. Zakljuak
Kao to je uobiajeno da se za opu (javnu) upravu kae, kako je troma i neefikasna, slobodno se moe rei da i posebna uprava boluje od iste bolesti: Njena anamneza vezana je za neureenost upravne djelatnosti u cijeloj Bosni i Hercegovini. Ona se dogaa u situaciji kada je izostala potpuna integracija uprave koja bi inila jedinstven upravni prostor i procesno postupanje kakvo je decenijama postojalo na prostoru nekadanje Jugoslavije. Danas je u Bosni i Hercegovini uspostavljena nekakva parcijalna, uslovno reeno, vladavina prava i kvazi zatita prava graana u postupcima pred dravnim organima uprave. Sve ovo to danas imamo, suprotno je doktrini tzv. dobre uprave (good governance) koja u prvi plan stavlja pravne vrijednosti uprave kao sistema drutvene regulacije. Takav sistem karakterie, prije svega, kvalitet usluga koje dravni organi uprave pruaju graanima i drugim subjektima, efikasno i ekonomino provoenje propisanih procedura i preduzimanju procesnih radnji u rjeavanju upravnih stvari. U Bosni i Hercegovini se suoavamo sa jednim sasvim novim konceptom upravnog odluivanja koji pokazuje brojne slabosti i zahtijeva hitnu reformu. Ona je jednako potrebna i za organe javne uprave i posebne upravne organe. Svi oni zahtijevaju da se uine znaajni pomaci u pogledu smanjenja vremenskog trajanja upravnog postupanja, od njegovog pokretanja, pa sve do zavretka. Razvoj informacionih tehnologija kao da nije uticao na upravne
178
oblasti, jer, jo uvijek ovaj vid sredstava komunikacije, nije ostvario ozbiljniji znaaj. Postoji niz zapreka normativnog karaktera koje spreavaju operativni pristup umreenoj upravi kako bi se prava i obaveze svih subjekata ostvarivale jednostavnijim putem. Pravna regulacija upravnog postupka pretpostavka je i efikasnije sudske zatite prava graana, posebno iz razloga to izostanak postupovnih pravila esto dovodi do znaajnijih nezakonitosti koje se, u krajnjem sluaju, mogu otkloniti jedino djelovanjem sudova. Oigledno je, da posebni dio upravnog prava ima isti predmet izuavanja kao i njegov opi dio. Razlika je u tome to materija opeg dijela upravnog prava izuava i analizira pravne norme upravnog prava, i daje jedna ope, rekli bismo, univerzalna naela koja vrijede za sve upravne oblasti, dok na drugoj strani, posebno upravno pravo poiva na upravnoj normi koja ureuje organizaciju konkretne upravne oblasti ili, odreene upravne podgrane, kao i oblike njene djelatnosti. U tom smislu, u posebnom upravnom pravu primjenjuje se materijalno-pravni propisi koji vae iskljuivo za tu upravnu oblast. Preko njih, nastaju, mijenjaju se i prestaju upravno-pravni odnosi u raznim oblastima, kao to su unutranji poslovi, zdravstvo, odbrana i sl. Dosadanja iskustva u radu posebnih organa uprave, nesumnjivo potvruju postojanje slabosti sistemskog karaktera. To se posebno ogleda u oblasti unutranjih poslova koji su trenutno u nadlenosti entiteta RS BiH i Federacije BiH, odnosno, istovrsni poslovi na kantonalnom nivou u FBiH. S jedne strane njihova srodnost i resorna pripadnost, a s druge strane razdvojenost i, po vertikali i po horizontali, rezultiraju totalnom dezorganizacijom sistema organizovanja i slabom efikasnou u radu na izuzetno znaajnim poslovima.
179
MODLY, Dusko1
Propusti kod sastavljanja zapisnika o uviaju

Saetak
U ovom lanku govori se o propustima nadlenih organa kod sastavljanja zapisnika o uviaju. U uvodnom dijelu definira se pojam zapisniku o uviaju i ukazuje na vrijeme njegovog sastavljanja. Slijedi nabrajanje propusta opeg karaktera, a nakon loga propusta u pojedinim dijelovima zapisnika o uviaju: uvodnom, opisnom i zakljunom. < 'dj je ovog lanka da se nadlenim organima omogui lake snalaenje kod sastavljanja zapisnika o uviaju i izbjegnu propusti u buduem radu.
Uvod
Opisivanje rijeima utvrenog objektivno nalaza neposrednim opscrvacijskim metodama u toku uviaja i sastavljanje zapisnika o uviaju je osnovni nain fiksiranja injeninog stanja utvrenog uviajem. Pojam fiksiranje injeninog stanja dc laeto obuhvaa osiguranje i izvoenje dokaza, /.bog toga propusti uinjeni kod sastavljanja zapisnika o uviaju mogu imati dalekosene posljedice za ishod postupka, osobito budueg krivinog postupka. Zato e nastavno biti rijei o najtipinijim propustima kod sastavljanja zapisnika o uviaju. Pojam zapisnika o uviaju 1 u odnosu na zapisnik o uviaju vrijede ope odredbe Zakona o krivinom postupku (u daljnjem tekstu ZKP) o zapisnicima koji se sastavljaju povodom poduzimanja procesnih radnji. Odredbama ZKP-a rijeeno je pitanje opee forme, sadraja, rokova I rezultata zapisnika o uviaju. Zbog nepreciznosti odredaba ZKP-a u praksi sadraji zapisnika o uviaju variram 0(J organa do organa postupka, to se tetno odraava na rad organa postupka, osobito sudova. Zapisnici su esto nepotpuni i neprecizni, tako da se koji puta dovodi u pitanje njihova procesna valjanost 1 to manje zbog nedostataka formalno-pravne prirode, a vie zbog nedostataka sadrajne prirode. Sudska praksa pokazuje da se ova arolikost u pogledu forme i
180
Prof. dr. na Fakultetu kriminalistikih nauka u Sarajevu
sadraja zapisnika nedvojbeno negativno reflektira na kasniji tok i ishod krivinog postupka. Budui da se injenino stanje utvreno uviajem fiksira opisivanjem rijeima, treba imati u vidu. da je injenina situacija u smislu njene strukture u pravilu li ksirana na priblino adekvatan nain, jer je teko postii apsolutnu adekvatnost liksira nja injeninog stanja rijeima. Zbog loga Lividajni organi poseu i za drugim nainima fiksiranja injeninog stanja kao to su tehnike registracije, grafiki naini, uzimanie odljevaka (mulairanje). izrada maketa i si. Po svojoj pravnoj prirodi i proce snom znaaju zapisnik o uviaju je pismena isprava u kojoj uvidajm organ reproduciia odreeni misaoni sadraj vezan uz utvrdi..' nje injeninog stanja tokom uviaja, i procesnom smislu isprava je pismeni sasla vak sastavljen u odreenoj formi. Budui se zapisnik o uviaju sastavlja u opeem mteie su u vrenju javne slube (javnog ovlaste nja). on je istovremeno javna isprava organa postupka u odnosu na tzv. neslubene o.-o be, dok u odnosu na slubene osobe ima istovremeno i obiljeje slubene isprave. S dokaznog stanovita zapisnik o uviaju je dokaz ispravom, lako vazi piesii mpcija istinitosti satlra|a zapisnika o uvi daju kao javne isprave, on sam po sebi ne ma neku posebnu dokaznu snagu u krivi nom postupku, niti je niegov sadiai iskljuen iz redovnog postupka ocjene tlo kaza od strane organa postupka. Svojstvo javne i slubene isprave zapisnika o uviaju zaliti je a i pivtpostav ha lakav sadraj koji |c neoboriv 1 kao takav da dokazti|e s velikom sigurnou ono to u u njemu navedeno i sadrano). Kako je uvodno iMaknuto lomu zapi sin ka o u\ id.iju projnsana |C normama ZKP a S dinge suauc. sadraj zapisnika o uvidaiu di ktiran je ne je'ovan) injeninim slanjem -'. a kog konkretnog kriminalnog dogaaja koje se utvruje. Pri tome veliku ulogu igraju kriminalistiki metodiki sadraji. Danas uobiajena kompozicija sadraja zapisnika o uviaju ima tri elementa: (1) uvodni dio, (2) opisni dio I (3) zavrni dio (zakljuni). Kada treba sastaviti zapisnik o uviaju? I odredbe ZKP-a i pravila kriminali-stike nalau da se zapisnik sastavlja "istovremeno" kada se poduzima uviaj, a ako to nije mogue ne posredno iza toga. Time se postie maksimalna autentinost u odnosu na sadraj zapisnika, jer su svjea sjeanja uviajnog organa i sudionika u uviaju. Naalost, u praksi nije svaki puta mogue sastaviti zapisnik istovremeno kada se poduzima uviaj. Prilikom istovremenog sastavljanja zapisnika ne moe se u pravilu
181
postii saetost i preglednost njegovog sadraja. Zato odredbe ZKP-a doputaju da se zapisnik sastavi "neposredno" nakon uviaja. Razlog je u tome, to su tada utisci i sjeanja uviajnog organa jo svjei, pa bi samim tim i sadraj zapisnika trebao biti to vjerniji odraz utvrenog injeninog stanja. Sastavljanje zapisnika nekoliko dana nakon provedenog uviaja, ne samo to je protivno pozitivnim odredbama ZKP-a, nego i pravilima kriminalistike i eksperimentalne psihologije ("krivulja zaboravljanja"). Takav postupak uviajnog organa predstavlja realnu opasnost da se u zapisnik ne unesu "vane" injenice, dakle, one na kojima organ postupka temelji svoje odluke. Odlaganjem vremena sastavljanja zapisnika o uviaju dolazi do zaborava, zagubljenja podataka, konfu-ndiranja zapaenih injenica (memoriranih) sa zakljucima uviajnog organa i si. Opasnost o kojoj je rije posebno je realna kada uviajni organ do momenta sastavljanja zapisnika obavi vie uviaja u vezi sa istorodnim krivinim djelima. Propusti kod sastavljanja zapisnika o uviaju U toku svoje dugogodinje kriminalistike prakse i analiziranjem brojnih sudskih i policijskih spisa uoio sam niz propusta u toku sastavljanja zapisnika o uviaju. Sve propuste podijelio sam na: (a) Propuste ope prirode, (b) Propuste u uvodnom dijelu zapisnika, (c) Propuste u opisnom dijelu zapisnika i (d) Propuste u zavrnom dijelu zapisnika. a) Propusti ope prirode: 1. Zapisnik o uviaju ne sastavlja se istovremeno s poduzimanjem uviaja niti neposredno po njegovom zavretku, na emu inzistiraju odredbe ZKP-a. Zapisnici se sastavljaju i po nekoliko dana nakon dovrenog uviaja. Registrirani su sluajevi da je uviajni organ pisao zapisnik nakon godinjeg odmora. Takav postupak u pravilu ima za posljedicu manjkavosti i nedostatke u sadrajnom smislu. Moda bi de lege fe-renda trebalo propisati da uviajni organ navodi kada i gdje sastavlja zapisnik o uviaju, a ne samo u ime koga. 2. Ne vodi se rauna o kompoziciji zapisnika o uviaju pa se injenino stanje unosi u one dijelove zapisnika u koje ne pripada, to zapisnik ini uz ostalo nepreglednim i konfuznim. 3. U zapisniku se ne konstatira i specificira koja su utvrenja rezultat neposrednog ulnog opaanja uviajnog organa i sudionika u uviaju, a koja su rezultat neposrednog opaanja pomou tehnikih pomagala, tzv. produetaka ula. To znai da se ne navodi precizno mehaniki tok uviaja, uz navoenje svih kriminalistiko
182
tehnikih detalja, kronoloki po pojedinim stadijima uviaja (1 .orijentacijsko-informacijski, 2.statiki, 3.dinamiki, 4.kontrolni i 5.za-kljuni (zavrni)). 4. esto se previe panje poklanja formi zapisnika, a ne njegovom sadraju. 5. Utvrenja (nalazi) se ne unose u zapisnik na jasan, pouzdan i provjerljiv nain. Kod obiljeavanja mjesta uviaja i objekata na njemu koriste se kolokvijalne oznake i onda kada tome nema mjesta, iako se zna da nisu pouzdana osnova za kasniju egzaktnu provjeru sadraja zapisnika. Tako se naprimjer rabe veliine koje nemaju tono odreeno znaenje kao: "100 koraka u pravcu istoka", "Otprilike 80 metara" i si. 6. Uvi daj ni organi su skloni koristiti tehniku, grafiku i ostalu dokumentaciju kao zamjenu za zapisnik o uviaju, ija je tendencija protivna pozitivnim zakonskim rjeenjima i pravilima kriminalistike. 7. Neki uviajni organi odredili su nekakve svoje kriterije u pogledu potrebe i granica unoenja vanih injenica u sadraj zapisnika. Pri tome se nerijetko koriste, za uviaj nedopustivom metodom "uzoraka", zaboravljajui pri tome da pravila kriminalistike ne trpe ablone i ogranienja, osobito kriminalistiko-tehnika. 8. Ne vodi se dovoljno rauna o tome da konkretne okolnosti svakog pojedinog kriminalnog sluaja (krivinog djela) diktiraju (odreuju) nain koncipiranja i sastavljanja zapisnika, njegovu kompoziciju, dakle, metodologiju njegove obrade. 9. Prilikom sastavljanja zapisnika zaboravlja se da njegov sadraj, ukoliko ne bude osporen i "oboren", predstavlja dokaz ispravom, da slui kao osnova za podnoenje krivine prijave, za provjeru raspoloivih dokaza, za planiranje operativnih i istranih radnji i mjera, za postavljanje verzija (radnih), da slui javnom tuiocu za provjeru raspoloivog injeninog fonda, a istranom sucu za uspjeno provoenje istrage itd. Praksa pokazuje da dobri zapisnici o uviaju uz ispunjenje ostalih zakonskih pretpostavki slue za neposredno optuenje. 10. Neki zapisnici predstavljaju u sadrajnom smislu pravo siromatvo. Razlog tome kod sloenijih kriminalnih sluajeva lei u tome to se ne izrauje plan provedbe uviaja, ne postavljaju se uviajne radne verzije, ne vri se misaona rekonstrukcija i si., tako da dolazi do previda niza potencijalnih objektivnih nalaza. Zbog toga se kod provoenja uviaja ne ide od posljedica prema njihovim uzrocima, to je temeljni princip kriminalistikog misaonog procesa. Uz ostalo na taj nain nije vidljiv ni put kojim se dolo do stvarnih dokaza tzv.signala. 11. Ne poklanja se posebna panja opisivanju i fiksiranju onih tragova i predmeta (objektivni nalaz) koje nije mogue adekvatno
183
184
tehniki i grafiki prikazati i registrirati. Ne nastoji se dati to bolja i potpunija opisna slika rijeima, koja predstavlja ivu i vjernu sliku utvrenog stanja stvari. 12. esto se ne vidi nain provoenja uviaja, njegov kriminalistiko-tehniki tok i njegova kronologija, postupanje uvia-jnog organa i sudionika u uviaju. Rije je o slijedu mjera i radnji koje su poduzete, tko ih je poduzeo, kakva tehnika sredstva i metode su pri tome koriteni (nain postupanja), te rezultat poduzetih mjera i radnji. 13. Tvrdnje u zapisniku i priloenim registracijskim sredstvima nisu svaki puta takve da bi mogle posluiti kao konkretna injenina osnova za ekspertiznu analizu. 14. Ne posveuje se dovoljno panje utvrivanju tzv. puta ulaska u kanjivu zonu sudionika kriminalnog dogaaja, dakle, njihovo ponaanje tempore delicti, iako o tome ovisi kvalifikacija djela, odreivanje oblika krivnje i si. Zaboravlja se i to, da interdeliktnu situaciju u osnovi ine - kriminogeneza i viktimogeneza. 15. U zapisnik se unose nalazi i miljenja lijenika u pogledu opisa, vrste, uzroka i teine tjelesnih ozljeda koji su dati u bolnicama ili prosekturama, a da se pri tome ne istie da se objekti lijenikog pregleda tretiraju kao dislocirano mjesto uviaja. 16. esto sadraj zapisnika nije u korelaciji s navedenim vremenom trajanja uviaja tj. radi se ili o preskromnom ili preobi-mnom sadraju u odnosu na navedeno vrijeme trajanja uviaja, pa je steen dojam da se vrijeme trajanja uviaja navodi reda radi. 17. Iz zapisnika se ne vidi zato neke kriminalistiko tehnike metode i sredstva nisu koriteni iako je konkretna kriminalna situacija to nalagala. 18. Ponekad su sadraji zapisnika po obimu vrlo skromni u odnosu na kriminalni dogaaj u vezi s kojim je proveden uviaj, pa se stjee utisak da su opaanja sudionika u uviaju bogatija od sadraja zapisnika. 19. U nekim sluajevima injenina utvrenja u sadraju zapisnika i sadraji fotografija i skica su kontradiktorni. To u pravilu ima za posljedicu provoenje rekonstrukcije. 20. Ne navodi se nalaz tzv. negativnih injenica. Rije je o pronalaenju tragova i predmeta koji po prirodnom toku ("hodu"), kako se odvijao kriminalni dogaaj, ne bi trebali biti na licu mjesta ili obratno, ne nalaze se tragovi i predmeti koji bi po prirodnom toku stvari trebali biti prisutni na mjestu uviaja. 21. Iz zapisnika je vidljivo samo ono to je poduzeto, a ne i ono to nije poduzeto i zato nije poduzeto. 22. Skice, kao prilozi uz zapisnik, nisu uvijek pregledane, tone i pravilne, niti potpune, tako da ne prikazuju cjelinu mjesta uviaja i
objektivni nalaz s njegovim pojedinostima. esto ne sadre izvrena mjerenja (razdaljine) i ostale relevantne izmjere kod dvodimenzionalnih i trodimenzionalnih tragova. Uoena je tendencija da se ne skiciraju svi relevantni tragovi i predmeti nego samo neki, po principu uzoraka, bez ikakve utemeljenosti u pravilima kriminalistike. Po svemu radi se o komociji kriminalistikih tehniara. Isto tako, u skice se ne ucrtavaju mjesta s kojih su svjedoci, oevici, promatrali kriminalni dogaaj, a ukoliko se ucrtavaju, ne ucrtava se pravac u kojem su promatrali. Isto tako, ne ucrtavaju se mjesta s kojih je vreno fotografiranje i pravac objektiva u smislu transverzalne osi. 23. Ne postoji tendencija izrade tzv. detalj skica kada je to nuno. 24. Kriminalistiki tehniari nisu skloni fotografiranju tzv. vornih situacija i ne vode dnevnik snimanja, tako da se kasnije kod izrade fotoelaborata javljaju razni problemi. 25. Sadraj zapisnika esto nije dovoljno precizan, terminoloki ispravan, pa samim tim ni objektivan, tako da kasniji korisnici zapisnika dolaze u situaciju da navode u zapisniku dvojako ili vieznano tumae i ocjenjuju. Ne vodi se dovoljno rauna o formulaciji i izboru rijei, niti se one upotrebljavaju u njihovom leksikom znaenju. Unose se osobni izrazi i rijei uviajnog organa u obliku tzv. kovanica koje nisu ope prihvaene ili se koriste struni izrazi (termini tehnici) iz podruja kriminalistike tehnike bez njihovog objanjenja, kao i neuobiajeni izrazi, a koji puta ak i atrova-ke rijei kada tome nema mjesta. 26. Opisivanje objektivnog nalaza je skokovito i nesistematsko. Na taj nain gubi se preglednost sadraja zapisnika. Za isti trag, predmet ili neki drugi objekt uviaja ne upotrebljava se dosljedno isti izraz kroz cijeli zapisnik, ve se koriste sinonimi, koji su esto dubiozni. Neki uviajni organi su posebno skloni koritenju neologizama (kovanica), di-fuznih izraza, amfibolija (dvosmislica), sinonima i si., to uzrokuje neodreenost sadraja zapisnika u kvalitativnom smislu. Zbog navedenog, korisnici zapisnika ne mogu stei jasnu i uvjerljivu sliku o stvarnom stanju stvari, tj. utvrenjima uinjenim u toku uviaja. 27. esto zapisnik ne samo to ne sadri dio vanih injenica za budui krivini postupak, nego sadri pravno irelevantne injenice koje predstavljaju svojevrsni injenini balast. Unose se podaci koji nemaju veze s konkretnim kriminalnim dogaajem, dakle, injenice irelevantne za budui krivini postupak. Steen je dojam da je to posljedica neznanja i nestrunosti. 28. Pronaeni tragovi i predmeti ne opisuju se detaljno, ne navodi se tko ih je pronaao i gdje, kako su fiksirani i to je s njima uinjeno. Ne samo da se ne navode tona mjesta pronalaska tragova i predmeta, nego ni njihov meusobni poloaj (suodnos), udaljenosti
185
186
meu njima i si. Ne navode se naini kako su obiljeeni (markirani brojevima i/ili slovima) i aservirani, po kome i gdje se nalaze (destinaci-ja). Posebno je opasno za utvrivanje istine kada se ne opisuju dovoljno oni objektivni nalazi koji se ne daju dobro prikazati grafikim i tehnikim registracijama. Vrijednost sadraja zapisnika u dokaznom smislu posebno umanjuje okolnost da opisivanje injenica ne samo to nije terminoloki precizno i ispravno, nego nije ni gramatiki tono, po slijedu pregledno (reljefno), niti stilski pravilno sastavljeno. Uoeno je da uviajni organi previe koriste nekakav vlastiti rjenik, sve do upotrebe raznih lokalizama. 29. Iako pravila kriminalistike taktike nalau da se objektivni nalazi u vidu tragova i predmeta, stanja i situacija, samo jedanputa i na jednom mjestu opisuju, i to prema provedenim stadijima uviaja, to se pravilo ne potuje. Dolazi do ponovnog opisivanja i navoenja istih ili slinih traseolo-kih nalaza o istom objektu opservacije na drugim mjestima u zapisniku, to sadraj zapisnika ne ini samo nepreglednim i nejasnim nego i neuvjerljivim. 30. U zapisnik se unose sadraji iskaza osoba, razne konstatacije u vidu miljenja, ocjena, procjena, verzija i zakljuaka uviajnog organa i sudionika u uviaju, razni sudovi i pretpostavke i podaci do kojih se dolo mimo neposrednog opaanja osjetilima nadlenih osoba. Svi ti subjektivni elementi podloni su promjenama i drugaijim miljenjima ime se naruava naelo objektivnosti postupka. 31. Metodologija unoenja vanih injenica je esto previe ablonizirana i ne varira ovisno o okolnostima svakog konkretnog sluaja i situacije na mjestu dogaaja (uviaja). Pristup, struno znanje i afinitet uviajnog organa ne dolazi do izraaja, tako da sadraji zapisnika nalikuju jedni na druge kao da je rije o vrlo slinim kriminalnim sluajevima. Drugim rijeima ne uoavaju se ili ne fiksiraju specifinosti svakog konkretnog sluaja. To istovremeno znai da sadraj zapisnika nije opisna slika rijeima utvrenog injeninog stanja na emu inzistiraju norme ZKP-a. 32. Kod izrade tehnike dokumentacije tei se skraivanju konstatacija o utvrenim injenicama u zapisniku o uviaju, ime se gubi na ilustrativnosti sadraja zapisnika. Takav trend ukazuje i na injenicu, da uviajni organi ne rukovode adekvatno provoenjem uviaja u odnosu na sudionike kriminalisti-ko-tehnikih profila. Iako tehnika dokumentacija ne ini sastavni dio zapisnika, nego njegov prilog, to ne znai da struni standardi smiju biti nii kod njihove izrade. 33. Traseoloki nalaz esto nije jedinstvena cjelina precizno opisana s komplementarnim tehnikim, grafikim i drugim registracijskim prikazima. Stoga sadraj i nain oznaavanja objektivnog nalaza esto ne omoguava multidisciplinarno koritenje.
34. Ne navode se vrsta i visina tete, makar i priblino, podaci o oteenom, oblici i vrste osiguranja, podaci o osiguravatelju, datumu osiguranja, klauzulama i si. 35. esto se zapisnik ne vodi kronolokim redom kako je tekao uviaj i kako su poduzimane mjere i radnje, nego na "preskok", tako da njegov sadraj nije pregledan i uvjerljiv. b) Propusti u uvodnom dijelu zapisnika: 1. Podaci o krivinoj stvari u vezi koje se poduzima uviaj ne navode se injenino opisno, nego se koji puta daje prerana krivinopravna kvalifikacija djela kada za to nema osnova, ime se prejudicira kvalifikacija djela. Krivina stvar se moe krivi-nopravno tono precizirati samo kada je nepobitno (nedvojbeno) utvreno da je izvreno tono odreeno krivino djelo predvieno i opisano u katalogu inkriminacija krivinog zakona. Ukoliko je postojanje krivinog djela sporno, treba opisno navesti povod za poduzimanje uviaja npr.: "Uviaj se poduzima povodom pronalaska mrtvog tijela ovjeka...", ili "Povodom poara kue" i si., a ne povodom ubojstva ili paljevine. 2. esto se ne navode objektivni uvjeti pod kojima se poduzima uviaj kao to su: atmosferske prilike (i neprilike), stupanj vidljivosti (osobito kada se uviaj poduzima nou), ujnost (kada je to relevantno za konkretni kriminalni sluaj), umjetni izvori svjetla i njihova jakost, prepreke vidljivosti i si. Zbog nenavoenja objektivnih uvjeta, koji su mogli utjecati na ispravnost i kvalitetu opaanja u toku uviaja, kasnije nije mogue prosuditi da li je uviaj obavljen pod uvjetima, odnosno okolnostima koje su omoguavale maksimalno pravilno opaanje. Poto se provoenje uviaja temelji na opservacijskim metodama, na taj nain se otvara prostor kasnijim sumnjama i prigovorima u pogledu naina provoenja uviaja i utvrenja do kojih se dolo u njegovom toku. 3. Nije vidljivo tko je, kada, kako i kome dojavio kriminalni dogaaj, te koje su mjere prve intervencije ili mjere tzv. prvog zahvata poduzete, kada i po kome. 4. esto nije vidljivo da li je obavijeten nadleni istrani sudac, kada i kako. Ukoliko nije izaao na lice mjesta, ne konstatira se razlog njegovog neizlaska. Postoje i dogovori izmeu istranih sudaca i policijskih organa po pitanju krivinih djela na koje e istrani suci izlaziti i o kojima ih treba obavjetavati i djela na koja nee izlaziti i o kojima ih ne treba obavjetavati. Takva rjeenja su protivna pozitivnim zakonskim normama ZKP-a. 5. Isto tako, esto nije vidljivo da li je obavijeten nadleni javni tuilac, kada, kako i po kome. Ukoliko nije izaao na lice mjesta, ne navodi se razlog neizlaska.
187
188
6. esto nije vidljivo da li su obavijetene, kako, kada i po kome druge osobe koje imaju pravo prisustvovati uviaju. Odredbe ZKP-a statuiraju da takve osobe treba o mjestu i vremenu provoenja uviaja obavijestiti na pogodan nain. Isto tako, ne vidi se, ako nisu obavijetene, zato nisu obavijetene (razlozi hitnosti). Ukoliko su takve osobe prisustvovale uviaju, iz zapisnika nisu vidljivi njihovi identifikacijski podaci i status u postupku. Tako se kasnije ne moe putem zapisnika provjeriti da li je i koji procesni subjekt koristio i kako prava koja mu pripadaju po odredbama ZKP-a. 7. Ima konstatacija da se uviaj poduzima komisijski, iako odredbe ZKP-a ne poznaju institut komisijskog (kolektivnog, zbornog) provoenja uviaja. Po odredbama ZKP-a uviaj poduzima i njime rukovodi uviajni organ, a svi ostali lanovi uvia-jne ekipe su sudionici u uviaju. 8. esto se ne vidi da li je izvreno osiguranje mjesta dogaaja do dolaska uvi-ajne ekipe ili nije. U sluajevima kada je mjesto dogaaja bilo osigurano i kada se to u zapisniku navodi, ne navodi se po kome, od kada i kako je mjesto dogaaja bilo osigurano. Kada se navodi da su mjesto dogaaja osiguravali policajci, ne navode se njihovi osobni podaci, radna mjesta i funkcije i kome organu pripadaju. Isto tako esto nije vidljivo kada je osiguranje mjesta dogaaja zapoelo, koji krug ili prostor je odreen i kako je markiran, te sam nain osiguranja. Isto tako ne konstatira se zateeno stanje, poduzete mjere, kako mjere neposrednog traganja, provizorne zatite tragova i predmeta i si. Kada je dolo do promjena u traseolokom smislu, ne navodi se razlog promjena (uzrok), mehanizmi i vrijeme nastanka i kako su se te promjene odrazile u odnosu na zateeno trase-oloko informacijsko stanje. Ove konstatacije su vane u kasnijem postupku radi ocjene vjerodostojnosti traseolokog nalaza na mjestu uviaja u smislu njegove netaknutosti, ne-izmjenjenosti ili izmijenjenosti. Ovo je osobito vano ako je dolo do unitenja ili kontaminirani a postojeih tragova, odnosno generiranja novih. 9. Iz uvodnog dijela zapisnika esto nije vidljivo da li je nareeno slubenim osobama, koje su osiguravale mjesto dogaaja, da o tome sastave slubenu zabiljeku ili zapisnik. Zaboravlja se da poetkom osiguranja mjesta dogaaja stvarno zapoinje osiguranje kasnijih objektivnih nalaza u uviaju i puta stvarnih dokaza. 10. U sluajevima kada su poduzete mjere neposrednog bitnog traganja za poiniteljem to se ne navodi u smislu njihove vrste, opsega i ishoda, ime se onemoguava naknadna kontrola policijskih slubenika. S druge strane, ako su te mjere poduzete na tetu osiguranja mjesta dogaaja, nije vidljivo da li su naputanjem mjesta dogaaja nastupile kakve tetne posljedice u odnosu na informaci-
jsko traseoloko stanje. 11. Generalno se moe konstatirati da se uope ne navode ili iznimno, i to vrlo skromno, kriminalistiki sadraji poduzetih mjera i radnji u toku osiguranja mjesta dogaaja, od provizorne zatite tragova i predmeta, prikupljanja obavijesti od graana, pronalaenja svjedoka, pa sve do eventualno iznimno poduzetih hitnih anticipiranih istranih radnji. 12. Ne navode se struni profili kri-minalistiko-tehnikih strunjaka i drugih strunjaka, kao ni vjetaka koji sudjeluju u provoenju uviaja. 13. Ne poklanja se dovoljno panje tonom geografskom pozicioniranju (lociranju) mjesta uviaja i ne navode se opi podaci o izgledu najvanijih objekata koji se na njemu nalaze i njihovoj lokaciji radi kasnije orijentacije korisnika zapisnika. c) Propusti u opisnom dijelu zapisnika: 1. Opisivanje mjesta uviaja ne vri se odreenim redom od opeg ka posebnom, nego skokovito. Ne navode se ni relevantne osobitosti tog mjesta. Kada se mjesto uviaja nalazi na otvorenom prostoru, ne navodi se (opisuje) okolina, svi eventualni prilazi tom mjestu i si. Uviajni organi se uglavnom orijentiraju na opisivanje mjesta uviaja u uem smislu rijei tj. samo na mjesto izvrenja djela, a ne i u irem smislu rijei kada mjesto uviaja obuhvaa i okolinu, prilazne puteve, pa i dislocirana mjesta uviaja i si. Uoena je i opasna tendencija da se povrina mjesta uviaja neosnovano smanjuje, po svemu zato jer se tako moe bre obaviti uviaj. Nerijetko se opisivanje mjesta dogaaja mijea s opisivanjem pojedinih tragova i predmeta na njemu, ime se naruava kriminalistiko pravilo "od opeg ka posebnom." Nerijetko je tome uzrok nepotivanje pravila o provoenju uviaja po njegovim stadijima: organizacijsko-info-rmacijskom, statikom, dinamikom, kontrolnom i zavrnom. Zbog toga se iz zapisnika ne vidi ne samo nain, nego i tok provoenja uviaja, naini postupanja uvia-jnog organa i sudionika u uviaju. Zbog nepotivanja navedenog pravila opisivanje objektivnog stanja(nalaza) ne samo da je skokovito, nego koji puta ima i inkohere-ntan tok. Nije vidljiv slijed kriminalistiko tehnikih mjera i radnji koje su poduzete i njihov rezultat. Poduzete kriminalistiko tehnike mjere i radnje moraju biti opisane po kronolokom redu zajedno s postignutim rezultatima. Rije je o detaljnom opisivanju mehanikog toka uviaja opisivanjem postupaka i primijenjenih metoda i sredstava. 2. Kada su u uvodnom dijelu zapisnika navedene ope i posebne verzije o kriminalnom dogaaju, poinitelju, vremenu i nainu izvrenja djela i si., u opisnom dijelu zapisnika nije vidljivo da li se uviajni organ pridravao tih verzija(de facto) plana provoenja
189
190
uviaja). 3. esto se ne potuje kriminalistiko tehniko-taktiko pravilo da se prvo opisuju lokacija, dimenzije, oblik i druge osobitosti mjesta uviaja, a tek onda objekti na njemu kao i promjene na tim objektima koje se dovode u vezu s izvrenim djelom. 4. Za koritenje zapisnika o uviaju, pa i sam ishod budueg krivinog postupka osobito je tetno to se iz zapisnika esto ne vidi kronoloki red poduzetih kriminalisti-ko-tehnikih mjera i radnji u statikom i dinamikom stadiju uviaja. to vie u dijelu o statikoj fazi ne nalaze se podaci o zateenom stanju (situaciji) s podrobnim opisom lokacije i zateenom makrotraseolo-kom situacijom, stanjem pronaenih i obiljeenih (markiranih) tragova i predmeta, njihovom tonom lokacijom, opisom, mjerama i dimenzijama i si. Isto tako, u dijelu zapisnika o statikom i dinamikom stadiju, rijetko se nalaze poveznice s prateim fotografijama i prikazima zateenog stanja, rezultatima mjerenja (izmjere) i s jasnim naznakama toka istraivanja mjesta uviaja. 5. Dio zapisnika koji se odnosi na dinamiki stadij uviaja esto ne sadrava precizne podatke o nainu istraivanja mjesta uviaja i postignutim rezultatima. Uvidom u analizirane zapisnike steen je dojam da se ne vri pravilna interpretacija traseolokog stanja u cilju dobijanja podataka za pronalaenje drugih tragova i predmeta, osobito mikrotragova. Ne opisuju se oni dijelovi mjesta uviaja koji su bili posebni objekt istraivanja kao ni traseoloki nalazi koji su rezultat aktivne istraivake djelatnosti uviajnog organa i sudionika u uviaju, a ne njihove uvjetno reeno pasivne opservacijske djelatnosti. 6. Generalno se moe konstatirati da se u statikom i dinamikom stadiju uviaja mjere i radnje ne poduzimaju metodiki i sinkronizirano, osobito u odnosu na obradu tragova. Ne navodi se, ili barem ne dovoljno precizno, kako su tragovi i predmeti izuzeti i koji, kako su obiljeeni i pakova-ni(aservirani), te stoje s njima uinjeno. 7. Objekti uviaja ne opisuju se dovoljno detaljno i jasno, jedanputa i na jednom mjestu, nego vie puta i na vie mjesta. Ne odabiru se paljivo izrazi i rijei kojima se oznaavaju mjesta, tragovi i predmeti, dakle traseoloka situacija. To znai da se opisivanje ne vri po odreenom redu i precizno. esto, protivno kriminalistikim pravilima, opisivanje mjesta uviaja i nalaza na njemu nije detaljno opisivanje makro-traseoloke situacije i pretpostavljenih mjesta nalaza mikrotragova (mikrotraseoloka situacija), dakle. Zateenog i pretpostavljenog traseolokog stanja. Osnovni razlog lei u tome to se u toku provoenja uviaja ne vri tzv. misaona rekonstrukcija kriminalnog dogaaja(krivinog djela). Zato i opisivanje ne ide odreenim redom, od opeg ka posebnom, po odreenom planu, nego stihijski, spontano s visokim ueem elementa sluajnosti. Nema sistem-
atskih prijelaza od opeg ka posebnom, nego je opisivanje, kako je istaknuto skokovito i nesistematino, poevi od opeg izgleda mjesta uviaja pa do pojedinosti i osobitosti prostorno-vreme-nskih i traseolokih. Na taj nain gubi se preglednost sadraja zapisnika. esto se koriste neodreeni izrazi kao: "naprijed", "pozadi", "u blizini", "okolo", "iza" i slini. 8. Ne navode se i ne opisuju poduzete kriminalistiko tehnike mjere i radnje, tko ih je poduzeo, nain provoenja(metode i tehnika sredstva) i rezultat(ishod). 9. Ne posveuje se dovoljno panje opisivanju onih stvarnih nalaza za koje se pretpostavlja da e posluiti vjetacima u kasnijim fazama postupka kao predmeti (objekti) vjetaenja. 10. Ne opisuje se sistematski ua i ira okolina mjesta uviaja kada je to potre-bno(diskrecijska ocjena) i ne navode se osobitosti eksterijera i interijera, a koji puta ak ni toan poloaj mjesta uviaja u prostoru s prilazima k njemu, ukratko prostor u kome je djelo izvreno. 11. Pri navoenju osnovnih podataka, lokaliteta i objekata na mjestu uviaja uvia-jni organ je krt na rijeima, previe se poziva i oslanja na druga izraajna sredstva fiksiranja nalaza, kao to su tehnika i grafika dokumentacija, pa se zato esto u zapisnicima mogu nai konstatacije: "Vidi skicu", "Vidi fotoela-borat" i si. uz ve ranije navedenu upotrebu verba indefinitiva: "blizu", "okolo", "povisoko", "oko 100 metara" i si. 12. Tjelesne ozljede, oteenja i stanje odjee na rtvama, prvenstveno u zdravstvenim ustanovama i osumnjienika navode se tako da se ne stie dojam da je na tim osobama izvren uviaj kao na svojevrsnom dislociranom mjestu uviaja, dakle, nastavak uviaja. Isto vrijedi i za uviaj na mrtvim tijelima u prosekturama prije obdukcije. 13. esto se nau konstatacije da u toku uviaja nisu naeni relevantni tragovi koji se mogu dovesti u vezu s kriminalnim dogaajem. Takve konstatacije u pravilu indiciraju da uviaj nije proveden po pravilima struke(lege artis). 14. U sluajevima kada se nau relevantni tragovi i predmeti, unose se miljenja uviajnog organa i sudionika u uviaju o podobnosti ili nepodobnosti tragova i predmeta kao stvarnih dokaza ili buduih predmeta vjetaenja. Rije je o unoenju subjektivnih sudova kojima prema odredbama ZKP-a nema mjesta u zaisniku o uviaju. 15. Ukoliko je dolo do vizualizira-nja nevidljivih (latentnih) tragova, esto se ne navodi tko je i ime (kako) izvrio vizu-alizaciju i kako su fiksirani. Drugim rijeima ne vide se tehnike izazivanja i fiksiranja nevidljivih tragova. 16. Kada se tragovi "skidaju" s razliitih podloga, osobito mikro-
191
192
tragovi, ne navodi se kvaliteta, odnosno nekvaliteta podloge, tehnika uzimanja traga, mjesta s kojih su tragovi uzeti(kod mikrotragova tzv. pretpostavljene kontaktne zone), tko je uzimanje izvrio i kako su tragovi pakovani i obiljeeni. Isto tako, ta mjesta se svaki puta ne fotografiraju i ne unose u skicu, osobito detalj skice kada je to nuno radi ilustrati-vnosti i dokaznosti. 17. Kod uzimanja tzv. neutralnih komparativnih uzoraka, za potrebe komparativnih ispitivanja u toku vjetaenja, ne navode se tona mjesta uzimanja, vrsta podloge, eventualna kontaminacija uzoraka, nain, sredstvo i koliina koja je uzeta, tko je uzimanje izvrio, nain pakovanja i obiljeavanja i dispozicija s uzorkom. Dispozicija u smislu naina uvanja sa sigurnosnog i traseolokog aspekta je vana zbog ouvanja identiteta i integriteta komparativnih uzoraka i izbjegavanja kasnijih prigovora u tom pravcu u toku postupka. 18. Ne unose se u zapisnik tzv. negativni nalazi tj. nepostojanje tragova i predmeta koji bi po utvrenom toku stvari trebali postojati na mjestu uviaja(tzv. negativne injenice), kao ni postojanje tragova i predmeta koji se prema utvrenom "hodu" stvari ne bi trebali nalaziti na mjestu uviaja. 19. Ne potuju se pravila kriminalistike traseologije u pogledu opisivanja tragova, njihovih konstitutivnih elemenata i karakteristika po odreenom redoslijedu kako preporuuju pravila kriminalistike tehnike, kao to je npr.: - Opisivanje vrste, dimenzija(dui-na, irina, visina, dubina), poetak, tok i svretak traga, - Opisivanje pojavnog morfolokog oblika traga i njegovih morfolokih karakteristika, - Ne navode se izvori i mehanizmi nastanka tragova (pa makar i mogui uz nunu ogradu), - Ne navode se vrsta, svojstva i oblik odloge na kojoj je nastao ili se nalazi trag tzv. nositelji tragova, - Ne povezuje se nain postanka traga, njegov poloaj (lokacija) i meusobni odnos s drugim tragovima s okolinom i postojeim predmetima krivinog djela, - Ne vri se oznaavanje pravca i smjera traga tzv. "kretanje traga", - Ne navodi se tono mjesto pronalaska traga i njegovo odstojanje od fiksnih orijentira(poetnih toaka mjerenja) i poloaj u kojem je trag naen, - Nisu vidljive tone izmjere tragova u milimetrima, centimetrima i metrima, - Ne vidi se nain fiksiranja tragova i predmeta, osobito kada je rije o primjeni posebnih tehnika,
- Kada su tragovi izuzeti, ne vidi se dispozicija s njima, npr. nalaze li se u prilogu zapisnika, da su pohranjeni u corpora de-licti, upueni na vjetaenje i si. Generalno se moe konstatirati da se esto vri sumarno, povrno, nepotpuno i neprecizno opisivanje i utvrivanje vrste traga, mjesta pronalaska, oblika, poloaja u prostoru, meusobnog rasporeda(suodnosa) tragova i u odnosu na okolinu i predmeta krivinog djela, njihovih dimenzija, boja itd. Zanemaruju se poetak i svretak tragova, intenzitet, irina i dubina(visina), njihov tok i si. Posebno se zapostavlja opisivanje tragova na objektima napada. Oni se vie naznauju nego opisuju po obliku i izgledu, veliini(dimenzijama), tonoj lokalizaciji i rasporedu, meusobno i u odnosu prema drugim tragovima, kako je istaknuto. Na taj nain otvara se prostor kasnijem osporavanju objektivnog nalaza u vezi s tragovima i predmetima, osobito u odnosu na njihov identitet i integritet. 20. Kod opisivanja tragova, kao relevantnih izvora informacija materijalne prirode tzv. signala, ne uzimaju se u obzir i ne navode ona njihova obiljeja, po kojima se oni razlikuju od ostalih istovrsnih tragova i predmeta. To moe kasnije u postupku rezultirati osporavanjem postojanja, vrste, identiteta i integriteta traga. Zaboravlja se da dobar opis tragova(i predmeta) pretpostavlja detaljno opisivanje vrste traga ili predmeta, mjesta pronalaska, oblika, veliine, koliine, boje, poloaja, meusobnih odnosa itd. o emu je bilo rijei. 21. Ne opisuju se i ne navode promjene do kojih je dolo u toku dinamikog stadija uviaja, osobito u odnosu na tragove i predmete i ime su te promjene uzrokovane. Ukoliko se navedeni podaci i unose u zapisnik, opis promjena nije jasan, pregledan, sistematian, potpun i toan. 22. Opisi mrtvih tijela ili ljudskih ostataka su manjkavi, kao i njihov poloaj prema okolini. Isto tako slabi su opisi tjelesnih ozljeda, stanja odjee i obue, sve do podataka o indirektnim metodama identifikacije nepoznatih leeva ili ljudskih ostataka. 23. Isti trag ili predmet u zapisniku, fotoelaboratu i legendi skice ne naziva se na isti nain, nego se koriste varijante, sinonimi ili ak drugi nazivi. Isti je sluaj i s upotrebom brojeva ili slova kao poveznicama. Koriste se drugi brojevi ili slova od onih kojima su tragovi i predmeti markirani prilikom fotografiranja ili skiciranja. 24. U zapisnik se ne unose kronoloki nalazi(utvrenja) sudionika u uviaju, tako da nije vidljivo to je utvrdio vlastitim opaanjem uviajni organ, a to pojedini od sudionika u uviaju. Zaboravlja se da iz sadraja zapisnika mora biti vidljivo to je pojedini sudionik pronaao(utvrdio), opisao, izmjerio, obiljeio, spakovao itd. Ovo je osobito vano kod provoenja tzv. kombiniranog uviaja u okviru
193
194
kojeg se provodi vjetaenje ili vjetaenja na mjestu uviaja. Kod provoenja komibiniranog uviaja nalaz i miljenje vjetaka ne piu se odvojeno kao poseban zapisnik ili barem na kraju zapisnika o uviaju, nego se inkorporiraju u tekst zapisnika o uviaju. Zaboravlja se da je vjetaenje samostalna procesna radnja i da nalaz i miljenje vjetaka ne ine integralni dio zapisnika o uviaju. Nalaz i miljenje vjetaka je samostalan procesni akt o izvrenom vjetaenju i zato ga treba pisati odvojeno od zapisnika o uviaju. Iznimno zbog razloga hitnosti u dokaznom smislu mogue je na kraju zapisnika o uviaju navesti nalaz i miljenje vjetaka, ali odvojeno koje jedino on potpisuje. Na taj nain se nalaz i miljenje vjetaka(iskaz vjetaka) mehaniki spaja sa zapisnikom o uviaju, to treba izbjegavati. 25. U zapisniku se ne konstatiraju naredbe i upute koje je uviajni organ dao sudionicima u uviaju, to je vano radi naknadne kontrole pravilnosti provoenja uviaja. 26. U zapisniku se povrno opisuju provedena mjerenja i izraene "kroki" skice s njihovim razmjerima, izmjerama, crteima, kao i fotografije koje su snimljene, ime i kako(uvjeti), s kojih mjesta (obavezno ucrtati u skicu s pravcem objektiva), to prikazuju, da li se radi o kolor ili crnobijeloj tehnici(filmu), tko je izvrio snimanje itd. Treba navesti i podatke o vrsti kamere i njenim gabaritima, osobito podatke o upotrijebljenom objektivu i si. Ukoliko su vrena snimanja drugim tehnikim sredstvima, treba navesti i podatke o njima. Pogreno se polazi od toga da tehnika, grafika i ostala dokumentacija, kao posebna izraajna sredstva koja ne predstavljaju integralni dio zapisnika o uviaju, ne moraju biti detaljno zastupljena u zapisniku. Ona ne samo to moraju biti tono opisana i navedena u zapisniku, nego se moraju navesti i njihove meusobne poveznice i veze s drugim dokaznim oblicima. Posebno treba upozoriti na specifinosti i detalje objekata koji su na taj nain fiksirani, odnosno to ta izraajna sredstva prikazuju. Steen je dojam da uviajni organi esto nisu svjesni koliko navedena izraajna sredstva pridonose vizualiza-ciji injeninog stanja utvrenog uviajem i upotpunjavaju opisnu sliku rijeima, te slue reljefnijem, plastinijem, evidentnijem i jasnijem prikazivanju onih nalaza koji su opisno rijeima fiksirani u zapisniku, osobito kada se odreeni detalji i stanja ne mogu opisati rijeima. 27. U zapisnik se ne unose prijedlozi sudionika u uviaju ili osoba koje imaju pravo prisustvovati uviaju, a koji se tiu provedbe uviaja. Nije vidljivo kada se prijedlozi unose, da li je tim prijedlozima udovoljeno ili nije, ako nije, zato nije. 28. Uviajni organi esto zbog velike izraajnosti tehnike dokumentacije i grafikih prikaza, kao i s obzirom na njihovu odreenu
samostalnost u dokaznom smislu, previde da ta izraajna sredstva ne mogu u dokaznom smislu u buduem postupku zamijeniti zapisnik i figurirati kao samostalan dokaz, ni stvarno ni pravno, pa piu nekakve vrlo skraene verzije zapisnika o uviaju, pozivanjem na ta izraajna sredstva. Sudska i kriminalistika praksa su dodue uveli neki oblik skraene verzije zapisnika o uviaju(tzv. "klasini" zapisnik), ali ne do granica da ne bi mogao figurirati kao samostalan dokaz ispravom. 29. Koji puta se zaboravlja, kada je tehnika i grafika i ostala dokumentacija obuhvaena zapisnikom, da je ona tada u dokaznom smislu ekviparirana sa zapisnikom. Praksa pokazuje, da u pravilu ta dokumentacija u spoznajnom smislu moe biti dokazno jaa od zapisnika o uviaju, osobito ako nije kvalitetan. Ne moe se danas porei ilustrativnost i izraajnost tih izraajnih sredstava, s obzirom na razvoj nauke i tehnike, koji upravo fascinira. 30. Neki uviajni organi zanemaruju izradu skica jer ne znaju da su skice posebni procesni akti kojima se grafiki zapisuje i izraava ono to je tokom uviaja neposredno zapaeno. Zaboravlja se da je skica specifian dokaz ispravom, s naglaenim tehnikim karakterom. Rije je o posebnom obliku grafikog pismenog izraavanja. 31. Uoena je tendencija da se injenino stanje, utvreno uviajem, osim zapisnikom fiksira samo ili fotografijom ili samo skicom, a ne i fotografijom i skicom na emu inzistiraju pravila kriminalistike. d) Propusti u zakljunom dijelu zapisnika: 1. Ne specificiraju se prilozi koji se prilau zapisniku i prate ga kao prilog. 2. Ne konstatiraju se promjene do kojih je dolo u toku provoenja uviaja i ime su bile uzrokovane. 3. Ne navodi se izriito koje su skice, sheme, fotografije i ostale tehnike snimke napravljene u toku uviaja niti meu njima postoje poveznice. 4. Ne unose se primjedbe krivino-procesnih subjekata, odnosno kojima prijedlozima nije udovoljeno. 5. esto je lo opis izuzetih predmeta u odnosu na njihov izgled, svojstva, boju, miris, vlanost, openito stanje u kome se nalaze (da li ono ukazuje na upotrebu i kakvu, te kada), teinu, dimenzije(mjere) itd. Isto tako loe se opisuju predmeti i podloge koji se javljaju kao tzv. nosioci tragova. Isto tako nije vidljivo to je uinjeno s tim predmetima (dispozicija s corpora delicti). 6. Postoji tendencija da se mogui poinitelji krivinog djela u statusu osumnjienika (kada postoje osnovi sumnje) proglaavaju poiniteljima krivinog djela, kao da postoji osnovana sumnja, to kasnije u postupku dovodi do kretanja u pogrenom pravcu ili
195
drugih problema. Osim toga ni identifikacijski podaci tih osoba nisu potpuni i nije vidljivo na temelju ega su utvreni. 7. Podaci o svjedocima oevicima se rijetko navode, a i kada se navode unosi se samo ime i prezime a ne i drugi podaci koji omoguavaju identifikaciju i pronalaenje svjedoka oevidaca. 8. Kada je rije o mrtvim tijelima, nije vidljivo na temelju ega su osobe identificirane. 9. Ne navode se detaljni identifikacijski podaci i drugi relevantni podaci o pronaenim i izuzetim predmetima, osobito u odnosu na njihovo aserviranje tj. kako su pakovani i obiljeeni, tako da nije vidljiv tzv. put stvarnih dokaza. Nije vidljivo da li se prilau zapisniku ili se primjenjuje neki drugi oblik dispozicije. Ovo je osobito vano kada se za ase-rvate trai poseban reim uvanja u smislu vlanosti, temperature, zamraenosti i si. 10. Grafiki prikazi koji puta ne udovoljavaju uvjetima tonosti i provljerlji-vosti mjerila i usporedivosti s drugim izvorima saznanja. Previe je prisutna laika nepreciznost kojoj nema mjesta u izradi ove vane dokazne grae. 11. Fotografije su esto loe snimljene ili izraene, premalog su formata tako da nisu dovoljno ilustrativne, redoslijed fotografija u fotoelaboratu je neadekvatan i nije dovoljno ilustrativan. Ne postoji sklonost izradi tzv. strip fotografija koje sukcesivno uvode promatraa u bit stvari. Isto tako ne postoji sklonost upotrebe kolor fotografije gdje se njena upotreba javlja kao imperativ npr. kod tzv. krvnih delikata. 12. U zapisniku esto nisu vidljivi pu-tevi izrade skica, fotografija i si., kako bi se na temelju toga mogla prosuditi njihova izraa-jnost i dokaznost. Na taj nain ta dokazna sredstva gube na svojoj autentinosti i ne mogu se bez rezervi koristiti u dokazne svrhe. Iako je o tome ve bilo rijei, zbog vanosti tih podataka ponovo ukazujemo da iz zapisnika mora biti vidljivo: tko je fiksirao injenino stanje i koje odreenim izraajnim sredstvom, kako, s kojeg mjesta i si. uz navoenje objektivnih uvjeta koji utjeu na kvalitetu registriranja. Ukoliko nisu navedeni objektivni i subjektivni uvjeti izrade tehnikih i drugih registracija, moe kasnije u postupku doi do osporavanja njihove autentinosti i vjerodostojnosti njihovih sadraja.
Zakljuna razmatranja
Cilj ovog lanka je da se ubudue izbjegne bar dio pogreaka kod sastavljanja zapisnika o uviaju ili da se one svedu na razumnu mjeru. Prostor nam nije dopustio da se osvrnemo detaljnije na neke od pogreaka koje znatno utjeu na kvalitativnost zapisnika o uviaju. Velik broj pogreaka u zapisniku o uviaju je odraz propusta uinjenih u toku provoenja uviaja. Kada je rije o uviaju, polazei od
196
teorije informacije, treba imati u vidu, a to se esto zaboravlja, da je njegov informacijski sistem sastavljen od tri elementa: (1) krivinog dogaaja ili djela kao izvora signala (materijalnih informacija), (2) signala kao nosilaca materijalnih informacija i (3) kriminalista u vidu uvia-jnog organa i sudionika u uviaju koji primaju, fiksiraju i prerauju informacije utvrene uviajem. Zbog loe provedenog uviaja i loe sastavljenog zapisnika o uviaju, vrlo esto dolazi do rekonstrukcija i provoenja istranih eksperimenata, ime se odugovlai postupak i poveavaju njegovi trokovi to je protivno primjeni naela ekonominosti.
197
BOJANI, Neboja1
Elektronski sigurnosni sistemi Tehnike zatite objekata
Saetak
U ovom radu prikazane su osnovne komponente funkcionisanja elektronskih sistema tehnike zatite, koje se do danas primjenjuju kao zatita na objektima. Odreen je pojam tehnike zatite, a prikazane su i vrste, te praktine mogunosti tehnike zatite. Iz rada se vidi, da se elektronski ureaji koji se koriste u svrhu zatite objekata, ne mogu efikasno koristiti, ako nisu uvezani u odreene funkcionalne sisteme. Znaaj bezprijekornog funkcionisanja tehnike zatite pridaje se ljudskom faktoru, to se istie u ovome radu, te primjeni kriminalistikih sadraja u realizaciji zatite. Naroita panja poklonjena je pravilima ponaanja operatera i uvara, koji manipuliu ureajima tehnike zatite. Na njima je velika odgovornost, da ne dopuste neovlateni pristup, kako sistemima zatite, tako i samim objektima pod zatitom. Kljune rijei: Tehnika zatita, elektronski sistemi, kriminalistiki sadraji, alarmni sistemi, senzorska zatita, video nadzor, centralni nadzorni sistem.
Uvod
vk danas ivi u vrmnu svkdnvng rpidng thnlkthnikg nprtk. Tkv ubrzn razvoj thnikih srdstv, mgui ist tk brz rzv prizvdn thnlgi, im su s zntn pbljli uslvi ivota i rd, mgun brz, fiksn i ftin prizvdn rb irk ptrn, ubrzni su, prirni i pdnstvljni putvi cirkulci tkv nvc, stndrd stnvnitv (nrit u rzvinim zmljm) u knstntnm prstu. Pvnj stndrd stnvnitv, plrizci svit n bgt i sirmn, izumirnj srdnjg stl u zmljm u trnzicii, utic mrikih kcinih filmv, prst nrkmni, k i
198
doc. Dr. na Fakultetu kriminalistikih nauka u Sarajevu
lokalnih idl mldih ki su s prk ni bgtili n nzknit nin, t lj dil stnvnitv za brzim sticanjem bogatstva i rjeavanjem egzistencijalnih problema, dn su d fktr prst imvinskg kriminlitt. S prstm kriminlitt rst i pt nsigurnst i strh z bzbdnst stnvnitv, te bezbjednost rzliitih privrdnih subkt i njihv imvin. Ipak, isti taj rzv nuk i thnik, dprini rzvu rzliitih thnikih srdstv i ur ki su s pli msvn primnjivti u ztiti ludi i imvin, li i k prvntivn mr u dvrnju kriminlc d prtivprvnih rdnji. bzirm d cilj kriminlc d s zbiu sistmi ztit, n thnikim naukama i kriminlistik nuci , d iznu nin i srdstv d s pstign t vi nivo sigurnsti i rgnizci ztit lic i imvin u thnikm smislu. Thnike nuke su tu d bzbde thnik srdstv ztit, Zkn i prvilnici thnik ztiti su tu d du prvni kvir i stndrd kih s treba pridravati u izvdbi thnik ztit, kriminlistik nuk temelj realizacije thnike ztite, t. d thnikim srdstvim i prvnim kvirim d taktiko-tehnike sdre u njihv uptrbi. D bi thnik ztit bil svrsishdn i ispunjvl sv cilj, ptrbn d s uv u sistm i da je izvrni - finalni sistem spojen na centralni dojavni sistem, koji se mora nalaziti na jednoj lokaciji, najee u agenciji za obezbjeenje lica i objekata. U tm smislu, cilj vg rd d s priku nki blici elektronske thnik ztit, stndrdi i mgunsti njn primn, te da se kroz zakljuke ukae na postupanje ovlatenih lica koji upravljaju i neposredno operiu elektronskim sistemima tehnike zatite, te su i odgovorna za sigurno i pouzdano funkcionisanje sistema. Treba rei da, u sistemu elektronske i sigurnosne tehnike zatite veliki znaaj imaju sistemi protivprepadne zatite, sistemi javljanja poara i tetnih gasova te video nadzor, upotreba razliitih detektora i senzora. Da bi sistem uspjeno funkcionisao, nezaobilazan je faktor ovjek, te je u tom smislu neophodno uspostaviti vezu korisnik zatita sigurnost.
drnj pm
Posmatrajui kroz prizmu zakonodavca2, vidi se da je pojam tehnike zatite odreen veoma iroko, te da u zakonskim okvirima omoguava upotrebu najire palete tehnikih ureaja i sredstava. Thnik ztit ljudi i imvin prdstvlj tkvu vrstu ztit, k
Prema lanu 4., stav 3. Zakona o agencijama za zatitu ljudi (Sl. Novine Federacije BiH, br. 50/2002), tehnika zatita predstavlja zatitu ljudi i imovine tehnikim srededstvima i opremom koja je namjenjena za te potrebe.
2
199
s prvdi rzliitim thnikim srdstvim i metodama, ii cil sprvnjr rzliitih blik prtivprvnih rdni k su usmrn prm tinim licim i imvini, u skaldu sa vaeim pravnim propisima. Rije je o protivprovalnim i kontradiverzionim mjerama zatite, kao i kontroli pristupa za sve vrste objekata, uz pomo elektronskih, kompjuterskih, video i telekomunikacionih sistema. Imvin k s titi m biti pkrtn i npkrtn. Objekti koji se stavljaju pod tehniku zatitu najee mogu biti: a) razliiti proizvodni objekti od opteg drutvenog interesa ili visoke vrijednosti, koji su izloeni velikom rziku od krae (npr. razliiti objekti za izradu nakita); b) ekoloki i tehnoloki riskantni industriski objekti, koji u pravilu imaju kontinuran tok proizvodnje (npr. fabrike lijekova Bosnalijek, rafinareija nafte i maziva u S/B Brodu, Modrii, Polihem i sl.); c) industrijski kompleksi (eljezare, ciglane, cementare, i sl.); d) objekti od stratekog znaaja (termo i hidroelektrane, vodovodi i rezervoari i sl.); e) objekti od posebne vrijednosti (banke, draguljarnice, ambasade i sl.); f) svi drugi objekti iji vlasnici zahtjevaju zatitu i ele osjeaj sigurnosti. Kd s rdi primjeni vih sistma thnik ztit, n ri npkrtn imvini. Mutim, rzliit vridnsti pkrtn imvin, i rizik pslv ki s bvlj s tkvm imvinm, k t slu s trnsprtm nvc, plemenitih metala i drugih predmeta od vridnsti, zhtv uptrbu sfisticirnih srdstv thnik ztit. Posmatrajui podruja ivota i djelovanja ljudi gdje je tehnika zatita primjenjiva, moe se s pravom konstatovati da se tehnika zatita ljudi koristi kao mjera prevencije i to, kako konstatuje i R. Raenovi (Raenovi, R., 2003:100) u sluajevima: - otkrivanja i uklanjanja eksplozivnih, zapaljivih, radioaktivnih i drugih opasnih sredstava (rije je o kontradiverzionoj zatiti - KDZ); - otkrivanja i uklanjanja protivprislunih sredstava (protivprisluna zatita); - utvrivanja i otklanjanja tehnikih neispravnosti na ureajima i instalacijama u objektu pod zatitom; - spreavanja tajnog ili nasilnog prodiranja u objekat, odreene prostorije, sefove i sline objekte pod zatitom (zatita od tajnog ili nasilnog ulaska u tieni objekat); - zatita od poara (protivpoarna zatita); - spreavanje, odnosno onemoguavanje ugroavanja bezbjednosti objekta pod zatitom upotrebom savremenih borbenih sredstava; Sutinski cilj postavljanja tehnike zatite je, kao i to navodi M. Jamakovi (Jamakovi, M., 2000:59) zamjena ovjeka u trenucima kad gubi budnost zbog bioloke potrebe za snom ili iz odreenih razloga zbog kojih u momentu napada na objekat odsustvuje sa radnog mjesta. Ovome se moe dodati i to, da je cilj primjene
200
tehnike zatite postaviti to savreniji sistem za detekciju napada i primjena preventivnih mjera u cilju odvraanja od napada. Iz svrhe koritenja tehnike zatite proizilaze i same vrste tehnike zatite koje se koriste u objektima i prostorima pod zatitom. Shodno Pravilniku o tehnikim napravama, sredstvima i opremi koja se moe koristiti za obaljvanje poslova tehnike zatite, moe se rei da postoje dva osnovna vida tehnike zatite3: - sistemi za spreavanje nedoputenog pristupa objektima pod zatitom, i - elektronski i sigurnosni sistemi zatite objekata. Kada je rije sistemima za spreavanje nedoputenog pristupa objektima pod zatitom, treba rei da se tu primarno radi o mehanikim tehnikim sredstvima, kao to su specijalne ograde, rampe, barikade, protivprovalna vrata i drugi mehaniki sistemi, kojima neposredno rukuje (manipulie) ovjek. Zatim, u ovu grupu spadaju i sve vrste brava sa serijskim brojevima ili kodovima, specijalne graevniske konstrukcije, kao i oprema za skladitenje i uvanje predmeta i dokumenata (kase, trezori, ormari i sl.). Elektronski sigurnosni sistemi zatite sastoje se od vlastitih komponenata, koje treba da omogue: - stalni nadzor nad objektom pod zatitom sa jednog mjesta to podrazumijeva da na jednom mjestu mora biti uspostavljen centralni nadzorni sistem, sa kojeg se kontrolie i manipulie cjelokupnim sistemom tehnike zatite; - otkrivanje i evidentiranje nedoputenog stanja neophodno je registrovati bilo koji neovlateni ili nasilni ulazak, odnosno pokuaj ulaska u objekat pod zatitom ili samo neki njegov dio, kontrolu i nadzor radnika i slubi unutar samog objekta pod zatitom, pokuaj onesposobljenja sistema zatite i sl.; - provedbu plana postupanja u vanrednim situacijama takvim planom treba biti predvieno da se automatski provedu dodatne aktivnosti u sluaju povrede prostora. Takvim mjerama trebalo bi, primjera radi, mehaniki blokirati odreene prolaze, prekinuti napajanje elektrinom energijom, izvriti automatsko javljanje drugim ovlatenim licima i MUP-ovima, drugim javnim komunalnim slubama i sl.; - rekonstrukciju dogaaja, odnosno okolnosti koje su prethodile nastupanju vanrednog stanja; - nadzor nad radom i budnosti uvara zaduenih za sigurnost i provoenje propisanog radnog reima na objektu;
3 lan 3. Pravilnika o tehnikim napravama, sredstvima i opremi koja se moe koristiti za obaljvanje poslova tehnike zatite, Slubene novine Federacije BiH, br. 54/2002. U daljnjem teksu samo pravilnik.
201
Treba istai, da sve aktivnosti u vezi, kako sa mehanikom, tako i elektornskom zatitom, mora da obavlja ovlateno slubeno lice, agencije za zatitu lica i objekata ili orgnana unutranjih poslova. Kao to lice koje rukovodi i upravlja zatitom treba imati ovlatenje nadlenog organa unutranjih poslova, tako i sistemi tehnike zatite trebaju imati odreeni certifikat koji im garantuje standardizaciju, pouzdanost i sigurnost u radu. Svaki proizvoa ureaja, koji se koriste u svrhe tehnike zatite ne smije plasirati na trite ureaje i opremu koji ne zadovaljavaju najvie svjetske standarde. Rije je standardima ISO 9001, 9002 i sl.
Vrste i prktin mgunsti nekih oblika elektronske thnik ztit

U realizaciji sprovoenja elektronske i sigurnosne zatite objekata, treba poi od znaaja, vrste i veliine objekta koji je predmet zatite. Isto tako, ne treba zaboraviti ni finansijski momenat investitora. No, treba istai da, ukoliko investiror raspolae sa veim finansijskim sredstvima, i modernijom tehnologijom u izvedbi sistema tehnike zatite, u toliko je vei procenat sigurnosti zatite objekta. Ipak, moe se konstatovati i da su same maine ili ureaji bespomoni bez faktora ovjeka, koji svjesno prema zakonskim propisima, ali i pravilima, standardima i naelima odreene struke upravlja sa njima. Prema tome, nemoe se sa sigurnou utvrditi da ima 100% uspjenih sistema tehnike zatite. Kako se tehnika razvija i sistemi zatite usavravaju, tako se i kriminalci obuavaju, tj. koluju i usavravaju da zaobiu i najsavremenije metode elektronske tehnike zatite. Elektronska tehnika zatita moe se podijeliti u sljedee grupe: - alarmni sistemi; - sistemi senzorskih detektora koji kontroliu odreena stanja u objektima na bazi ultrazvunih, invracrvenih, ultraljubiastih talasa, detekotra vibracija i potresa, radio detektora, geolokih detektora, lasera i sl.; - video nadzorni sistemi uz pomo sve jeftinijih i specijalizovanih elektronskih kamera, termovizijskih ureaja i ostale pratee video opreme; - ureaji za kontrolu i zatitu pristupa objektu provjerom individualnih identifikacionih podataka na elektronskom principu (barcode); - elektronski sistemi visokog stepena sloenosti bazirani na kom-
202
pjuterskoj tehnologiji za upravljanje radom svih podsistema zatite i njihovu meusobnu koordinaciju, razmjenu informacija i vezu sa spoljnim svijetom i prateim izvrnim podsistemima.
Alarmni sistemi
Osnovna namjena bilo kojeg alarmnog sistema je detekcija pokuaja napada na objekat pod zatitom, prevencija i odvraanje od napada. Alarmni sistemi nemaju tu mo da uhvate napadaa, ali zato do izraaja dolazi faktor ovjek, koji e pravovremeno reagovati na znak alarma, te preduzeti mjere da se napada otkrije i lii slobode. Alarmni ureaji funkcioniu pomou alarmnih centrala na koje se uvezuju alarmni detektori, alarmne sirene, digitalne tastature ili kljuevi za jednostavno upravljanje sistemom, telefonski ili beini automati, za prenos alarma na daljinu. Dobar sistem tehnike zatite pretpostavlja uvezivanje vie sistema, kao to su alarmni ureaji, senzori, i video nadzor. Meutim, kako se poveavaju zahtjevi za viim stepenom sigurnosti, tako se poveava sloenost sistema i cijena samog sistema zatite. Osnovni principi funkcionisanja alarmnog sistema zatite su: Potpunost zatita imovine i ljudi kao osnovna namjena uspostave sistema zatite pretpostavlja pravilnu procjenu bezbjednosne situacije na i oko objekta i analizu svih moguih naina ugroavanja objekta. Na osnovu navedenog primjenjuju se odgovarajue mjere, radnje postupci i tehnika. Odvraanje table sa pismenim upozorenjima javno istaknute sa vanjske strane objekta da je objekat pod odreenim vidom elektronske zatite, u ovom sluaju alarmnog sistema. Visoka pouzdanost sistema obezbjeuje se kvalitetnim izborom opreme i kombinacijom vie sistema zatite, te kvalitetnom projektnom dokumentacijom i pravilnom montaom. Za pouzdanost sistema potrebno je obezbjediti alarmne centrale odgovarajueg kapaciteta, alternativne izvore napajanja elektrinom energijom, jedan ili vie detektora - senzora (zavisno od potrebe) istog ili razliitog tipa, sirene ili svjetlosnu signalizaciju. Kao dodatna oprema, koja poveava stepen uspjenosti na alarmne sisteme moe se montirati telefonski javlja, beini panik tasteri i dimni detektori. Izbor alarmne centrale vri se u skladu sa zahtjevima korisnika i namjenom objekta. Na centrale je mogue postaviti vei broj ifratora, tako da je u manipulaciji sistema potrebno obratiti panju na bezbjednost ifri. Prednost modernih alarmnih centrala je mogunost njihove parcijalne podjele na vie dijelova, u zavisnosti od oblika i vrste objekta, kojima bi se trebalo pristupiti sa vie razliitih korisnikih lozinki i jednom glavnom lozinkom.
203
Senzorska zatita
Rije je o sistemu zatite koja podrazumijeva primjenu velikog broja razliitih detektora (senzora) koji kontroliu odreena stanja u, na i oko objeka pod zatitom. Rije je o stanjima otvorenosti ili zatovrenosti prozora, registrovanju kretanja u zoni pod zatitom, nasilnom otvaranju vrata, pojavi dima, svjetlosti i sl na bazi primjene: geofona (detektor vibracije pogodni za ograde i zemlju), IC i dualni4 senzori (registruju promjene toplote i temperature), i mikrotalasnih senzora (registruju i porede prvobitno stanje u prostoru koje pokrivaju u odnosu na prethodno stanje), fotoelija (registruju presjecanje svjetlosnih zraka), hemijskih (detekcija otrovnih, eksplozivnih i zapaljivih gasova i para) senzora i sl. Uspjeh ovog tipa elektronske zatite pretpostavlja povezivanje sistema u cjelinu putem posebnih kablova, te spreavanje lanog ili fingiranog aktiviranja senzora. Ovi senzori predstavljaju dodatak sigurnosnim alarmnim ureajima. Prema namjeni, senzori se mogu podijeliti na senzore za zatitu periferije5, za zatitu prostora, za zatitu od napada i za zatitu predmeta. Postoje i takvi sigurnosni senzori, koji, kada svojim senzorima registruju prisustvo u prostoriji pod zatitom, aktiviraju odreene nervne gasove, to je sa stanovita pravnih propisa i ljudskih prava esto sporno. Isto tako postoje sistemi koji, kada se aktiviraju putaju zvuk koji je neosjetljiv za ljudsko uho (visoki decibeli), no kod ovjeka izaziva jaku glavobolju ili stanje nelagodnosti, iznemoglosti, munine i visokog psihikog pritiska, te lice eli istog momenta da napusti prostoriju. Rije je o sistemima koji se zloupotrebljavaju sa aspekta ljudskih prava, i koji su tetni kako za fizioloko, tako i mentalno zdravlje ovjeka, te se nikako ne bi smjeli upotrebljavati. Moe se rei da je rije o jednom obliku obmane, a obmana se (pa osim u odreenoj maloj dozi) ne bi smjela upotrebljavati u takvim situacijama, koje mogu rezultirati krivinim progonom. I na kraju, treba spomenuti i analizator stresa glasa. Rije je o jednostavnom ureaju koji radi mjerei mikrotremore u glasu. Kada ljudi lau dovode se pod stres koji uzrokuje reakciju autonomnog nervnog sistema. Pod stresom se tijelo uzbuuje, to rezultira pojaanom cirkulacijom krvi iz pravca ekstremiteta, te se tom priDualni senzori su pouzdaniji, s obzirom na svoju dualnu detekciju, primjenjuju se u prostorijama sa aspektom temperature, promaje, u prostorijama gdje postoje TA pei, kamini, radijatori, obine pei i sl. 5 Pod periferijom bi se trebale podrazumjevati granine povrine objekta prozori, vrata, ograde i sl.
4
204
likom napreu miii. S obzirom da su glasne ice u principu miino tkivo, one se takoer steu uzrokujui odreene promjene u glasu. Ove male promjene frekventne modulacije u svkakom glasu nazivaju se mikrotremori. Analiza ne zahtjeva bilo kakve kablove i prikljuke spojene na tijelo. Audio ili video traka koja snima ljudski glas moe se analizirati dan ili mjesec nakon to je napravljena. Intervjui, govori ili konverzacije mogu se snimati na traku i analizirati ak i nekoliko godina kasnije. Ureaj je nezavisan od uticaja godina lica koje prolazi analizu, njegovog medicinskog stanja, koritenja droge, te se moe koristiti za analizu audio-video traka za vjerodostojnu identifikaciju. Takoer, ispitanik ne mora prolaziti klasini postupak ispitivanja kao kod poligrafa. U zatiti objekata znaajno je, da se ovaj ureaj moe koristiti pri analizi snimljenih telefnoskih razgovora, u kojima se javila indicija da je rije o nekom napadau, ili razgovora u prostorijama pod zatitom gdje se takvi razgovori snimaju. Ovaj ureaj je primarno interesantan kao ureaj za identifikaciju.
Video nadzor i TV sistem zatvorenog kruga (CCTV)6

Video nadzor predstavlja posmatranje prostora unutar ili izvan objekta pod zatitom, prilaznih puteva i ulaza, te kritinih taaka na objektu pod zatitom, i na koncu odreenih prostorija u tienom objektu, koji se realizuje pomou kamere i posmatraa preko razliitih vrsta prenosnih medija, koji mogu biti koaksijalni kabl, telefonska parica ili optiki kabl. Posmatranje dogaaja iz ili pored nekog objekta pod zatitom na veoj udaljenosti, mogue je pomou radio ureaja, internet mree, kao i telefonskih i optikih kablova. Digitalni video nadzor, predstavlja savremenu primjenu video tehnike u poslovima tehnike zatite. U takav sistem ugraen je, osim kamere i kompjuter, te internet veza od kamere do centralnog nadzornog mjesta. Mogunosti ovakve vrste video nadzora su u tome, da se slika moe isparcelisati i svi podaci i slike se mogu pohraniti na hard disk u kompjuter. Dakle, ovaj sistem je u prednosti u odnosu na klasini video nadzorni sistem, jer omoguuje lak prenos podataka na daljinu putem interneta, i biljeenje na magnetne medije, to zamjenjuje kilometre video trake. Kao i kod alarmnih sistema, postoje odreeni posebni principi ili naela za funkcionisanje video nadzora. Ti principi su: Osmatranje omoguava sagledavanje i kontrolu stanja na najznaajnijim punktovima prostorima, kao i procjenu dogaaja na njima, to olakava rad slube obezbjeenja.
6
CCTV Closed Circuit TeleVision = TV sistem zatvorenog kruga
205
Snimanje omoguava arhiviranje i reprodukciju incidentnih situacija i dogaaja, kako bi se mogle izvriti neophodne analize. Odvraanje rije je o psiholokom dejstvu na lice, koje namjerava da neovlateno pristupi u zonu pod nadzorom, ili da se agresivno ponaa, saznanjem da e biti uoeno i snimljeno i da e samim tim postojati materijalni dokaz. Direktan prenos slike sa zone pod zatitom na monitor jedna kamera povezana na jedan monitor, a moe biti i vie kamera povezanih na jedan monitor, to omoguava vei pregled. Ne treba zaboraviti i princip da se aktiviranje kamere, odnosno reprodukcija slike na monitoru pojavi kao reakcija odgovarajueg alarmnog senzora. Ovaj nain obino se koristi u sluaju potrebe da se obrati panja na odreene prostore ili da se izvri arhiviranje kritinih momenata. Integracija sa sistemom za kontrolu pristupa vezano za prethodno, kamere su povezane u jedan cjelokupan sistem i aktiviraju se prilikom neovlatenog pristupa u zatieni prostor. Ureaji za kontrolu i zatitu pristupa objektu provjerom individualnih identifikacionih podataka na elektronskom principu Kada se govori o ureajima za kontrolu i zatitu pristupa provjerom individualnih identifikacionih podataka, treba rei, da je rije o kombinaciji fizike i tehnike zatite. Evidentiranje vremena prisutnosti je najnii nivo zatite koji se sprovodi samo na ulazima i izlazima iz objekata. Svaki zaposleni mora posjedovati odreenu identifikacionu karticu, iji princip rada moe da se zasniva prema zahtjevima korisnika na: tehnologiji radio signala (proximity), magnetnog koda, barcode, elektronskog koda (button) sa ili bez fotografije. Za ovaj sistem senzori se postavljaju na ulazna i izlazna mjesta, a njihov broj je u direktnoj zavisnosti od broja zaposlenih i njihovoj koncentraciji na mjestima gdje su uestale radne aktivnosti, i gdje lica treba da se sa sigurnou identifikuju, kao i u prostorijama gdje su pohranjeni najrazliitiji povjerljivi podaci. Senzori pomou prikladnog software-a i prikljuka na kompjuter odailju informaciju na centralni server, koji automatski formira datoteku o vremenima i mjestima ulaza i izlaza registrovanih lica: zaposlenih ili posjetilaca u objektima. Pristup u zatiene zone predstavlja sljedei nivo zatite unutar jedne ili vie grupa prostorija u objektu pod zatitom. Ovaj vid zatite sprovodi se na osnovu specifikacije spiskova lica, koji imaju pristup u zatiene zone. Senzori za oitavanje podataka na karticama postavljaju se na razne naine u kombinaciji sa drugim senzorima, kao npr. IC ili dualnim senzorima, koji detektuju prolazak lica. Ovakav vid zatite mogue je postaviti na sve ulaze i izlaze unutar i izvan objekta.
206
Elektornski sistemi za dojavu poara

Sistemi za dojavu poara izgraeni su na principi senzorske reakcije na dim, vatru i toplotu. Njihova je funkcija da otkriju poar u njegovoj ranoj fazi i da sprijee veu imovinsku tetu, slanjem eletronskog impulsnog signala do centralnog nadzornog mjesta, prema kojem je usmjeren sistem. To mogu biti vatrogasne jednice, agencije za zatitu lica i objekata i sl. Principi rada sistema za dojavu poara su: detekcija poara, upravljanje i kontrola sistemom koju obavlja centrala za dojavu poara, signalizacija koju obavljaju razne sirene i indikatori, komunikacija posredstvom razliitih oblika dojavljivaa, automatizacija za upravljanje gaenjem, vratima, rasvjetom i evakuacijom. Kriterije kojima se treba voditi pri postavljanju sistema za dojavu poara veoma konstruktivno navodi D. Kauzlari, koji prema njoj predstavljaju ugroenost prostora, topografska konfiguracija prostora, mogue izvore lanih alarma, te vrijednosti koje se u prostoru nalaze (Kauzlari, D., 2003: 63). to se tie samih detektora, koji su i bit problema, oni se razvijaju paralelno sa napretkom i razvojem razliitih tehnologija. U odnosu na razvojne tehnologije, ti detektori se mogu podijeliti na analogno adresibilne i konvencionalne. Prednost analogno adresibilnih detektora u odnosu na konvencionalne, moe se oitovati u broj lokalizaciji detektora, gdje se odmah registruje taan lokalitet gdje je dolo do pojave vatre; detaljan opis lokacije, to je znaajno za velike objekte; precizno postavljena zona za evakuaciju; podeavanje osjetljivosti i pametni algoritmi; automatska kompenzacija smetnji. Primjera radi, treba znati i to, da se za zatitu od poara u razvijenim zemljama izdvaja 1% od nacionalnog GDP-a, jer je izraunato da prevencija smanjuje tete od poara od 2 pa ak do 20 puta.
Kriminalistiki sadraji elektronske zatite objekata

Prilikom projektovanja i izvedbe sistema, bitno je predvidjeti njegovo autonomno funkcionisanje, kao i vidove zatite od lanih alarma i neovlatenih upada u sistem. Potrebno je napraviti razliku izmeu neovlatenog i nasilnog upada u sistem ili tieni objekat. Neovlateni upad u sistem podrazumjeva sve aktivnosti koje se primjenjuju kako bi se dolo do naina, sredstva ili metoda ulaska u sistem na protivpravan nain. Pri neovlatenom upadu u elektronski sistem zatite objekata poinilac neizostavno vodi rauna, da ne ostavi tragove upada, ili da uniti i najmanji pokazatelj koji e potvrditi upad u objekat ili sistem, ili da e postojati svijest o upadu u sistem nakon protoka odreenog vremena. To jednostavno znai,
207
208
da e se na samo napadau svojstven nain zaobii sistem zatite kako bi se ostvario njegov cilj. Nasilni upad u sistem zatite ili objekat pod zatitom, predstavlja koritenje svih pomonih pribora i alata, pomou kojih e se izazavati vidljiva destrukcija sistema i objekata. Ovakav postupak e proizvesti veliki broj tragova na samom objektu ili sistemu. U daljem radu na izradi projekta, neophodno je odrediti tanu mikrolokaciju objekata, te izvriti njegovu orijentaciju u odnosu na druge objekte u njegovoj blizini, kao i na prilazne i odlazne puteve, vremenske prilike, kriminogene i socijalne prilike kraja. Na navedeno se nadovezuje, da je neophodno izraditi procjenu o vrstama opasnosti kojima je izloen objekat predvien za ugradnju sistema tehnike zatite, ili kojima e biti izloen u doglednom vremenskom periodu, kao i pravilnu procjenu sopstvenih resursa i raspoloivih sredstava koja e diktirati uvoenje odreenog sistema elektronske tehnike zatite. Treba istai da ne postoji univerzalni momenat za uspostavljanje odreenog sistema tehnike zatite objekata. Autonomnost sistema podrazumjeva njegovu sposobnost da funkcionie unutar globalnog elektroenergetskog sistema na koji je prikljuen tieni objekat i centrala, te da se u sluaju nestanka elektrine energije, u periodu od nekoliko milisekundi, moe prei na alternativne izvore napajanja. Ti alternativni izvori napajanja elektrinom energijom, mogu biti vieznani. Rije je, o agregatima koji se odmah pale nakon nestanka elektrine energije, o prelasku na drugi trafosistem elektroenergetskog napajanja na kojem nije dolo do nestanka elektrine energije, te o akumulatorima. Kada sa spominju akumulatori i agregati periodino je neophodna njihova provjera i kontrola ispravnosti. Sistem napajanja preko akumulatora trebao bi da bude takav, da omogui konstantno punjenje akumulatora i njihov puni kapacitet. Fingiranje alarma predstavlja jedan od najeih moguih naina da se izvri upad u sistem, estim lanim aktiviranjem kako bi se provjeravala budnost uvara i spremnost da odreaguju na svaki lani alarm. U tom sluaju, odmah poslije drugog lanog alarma treba obavijestiti tim za intervencije kako bi se utvrdio uzrok lanog alarma, odnosno da li postoji neka greka u sistemu. S obzirom da je sistem atestiran, i da su ga projektovali i postavili certifikovani strunjaci iz agencija za zatitu ljudi i imovine, svaka utvrena neispravnost na sistemu prouzrokovae i materijalnu tetu po agenciju. Sam sistem treba, osim objekta da titi i samog sebe, npr, da odmah reaguje na presjecanje napojnih vodova ili vodia od centale do detektora, senzora ili kamera, da samim tim daje odreeni alarm. Najea greka koja se javlja pri projektovanju sistema elektronske tehnike zatite, je ta, da se projektom rijetko planira registrovanje iskljuenja sistema, te time praktino kompletna zatita
objekta svodi se na ljudski faktor, to se u mnogim sluajevima moe odraziti pogreno, te omoguiti lak pristup napadaa objektu. Prema postojeem Pravilniku7 ovakvi zahtjevi za izbjegavanjem greke obavezno se imaju primijeniti.
Zakljuak
Na kraju, kao zakljuak, trebalo bi navesti neka pravila kojih bi se trebao pridravati ovlateni slubenik agencije za zatitu lica i objekata, ili drugi slubenik, koji radi kao operater u centru za upravljenje elektronskim sistemima tehnike zatite. Zato je ovo potrebno navesti? Naime, ve je reeno da, tehnika sredstva, ureaji i druga oprema predstavljaju samo gomilu metala, elektronskih komponenti, stakla i plastike ukoliko nisu u upotrebi. Za njihovu upotrebu zaduen je ovjek. Dakle, faktor ovjek je taj, koji manipulie i upravlja sistemima tehnike zatite i prilagoava ih svojim, i potrebama objekta kojeg titi. Isto tako, namjerno utvreno otkazivanje sistema ili njegova sabotaa, odnosno onesposobljavanje, primarno uzrokuje faktor ovjek. Stoga, kao i u ahu, ko ima vie strunog znanja, ivaca, koncentracije, budnosti i mudrosti, izlazi kao pobjednik u upravljanju sistemom elektronske tehnike zatite. Naroito su na upade u sisteme osjetljivi oni sistemi, koji funkcioniu na daljinu posredstvom razliitih medija. Treba imati na umu da, viskosofisticiranim elektronskim sistemima zatite, iji su temelj funkcioniranja mikroelektroniki i informatiki ureaji, komponente i podsistemi, mogu pristupiti samo najstrunija lica iz oblasti mikroelektronike i kompjuterske tehnike u cjelini, kao to su visoko inteligentni hakeri, potpomognuti logistikom podrkom drugih lica, kojima je u interesu savladavanje postojeeg sistema zatite. U tom smislu, za sluaj provale u elektronski sistem zatite, potrebno je postaviti kriminalistiku diferencijalnu dijagnozu, o moguem poiniocu. Od znaaja je i nain upada, odnosno savladavanja sistema zatite. U istrazi je potrebno prvo otkriti uzrok koji je savladao sistem. Nain primjene odreene tehnologije za onesposobljavanje i savladavanje elektronskih sistema tehnike zatite objekata, predstavlja na odreen nain otisak prsta poinioca. Potrebno je da rukovodilac ili nadzornik operater tehnikom zatitom obrati panju na mogue simulacije, odnosno fingiranje. Takvo lice mora bit u mogunosti da dobro procijeni situaciju, da pravovremeno pozove pomo, i u svemu da uvijek bude budan i spreman za vanredne situacije. Operater mora shvatiti i nauiti kako da
7 lan 9., stav 3. taka 1. Pravilnika o tehnikim napravama, sredstvima i opremi koja se moe koristiti za obaljvanje poslova tehnike zatite, Slubene novine Federacije BiH, br. 54/2002.
209
210
razlikuje pravi napad od fingiranog napada. U svrhu obuke, potrebo je poduiti sve zaposlene da svaki, pa i najmanji incident prijavljuju i registruju, te da ne prave razliku izmeu sitnog, na izgled beznaajnog i krupnog incidenta. Isto tako, agencija koja je nadlena za obezbjeenje objekata treba da ima tano utvren plan mjera i aktivnosti za rekaciju na incidente. Jedna od mogunosti prevencije lanih alarma je pravilno rukovanje, manipulacija i redovno odravanje sistema. Potrebno je da se u video nadzoru aktivno prati situacija na objektu koji pokriva kamera, da se prate kretnje i aktivnosti ljudi. U sprezi sa fizikim obezbjeenjem, posjetioci u objektima pod zatitom, koji imaju ogranien pristup ljudi iz vana, pored zaduenja sa gostujuim elektronskim magnetnim karticama ili bar kodovoima, trebaju ostaviti svoje identifikacione podatke na ulazu, nata upozorava i K. Mitnik (Mitnik, K., 2003:328). Takoer, ovlateno lice na ulazu u objekat trebalo bi da fotokopira identifikacioni dokument stranke, a sve to da se prati i videonadzorom. Isto tako, ulazak u objekat pod zatitom moe biti na vrlo jednostavan nain: da napada ugovori posjetu sa nekim zaposlenim, to mu omoguava da slobodno hoda po objektu, u krugu i unutar objekta. U tom sluaju, na operateru video nadzora je velika odgovornost, jer mora da prati sve registrovane posjetioce i zaposlene, te njihove meusobne kontakte, te da registruje sve sumnjive situacije. Kada se govori sumnjivim situacijama, postavlja se pitanje, koji to znaci mogu upozoriti na mogui incident ili napad na objekat? Takve situacije mogu biti: predstavljanje kao odgovorno lice i naglaavanje razloga hitnosti kako bi se neometano ulo u objekat ili sistem zatite, bez identifikacionih markera (najee bi se napada mogao koristiti laima, da je usljed urbe vezane za sluaj koji je hitan, zaboravio identifikacione oznake, ili se poziva na odgovrna lica iz sistema zatite ili samog objekta koji se titi. Kao jo jedna indicija moe se pojaviti odbijanje prihvatanja identifikacionog koda na magnetnim karticama ili ifre na elektronskim bravama, koje su pod nadzorom, a koje se uzastopno ponovalja. Moe biti indicija konstantni pokuaji neovlatenog ulaska u objakat ili sistem. Dijeljenje komplimenata zaposlenicima od strane posjetilaca, kao i odreeno armiranje slubenika moe biti takoer, indicija pokuaja napada na objekat, ili pokuaja da se doe do povjerljivih informacija od znaaja za funkcionisanje tehnikog sistema zatite. Naroito je potrebno da operater ovlada tehnikama obmane, kako bi iste mogao veoma lako uoiti ili prepoznati. Upravo najvei i najsposobniji obmanjivai su strunjaci iz oblasti elektornike i informatike, te raspolau sa dobrim, kako strunim, tako i verbalnim obmanjivakim sposobnostima. U tom smislu, operater na elektronskim ureajima tehnike zatite treba da pazi kada putem interneta
ili elektronske pote dobija besplatne, naizgled korisne software, koje bi mogao da instalira. Upravo na njima bi se mogla kriti "buba" koja e automatski odaslati sve podatke kljune za sistem zatite, kako bi se moglo neovlateno pristupiti. Takoer, panju treba usmjeriti na slanje virusa ili tzv. "trojanskih konja" preko e-mail poruka, kao i upotreba lanih dijalokih okvira u ponovnom "logiranju" za rad na sistemu. Mogue je da napada na takav nain instalira programe koji e snimiti naine i redoslijed operaterovih pritisaka na tastaturu prilikom upotrebe sistemskih programa. Jedna od velikih opasnosti krije se u direktnom kontaktu sa napadaem na radnom mjestu. Stoga bi operater trebao biti oprezan i nikada na svoje deskove i radne pultove ne bi trebao/smio ostavljati pristupanim diskete, CDove i druge magnetne medije, koji slue za pohranjivanje podataka. Takoer ni lozinka ne smije biti nigdje zapisana, osim da ostane kao engram, zapisan u mozgu. Isto tako, operater treba da je upoznat sa nainima saradnje sa policijom. U tom sluaju neophodno bi bilo da postoji uvijek slobodna telefosnka linija za sluaj potrebe poziva timu za intervencije ili policiji, vatrogascima ili hitnoj pomoi. U sluaju potrebe, potrebno je da pravi svoje interne zabiljeke, koje e upotrijebiti prilikom davanja informacija policiji, ili na sudu, ako bude pozvan kao svjedok. Operateri, kao i nadlena odgovorna lica, ne bi trebali saoptavati preko telefona ili bilo kojeg drugog medija koji prenosi informacije beinim ili inim putem, osjetljive informacije ili razmjenjivati podatke koji su direktno vezani za funkcionisanje sistema. Potencijalni napadai mogu prislukivati razgovore kako na licu mjesta, tako i pomou prislunih ureaja. Razliitim skenerima mogu doi do frekvencije na kojoj radi mobilni ili beini telefon, te im onda nije problem sluati razgovore i upijati informacije. Opasnost se krije i prilikom koritenja govorne pote (tzv. "voice mail"), gdje moe biti snimljen glas operatera, ta kao takav biti iskoritena za upad u sistem. Najmanje dva puta godinje potreban je remont, odnosno servis, a generalna provjera rada elektronskog sistema tehnike zatite potrebna je i vie puta (ak ta vie i jednom mejseno). Prema tome, tek kada se steknu dovoljne spoznaje o mogunostima i potrebama zatite, bie mogue i analizirati problem, odabrati kriterije kojima e se upravljati prilikom odabira o mjerama zatite, koje e se primijeniti, uspostaviti kontolne mehanizme za provjeru primijenjenih mjera, te izvriti periodino analiziranje svih aktivnosti i mjera koje su koritine u sistemu zatite. I na kraju, treba rei da funkcionisanje elektronskog sistema tehnike zatite, kao i sistema zatite objekata uopte, zavisi i od bezbjednosne kulture ljudskih potencijala unutar samog objekta,
211
bez obzira na njegovu idealnu postavku. U ponaanje ljudskih resursa unutar objekta (najee zaposlenih ili draoca objekta) treba ugraditi i potivanje normi i standarda koji e poveati nivo bezbjednosti objekata sa aspekta faktora ovjeka.
Abstract
This paper presentes the basic components in function of electronic systems of technical protection which is used for security protection of objects today. At first, it is defined the term of technical security protection, also as types and practical possibilities of it. In this paper, you can see that electronic equipment used in protection of objects, is not able to use efficently, unless it is connected in special functional systems. The significance of perfect function of technical security protection, is credibility of human resource, so it is emphasized in this paper, also as application of crime contents in protection realisation. The particular focus is upon proper conduct of guards and operatores, who manipulate with techinical security protection equipment. They bear enormous responsibility, to forbid unauthorized access, nor protection systems nor objects under protection. Key words: techinical security protection, electronic system, crime content, alarm systems, sensors systems, video surveillance, central surveillance system.
Osnovna i konsultovana literatura: 1. Basari, M. i Vejzagi, N. (1998): "Kriminalistika II (tehnika)", Sarajevo, FKN 2. Jamakovi, M. (2000): "Policijska tehnika (skripta), Sarajevo, FKN 3. Mitnik, K. (2003): "Umjetnost obmane", Beograd, Mikro knjiga 4. Pravilnik o tehnikim napravama, sredstvima i opremi koja se moe koristiti za obaljvanje poslova tehnike zatite, Slubene novine Federacije BiH, br. 54/2002 5. Raenovi, R. (2003): "Bezbjednost linosti i objekata", Beograd 6. Vejzagi, N. (2003): "Tehnika zatita", Sarajevo, Prirunik za obuku kandidata koji e obavljati poslove fizike i tehnike zatite u agencijama za zatitu ljudi i imovine" 7. Modly, D. (2003): "O emu trebaju voditi rauna zatitari u svom svakodnevnom radu", biljeke 8. Modly, D. i Korajli, N. (2002): "Kriminalistiki rjenik", Centar za kulturu i obrazovanje, Teanj 9. Kauzlari, D. (2003): "Sustavi za dojavu poara", Zagreb, Svijet osiguranja, br. 2. 10. Flood, P.: http://campus.umr.edu/police/cvsa/patflood.htm (03. 02. 2003) 11. Zakon o agencijama za zatitu ljudi i imovine, Slubene novine Federacije BiH, br. 50/2002.
212
KORAJLI, Nedad1 HALILOVI, Haris2
Kriminalistika i prevencija kriminaliteta

(koncept preventivne kriminalistike)
Saetak
Savremena kriminalistika svojim teorijsko-praktinim pristupom i znaajnim unaprijeivanjem vlastitih metoda udovoljava zahtjevima modernog doba u suprotstavljanju kriminalitetu, no prvenstveno na podruju represivne kriminalistike, a tek dijelom i kriminalistike prevencije. Mogunosti preventivne kriminalistike kako se ini bivaju sagledane i iskoritene tek djelomino zahvaljujui injenici da pojedini oblici kriminalistikog postupanja obzirom na svoju prirodu pored represivnih imaju i preventivna obiljeja. U lanku, autori izlau koncept preventivne kriminalistike, uoavaju njene metode i sredstva, te podruje primjene. Takoer, naglaavaju potrebu unaprijeivanja ovog podruja kriminalistikoga rada i istraivanja. Preventivna kriminalistika kao jedan od segmenata kriminalistike znanosti razvijanjem vlastitih spoznaja znaajno doprinosi upotpunjavanju predmeta izuavanja kriminalistike. Osim toga, njene spoznaje i dostignua su od nesumnjive vanosti kako za zauzimanje odreenih stavova tako i za poduzimanje odgovarajuih aktivnosti na drugim poljima prevencije kriminaliteta, kao to su kriminalna politika i sl. Kljune rijei: preventivna kriminalistika, koncept, metodi, podruje primjene.
Summary
Contemporary criminalistics with its theoretical and practical approach and significant furtherance of its methods comply with requests of modern time in combating crime, but at the first place in the field of repressive criminalistics, and partly in crime prevention. It seems that possibilities of crime prevention in criminalistics, are conDoc. Dr. na Fakultetu kriminalistikih nauka Univerziteta u Sarajevu. Mr. sc., vii asistent na Fakultetu kriminalistikih nauka Univerziteta u Sarajevu.
2 1
213
sidered and used partly due to fact that some forms of repressive criminalistic procedures also contain preventive elements. In the work the authors display concept of crime prevention in criminalistics, noticing the methods and means and field of implementation. Authors as well emphasize need for improvement of this area of criminalistic work and research. Crime prevention in criminalistics as one of the segments of criminalistics science with development of its own cognitions, significantly contributes to integration of research object of criminalistics. Also its cognitions and achievements are undoubtedly important for making some points and undertaking of appropriate activities at other fields of crime prevention, like crime control policy and others. Key words: crime prevention in criminalistics, concept, methods, field of implementation.
1. Uvod
Iskustvo je pokazalo kako raniji modeli suprotstavljanja kriminalitetu po svom sadraju izrazito represivni ne mogu adekvatno odgovoriti zahtjevima koji se pred njih postavljaju. Iz navedenog razloga dolo je na podruju znanosti koje se bave problemom kriminaliteta do stanovitog zaokreta koji se ogledao prvenstveno u usvajanju takvih vizija suprotstavljanja kriminalitetu koje nisu iskljuivale odgovarajue metode njegova sprijeavanja uz i dalje prevladavajuu represivnu komponentu. Postupno se meutim, dolo i do spoznaje da se bez prihvatanja prevencije kao represiji jednakopravnog pristupa u suprotstavljanju kriminalnom ponaanju nije mogue suprotstaviti kriminalitetu i time odgovoriti zahtjevima modernog drutva na ovom podruju. U krugu znanosti i disciplina koje se bave problematikom kriminaliteta posebno mjesto pripada kriminalistici, multidiscipli-narnoj znanstvenoj disciplini u cjelosti usmjerenoj ka ovom problemu. Iako po svojoj naravi izrazito represivna, kriminalistika razvija i preventivne metode i tehnike kriminalistikog postupanja. U lanku koji slijedi izloit emo koncept preventivne kriminalistike, uz istodobno inzistiranje na njezinom unaprijeivanju kao preduvjetu razvoja kriminalistike i kriminalistike znanosti u budunosti.
2. Pojam i mjesto u kriminalistici

Tradicionalno razumijevanje kriminalistike kao znanosti, odnosno uenja o otkrivanju i dokazivanju krivinih djela, utvrivanju njihovih poinitelja, te u tom cilju poduzimanja odgovarajuih krimi-
214
nalistikih procedura, ostavljalo je malo mjesta za mogua promiljanja i o kriminalistici kao disciplini ije bi podruje istraivanja i djelovanja bila i prevencija kriminaliteta. Ukorak s razvitkom odgovarajuih polja kriminalistikog djelovanja razvijale su se i odgovarajue grane ove znanosti, kao to su kriminalistika taktika, kriminalistika tehnika, te uvjetno kriminalistike metodike u okviru kojih su razvijani prvenstveno represivni metodi i sredstva suprotstavljanja kriminalitetu. Prevenciji u kriminalistici meutim, pridavalo se samo onoliko panje koliko je u datom trenutku odreeni kriminalistiki institut ili procedura pored represivnog bio i preventivnog karaktera. Navedeni kriminalistiki klasicizam kako se ini u posljednje vrijeme sve se vie prevazilazi. Kriminalistika se po svojoj fizionomiji znanstvene discipline sve ee u literaturnim izvorima definira kao znanost ije podruje istraivanja neizostavno ukljuuje i prevenciju. Meutim, takoer se naglaava kako je ovo podruje kriminalistikog rada i istraivanja jo uvijek u zaetku i da tek slijedi njegovo razvijanje kako u teorijskom tako i u praktinom pravcu. 2. 1. Poimanje preventivne kriminalistike Preventivna kriminalistika, odnosno kriminalistika prevencija obino se definira kao ono podruje kriminalistike koje usavrava postojee i pronalazi nove metode kriminalistikog djelovanja u prevenciji kriminalnog ponaanja. U svom pristupu prevenciji kriminalnog ponaanja preventivna kriminalistika razrauje teorijski okvir kriminalistikog postupanja osmiljajui i praktino primjenjujui odgovarajue naine i sredstva preventivnog djelovanja. Zadatak preventivne kriminalistike je da predvidi, prepozna i procijeni mogue kriminalno ponaanje, kako globalno tako i u konkretnim okolnostima, te na odgovarajui nain na njega odgovori. U tom kontekstu ona treba izgraditi cijeli sistem preventivnih mjera i radnji vodei rauna o tome da one ne budu djelomine i povrne, ve planski osmiljene, svrsishodne i prikladne svakoj situaciji kako bi mogle na vrijeme da sprijee tetnu pojavu.3 Naravno od preventivne kriminalistike ne treba oekivati da u cijelosti otkloni nastupanje svake kriminalne pojave, ali zasigurno ona moe znaajno utjecati na reduciranje broja poinjenih krivinih djela i na taj nain doprinijeti zajednikim naporima drutva na prevenciji kriminaliteta. Ovo podruje kriminalistike kako se naglaava ima istovremeno i samostalni i pomoni karakter. Samostalni jer usavrava postojee i pronalazi nove metode i sredstva kriminalistike prevencije, a
Usp. Aleksi, . : Prevencija kriminaliteta i kriminalistika, Mesto i uloga policije u prevenciji kriminaliteta, Stanje, mogunosti i perspektive - Zbornik radova, Policijska akademija, Beograd, 2002., str. 36.
3
215
pomoni obzirom da kriminalnoj i socijalnoj politici ukazuje na mogue profilaktike mjere.4 U nekim literaturnim izvorima preventivna kriminalistika se poistovjeuje s preventivnom djelatnou policije (Police de prevention). Ovakvo je stajalite meutim, teko odrivo. Naime, preventivna djelatnost policije dakako da bi se mogla podvesti pod kriminalistiku prevenciju ali ni u kom sluaju i poistovijetiti s njom obzirom da ova potonja obuhvata ipak ire podruje rada i djelovanja. Podruje kriminalistikog rada i djelovanja nije iskljuivi monopol policije. Postoji itav splet nepolicijskih agencija i tijela koji se koriste dostignuima kriminalistike, pa tako i preventivne kriminalistike. Osim toga znanstveno istraivanje na podruju kriminalistike openito pa i kriminalistike prevencije nije usmjereno jedino i iskljuivo ka unaprijeivanju policijske uinkovitosti, iako se policija pojavljuje kao glavni i najvei beneficijar ostvarenih dostignua na tom polju. 2. 2. Mjesto u kriminalistici U odnosu na sistem kriminalistike preventivna kriminalistika se izdvaja faktom teorijske i praktine usmjerenosti na podruje prevencije. Preventivna je kriminalistika zapravo lice kriminalistike, a represivna kriminalistika njeno nalije. Ona treba onemoguiti nastanak krivinog djela, a ako u tome ne uspije onda na scenu stupa represivna kriminalistika. injenica je meutim, da metode i tehnike preventivne kriminalistike nisu niti blizu tako razvijene kao to je to sluaj sa represivnom kriminalistikom. No unato tome smatramo kako je preventivna kriminalistika nezamjenjiv dio kriminalistike koji sa represivnom kriminalistikom stoji u neraskidivoj uzajamnom vezi, te kao takav zasluuje jednak status. Savremena kriminalistika neminovno doivljava transformaciju. Ona nedvojbeno postaje podruje znanstvenog istraivanja i praktine primjene metoda i tehnika koje se vie ne mogu gledati iskljuivo u taktiko-tehniko-metodikom svjetlu. U takvoj konstelaciji odnosa krije se ansa preventivne kriminalistike da u okvirima kriminalistike znanosti zauzme mjesto koje joj pripada. Mjesto teorijski i praktino utemeljenog, jednakopravnog, kriminalistikog usmjerenja.
3. Predmet istraivanja i posebnost metodologijskog pristupa

Predmet istraivanja preventivne kriminalistike je sprijeavanje kriminalnog ponaanja, primjenom odgovarajuih kriminalistikih
216
Vidi: Vodineli, V. : Kriminalistika, Savremena administracija, Beograd, 1976., str. 3.
metoda i tehnika. Kako se naglaava njegova je specifinost u tome to jo nema krivinog djela, nego se na temelju iskustva i prognoze djeluje prije njegove pojave.5 Na taj nain preventivna kriminalistika upotpunjuje predmet istraivanja kriminalistike irei podruje njenoga znanstvenog i praktinog obuhvata sa istraivanja svih okolnosti kriminalnog dogaaja na prostor i vrijeme u kojem krivinog djela jo uvijek nema i u okviru kojih poduzimanje odgovarajuih procedura moe uiniti izvjesnim da do njega nee ni doi. Dakako istraivati prevenciju kriminaliteta, te osmiljavati i primjenjivati kriminalistike procedure u tu svrhu znai istodobno uvaavati i primjenjivati dostignua drugih znanosti na tom podruju. U tom smislu preventivna kriminalistika se prvenstveno oslanja na one znanosti koje su teorijski i primjenjeno usmjerene na kriminalitet, pa time i njegovu prevenciju kao to su krivino pravo u irem smislu, kriminalna politika, i druge. Dakako nisu bez znaenja niti dostignua drugih znanosti koje primarno nisu usmjerene na istraivanje fenomena crimena i pojedinih njegovih segmenata, ali koje ga se u prouavanju svog predmeta istraivanja djelomino dotiu. Posebna veza postoji izmeu preventivne kriminalistike i pojedinih kriminalistikih disciplina. Tu posebno treba istaknuti uzajamnu povezanost preventivne kriminalistike sa kriminalistikom strategijom. Kriminalistika strategija predstavlja sredstvo za realiziranje ciljeva kriminalne politike6, a preventivna kriminalistika teorijski okvir za razvijanje preventivnih kriminalistikih strategija. Ne bez razloga se konstatira kako bez obzira na manje odreeno preventivno usmjerenje kriminalisti trebaju razmiljati i o preventivnim strategijama jer su puno jeftinije od represivnih7. U modernoj kriminalistikoj teoriji smatra se da bi preventivna kriminalistika trebala posebno prouavati: 1. Preventivni znaaj prikupljanja, obrade i koritenja podataka; 2. Poloaj graana kao subjekata sigurnosti i izvora saznanja o sigurnosno interesantnim pojavama i s tim u vezi razvoj drugaijeg pristupa i metoda rada tijela unutarnjih poslova prema graanima; 3. Oblike i metode distribuiranja informacija; 4. Organiziranje informacijske slube koja e omoguiti brzo i cjelovito informiranje; 5. Standarde u prikupljanju i obradi podataka, te problem razina centralizacije nekih vrsta informacija radi boljeg koritenja; 6. Nove oblike preventivnog rada i djelovanja.8
Modly, D., Korajli, N. : Kriminalistiki rjenik, Teanj, 2002. str. 495. Dvorek, A. : Znaaj kriminalistike strategije za prevenciju kriminaliteta, Mesto i uloga policije u prevenciji kriminaliteta, Stanje, mogunosti i perspektive - Zbornik radova, Policijska akademija, Beograd, 2002., str. 77. 7 Ibidem, str. 80. 8 Usp. bilj. 5. str. 495.
6 5
217
U novije vrijeme posebno je aktuelna tzv. proaktivna prevencija koja se smatra okosnicom savremene kriminalne politike, a koja po mnogim svojim obiljejima zapravo ulazi u sferu preventivne kriminalistike. 3. 1. Osebujnost pristupa Smatra se kako su kljuni problem cjelokupnog planiranja prevencije svakako njegovi sadraji i njima pripadajue metode i sredstva9. Pristup problematici prevencije u preventivnoj kriminalistici jasno se razlikuje od drugih teorijskih, te praktinih pristupa ovom problemu. On je u prvom redu kriminalistiki i podvrgava se pravilima kriminalistike znanosti, kako onim opim tako i onim posebnim. Preventivnom kriminalistikom treba se onemoguiti izvrenje krivinog djela, aplikacijom odgovarajuih kriminalistikih procedura. Upravo stoga, metodi i sredstva, preventivne kriminalistike, metodi su i sredstva prvenstveno kriminalistike. Ovo posebno dolazi do izraaja u onim kriminalistikim procedurama koje su po svojoj prirodi istodobno i represivnog i preventivnog karaktera. No pojedini metodi i sredstva pripadaju samo preventivnoj kriminalistici, obzirom na specifinost njezina predmeta istraivanja. Razliiti metodi proaktivnog preventivnog djelovanja i sl. svojstveni su samo preventivnoj kriminalistici koja na taj nain doprinosi znanstvenoj samostalnosti kriminalistike openito. Dakako, preventivna se kriminalistika u pristupu svom predmetu istraivanja koristi metodima i dostignuima drugih znanosti to je ope obiljeje kriminalistike kao multidisciplinarne znanosti. U tom smislu ona se koristi odgovarajuim metodama drutvenih, prirodnih i tehnikih znanosti adekvatno ih primjenjujui u svom istraivanju. Posebnost preventivne kriminalistike unutar kriminalistike znanosti ogleda se i u nesagledivom potencijalu za teorijska istraivanja, kriminalistici tako potrebna. Naravno, od znaaja su i empirijska istraivanja na ovom podruju jer ne treba izgubiti iz vida injenicu da je kriminalistika velikim dijelom skup iskustvenih pravila i kako znanstveni pristup u kriminalistici znai upravo: obavezu sistemskog razvrstavanja i temeljitoga prouavanja iskustvenih pravila.10
4. Podruje primjene
Podruje primjene preventivne kriminalistike veoma je iroko, a to je zapravo logina konzekvencija naravi njenoga predmeta istrai-
218
9 Ili, Z. : Plansko usmeravanje preventivnih aktivnosti, Prevencija kriminalitetaZbornik radova, Beograd, 1998. str. 98. 10 Pavii, B, Modly, D. : Kriminalistika, Rijeka, 1999., str. 31.
vanja. U izlaganju koje slijedi ukratko emo se osvrnuti na neke odrednice u pogledu podruja primjene preventivne kriminalistike, kao i na mogunosti koritenja, odnosno primjene njenih dostignua u drugim znanostima koje se bave problemom prevencije i kriminaliteta uope. 4.1. Dvije aplikativne dimenzije Preventivnu kriminalistiku kao specifino podruje kriminalistikog istraivanja i djelovanja karakterizira aplikativna dvodimenzionalnost. S jedne strane, ona je usmjerena na stvaranje uvjeta koji e onemoguiti kriminalno ponaanje subjekata bez kriminalne prolosti. S druge strane, smjera otklanjanju vjerojatnosti poinjenja krivinih djela od strane subjekata s kriminalnom prolou. Savremena preventivna kriminalistika kombinira oba prethodno navedena pristupa. I dok se na prvi pogled ini kako tekoe treba oekivati samo u okviru prvog, nita manje nisu tekoe niti kada treba preventivno djelovati u odnosu na subjekte s kriminalnom prolou. Mehanizam zatite ljudskih prava i sloboda u ovom potonjem sluaju znaajno suava krug moguih postupaka i openito metoda djelovanja. Takoer preventivna kriminalistika osim to se aplikacijom odgovarajuih kriminalistikih procedura moe samostalno primjenjivati, znaajno je prisutna i kod koritenja odgovarajuih represivnih metoda i tehnika. Kako smo ve napomenuli, veliki dio operativnotaktikih, te stratekih kriminalistikih radnji pored represivne ima istodobno i onu svoju drugu preventivnu stranu. Stoga se ne bez razloga naglaava kako preventivna kriminalistika treba optimalno koristiti razne podatke i informacije iz represivne kriminalistike i istovremeno razvijati oblike i metode preventivnog rada tijela unutarnjih poslova i drugih represivnih tijela, te utirati puteve kriminalistikoj informatici i analitici kao i znanstveno verificirati brojna saznanja i iskustva iz preventivnog rada11. 4.2. Primjena dostignua preventivne kriminalistike u drugim znanostima Dostignua preventivne kriminalistike primjenjiva su i u okvirima izuavanja i istraivanja prevencije kriminaliteta, koji nisu kriminalistike naravi. Na prvom mjestu to je podruje kriminalne politike (politike suzbijanja kriminaliteta kao racionalne i planirane organizacije drutvenih djelatnosti usmjerenih na suzbijanje kriminaliteta i delinkvencije; praktine djelatnosti preventivne i represivne, pravne
11
Usp. bilj. 5. str. 495.
219
i izvanpravne naravi odnosno sadraja12), gdje ostvarenja preventivne kriminalistike znaajno utjeu na moderiranje odgovarajuih pristupa problemu prevencije kriminaliteta. Takoer, preventivna kriminalistika svojim teorijskim dostignuima i praktinom aplikacijom unaprijeuje metode istrage i istrane djelatnosti tijela krivinog postupka, te na taj nain doprinosi njihovoj uinkovitosti. U tom kontekstu ona znaajno uestvuje u razvitku znanosti krivinog procesnog prava. Djelujui prema subjektima s kriminalnom prolou ona dobrim djelom ima utjecaja i na korigiranje nekih instituta znanosti krivinog prava i penitensijarne znanosti, kao to su uvjetna osuda, uvjetni otpust i drugi. Na kraju ne treba smetnuti s uma da preventivna kriminalistika ima stanovitog udjela i u pogledu zauzimanja odgovarajuih stavova na podruju sigurnosne i socijalne politike. Ona svojim spoznajama omoguava planiranje adekvatnih sigurnosnih strategija na podruju prevencije. Konano njena saznanja, prognoze i evaluacije determiniraju umnogome nain postupanja velikog broja faktora ukljuenih u kreiranje socijalne politike.
5. Zakljuak
Razvijanje preventivnih aspekata kriminalistikog djelovanja jedan je od temeljnih preduvjeta razvitka moderne kriminalistike. Isti su takoer, jedan od nositelja ukupnih drutvenih nastojanja na sprijeavanju kriminaliteta. Tradicionalna kriminalistika kao disciplina koja problemu kriminaliteta prilazi sa stajalita razvijanja prvenstveno represivnih metoda i tehnika doivljava preobrazbu. Kriminalistiki pogled vie nije samo fokusiran na postupanje post factum kriminalnog dogaaja. Akceptiranje potrebe za razvijanjem metoda preventivnog kriminalistikog postupanja sve je primjetnije. No, navedeno je teko ostvarivo bez afirmiranja preventivne kriminalistike i preventivnog kriminalistikog postupanja kao represiji jednakopravnog pristupa u kriminalistici. Preventivna kriminalistika treba da omogui znanstveno, te praktino predvianje, prognoziranje i evaluiranje budueg kriminalnog ponaanja. Na tom temelju ona treba razviti odgovarajue metode preventivnog kriminalistikog postupanja koje trebaju onemoguiti u cijelosti ili barem znaajnom dijelu mogue kriminalno ponaanje. Bez preventivne kriminalistike kao takve okrilje kriminalistike znanosti ostaje nepotpuno. Pojedina podruja kriminalistike, prvenstveno kriminalistika strategija i prognostika kao izrazito preven-
220
Vidi: Horvati, ., Cvitanovi, L. : Politika suzbijanja kriminaliteta, MUP RH, Zagreb, 1999. str. 7.
12
tivne po svom sadraju izgubile bi dobrim dijelom svoj smisao i svrhu. S druge strane cijeli kompleks nekriminalistikih disciplina koje se bave problemom sprijeavanja kriminaliteta ostao bi bez vrijednih informacija o moguim modalitetima preventivnog djelovanja i smjernica za poduzimanje odgovarajuih postupaka na ovom podruju.
L i t e r a t u r a: 1. Aleksi, . : Prevencija kriminaliteta i kriminalistika, Mesto i uloga policije u prevenciji kriminaliteta, Stanje, mogunosti i prespektive Zbornik radova, Policijska akademija, Beograd, 2002. , str. 35-52. 2. Dvorek, A. : Znaaj kriminalistike strategije za prevenciju kriminaliteta, Mesto i uloga policije u prevenciji kriminaliteta, Stanje, mogunosti i perspektive, Zbornik radova, Policijska akademija, Beograd, 2002. , str. 74-87. 3. Horvati, . , Cvitanovi, L. : Politika suzbijanja kriminaliteta, MUP RH, Zagreb, 1999. 4. Ili, Z. : Plansko usmeravanje preventivnih aktivnosti, Prevencija kriminaliteta Zbornik radova, Beograd, 1998. , str. 83-100. 5. Modly, D, Korajli, N. : Kriminalistiki rjenik, Teanj, 2002. 6. Pavii, B, Modly, D. : Kriminalistika, Rijeka, 1999. 7. Vodineli, V. : Kriminalistika, Savremena Administracija, Beograd, 1976.
221
PRMBAJTJA / SADRAJ:
MASLEA, Ramo Krimi i organizuar faktor destabilizues politik dhe i siguris n zhvillimin e shoqrive n tranzicion ...........................5 Organizirani kriminalitet politiko-sigurnosni i destabilizirajui faktor u razvoju drutava u tranziciji ...............121 SUESKA, Mersida Firmat fiktive n Bosnj dhe Hercegovin dhe roli i tyre n organizim e kriminalitetit ekonomik .......................................19 Fiktivne firme u Bosni i Hercegovini i njihova uloga u organizovanom privrednom kriminalu ....................................134 SADIKOVI, Lada Policia, demokracia dhe terrorizmi ..............................................26 Policija, demokracija i terorizam ................................................140 ABANI, Alisabri Shoqria e rrezikut nga terrori i pasiguris drejt antropologjis s friks ................................................................39 Drutvo rizika od terora nesigurnosti ka antropologiji straha ....151 ELMO, Zenaid E drejta e policis, mbrojtjes dhe punve t jashtme ...................54 Pravo policije, odbrane i vanjskih poslova .................................164 MODLY, Duko Lshimet n hartimin e procesverbaleve nga shikimi i vendit t ngjarjes ......................................................................72 Propusti kod sastavljanja zapisnika o uviaju ...........................180 BOJANIC, Nebojsa Sistemet elektronike t siguris pr mbrojtjen teknike t objekteve ....................................................................93 Elektronski sigurnosni sistemi tehnike zatite objekata ..........198 KORAJLIC, Nedzad & HALILOVIC, Haris Kriminalistika dhe preventiva e kriminalitetit (koncepti i preventivs kriminalistike) .......................................110 Kriminalistika i prevencija kriminaliteta (koncept preventivne kriminalistike) ..........................................213

Kriminalistike

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kriminalistike

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS REVIJA ZA KRIMINALISTIKU, KRIMINOLOGIJU I SIGURNOSNE STUDIJE

Prishtin, 2007 Pristina, 2007

Prkthimi i teksteve / Prevod tekstova: Mustaf Reica Fatmir Qollakaj

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

Prof Dr. - Dekan i Fakultetit t Shkencave t Kriminalistiks, Universiteti i Sarajeves

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

Roli dhe rndsia e firmave fiktive n BH

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

gazeta zyrtare BeH, nr.3/03

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

Policia, demokracia dhe terrorizmi

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

Shoqria e rrezikut nga terrori i pasiguris drejt antropologjis s friks

Prof. Dr.; vanredni profesor na Fakultetu kriminalistikih nauka u Sarajevu

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

E drejta e policis, mbrojtjes dhe punve t jashtme

Doc. Dr. n Fakultetin e shkencave kriminalistike n Sarajev

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS

REVIST PR KRIMINALISTIK, KRIMINOLOGJI DHE STUDIME T SIGURIS