PJESA II - LKUNDJET DHE VALT IX Lkundjet

Nj dukuri q prsritet n intervale kohe t barabarta quhet dukuri periodike . Ju njihni dukuri t tilla si p.sh : lvizja lkundse e nj trupi t lidhur me sustn , lvizja e nj lavjerrsi , vibrimet e telave t instrumentave muzikor , lkundja e molekulave t trupit t ngurt rreth pozicionit t ekuilibrit etj. N kt kapitull ne do t shqyrtojm sistemet mekanike q kryejn lvizje periodike . Kemi trajtuar mjaft situata ku forca rezultante q vepron mbi nj trup sht konstante .N kto situata nxitimi i trupit sht gjithashtu konstant dhe lvizjen e trupit e prshkruajm duke prdorur ekuacionet e njohura t kinematiks . Nse nj forc ndryshon me kohn , nxitimi gjithashtu ndryshon me kohn dhe nuk mund t prdorim kto ekuacione.Ktu do t paraqesim kinematikn dhe dinamikn e lvizjes nn veprimin e nj force q sht proporcionale me zhvendosjen nga pozicioni i ekuilibrit. Lkundje quajm lvizjen rreth nj pozicioni ekuilibri t qendrueshm dhe q prsritet n intervale kohe t barabarta .T gjitha vlerat e madhsive fizike q karakterizojn kt lvizje ndryshojn gjat procesit t lkundjes duke u prsritur n intervale kohe t njjta . 9.1 Lkundje t thjeshta harmonike Kur forca q vepron mbi nj pik materiale sht gjithmon e drejtuar nga pozicioni i ekuilibrit dhe sht proporcionale me zhvendosjen e piks nga pozicioni i ekuilibrit ather pika materiale kryen lkundje t thjeshta harmonike . E till sht lvizja e nj trupi me mas m t lidhur me nj sust me koeficient elasticiteti k n nj siprfaqe t lmuar (mungon frkimi ). Kur susta sht e pangjeshur trupi qndron n prehje n pozicionin e ekuilibrit x=0 .Nse trupi cohet n pozicionin x duke e zgjatur sustn dhe lshohet mbi t do t veproj forca e elasticitetit t susts e prcaktuar nga ligji i Hukut : 9.1 Kjo forc quhet forc kthyese sepse synon rikthimin e trupit n pozicionin e ekuilibrit: gjithmon sht n prpjestim t drejt me zhvendosjen nga pozicioni i ekuilibrit dhe e drejtuar nga pozicioni i ekuilibrit . Nuk sht e vshtir t tregohet se lvizja e trupi t lidhur me sustn sht lvizje lkundse :vlerat e zhvendosjes , shpejtsis , nxitimit dhe forcs ndryshojn n mnyr periodike . Lkundjet e nj trupi nn veprimin e nj force kthyese quhen lkundje t thjeshta harmonike . Nj sistem q kryen lkundje t thjeshta harmonike shpesh quhet oshilator harmonik .

fig 9.1 Ekuacioni i lkundjeve t thjeshta harmonike 85

Le t mendojm se nj pik materiale lviz nn veprimin e nj force t tipit elastik

Duke zbatuar ligjin e dyt t Njutonit do t nxjerrim ekuacionin e lvizjes s ksaj pike materiale sipas drejtimit x . Dim se :

duke zvndsuar

dhe 9.2

marrim :

Shnojm raportin

me simbolin

: 9.3

dhe ekuacioni 9.2 shkruhet n formn :

Ekuacioni 9.3 quhet ekuacioni diferencial i lkundjeve t thjeshta harmonike .Zgjidhja e ktij ekuacioni jep funksionin e zhvendosjes nga koha : 9.4 ku , dhe jan konstante .Madhsia e barabart me vlern maksimale t x quhet

amplitud e lkundjeve , , argumenti

sht frekuenca rrethore e lkundjeve (e shprehur n rad/s) sht faza fillestare e lkundjeve, faza n

quhet faz e lkundjeve dhe

t=0 . Nga ekuacioni 9.43 nxirren gjithashtu edhe ekuacionet e shpejtsis dhe nxitimit : 9.5 9.6 Duke krahasuar 9.4 me 9.6 shihet se : Rndsia e kushteve fillestare Pr t=0 kemi dhe dhe Ekuacioni diferencial ka nj pafundsi zgjidhjesh prej t cilave marrim zgjidhjen konkrete kur njihen kushtet fillestare x0 dhe v0 , pra dhe .

. Shihet se

dhe

varen nga kushtet fillestare :

86

Ekuacionet 9.1 , 9.3 dhe 9.4 jan baza e modelit analitik t lkundjeve t thjeshta harmonike . Ne sigurohemi q pika materiale kryen lkundje t thjeshta harmonike nse : 1) analizojm situatn dhe gjejm se forca e ushtruar mbi grimc sht e tipit elastik e shprehur nprmjet 9.1 . 2) analizojm situatn dhe gjejm se ekuacioni diferencial q prshkruan lvizjen sht i forms matematike 9.3 3) analizojm situatn dhe gjejm se pozicioni i grimcs prshkruhet nprmjet ekuacionit 9.4 . Perioda T e lkundjeve sht intervali i kohs gjat s cilit pika materiale kryen nj cikl t plot lkundjesh .Pra vlerat e x , v, a n castin t jan t njjta me ato t castit t+T .Duke ditur se faza rritet me rad n intervalin e kohs T gjejm lidhjen ndrmjet periods dhe frekuencs rrethore : 9.7 Inversi i periods quhet frekuenc e lkundjeve e cila shprehet me hertz (Hz). Ndrsa

perioda tregon kohn e nj lkundje t plot , frekuenca tregon numrin e lkundjeve n njsin e kohs :

Perioda dhe frekuenca mund t shprehen nprmjet karakteristikave t sistemit lkunds m dhe k : 9.8 9.9 Perioda dhe frekuenca varen vetm nga m dhe k dhe nuk varen nga amplituda e lkundjeve . Vlerat ekstreme t zhvendosjes x jan , t shpejtsis v jan dhe t nxitimit a jan paraqitja grafike e x, v dhe a pr shpejtsis dhe nxitimit jan : . N figurn 9.2 tregohet =0 . Vlerat maksimale t

fig 9.2 Faza e shpejtsis ndryshon nga faza e zhvendosjes me

87

,kur x sht maksimal ose minimal shpejtsia sht nga faza e zhvendosjes me

zero , ndrsa faza e nxitimit ndryshon

, kur x sht maksimal nxitimi sht maksimal n kah t kundrt .

Energjia n lkundjet e tjeshta harmonike Kur nj trup i lidhur me nj sust rrshqet n nj siprfaqe t lmuar , sistemi trup-sust sht nj sistem i mbyllur .Ather ne mund t prdorim ligjin e ruajtjes s energjis . Energjia potenciale e sistemit dhe energjia kinetike ndryshojn me kohn , por energjia mekanike e sistemit mbetet konstante .Energjia kinetike n sistemin trup-sust ku masa e susts sht e paprfillshme sht e barabart me energjin kinetike t trupit me mas m : 9.10 Energjia potenciale sht energjia e bashkveprimit t sistemit trup-sust dhe prcaktohet nga konfiguracioni i sistemit .Pr cdo pozicion x ajo sht : 9.11 Shihet se energjit K dhe U jan gjithmon pozitive dhe ndryshojn me kohn. Energjia e plot pr oshilatorin e thjesht harmonik sht :

pra :

9.12

Energjia e plot mekanike n lkundjet e thjeshta harmonike sht konstante dhe sht proporcionale me katrorin e amplituds .Ky prfundim shpreh ligjin e ruajtjes s energjis pr lkundjet e thjeshta harmonike . Shndrrimet e energjis kinetike dhe potenciale jan shndrrime t kthyeshme , pa humbje .N pozicionin e ekuilibrit x=0 energjia potenciale sht e barabart me zero U=0 dhe energjia e plot sht e barabart me energjin maksimale kinetike :

N pozicionet ekstreme ku potenciale t sistemit :

energjia e plot sht e barabart me energjin maksimale

88

N figurn 9.3 tregohet paraqitja grafike e energjis kinetike , potenciale dhe energjis s plot n lidhje me kohn kur =0 . Ne mund t prdorim ligjin e ruajtjes s energjis pr nj pozicion dhe shpejtsi cfardo :

nga ku gjejm se : 9.13 Disa sisteme lkunds Shembull 1 Trupi i varur n nj sust Le t shqyrtojm lkundjet e nj trupi t varur n nj sust .N kt rast , mbi trup vec forcs elastike t susts vepron dhe forca e rndess mg. Nse zgjedhim posht drejtimin pozitiv , forca rezultante q vepron mbi trup sht : Trupin e trheqim posht me y=A dhe pastaj e lem t .Shnojm me y0 shformimin e susts n pozicionin e ekuilibrit dhe shprehim : Duke zvndsuar marrim : Zbatojm ligjin e dyt t Njutonit dhe marrim : lir fig 9.3

ose 9.14 Kjo do t thot se ekuacioni diferencial 9.14 sht i fig 9.4 forms 9.3 , pra trupi i varur n sust kryen lkundje t thjeshta harmonike rreth pozicionit t ekuilibrit . Frekuenca e lkundjes sht e njjt me at t sistemit trup-sust horizontal , ndryshon vetm pozicioni i ekuilibrit .

89

Shembull 2 Lavjerrsi matamatik Lavjerrsi i thjesht sht nj shembull tjetr i lvizjes periodike . Ai prbhet nga nj trup me mas m t varur nj fije t leht me gjatsi l .Pika e varjes s fijes sht e fiksuar . Prmasat e trupit jan shum m t vogla se gjatsia e fijes .Kur trupin e ngrem n nj far lartsie e lem t lir , ai do t lkundet rreth piks m t ult , q sht dhe pozicioni i ekuilibrit . Lvizja kryhet n planin vertikal . Forcat q veprojn mbi trup jan tensioni i fijes dhe forca e rndess . Shihet se komponentja tangenciale

dhe

forcs s rndess sht e drejtuar gjithmon drejt pozicionit t ekuilinrit . Tregohet leht se ajo sht n prpjestim t drejte me zhvendosjen fig 9.5 kndore pr knde t vegjl . Pra ajo sht nj forc kthyese . Nn veprimin e saj lavjerrsi matematik kryen lkundje t tjeshta harmonike . Duke zbatuar ligjin e dyt t Njutonit nxirret ekuacioni i lkundjeve t lavjerrsit matematik : ku ose 9.15

Shihet se ekuacioni diferencial sht i forms 9.3 . Q ktej mund t nxjerrim periodn e lkundjeve t lavjerrsit matematik :

Perioda e lkundjeve t lavjerrsit matematik varet vetm nga gjatsia e fijes dhe nga nxitimi i rnies s lir .Meqnse perioda nuk varet nga masa t gjith lavjerrsat me gjatsi t njjt n t njjtin pozicion kan period t njjt. Lkundja e lavjerrsit matematik sht krejt analoge me lkundjen e sistemit trup-sust (lavjerrsit elastik) . Shembull 3 Lavjerrsi fizik

90

Nj trup i ngurt i cili mund t rrotullohet rreth nj boshti q nuk kalon nga qendra e mass quhet lavjerrs fizik .Shqyrtojm nj trup t ngurt i varur n nj pik n distanc d nga qendra e mass(fig9.6 ) .Momenti rrotullues rreth boshtit O shkaktohet nga forca gravitacionale dhe madhsia e tij sht .Duke prdorur ligjin e dyt t Njutonit pr lvizjen rrotulluese gjejm :

Me prafrimin fizik :

nxjerrim ekuacionin e lkundjeve t lavjerrsit 9.16

Ekuacioni diferencial 9.16 ka form t njjt me ekuacionin 9.3 fig 9.6 Kjo do t thot se lavjerrsi fizik kryen lkundje t thjeshta harmonike . Duke krahasuar kto dy ekuacione tregohet se perioda e lkundjeve sht : 9.17 Duke futur shnimin ku quhet gjatsia e reduktuar e lavjerrsit fizik, tregohet se

perioda e lavjerrsit fizik sht e njjt me periodn e lavjerrsit matematik me gjatsi sa gjatsia e reduktuar e tij : 2 Lkundjet q shuhen .

N shum sisteme real , forcat rezistente , si p.sh forcat e frkimit , jan t pranishme , ato kan kah t kundrt me at t lvizjes dhe ngadalsojn lkundjet e sistemit .Puna e forcave rezistente sht negative dhe si rrjedhim energjia mekanike e sistemit zvoglohet me kalimin e kohs . Kemi kshtu lkundje q shuhen. Le t shqyrtojm nj trup i cili lviz brenda nj lngu apo gazi nn veprimin e forcs elastike dhe forcs rezistente (fig 9.7). Dihet se forca rezistente q vepron mbi trup sht n prpjestim t drejt me shpejtsin dhe ka kah t kundrt me t : , dhe forca elastike sht : . Duke zbatuar ligjin e dyt t Njutonit marrim :

ose 9.18 fig 9.7 91

Zgjidhja e ekuacionit diferencial 9.18 sht : 9.19 dhe frekuenca kndore e lkundjes sht : 9.20 Vihet re se ekuacioni 9.19 sht i ngjashm me ekuacionin e lkundjeve me dallimin se amplituda (termi para cosinus) varet nga koha . Figura 9.8 paraqet varsin e zhvendosjes nga koha t lkundjeve q shuhen . fig 9.8 Shihet se kur forcat rezistente jan relativisht t vogla , karakteri lkunds i lvizjes ruhet , por amplituda e lkundjeve zvoglohet eksponencialisht me kohn dhe lvizja vjen duke u shuar . Meq frekuenca kndore jepet me shprehjen 9.20 kemi disa raste : 1- b=0 , forca rezistente sht zero , sistemi lkundet me frekuencn (natyrale) e sistemit . 2- Kur fig 9.9 3- Kur ather nuk kemi lkundje periodike : sistemi kthehet n kemi lkundje q shuhen (vija a). , q quhet frekuenca vetiake

pozicioni i ekuilibrit n mnyr eksponenciale (vija b). 4Kur sistemi i nxjerr nga pozicioni i ekuilibrit kthehet n kt gjendje pr

(nuk kthehet m ),lvizja e sistemit quhet shuarje joperiodike(vija c). Meqnse energjia e lkundjeve sht proporcionale me katrorin e amplituds ather energjia e lkundjeve gjithashtu zvoglohet eksponencialisht me kohn Lkundjet e detyruara Energjia mekanike e lkundjeve q shuhen zvoglohet me kohn si rezultat i forcave t frkimit . Kompesimi i energjis mund t bhet duke zbatuar nj forc t jashtme q kryen pun pozitive mbi sistem , dike ruajtur kshtu lkundjet . Nj lkundje e till quhet lkundje e detyruar .Amplituda e lkundjeve merr shpejt nj vler konstante nse energjia q merr sistemi pr cdo cikl t lvizjes sht e barabart me zvoglimin e energjis mekanike gjat ciklit si rezultat i forcave rezistente .Nj shembull i zakonshm i lkundjeve t detyruara sht ai i lkundjeve nn 92

veprimin e nj force t jashtme q ndryshon periodikisht me kohn : forcs detyruese sht e ndryshme nga frekuenca vetiake Njutonit n kt situat na jep :

ku

sht e

frekuenca kndore e forcs detyruese dhe F0 sht konstante . N prgjithsi frekuenca

e sistemit lkunds .Ligji i dyt i

ose : Zgjidhja e ktij ekuacioni sht :

9.21

9.22 ku 9.23

dhe ku

sht frekuenca vetiake e oshilatorit .

Frekuenca e lkundjeve t detyruara sht frekuenca e forcs detyruese .Shprehja 9.23 tregon se amplituda e lkundjeve t detyruara sht konstante pr nj forc detyruese t dhn .Pr shuarje t vogla , amplituda rritet shum kur frekuenca kndore e forcs detyruese i afrohet frekuenca vetiake t lkundjeve , pra kur . Rritja e theksuar e amplituds pran frekuencs vetiake t sistemit lkunds quhet rezonanc dhe frekuenca vetiake quhet frekuenca e rezonancs s sistemit . Figura 9.10 tregon paraqitjen grafike t amplituds n funksion t frekuencs s forcs detyruese , me ndryshimin e forcs sezistente . Shihet se amplituda e lkundjeve rritet me zvoglimin e forcs rezistente , dhe kurba e rezonancs ulet me rritjen e saj.N mumges t forcave t frkimit . shihet nga 9.23 q amplituda e lkundjeve n kushtet e rezonancs rritet pafundimisht .. Kjo situat nuk ndodh n praktik sepse rezistencat jan gjithmon t pranishme N rezonanc energjia q merr sistemi sht maksimale .

93

fig 9.10

X - VALT MEKANIKE
Me lvizjen valore jemi familjarizuar nga jeta e prditshme : p.sh formimi i valve mbi siprfaqen e qet t nj liqeni kur hedhim nj guralec . Nse ju do t ekzaminonit lvizjen e nj gjetheje q noton n zonn e trazuar nga hedhja e guralecit , do t shihnit q gjethja lviz lart-posht rreth pozicionit t saj origjinal , por nuk do t shihni asnj zhvendosje rezultante t gjethes n drejtimin e prhapjes s ngacmimit . Ngacmimi n uj prhapet n nj distanc t madhe , por pikat e ujit lkunden vetm n nj distanc shum t vogl - kjo sht esenca e lvizjes valore .Val quhet dukuria e prhapjes s nj ngacmimi fizik nga nj pik e hapsirs n pika t tjera t saj. Vala transporton energji dhe impuls , por nuk transporton lnd . Bota sht plot me lloje t tjera valsh : valt n korda , valt zanore , valt sizmike ,valt e radios , rrezet x etj. Duke u bazuar n nevojn q kan valt pr mjedis pr tu prhapur ato ndahen n : val mekanike e cila ka nevoj pr mjedis ku t prhapet dhe val elektromagnetike e cila prhapet edhe n zbrazti : vala mekanike sht dukuria e prhapjes n lnd e ngacmimit t nj madhsie q karakterizon lndn .Vala elektromagnetike sht dukuria e prhapjes n fush e ngacmimit t nj madhsie q karakterizon fushn . Valt q prhapen n nj kord , litar apo sust prhapen vetm n nj drejtim , i quajm val lineare . Kur vala prhapet n nj mjedis q nuk sht i kufizuar por shtrihet n nj zon t gjer t hapsirs , n t gjitha drejtimet n hapsir nga nj pik ku bhet ngacmimi i tyre , quhet val hapsinore .

Bashksia e t gjith elementeve t mjedisit ku ka arritur vala n nj cast t dhn quhet fronti i vals. Sipas forms s frontit valor valt ndahen n val t rrafshta dhe val sferike. Valt e rrafshta mund t jen plane kur fronti i vals sht drejtz (p.sh valt n siprfaqen e ujit q krijohen nga nj vizore q dridhet ),ose rrethore kur fronti i vals sht rreth (p.sh valt n siprfaqen e ujit q krijohen nga hedhja e nj guri ).Vala quhet sferike kur fronti i vals sht nj sfer (p.sh valt zanore , valt e trmetit, valt elektromagnetike ). Bashksia e t gjith elementeve t nj siprfaqeje t vazhduar t mjedisit mjedisit , n gjendje t njjt lkundse formon nj siprfaqe vale . Vijat pingul me siprfaqet e vals t orientuara sipas drejtimit t prhapjes s saj quhen rreze t vals . fig 10.1 N kt kapitull ne do t prqndrohemi n studimin e valve mekanike . 94

10.1 Prhapja e vals dhe karakteristikat e saj Lvizja valore sht transmetimi i ngacmimit pa u shoqruar me transmetim t lnds. Prhapja e ngacmimit paraqet nj transmetim t energjis , pra ne mund ti shohim valt si nj mnyr e transmetimit t energjis . T gjitha valt mbartin energji , por natyra e energjis s transmetuar dhe mekanizmi prgjegjs i energjis s transmetuar ndryshon nga rasti n rast .P.sh fuqia e valve t oqeanit gjat nj stuhie sht shum m e madhe se fuqia e valve zanore t lindura nga nj instrument muzikor . T gjitha valt mekanike krkojn : (1) nj burim ngacmimi , (2) nj mjedis q mund t ngacmohet dhe (3) nj mekanizm fizik prmes t cilit elementt e mjedisit t ndikojn mbi njri tjetrin . Pohimi i fundit siguron q ngacmimi i nj elementi t shkaktoj ngacmimin e tjetrit dhe kshtu ngacmimi do t prhapet n mjedis .Kjo realizohet nga veprimi i forcave elastike t cilat shfaqen kur mjedisi elastik (p.sh litari) pson nj shformim : kur nj element i mjedisit duke u ngacmuar del nga gjendja e ekuilibrit ather elementi fqinj prpiqet nprmjet forcave elastike ta kthej at n pozicionin e ekuilibrit . Por ky veprim sht i ndrsjellt , elementi tjetr del nga pozicioni i ekuilibrit e kshtu me radh. N kt mnyr bhet transmetimi i ngacmimit n t gjith elementt e mjedisit . Nj mnyr pr t demonstruar lvizjen valore sht t ngacmojm fundin e lir t nj litari t tendosur dhe t fiksuar n skajin tjetr .

Nj impuls i vetm i formuar prhapet me nj shpejtsi t caktuar . Litari sht mjedisi ku prhapet ngacmimi . Forma e impulsit ndryshon shum pak gjat prhapjes s tij n litar . Kur nj impuls prhapet , cdo element i litarit q ngacmohet lviz n drejtimin pingul me drejtimin e prhapjes s ngacmimit . N figurn 10.2 tregohet nj element i vecant n pikn P . Shihet se nuk ka asnj zhvendosje t ksaj pike prgjat litarit . Kur lkundjet e pikave t mjedisit nga ngacmimi i vals bhet n drejtimin pingul me drejtimin e prhapjes s vals vala quhet trthore . Klasa tjetr e valve , n klasifikimin sipas mnyrs s prhapjes sht ajo e valve gjatsore : kur lkundja e pikave t mjedisit ngacmimi i vals bhet n drejtimin paralel me drejtimin e prhapjes s vals vala quhet gjatsore . P.sh , valt zanore n jan val gjatsore . Ato i korespondojn ndryshimeve t trysnis s ajrit q mund t prhapen n ajr ose n nj mjedis tjetr me nj fig 10.2 shpejtsi t caktuar . , nga ajr

95

Nj impuls gjatsor mund t krijohet n nj sust t fiksuar n njrin krah si n fig 10.3 , duke ngjeshur (ose zgjatur ) skajin fig 10.3 e lir . Impulsi i formuar do t prhapet prgjat susts. Valt gjatsore mund t prhapen n nj mjedis cfardo (t ngurt , t lngt, t gazt ) , ndrsa valt trthore prhapen vetm n mjedise t ngurta dhe n siprfaqen e lngjeve . Deri tani ne vetm kemi ilustruar prhapjen e nj impulsi . Le t paraqesim tani mekanizmin e prhapjes s impulsit .Shqyrtojm nj impuls q prhapet nga e djathta me shpejtsi konstante n nj kord t shtrir sipas boshtit x si n fig 10.4.Impulsi zhvendoset prgjat boshtit x dhe zhvendosja lart-posht e pikave t kords prshkruhet nprmjet koordinats y Figura 10.4a tregon formn dhe pozicionin e impulsit n castin t=0 . Kuptohet se kjo form e impulsit mund t paraqitet matamatikisht nprmjet nj funksioni t dhn si . Ky funksion paraqet pozicionin vertikal t pikave fig 10.4 t kords pr cdo vler t xn castin t=0 . Meqnse shpejtsia e impulsit sht , ai prhapet djathtas n distancn gjat kohs t(fig 10.4b) . Do t prdorim modelin e thjeshtuar n t cilin forma e impulsit nuk ndryshon me kohn . Ather , n castin t forma e impulsit sht e njjt me me at q ishte n castin t=0 . Rrjedhimisht , nj element i kords n x n kt koh ka t njjtn koordinat y kur ky element ndodhej n n castin t=0 : N prgjithsi ne paraqesim zhvendosjen y pr cdo vler t x dhe t , n sistemin e referimit t palvizshm me origjin n O si : 10.1 Kur impulsi prhapet majtas zhvendosja y jepet si : 10.2 Funksionin y q ndryshe e quajm ekuacioni i vals , varet nga dy variablat x dhe t . sht e rndsishme t sqarohet kuptimi i y .Shqyrtojm nj pik P n kord e ndodhur n pozicionin x . Nse impulsi kalon n P , koordinata y e ksaj pike rritet , arrin n maksimum dhe pastaj zvoglohet deri n zero. Ekuacioni i vals y(x,t) paraqet zhvendosjen y pr cdo element t kords n pozicionin x n cdo cast t kohs t . Nse t sht nj cast i fiksuar , grafiku i vals y n funksion t x, ndonjher quht profili i vals , paraqitet me nj vij q sht forma e impulsit n at cast .

96

Shqytuam deri tani valn impulsive , q sht prhapja e nj impulsi t vetm . Nj val harmonike do t krijohej , p.sh n nj kord nse n skajin e lir do t prodhojm nj lkundje t thjesht harmonike. N kt rast ,korda merr formn e paraqitur n figurn 10.5 . Kjo val quhet val sinusoidale sepse profili i vals sht nj sinusoid .Pikat me zhvendosje m t madhe pozitive quhen kreshta , pikat m t ult a quhen gropa. fig 10.5 Cdo pik e kords lkundet rreth pozicionit t ekuilibrit ndrmjet ktyre pozicioneve. Karakteristikat e rndsishme n prshkrimin e valve sinusoidale jan : gjatsia e vals , frekuenca , amplituda dhe shpejtsia e vals v . Nj gjatsi vale sht largsia minimale ndrmjet cdo dy pozicioneve identike t pikave n nj val si kreshtat m t afrta ose gropat m t afrta t treguara n figurn 10.4 . Perioda e vals T sht intervali i kohs gjat t cilit nj element i mjedisit kryen nj lkundje t plot (prsrit gjendjen e tij lkundse ). Frekuenca e vals sinusoidale sht e njjt me frekuencn e lkundjeve t thjeshta harmonike t nj elementi t mjedisit . Ajo tregon numrin e kreshtave q kalojn npr nj pik t caktuar n njsin e kohs. Perioda sht e barabart me inversin e frekuencs : 10.3 Amplitud e vals quhet zhvendosja maksimale e nj elementi t mjedisit n lidhje me pozicionin e ekuilibrit . Ajo shnohet me A dhe sht e njjt me amplitudn e lkundjeve harmonike t elementit t mjedisit . Shpejtsia v e vals sht shpejtsia e prhapjes s nj gjendje lkundjeje nga nj pik e mjedisit n nj tjetr .Shpejtsia e vals ka drejtimin e prhapjes s vals ndrsa shpejtsia e pikave ka drejtime dhe vlera q ndryshojn me kohn . Nj aspekt i rndsishm i valve mekanike sht q shpejtsia e vals varet vetm nga cilsit e mjedisit prmes t cilit prhapet vala. Meqnse perioda T sht intervali i kohs gjat t cilit vala prshkon nj distanc sa gjatsia e vals , shpejtsia , gjatsia e vals dhe perioda lidhen me relacionin : v 10.4

Shpejtsia e vals varet nga vetia e elasticitetit t mjedisit , nga vetia e inertsis s mjedisit(dendsia e mjedisit) ,nga gjendja n t ciln ndodhet mjedisi (tensioni , temperatura , gjendja e lnds s mjedisit ) dhe nga lloji i vals (trthore apo gjatsore). Shpejtsia e t gjitha valve mekanike jepet me shprehjen :

97

Pr nj val q prhapet n nj kord , shpejtsia e vals jepet me shprehjen :

ku faktori i elasticitetit sht tensioni n kord . sht tensioni n kord q kthen nj element q zhvendoset n pozicionin e ekuilibrit . Faktori i inertsis sht dendsia lineare e kords . Shpejtsia e vals gjatsore n nj shufr elastike jepet me :

ku E sht moduli i Jungut dhe

densiteti vllimor i shufrs .

Shpejtsia e prhapjes s vals trthore jepet me :

ku G sht moduli i rrshqitjes .Moduli i elasticitetit t ngjeshjeve dhe rrallimeve t mjedisit sht m i madh se moduli i rrshqitjes .Prandaj shpejtsia e vals gjatsore sht m e madhe se shpejtsia e vals trthore . Vala bredhse Le t nxjerrim trajtn matematike t ekuacionit t vals sinusoidale . N figur paraqitet nj val sinusoidale q prhapet djathtas me shpejtsi konstante v n castin t=0 dhe n nj cast m von t Kemi treguar se ekuacioni i vals jepet si : . N t=0 ekuacioni i vals mund t shkruhet :

10.5 fig 10.6 ku amplituda A paraqet vlern maksimale t zhvendosjes s nj elementi t mjedisit n lidhje me pozicionin e ekuilibrit dhe sht gjatsia e vals . Shihet se vlera e y sht e njjta kur x rritet me nj shumfish t plot t .Kur vala prhapet djathtas me shpejtsi konstante v , ekuacioni i vals n nj cast m von t cfardoshm t sht : 10.6 Nse vala prhapet majtas madhsia e nj impulsi t vetm . do t zvndsohet me , njlloj si n prhapjen 98

Duke zvndsuar n ekuacioni 10.6 v =

, marrim ; 10.7

Shihet qart se nj cast t dhn y ka t njjtn vler pr pozicionin e piks

kshtu me radh . Gjithashtu pr nj pozicion t dhn t piks (n t cilin nj element i mjedisit kryen lkundje harmonike )vlerat e y jan t njjt n castet e kshtu me radh . Ekuacioni i vals sinusoidale mund t shkruhet n nj form tjetr duke futur dy madhsi t tjera : numrin valor dhe frekuencn kndore : 10.8 10.9 ather ekuacioni i vals shkruhet n tratn : 10.10 Ekuacioni i vals i dhn me ekuacioni 10.10 vlen zhvendosja y sht zero n x=0 dhe t=0 . Kur y nuk sht zero n x=0 dhe t=0 shprehja e prgjithshme e ekuacionit t vals sht : 10.11 ku quhet faza konstante dhe mund t prcaktohet nga kushtet fillestare . =0 , nga ekuacioni i vals ne mund t Pr nj val sinusoidale kur

prshkruajm lvizjen e nj elementi t mjedisit n t cilin prhapet vala, p.sh t nj korde . Cdo element i kords lviz vetm vertikalisht , kshtu koordinata x mbetet konstante . Shpejtsia dhe nxitimi i elementit t mjedisit jan : 10.12 10.13 Vlerat maksimale t ktyre madhsive jan :

Le t marrim derivatin e ekuacionit t vals n lidhje me koordinatn x n nj cast t fiksuar , i njjt me procesin e derivimit n lidhje me kohn pr nj element n pozicionin e fiksuar x : 10.14 10.15 Duke krahasuar ekuacionin 10.13 dhe 10.15 , shohim se : 99

Duke znndsuar

vk merret : 10.16

i cili njihet si ekuacioni i vals lineare . Ky sht ekuacioni diferencial i vals bredhse . Zgjidhja e ktij ekuacioni prshkruan valn mekanike lineare . Ne e kemi nxjerr kt ekuacion pr nj val mekanike sinusoidale , por sht shum m i prgjithshm . Ekuacioni i vals lineare me sukses prshkruan valt n korda , valt zanore , dhe gjithashtu valt elektromagnetike . N rastin e valve elektromagnetike y paraqet madhsin q karakterizon fushn elektrike E . Zgjidhja e prgjithshme e ktij ekuacioni sht nj funksion i forms . Valt jolineare jan shum m vshtir pr tu analizuar , por ato jan nj fush e rndsishme e krkimit t sotm , vecanrisht n optik . N valt jolineare amplituda sht e madhe krahasuar me gjatsin e vals .

Energjia e vals Kur vala prhapet n nj mjedis , ajo mbart energji. Ky fakt demonstrohet leht duke varur nj trup n nj kord t tendosur dhe duke shkaktuar nj impuls n skajin e saj t lir .Kur impulsi arrin pikn e varjes s trupit ai zhvendoset . Le t njehsojm energjin e valve lineare harmonike q prhapen n nj kord (fig 10.7). Burimi i energjis sht ndonj agjent i jashtm n fundin e majt t kords , i cili kryen pun pr t shkaktuar lkundje .Korda do t konsiderohet si nj sistem jo i izoluar .Puna e kryer pr zhvendosjen lart-posht t fundit t kords shkon fig 10.7 n energji n sistem dhe prhapet prgjat kords . Le t marrim nj element t kords me gjatsi dhe mas . Cdo element i till kryen lkundje harmonike, vertikalisht lart . T gjith elementt kan t njjtn frekuenc kndore dhe t njjtn amplitud (at t burimit q shkakton lkundje ) . Energjia e plot e lidhur me nj pik materiale q kryen lkundje harmonike sht :

ku A amplituda e vals dhe elementin me mas

frekuenca kndore e piks q lkundet . Duke e zbatuar kt pr

, energjia e plot e ktij elementi sht :

Nse shqyrtojm t gjith elementet e kords n nj gjatsi vale

energjia e plot sht : 100

10.17 ku . Kjo energji kalon npr nj pik t dhn t kords pr nj period t vals . Energjia e mbartur nga vala n njsin e kohs quhet fuqi e vals : sht densiteti linear i kords ather masa e elementve t kords me gjatsi sht

pra :

10.18

Kjo tregon se shpejtsia e mbartjes s energjis nga nj val sinusoidale q prhapet n nj kord sht proporcionale me : katrorin e shpejtsis kndore ,me katrorin e amplituds dhe me shpejtsin e vals . N t vrtet , t gjitha tipet e valve harmonike (t rrafshta dhe sferike ) kan kto cilsi . N t njjtn mnyr si pr valt lineare , tregohet se pr valt sferike energjia e vals e mbartur n njsin e kohs , pra fuqia e vals jepet me shprehjen : 10.19 ku sht densiteti vllimor i mjedisit dhe S madhsia e siprfaqes q prshkohet nga vala pingul

me drejtimin e prhapjes s vals . Fuqia q mbart vala n njsin e siprfaqes pingul me drejtimin e prhapjes s vals quhet intensitet i vals : 10.20 Energjia e mbartur nga nj val harmonike n njsin e kohs prmes njsis s siprfaqes pingul me drejtimin e prhapjes s vals , sht proporcionale me katrorin e shpejtsis kndore ,me katrorin e amplituds dhe me shpejtsin e vals . 10.2 Pasqyrimi i valve Deri tani kemi shqyrtuar vetm valt q prhapen n nj mjedis homogjen dhe q nuk ndrpriten nga asgj tjetr vec elementve t mjedisit . Kjo situat sht e ngjashme me lvizjen e nj pike materiale n zbrazti dhe q i bindet ligjit t par t Njutonit. Le t shohim se cndodh kur nj val takon nj kufi q ndan dy mjedise t ndryshme .

101

Pr thjeshtsi shqyrtojm prsri nj impuls t vetm . Kur impulsi q prhapet arrin kufirin q ndan mjediset , nj pjes e impulsit pasqyrohet .Pjesa q nuk pasqyrohet thuhet se i transmetohet pengess .Shqyrtojm disa raste t vecanta : Le t shqyrtojm nj impuls q prhapet n nj kord t tendosur drejt skajit t fiksuar . Kur impulsi arrin skajin e fiksuar ai kthehet mbrapsht pa ndryshuar formn (fig10.8) . Kur nuk i transmetohet pengess , vihet re se impulsi psqyrohet me amplitud t njjt por i prmbysur . Kjo shpjegohet n kt mnyr: implsi krijohet p.sh duke e mbajtur me dor nj njeri skajin e lir dhe duke ngritur dhe ulur dorn shpejt ., pra duke vepruar me nj forc t drejtuar fillimisht lart dhe pastaj posht n skajin e lir t kords . Kur impulsi arrin fundin e fiksuar t kords , korda fillimisht vepron mbi murin ku fiksohet ajo , me nj forc t drejtuar lart . Nga ligji i tret i Njutonit , muri kundrvepron me nj forc t drejtuar fillimisht posht mbi kordn , e njjt kjo situat me at q njeriu do t zbatonte n fundin e kords nj forc t drejtuar fillimisht posht dhe pastaj lart . Prandaj forma e impulsit ruhet por prmbyset . N kt rast thuhet se implsi pasqyrohet me faz t kundrt ( ose nj ndryshim faze ). fig 10.8 b) Shqyrtojm nj situat t dyt t idealizuar n t cilin pasqyrimi sht i plot : prhapja e impulsit n nj kord me fundin e lir . Nj situat e till sht prhapja e impulsit n nj kord t kapur n nj unaz t vogl q mund t rrshqas pa frkim n nj shufr . Kur impulsi arrin fundin e lir t kords ai pasqyrohet pa u prmbysur dhe pa ndryshuar amplitudn .Thuhet se pasqyrimi nuk ka ndryshim faze . c) N disa situata jemi ndrmjet dy rasteve ekstreme q pam m lart , psh kur impulsi prhapet n dy korda me densitet t ndryshm t lidhura me njra tjetrn . Kur densiteti i kords s par sht m i vogl se i t dyts(fig10.9a,b) ,dhe impulsi arrin n nyjn lidhse t dy kordave nj pjes e impulsit pasqyrohet duke u prmbysur dhe nj pjes i transmetohet kords me densitet m t madh .T dy , impulsi i pasqyruar dhe impulsi i transmetuar kan amplitud m t vogl se impulsi i drguar. Pasqyrimi i impulsit ndodh njlloj si n rastin e kords me fundin e fiksuar .

Kur densiteti i kords s par sht m i madh se i t dyts (fig 10.9 b,c), prsri nj pjes e impulsit pasqyrohet por pa u prmbysur dhe nj pjes i transmetohet kords me densitet m t vogl . Pasqyrimi i impulsit ndodh njlloj si n rastin e kords me fundin e lir . 102

Nse n kord nuk drgojm nj impuls t vetm por nj val , situata do t jet e njjt . Frekuenca e vals rnse , e vals s pasqyruar dhe transmetuar sht e njjt me at t burimit t vals . Prfundimet e nxjerra pr valt lineare do t prgjithsohen edhe pr valt e rrafshta (siprfaqsore ) dhe valt hapsinore .

fig 10.9 Valt zanore Le t drejtojm vmendjen ton nga valt trthore n valt gjatsore .N valt gjatsore cdo element i mjedisit zhvendoset paralel me drejtimin e prhapjes s vals . Valt zanore n ajr jan shembulli m i rndsishm i valve gjatsore .Valt zanore mund t prhapen n cdo mjedis , t ngurt, t lngt dhe t gazt dhe shpejtsia e tyre varet nga cilsit e mjedisit . Kto val jan t pakapshme nga syri i njeriut por shkaktojn ndijimin e dgjimit , ndryshe i quajm tinguj . Valt mekanike me frekueca nga 20Hz deri n 20000Hz jan tinguj, valt me frekuenc m t vogl se 20Hz quhen infratinguj dhe valt zanore me frekuenc mbi 20000Hz quhen ultratinguj . Infratingujt dhe ultratingujt jan t pakapshm nga veshi i njeriut . Cdo trup q lkundet brenda nj mjedisi q shkakton lkundje t dendsis dhe trysnis s mjedisit ku ndodhet prodhon tingull . Q valt zanore t prhapen kan nevoj pr nj mjedis lndor i cili do t transmetoj valn zanore . Kjo do t thot q n zbrazti vala zanore n u k mund t prhapet . Pjesa e fiziks q studion tingujt quhet akustik . Dallohet akustika fizike q studion tingujt dhe proceset fizike me t cilat ato lidhen dhe fig 10.10 akustika fiziologjike e cila studion lidhjen ndrmjet madhsive fizike q karakterizojn tingullin. sht e vshtir t ilustrohet paraqitja e valve gjatsore , sepse zhvendosjet e elementeve t mjedisit jan n drejtim t njjt me me at t prhapjes s vals . Figura 10. 10 paraqet nj mnyr t ktyre lloji valsh . Pjesa e errt paraqet nj zon ku gazi sht i ngjeshur , rrjedhimisht densiteti dhe shtypja sht mbi vlerat e tyre t ekuilibrit . Nj ngjeshje formohet kur shtyhet pistoni n tub. Ngjeshja prhapet prgjat tubit ,vazhdimisht duke ngjeshur shtresat e gazit n frontin e saj. Kur pistoni trhiqet prapa , gazi n front t tij zgjerohet, dhe rrjedhimisht densiteti dhe shtypja jan nn vlerat e tyre t ekuilibrit . Kto ulje t dendsis dhe shtypjes quhen rrallime .Rrallimet gjithashtu prhapen prgjat tubit . N.q.se 103

pistoni kryen lkundje harmonike ngjeshjet dhe rrallimet jan vazhdimisht t pranishme . Vala zanore sht prhapja e ngjeshjeve dhe rrallimeve t dendsis dhe trysnis s mjedisit . Largsia ndrmjet dy ngjeshjeve t njpasnjshme (ose dy rrallimeve t njpasnjshme ) quhet gjatsi e vals . Cdo element i mjedisit kryen lkundje harmonike paralel me drejtimin e prhapjes s valve ( gjatsore ) .Nse sht pozicioni i elementeve t mjedisit n lidhje me pozicionin e tyre t ekuilibrit , ne mund t shprehim kt pozicion si: 10.21 ku sht zhvendosja maksimale ndaj pozicionit t ekuilibrit e quajtur amplitud e lkundjeve t elementve t mjedisit .Ekuacioni 10.21 paraqet ekuacionin e vals ku k sht numri valor dhe sht frekuenca kndore e lkundjeve t pistonit (burimit t vals) . Shpejtsia e prhapjes s vals zanore varet nga mjedisi n t cilin ato prhapen(i ngurt , i lngt , i gazt ) ,ajo varet nga moduli i elasticitetit dhe dendsia e mjedisit. Shpejtsia e prhapjes s vals zanore n ajr varet vetm nga temperatura e ajrit . Kjo varsi jepet me shprehjen : 10.22 ku t sht temperatura e ajrit n grad celsius dhe shpejtsia e zrit n sht 331m/s . N lngje dhe n trupa t ngurt shpejtsia e zrit sht shum m e madhe p.sh n uj sht 1400m/s dhe n qelq sht rreth 4500m/s . -Karakteristikat fizike t tingullit jan : a) Intensiteti i tingullit sht madhsia q matet me sasin e energjis q mbart vala zanore n njsin e kohs n njsin e siprfaqes pingul me drejtimin e prhapjes . Intensiteti varet nga amplituda e lkundjeve ( sht proporcional me katrorin e amplituds ) . Kemi treguar se ai jepet me shprehjen :

b)Frekuenca e tingullit . N prgjithsi tingujt formohen nga mivendosja e shum lkundjeve me frekuenca t ndryshme . Ekziston nj lkundje themelore q mbart pjesn kryesore t energjis e cila quhet harmonika themelore ( ose toni themelor ) . Frekuenca e ksaj harmonike do t quhet frekuenca e tingullit . -Karakteristikat fiziologjike t tingullit a)Lartsia e tingullit prcaktohet nga frekuenca e tij , pr frekuenca t larta zri sht i lart (i mpreht) dhe pr frekuenca t ulta zri sht i ult . b)Fortsia e tingullit .Veshi i njeriut ka ndjeshmri t ndryshme pr dy tinguj me intensitete t njjta , por me frekuenca t ndryshme . Fortsia e tingullit sht madhsia e lidhur me ndjeshmrin e ndryshme t veshit pr tinguj me frekuenca t ndryshme . c)Timbri(ngjyra) e tingullit . Tingujt e prodhuar nga dy instrumente t ndryshme edhe pse me frekuenca t njjta ndryshojn nga njri-tjetri . Kjo cilsi prcaktohet nga timbri i cili varet nga spektri i tingullit ( bashksia e harmonikave q e prbjn at ). Efekti Doppler

104

Kur nj makin afrohet drejt jush , ju dgjoni tingullin e boris s saj m t mpreht, d.m.th me frekuenc m t lart , se n rastin kur makina u largohet . Ky ndryshim sht nj shembull i efektit Doppler i zbuluar nga Christian Johann Doppler, fizikan austriak . Efekti Doppler pr valt zanore vrojtohet kur ka lvizje relative ndrmjet burimit t vals dhe vrojtuesit .Lvizja e vrojtuesit ose burimit n lidhje me tjetrin rezulton n nj perceptim nga ana e vzhguesit t nj frekuence m t lart (kur afrohen )ose m t ult(kur largohen) se frekuenca e vrtet e burimit. Megjithse ne do t prqndrojm vmendjen ton n efektin Doppler pr valt zanore , ai lidhet me t gjitha tipet e valve . Efekti Doppler pr valt elektromagnetike prdoret n sistemin radar t policis pr matjen e shpejtsis s automjeteve . Gjithashtu , nj astronom rus prdori efektin pr t prcaktuar lvizjen relative t yjeve, galaksive dhe trupave t tjer qiellor .N 1842 , Doppler i pari njoftoi se ka nj zhvendosje t frekuencs n lidhje me dritn e emetuar nga dy yje q rrotullohen rreth njri-tjetrit . M von , n shekullin XX , efekti Doppler pr dritn e emetuar nga galaksit u prdor pr t argumentuar zgjerimin e universit n teorin Bing Bang. Le t shohim se cfar e shkakton ndryshimin e frekuencs . Mendoni nj njeri duke ecur me nj biciklet me shpejtsi v0 drejt nj makine n p r ehje q i bie boris . Boria e makins sht burimi i tingullit S , njeriu sht vrojtuesi O dhe ajri sht mjedisi ku prhapet vala zanore . Rratht n figurn10.11 paraqesin kreshtat e valve zanore q prhapen nga burimi S n t gjitha drejtimet . Distanca rrezore ndrmjet dy kreshtave t fig 10.11 paraqitura sht nj gjatsi vale . Do t marrim frekuencn e burimit , gjatsin e vals dhe shpejtsia e zrit . Nj vrojtues i palvizshm do t perceptoj frekuencn ku :

(pra, kur burimi dhe vrojtuesi jan t dy n prehje frekuenca e perceptuar do t jet e barabart me frekuencn e vrtet t burimit ). Kur vrojtuesi lviz drejt burimit me shpejtsi shpejtsia relative e prhapjes s tingullit n lidhje me vrojtuesin sht : Frekuenca e tingullit q percepton vrojtuesi n lvizje drejt burimit sht ; 10.23

105

Tani le t shqyrtojm nj situat n t ciln burimi lviz me shpejtsi konstante

n lidhje me

mjedisin dhe vrojtuesi qndron n prehje (fig 10.12) . Meqnse burimi sht n lvizje drejt vrojtuesit , kreshtat e njpasnjshme t cdo vale t lshuar nga burimi n ann e vrojtuesit do t jen m afr nga e djathta me nj distanc ku sht perioda e vals , koha q kalon

gjat lshimit t dy kreshtave . Si rezultat gjatsia e vals e matur nga vrojtuesi A sht m e shkurtr se gjatsia e vrtet distancn : e burimit me

Frekuenca e perceptuar nga vrojtuesi kur burimi lviz drejt tij sht : 10,24

fig 10.12

N ekuacionin 10.24 vm re se emruesi bhet zero kur shpejtsia e burimit sht e barabart me shpejtsin e zrit , q e bn frekuencn e perceptuar drejt infinitit . Nj prqndrim i energjis n front t burimit shkakton nj val goditse . Nj situat e till vihet re kur nj avion i shpejt fluturon me shpejtsi t njjt ose m t madhe se shpejtsia e zrit dhe vrojtuesi dgjon nj bum akustik. Prfundimisht nse t dy s bashku burimi dhe vrojtuesi jan n lvizje shprehja e prgjithshme pr frekuencn e perceptuar sht :

Difraksioni Nse fronti i valve ndrpritet nga nj penges , vala prkulet rreth pengess. Prkulja e valve rreth pengesave quhet difraksion i valve . Difraksioni ndodh kur prmasat e pengess jan t krahasueshme me gjatsin e vals . Kur prmasat e pengess jan m t vogla se gjatsia e vals , valt vazhdojn rrugn pothuajse njlloj si para pengesave . Kur prmasat e pengess jan m t mdha se gjatsia e vals difraksioni sht i paprfillshm , fronti i vals do t ndrpritet do prkulet leht rreth skajeve t pengess , prapa pengess kemi nj zon pa val . 106

Kur prmasat e pengess jan t krahasueshme me gjatsin e vals , fronti i vals prkulet dukshm , prapa pengess kemi val . Nj grimc q mund t prplaset me nj penges nuk mund ta kaprcej at , vetm kthehet prapa Kur fronti i vals takon nj nj penges me carje , me prmasa m t mdha se gjatsia e vals , rrezet e vals q bien n carje nuk e ndryshojn drejtimin e tyre . Kur prmasat e carjes jan m t vogla se gjatsia e vals(si n fig 10.13) , vala kalon mbrapa pengess ,pjesa e frontit t vals prkulet rreth skajeve t carjes dhe bhet sferik ose rrethor , carja sillet si nj burim piksor .Pra difraksioni ka t bj

fig 10.13 me shfaqjen e valve edhe prapa pengesave . N t kundrt pr nj tuf grimcash q do t binin n nj penges me nj carje , pjesa e grimcave q do t kalonin prmes carjes nuk do t ndryshonin drejtimin e prhapjes . Difraksioni sht nj nga karakteristikat q dallojn valt nga grimcat .Ne do t tregojm pse shfaqet difraksioni kur t studiojm interferencn dhe difraksionin e drits .

Interferenca e valve

107

Valt jan shum t ndryshme nga grimcat . Nj grimc ideale nuk ka prmasa, ndrsa nj val ideale sht e pafundme . Nj tjetr ndryshim ndrmjet tyre sht se ekziston mundsia e kombinimit t dy ose m shum valve n nj pik t nj mjedisi . Parimi i mbivendosjes Shum fenomene t rndsishme t valve n natyr nuk mund t prshkruhen nprmjet nj vale t vetme . Pr t analizuar kombinimin e valve do t prdorim parimin e mbivendosjes : Nse dy ose m shum val q prhapen n nj mjedis takohen n nj pik t dhn , zhvendosja rezultante e elementve t mjedisit n at pik sht shuma e zhvendosjeve q shkaktojn valt e vecanta. Kjo cilsi e mrekullueshme shfaqet n shum val n natyr , ku prfshihen valt n korda , valt zanore valt n siprfaqen e ujit si dhe valt elektromagnetike . Valt q i binden ktij parimi quhen val lineare . N prgjithsi valt lineare kan amplitud t vogl krahasuar me gjatsin e vals .Valt q nuk i nnshtrohen ktij parimi quhen val jolineare , ato karakterizohen nga nj amplitud e madhe . Nj ilustrim i thjesht i parimit t mbivendosjes merret duke shqyrtuar dy impulse q prhapen n drejtim t kundrt , me shpejtsi t njjt , form t ndryshme n nj kord t tendosur si n fig 10.14. T dy impulset shkaktojn zhvendosje t elementeve t kords n drejtimin vertikal t pozitiv. Shihet se dy impulset , t cilt prhapen njkohsisht n nj mjedis, kur mbrrijn n nj pik t mjedisit, mbivendosen , mblidhen , ndahen prsri dhe vazhdojn t prhapen n drejtimin e tyre origjinal . Forma e tyre mbetet e pandryshuar sikur t mos ishin takuar n rrugn e tyre . Nse dy impulse t till q prhapen n kord , jan invers n lidhje me njri tjetrin , prsri mbivendosen , mblidhen(por nj nga zhvendosjet sht fig 10.14 negative) . Amplituda rezultante sht m e vogl . Kur amplitudat e dy impulseve jan t barabarta thuhet se ata shuajn njri tjetrin . Pasi ndahen ata prsi prhapen n drejtimet e tyre origjinale. Nga mbivendosja e dy valve n nj zon t hapsirs mund t prftohet dukuria e interferencs .

marr

Interferenca e valve Rezultati i mbivendosjes s dy valve harmonike me frekuenc t njjt varet nga diferenca e fazs ndrmjet valve .Dy val me frekuenca t njjta dhe diferenc faze konstante me kohn quhen 108

val koherente . Dy val koherente prftohen nga dy burime q lkunden s bashku me frekuenc t njjt dhe quhen burime koherente Nga mbivendosja e dy valve koherente prftohet interferenca e valve . Le t jen dhe dhe dy val harmonike q prhapen n t njjtin drejtim n nj mjedis . Nse dy valt prhapen djathtas me frekuenc,numr valor dhe amplitud t njjt , por me diferenc faze mund t shkruajm ekuacionin e valve t vecanta : dhe Le t mendojm se kto dy val takohen . Ekuacioni i vals rezultante y(x,t), sipas parimit t mbivendosjes do t jet : Pr t thjeshtuar kt shprehje , prdorim formuln e trigonometris :

nse shnojm

dhe

ekuacioni i vals rezultante sht : 10.25

Kjo paraqitje matematike e vals rezultante ka vecori t rndsishme. Funksioni i vals rezultante y sht gjithashtu nj val sinusoidale dhe ka t njjtn frekuenc dhe gjatsi vale me dy valt e vecanta . Amplituda e vals rezultante sht dhe faza e saj sht .Kur

amplituda e vals rezultante sht 2A. N kt rast thuhet se valt jan n faz dhe se kemi t bjm me interferenc konstruktive . Ky sht rasti kur kreshtat e t dy valve ndodhen n t njjtin pozicion si n fig 10.15a . N prgjithsi interferenca konstruktive ndodh kur ose kur ku n numr i plot dhe . fig 10.15 ose nj shumfish tek amplituda sht

Nga ana tjetr , nse

dhe amplituda e

vals rezultante sht zero . N kt rast thuhet se kemi interferenc destruktive .Ky sht rasti kur kreshtat e njrs val koincidojn me gropat e vals tjetr si n fig 10.15b . Kur faza konstante ka nj vler ndrmjet 0 dhe , vala rezultante ka nj vler t ndrmjetme , ndrmjet 0 dhe 2A . 109

Megjithse ne shqyrtuam interferencn e valve me amplitud t njjt , edhe pr valt me amplitud t ndryshme do t veprohej n t njjtn mnyr . Kur ato jan me faz t njjt amplituda rezultante sht e barabart me shumn e amplitudave t secils val . Kur diferenca e fazave sht amplituda rezultante sht e barabart me diferencn e amplitudave t secils val . Gjat interferencs s valve amplituda lkundjeve t cdo pike t mjedisit nuk ndryshon me kohn . N varsi t largsis s piks nga dy burimet kjo amlitud merr vlerat ndrnjet Tabloja e interferencs sht tablo interesante e qndrueshme ku disa pika t mjedisit lkunden me amplitud maksimale , disa pika nuk lkunden fare dhe shumica e pikave lkunden me amplitud t ndrmjetme . N fig 10.16 tregohet nj aparat i thjesht pr t demonstruar interferencn e valve zanore .Zri nga altoparlanti A drgohet n tubin P. Gjysma e energjis s vals zanore prhapet n nj drejtim dhe gjysma n drejtim t kundrt . Prandaj , valt zanore q arrijn tek marrsi M prhapen secili n rrugn e tyre . Distanca e plot nga A deri tek M quhet gjatsi e rrugs r .Gjatsia m e vogl e rrugs sht r1 . Gjatsia e rrugs r2 mund t ndryshoj duke rrshqitur tubin n form U je (e njjt me rrshqitjen e nj trompe) . Kur diferenca e rrugve sht e barabart me zero ose nj shumfish i fig 10.16 plot gjatsi valsh : ather , dy valt q arrijn tek marrsi jan n faz dhe interferenca sht konstruktive . N kt rast intensiteti rezultant i zrit q arrin tek marrsi sht maksimal .Kur diferenca e rrugve sht nj shumfish tek i gjysm gjatsi valsh : ather , dy valt q arrijn tek marrsi jan n diferenc faze shumfish tek dhe interferenca sht destruktive . N kt rast marrsi nuk dgjon z . Kur diferenca e rrugve nuk plotson dy kushtet e msiprme intensiteti rezultant i zrit dot ket nj vler t ndrnjetme . Shpesh sht e dobishme t shprehet diferenca e rrugve n funksion t diferencs s fazave ndrmjet dy valve . Le t jen S1 dhe S2 dy burime koherente dhe P nj pik e mjedisit me nj diferenc rruge nga dy burimet . Ekuacioni i valve t dy burimeve mund t shkruhet : dhe

fig 10.17 Diferenca e fazave t dy alve sht :

110

Duke prdorur

, kemi : 10.26

Valt e qndrueshme

Le t shqyrtojm dy val harmonike q prhapen n nj mjedis n drejtime t kundrta , me amplitud , frekuenc dhe gjatsi vale t njjt .Ekuacionet e ktyre valve do t jen : dhe ku y1 paraqet valn q prhapet djathtas dhe y1 paraqet valn q prhapet majtas. Ato takohen diku n kord duke interferuar me njra tjetrn .Sipas parimit t mbivendosjes , mbledhja e ktyre dy funksioneve jep funksionin e vals rezultante y : Duke prdorur formulat e trigonometris kthehet n : 10.27 Shihet se ky ekuacion nuk i ngjan ekuacionit t vals bredhse , sepse nuk sht funksion i . Ky ekuacion paraqet ekuacionin e vals s qndrueshme . Matematikisht ky ekuacion i ngjan m shum ekuacionit t lkundjeve harmonke se ekuacionit t vals .Cdo element i mjedisit kryen lkundje harmonike me t njjtn frekuenc kndore duke u lkundur njkohsisht (sipas termit ). Amplituda e lkundjeve t nj elementi t dhn( faktori ) varet nga pozicioni i tij prgjat mjedisit , i prshruar nprmjet variablit x . Pra, ndryshe nga vala bredhse, ku elementet e mjedisit lkunden me t njjtn amplitud q sht edhe amplituda e vals , n valn e qndrueshme elementt lkunden njkohsisht me amplituda t ndryshme . Meqnse amplituda e nj elementi n pr cdo vler t x sht , shihet se amplituda maksimale e lkundjeve sht 2A .Kjo vler sht dhe amplituda e vals s qndryeshme.Amplituda sht maksimale (interferenca sht konstruktive ) kur koordinata x pr nj element knaq kushtin kufitar pr maksimumet : ose kur : ku n sht numr tek : n=1, 3, 5, .... Meqnqse antinyje ( ose bark ) jan : , pozicionet e amplitudave t quajtura kjo shprehje

Vihet re se se largsia ndrmjet dy barqeve t njpsnjshm sht

. 111

N mnyr t njjt , tregohet se lkundja harmonike ka nj amplitud minimale (interferenca sht destruktive ) kur x plotson kushtin kufitar pr minimumet : ose kur nga ku :

ku n sht numr i plot n=1, 2, 3, .... Kto pika me amplitud zero, q nuk zhvendosen , quhen nyje . Dy nyje t njpasnjshme jan n distancn antinyje sht . Distanca ndrmjet nj nyje dhe nj

. Ndrmjet dy nyjeve elementet e mjedisit lkunden njkohsisht , por me

amplituda q rriten nga nyja tek barku . Vala e qndrueshme ka kto karakteristika : 1- Disa pika lkunden me amplitud maksimale (barqet) dhe disa pika nuk lkunden (nyjet). 2- Barqet dhe nyjet nuk zhvendosen prgjat mjedisit , pra vala e qndrueshme nuk sht val bredhse . 3- Pikat e mjedisit ndrmjet dy nyjeve lkunden n faz (zhvendosen n cdo cast n kah t njjt ) dhe pikat n dy ant e nj nyjeje lkunden me faz t kundrt (zhvendosjet e pikave n dy ant jan n kahe t kundrta ).Gjithashtu edhe drejtimi i shpejtsis s pikave sht i njjt ndrmjet dy nyjeve dhe i kundrt n dy ant e nj nyjeje. 4- Valt e qndrueshme mund t prftohen me m shum se nj frekuenc . 5- Valt e qndrueshme vendosen n mjedise t kufizuara si , valt n nj kord , valt zanore n nj gyp me ajr , valt e drits n nj lazer , valt elektronike n nj nga orbitat rrethore etj. 6- Valt e qndrueshme nuk mbartin energji .Kur vendoset vala e qndrueshme ndodh vetm shndrrimi i energjis nga kinetike n potenciale dhe anasjelltas gjat lkundjes s cdo pike . Valt e qndrueshme n korda Kordat jan burimi i tingujve n instrumentet muzikore si kitara, violina dhe piano .Le t shqyrtojm nj kord t tendosur me dy skajet e saj t fiksuara .Kur njri skaj i kords lkundet periodikisht lart-posht me nj amplitud t vogl ,vala rnse dhe vala e pasqyruar nga fundi i fiksuar i kords mbivendosen duke vendosur kshtu n kord val t qndrueshme .Frekuenca me t ciln prftohen valt e qndrueshme n kord quhen frekuenca t rezonancs s kords , ose frekuenca t lkundjeve vetiake t kords . T gjitha frekuencat e rezonancs s bashku formojn spektrin e frekuencave t rezonancs . Aspekti m i spikatur i ksaj dukurie sht kuantifikimi . Frekuenca m e ult e rezonancs quhet frekuenca themelore ose harmoniku i par (rasti i paraqitur n fig 10.18a) . N kt rast skajet e kords do t jen nyje sepse kto pika jan t fiksuara , mesi i saj do t jet bark dhe sic shihet gjatsia e kords sht e barabart me gjysm gjatsie vale : 112

Rasti i dyt (fig 10.18b) tregon frekuencn e dyt m t ult e cila quhet harmoniku i dyt (ose obertoni i par )dhe sht dyfishi i frekuencs themelore .Harmoniku i tret (obertoni i dyt ) ,harmoniku i katrt (obertoni i tret ) e me radh do t jen trefishi , katrfishi , ..... i frekuencs themelore (fig 10.18 c,d,e) .Gjatsia e kords n kto rste sht prkatsisht nj gjatsi vale , nj gjatsi e gjysm vale ,..etj . Ather meq largsia ndrmjet dy nyjeve t njpasnjshme sht gjysma e gjatsis s vals, gjatsia e vals e harmonikut n plotson kushtin : ( n= 1,2,3,.......) 10.28 Frekuencat pr cdo harmonik mund t shprehen nprmjet shpejtsis s vals dhe gjatsis s saj . 10.18 Duke ditur se ku

fig

shpejtsia v prcaktohet nprmjet tensionit dhe densitetit linear t kordsdhe sht e njjt pr t gjitha frekuencat : . Ather frekuencat jan : 10.29 ose 10.30 Vlerat e frekuencave jan t kuantizuara , sepse vetm disa frekuenca t valve knaqin kushtin e msiprm dhe mund t ekzistojn n kord . Nse nj kord pickohet , ferkohet me hark , goditet ,sic ndodh me instrumentat muzikore(prkatsisht kitara, violina , piano) , ajo do t lkundet dhe n t vendosen val t qndrueshme me frekuenca t caktuara . Lkundjet e kords jan t detyruara . Nga valt e shkaktuara nga ngacmimi fillestar vetm ato q plotsojn kushtin 10.29 mbivendosen duke formuar sistemin e valve t qndrueshme , thuhet se ato rezonojn me frekuencat vetiake t kords . T tjerat q nuk knaqin kushtin e msiprm shuhen shpejt . Pra , korda zgjedh n przierjen e frekuencave kur ajo ngacmohet .

113

Frekuenca e nj korde t dhn mund t ndryshoj duke ndryshuar tensionin e kords T ose duke ndryshuar gjatsin L t pjess s kords q lkundet . P.sh tensioni i telave t kitares dhe violins rregullohet nprmjt mekanizmit t vidave n qafn e instrumentit . Duke e shtrnguar ose duke e liruar nj kord , rritet ose zvoglohet tensioni , si rrjedhim rritet ose zvoglohet frekuenca e harmonikave . Instrumentisti ndryshon frekuencn duke lvizur gishtat e tij prgjat kords , duke ndryshuar gjatsin e pjess s kords q lkundet . Kur gjatsia zvoglohet frekuenca rritet dhe e kundrta . Nse disa korda kan gjatsi dhe tension t njjt por densitete lineare t ndryshme , shpejtsia e prhapjes s valve n to do t jet e ndryshme dhe si rrjedhim dhe frekuencat themelore . Dihet se nj tel i holl i tensionuar njlloj me nj tel t trash me t njjtn gjatsi lshon nj tingull m t lart ( frekuenc m t madhe ) se teli m i trash . Tek pianoja telat jan me gjatsi dhe trashsi t ndryshme p.sh telat e notave m t ulta jan m t rnd . Korda e fiksuar vetm n njrin skaj Pr nj kord t fiksuar n njrin skaj dhe t lir n skajin tjetr (fig 10.19)gjithnj kemi nyje n skajin e fiksuar dhe bark n skajin e lir . N kt rast gjatsia e kords duhet t jet nj shumfish tek i cerekut t gjatsis s vals .Pra gjatsia e vals harmonikut n plotson kushtin : 10.31 Ather , frekuencat e rezonancs jepen me : 10.32

ku

sht p a r njra t

frekuenca e harmonikut t .Frekuencat vetiake t sistemit t valve t qndrueshme rrin tek tjetra si 1:3:5:7.... , q do thot se t gjitha harmonikat cift humbasin

fig 10.19 114

Valt e qndrueshme n shtyllat e ajrit Deri tani folm pr instrumentet me korda q prodhojn tinguj nga valt trthore q prhapen prkundr njra-tjetrs n kord . Tepr interes paraqesin edhe instrumentet e klasifikuar si instrumente fryme .Kta instrumente prodhojn tinguj duke prdorur nj shtylle ajri . Val t qndrueshme gjatsore mund t vendosen n nj shtyll ajri , si p.sh n nj klarinet, organo, flaut ose pipe interferojn val zanore gjatsore q prhapen m drejtime te kundrta .Nse sht nj nyje apo bark n skajin e shtylls s ajrit varet nga fakti nse ai sht i hapur apo i mbyllur .Fundi i mbyllur i nj shtylle ajri sht nj nyje e zhvendosjes , njlloj si skaji i fiksuar i nj korde sht nj nyje e zhvendosjes dhe bark shtypjeje meqnse shtypja sht me nj ndryshim faze n lidhje me zhvendosjen . Nga ana tjetr fundi i hapur i nj shtylle ajri sht nj bark i zhvendosjes dhe nyje e shtypjes . Ju ndoshta do t cuditeni se si nj val zanore mund t pasqyrohet nga nj fund i hapur sepse nuk shfaqet ndonj ndryshim i mjedisit n at pik . sht e vrtet se mjedisi n t cilin prhapet vala zanore sht ajri brenda dhe jasht gypit ( lkundet ajri n brendsi t gypit dhe m pas kto lkundje prhapen n ajrin prreth instrumentit ) . Tingulli prftohet nga prhapja e ngjeshjeve dhe rralimeve t shtypjes dhe dendsis s ajrit n brendsi t gypit . Kur zona e ngjeshur sht n fundin e hapur t gypit , ajo sht e lir t shprndahet n atmosfer . Prandaj ka nj ndryshim n karakterin e mjedisit brenda dhe jasht gypit edhe pse nuk ka ndryshim t materialit t mjedisit . Ky ndryshim n karakterin e mjedisit lejon t ket pasqyrim . Pr nj gyp me dy fundet e hapura , fundet jan barqe t zhvendosjes . Q t ndodh kjo duhet q n brebdsi t gypit t ket t paktn nj nyje . Frekuencs themelore t gypit i prket nj nyje n brendsi dhe dy barqe n skaje . Meqnse largsia ndrmjet dy barqeve t njpasnjshme sht e barabart me gjysm gjatsi valsh , n kt rast gjatsia e shtylls sht : themelore sht : . Frekuenca

Harmoniku i dyt (obertoni i par ) , i tret (obertoni i dyt) e me radh e kan frekuemcn nj shumfish t plot t frekuencs : 10.33 ku v sht shpejtsia e zrit n ajr . Nse shtylla e ajrit sht e mbyllur n njrin fund dhe i hapur n tjetrin kemi nj nyje t zhvendosjes n fundin e mbyllur dhe nj bark t zhvendosjes n skajin e hapur . N kt rast gjatsia e shtylls s ajrit sht sa cereku i gjatsis s vals s harmonikut themelor Frekuenca themelore sht : .

115

Harmonikat m t larta jan shumfish tek i harmonikut themelor

Valt e qndrueshme jan burimi kryesor i prftimit t tingujve n instrumentet me frym . N instrumentet si flauti hapja apo mbyllja e vrimave n pozicione t caktuara ndryshon gjatsin e shtylls s ajrit , duke ndryshuar kshtu frekuencn e tingullit q lshon instrumenti . Kshtu prftohen tinguj me lartsi t ndryshme . N tromp frekuenca e tingullit ndryshon duke ndryshuar gjatsin e shtylls s ajrit , q arrihet duke futur ose nxjerr nj pjes t tubit n pjesn tjetr .

116