Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

ZADATCI I CILJEVI ENTOMOLOGIJE Entomologija je nauka koja izuava insekte, a ime je nastalo od grke rijei entomon - kukac i logos - nauka. Specijalna (sistematska) entomologija bavi se prouavanjem vrsta i drugi sistematskih jedinica, a opta entomologija bavi se prouavanjem: anatomije, ekologije, fiziologije i morfologije. Konkretno za umarstvo su interesantni insekti koji pozitivno ili negativno utiu na umske ekosisteme (tetni i korisni insekti). Osnovni zadatci entomologije su: - da istrai bionomiju tetni vrsta insekata, njihovo ponaanje prema kulturama, stepen tetnosti i uticaj staninih prilika na tetoine (na ovaj nain se utvruje najslabija taka u razviu ovih tetoina i njihovo suzbijanje). - pronalaenje mjera predodbrane protiv tetnih insekata (pravilno gazdovanje uma ime se spreava kalamitet insekata ili prenamnoenje). - istraivanje korisnih biljaka i ivotinja u cilju bioloke borbe protiv tetoina. - pronalaenje odgovarajuih mjera direktnog suzbijanja tetoina (insekticidi). - istraivanje raznih kultura otpornih prema tetnim insektima. Znaaj insekata u prirodi tetni insekti insekti koji ne prave samo tete na biljkama nego napadaju i ljude i ivotinje, tako insekte koji uznemiravaju ljude i ivotinje nazivamo molestanti (npr. komarci bode ljude naroito pri toplom vremenu, a larve nekih komaraca (muskito) prenose malariju. Domaa muha (Mucsa domestica) prenosi jako opasnu bolest koleru, a ovjeija u (Pediculus humanus) parazitira na ovjeku. Insekti na biljkama mehanikim putem stvaraju rane kroz koje ulaze patogeni organizmi i izazivaju razna oboljenja biljaka, a nekada su insekti i vektori zarazni bolesti (holandska bolest brijesta). Korisni insekti to su insekti od kojih ovjek ima neposrednu korist, a njih dijelimo u dvije grupe i to predatore (hrane se drugim insektima ili njihovim larvama) i parazite (ive na raun drugih insekata). Neki insekti se koriste za suzbijanje korova, utiu na zemljite i njegovu plodnost, a uestvuju i u lancu ishrane). Tako pela proizvodi med, svilena buba vlakna svile, bumbari su korisni kod opraivanja biljaka, a neki insekti posjeduju materije koje se koriste u medicini, farmaceutskoj i hemijskoj industriji. Osnovne karakteristike kola zglavkara (Artropda) To su insekti sa bilateralnom simetrijom tijela tj. moe se podijelit uzdunom ravni na dva dijela, a ti dijelovi odnose se kao predmet i njegova slika u ogledalu. Oni imaju heteronomnu segmentaciju tijela tj. tijelo je sastavljeno iz veeg broja lanaka koji su razliiti po svom obliku. Za njih je karakteristino prisustvo lankoviti ekstremiteta koji su za tijelo vezani zglobovima (pr. krilo je vezano za tijelo krilnim zglobom), imaju popreno prugastu muskulaturu i egzoskelet koji daje vrstinu tijelu i titi unutranje organe od mehaniki povreda. Kolo zglavkara dijeli se na 4 klase: - insecta hexapoda (insekti) insekti sa 6 nogu. Tijelo je graeno iz tri regiona: glava (caput), grudi (thorax) i trbuh (abdomen). - crustaceae (ljuskari) tijelo je podijeljeno na dva regiona i to glavo-grudni (cephothorax) i trbuni (abdomen). - myrapoda (stonoge) tijelo je podijeljeno na dva regiona i to glava sa parom pipaka (caput) i trbuh (abdomen) sa mnogo nogu. - archnoidae (pauci) - tijelo je podijeljeno na dva regiona glava (caput) i trbuh (abdomen), na glavi nemaju prave pipke. GRAA TIJELA INSEKTA Tijelo insekta sastoji se iz tri regiona: glava (caput), grudi (thorax) i trbuh (abdomen). Na glavi su skoncentrisani ulni organi (pipci) koji se nalaze sa gornje strane, a sa donje strane nalazi se jedni aparat graen iz tri dijela (usne, gornja i donja vilica). Grudi nose lokomotorne organe (organe kojima se insekt kree) tj. sa donje ili trbune strane nose obino po tri para nogu, a sa lene obino po dva para krila. Trbuh je bez ekstremiteta, a u njemu su smjeteni organi. Kod insekata razlikujemo prednju stranu (anterior), zadnju stranu (posterior), bonu stranu (lateral), donja strana (ventral) i gornja/lena strana (dorsal).

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

Glava Glava je hitinska ahura izgraena iz 6 segmenata koji su tokom evolucije vrsto srasli, kod starijih insekata oni su slabo uoljivi za razliku od embriona na kome se mogu razlikovati sve ploe koje su razdvojene avovima. Na glavi se nalazi par pipaka i tri para usnih dijelova, a tokom evolucije nastao je i etvrti dio tj. gornja usna (labrum), proste i sloene oi i usni aparat. Oblik glave je raznolik i zavisi od naina ivota samog insekta, a moe biti: loptast, jajast... i slui nam za determinaciju dotine vrste. Na glavnoj ahuri nalaze se dva otvora naprijed usni, a pozadi zatiljani otvor kroz koga prolaze jednjak i nervni sistem. Poloaj glave u odnosu na tijelo moe biti: ortogenetski (elo okrenuto naprijed, a usni otvor dole), prognatski (elo okrenuto gore, a usni aparat naprijed) i hipogenetski (elo okrenuto dole, a usni aparat naprijed). Glava je izgraena iz tjemena (vertex) ispod koga je smjeteno elo (frons). Ispod ela nastavlja se jedna ploa tzv. glavin tit (clypeus) na koji se nadovezuje gornja usna (labrum) koja lei odmah iznad usnog otvora. Gornje vilice (mandibulae) nalaze se sa strane gornje usne, a Fronto-genal sulucus je brazda koja razdvaja elo od glavnog tita. Na zadnjem dijelu glave nalazi se zatiljak (occiput) i dio ispod zatiljanog otvora koji se naziva gua (gula), na postociiput nalazi se membrana kroz koju se uspostavlja komunikacija sa tijelom, a taj otvor u vratu nazivamo occipital faramen . Sa strane glave nalaze se obrazi (genae) iznad kojih se nalaze sloene oi (facetae), a pored sloeni imaju insekti imaju i proste oi (ocelle) koje se nalaze izmeu ravi avova iznad ela.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

Pipci Pipci se dijele u dvije grupe prema grai i izgledu lanaka, a one su antenae aequales jednaki pipci i antenae inaequales - nejednaki . Ovi ekstremiteti su kod embrija glave insekta nalaze ventralno, ali tokom razvia zauzimaju torzalan poloaj. Pipci su lankoviti i uglavnom se na njima mogu razlikovati tri dijela: - scapus - bazalni lan - pedicellus - drak - flagellum - bi

Scapus je uzglobljeni dio u glavnu ahuru i u njemu se nalaze miii koji su dobro razvijeni, a slue za pokretanje pipaka. Pedicellus je redovno mali lanak i u njemu je smjeten onsonov organ koji je sluni organ. Flagellum je vielan i na ovom dijelu pipka smjeteni su ulni elementi raznih insekatskih ula (ulo mirisa, okusa i pipanja).

ekinjasti lanci su od osnove do vrha sve ui. konasti lanci iste irine du itavog bia. nizasti lanci okruglasti kao perle i meusobno se dodiruju malim dodirnim povrinama. testerasti lanci sa jedne strane izvueni kao zubi testere. eljasti imaju due zube nego testerasti pipci.

glaviasti osnovni lan je jako izduen, a bi konast ili ljebovit pod uglom. glaviasti sa perom pipci obrasli dugim dlaicama koje im daju izgled pera. glaviasti sa bodljom osnovni lan je jako izduen, a bi u vidu bodlje. prelomljen osnovni lan je izduen, a bi pod uglom. prelomljen sa glavicom osnovni lan je zadebljao, a bi pod uglom proiren u glavicu. lepezast osnovni lan je proiren, a bi pod uglom u obliku lepeze.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

Osnovni tipovi usnih aparata Insekti imaju razliite tipove usnih aparata, a oni su izgraenih iz 4 osnovna dijela i to: - gornja usna (labrum) - donja usna (labium) - gornja vilica (mandibullae) - donje vilice (maxillae) Gornja usna (labium)je jedini neparni dio i nije nastala od glavnih ekstremiteta nego je tokom evolucije dolo do proirenja glavnog tita u jednu plou koja zatvara usni otvor sa gornje strane. Sa donje strane na sredini nosi nabor koji moe bit razliitog oblika, a naziva se epipharynx. Donja usna (labium) je prividno neparna jer je dolo do sraivanja osnovnih dijelova, po grai je slina donjim vilicama i ima dva dijela: - podbradak (submentum) - brada (mentum) Ovi dijelovi nastali su sraivanjem dva epa i dva stabla, s ostali dijelovi su slobodni i parni: - jezik (glossa) - parajezik (paraglossa) - donjousneni senjaci (palpes labiales)

Gornje vilice (mandibullae) su parne i nisu lankovite, manje vie su hitinizirane i sa unutranje strane naborane. Donje vilice (maxillae) su parne ali lankovite i graene su iz 5 razvijenih dijelova: - ep (cardo) - stablo (stipes) - grizaljka (lobus internus) - kaciga/galea (lobus externus) - vielani donjevilini senjak (palpes maxillares) Usni aparat za grickanje Ovaj tip usnog aparata je najprimitivniji i najblii prototipu drugih usnih aparata koji su prilagoeni uzimanju razliiti tipova hrane. Zastupljen je kod niih insekata i raznih larvi mada se moe nai i kod neki redova vii insekata. Sree se kod tvrdokrilaca, pravokrilaca mreokrilaca i veeg broja opnokrilaca. Labrum je jednostavna kruna ploica. Mandibullae su kod fitofagi insekata kratke, dok su kod grabljivih insekata duge, zailjene sa duim zupcima. One slue za otkidanje i grubo usitnjavanje hrane ili usitnjavanje plijena (kod grabeljivih ins.). Maxillae poinju osnovnim lankom koji je ep (cardo) na njega se nastavlja stablo (stipes) koje se grana na tri dijela: kacigu, donjeviline senjake i grizaljku. Donjevilini senjaci (palpes maxillares) su izgraeni iz 5 lanaka na kojima se nalaze ulni organi (ula okusa). Graizaljka(lobus internus) je obrasla ekinjama i na vrhu ima tri otra zupca, a sa vanjske strane nalazi se kaciga (lobus externus) koja joj daje mehaniku zatitu. Donja usna (labium) slui za sprovoenje hrane u drijelo, a na njenoj unutranjoj strani nalazi se koasti nabor koji se naziva Hipoparix.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

Usni aparat za bodenje i sisanje Ovaj tip usnog aparata najvie je udaljen od prototipa jer je dolo do velikih promjena pojedinih dijelova. Tako imamo neke dijelove koji su oluasti i slue kao zatita drugih dijelova, a drugi su cjevasti i prodiru u tkivo (prave ranu ili otvor u domaina), dok neki slue za ubacivanje pljuvake koja spreava koagulaciju krvi i za usisavanje hrane. Postoje dva tipa usnih aparata za bodenje i sisanje: usni aparat sjenice i usni aparat komarca. Usni aparat za bodenje kod komarca Labrum je izduena i na vrhu zaotrena cijev sa lijebom na ventralnoj strani kroz koju se usisava hrana (krv). Mandibullae su jako tanke i duge kao i labrum uz koga su priljubljene, a na vrhu proirene i slue za probadanje tkiva. drijelo (hipopharynx) je neparni ''silet''(bodlja) izduen, zaotren u obliku cijevi, a u njegovu osnovu uviru izvodni kanali pljuvanih lijezda. Kroz ovaj kanal komarac ubacuje pljuvaku koja spreava koagulaciju krvi, a na ovaj nain se prenosi i malarija. Maxille su iste duine kao i prethodni dijelovi u obliku stileta, slue za probijanje tkiva domaina pa su zato na vrhu testerasto nazubljene. Svi ovi nabrojani dijelovi koji slue za probijanje tkiva i uzimanja hrane smjeteni su u izboenoj donjoj usni (labium) koja je ne lankovita, izduena, na vrhu malo proirena sa dva zaotrena nastavka (labela) koji su ustvari promijenjeni donjeusneni senjaci (palpes labiales).

Usni aparat za sisanje kod leptira Ovaj tip usnog aparata najvie je udaljen od prototipa, a slui za sisanje nektara. Labrum je redukovan na malu ploicu. Mandibullae potpuno nedostaju ili su svedene na male ostatke. Maxillae su djelomino redukovane (cardo i stipes su redukovani i uvueni u glavu). Palpes maxillares -donjevilini senjaci su kod vii leptira rudimentisani zakrljali, a kod niih leptira (microlepidoptera) su mnogo razvijeniji. Lobus externus kaciga je najrazvijeniji dio i predstavlja osnovni i glavni dio usnog aparata. Izloeni parni dijelovi kacige spojeni formiraju cijev koja je u stanju mirovanja spiralno savijena ispod glave i naziva se Spiritromp. Pri ishrani leptiri kontrakcijom miia ispravlja surlicu, a miiima u tijelu stvara vakum pa tenost ulazi u surlicu i usnu duplju.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

Usni aparat za lizanje i srkanje Ovaj tip usnog aparata imaju opnokrilci (pele) prilagoen je za uzimanje tene hrane. Labrum je bez vee promjene samo manjih dimenzija, za razliku od labruma mandibullae su pretrpjele vee promjene jer sa unutranje strane nemaju zupce kao i funkciju otkidanja hrane jer slue za oblikovanje voska prilikom izgradnje saa. Izuzetak je srljen koji ima jake mandibullae snabdjevene snanim zubima kojima otkida komadie drveta od kojih gradi gnijezdo. Maxillae su modificirane posebno u vrnim dijelovima. Cardo je u obliku tapia vezan je za glavinu ahuru i predstavlja osnovu labiomaxsilarnog kompleksa. Stipes ili stablo je dobro razvijeno za razliku od lobus internus-a koji je zakrljao. Palpus maxilares je dvolan i nalazi se izmeu stabla i kacige. Kaciga je najrazvijeniji donji dio vilice, sa unutranje strane je oluasta, a dvije spojene kacige formiraju cijev u kojoj se nalazi jezik koji je ujedno i najvaniji dio usnog aparata. Labium je pretrpio velike izmjene jer podbradak ili submentum je u obliku obrnutog konus, a kod pele se naziva Lorum. Donji usneni senjaci dobro su razvijeni i zajedno sa kacigom i jezikom obrazuje cjevicu kroz koju hrana ide u drijelo i dalje u probavni sistem. Kod ovoga aparata parajezik ili paraglossa je zakrljao i zahvata osnovni dio jezika. Glossa ili jezik je najvaniji i najmodifikovaniji dio usnog aparata izgraen od prstenova sa naizmjenino manjim i veim hitinom to mu omoguava veu elastinost. Sa ventralne strane jezik ima urez koji se nalazi od osnove pa sve do vrha jezika. Na jeziku se nalazi takasti dio Labelum. Na dorzalnoj strani nalazi se jedan kanali koji slui za prolaz pljuvake. Uzimanje tene hrane obavlja se radom miia usne duplje, a to je iroki kanal koga obrazuje kaciga i donjeusneni senjaci pri emu se jezik stalno pokree i ima ulogu pumpe.

Grudi i grudni ekstremiteti Grudi insekata se sastavljene su iz tri segmenta: - prothorax - prednje grudi prljen - mesothorax - srednje grudi prljen - mettathorax - zadnje grudi prljen Kod grudnih segmenata jasno se zapaaju mjesta srastanja koja mogu niti manje ili vie izraena. Grudni segment koga ini jedna deblja, gornja lena ploa naziva se tergum, zatim neto tanja donja trbuna ploa sternum i dvije bone tanje ploe pleurea.

Razvijenost pojedinih segmenata zavisi od samog naina ivota insekta jer grudi kod insekata nosioci lokomotornih organa, a njihova razvijenost zavisi od funkcije koju noge i krila obavljaju. Kod dobrih letaa dobro je razvijen drugi grudni segment. Kod rovca koji ima prednje noge podeene za kopanje razvijen je prvi grudni segment. Na sva tri segmenta sa donje strane uzglobljene su noge (6 nogu / 3 para), a na drugom i treem nalazi se po jedna par krila. Graa grudni segmenata je raznolika i komplicirana to je jako bitno za sistematiku. Gornja ploa tergum naziva se i notum. Po segmentu kome pripada nosi ime pronotum, mezontom, metanotum, pronotum. Lena strana pronotuma naziva se i vratni tit, a od velike je vanosti za sistematiku.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

Noge (pedes) Noge su ekstremiteti koji su zbog razliite funkcije koju obavljaju podlone promjenama pa su se morfoloki izdiferencirale na razne tipove (za hodanje, plivanje, hvatanje plijena, skakanje, kopanje, sakupljanje polena). Noga svakog insekta je graena od: - kuk (coxa) - butni valjak (trochanter) - but (ferum) - golen (tibia) - stopalo (tarsus)

Butni valjak (trochanter) je obino jednolan, a stopalo (tarsus) je vielano i na kraju nosi kande. Izmeu kandi nalazi se aparat za prionjavanje (pullvilus) koji omoguava insektima kretanje po glatkim povrinama. Prvi lanak stopala je (metatarus) ili peta, a posljednji nosi kande i naziva se (praetarus). Krila Prvobitni insekti nisu imali krila ali su im se pojavila tokom evolucije, za razliku od ptica krila su modifikovani udovi, a kod insekata se dodatci 2 i 3 grudnog segmenta. U poetku filogenetskog razvoja krila insekata bila su kruta kojima se moglo jedriti, meutim kasnije je dolo do razvoja krilnog zgloba koji je dosta kompleksne grae jer se krilo moe kretati u svim pravcima. Miii koji pokreu krila nalaze se u grudima.

Krila su uzglobljena na mezotoraxu i metatoraxu izmeu gornji i boni ploica. Insekti mogu imati dva para krila istog ili razliitog oblika i grae. Pterostigma ili krilna mrlja jako je bitna za determinaciju. Na krili jo razlikujemo: prednji, spoljanji i zadnji obod te osnovni ugao i vrni ugao. Krila su izgraena iz dva dijela koe: hitinski i epidermalni. Izlaskom iz lutke krila imaga su mehka i smegurana, a da bi ih ispravio on ubacuje krv u meuprostore tako se krila ispravljaju dolazi do ovrivanja hitina, a epiderlamni sloj se resorbuje. U krilu se nalaze krilni nervi koje moemo primijetiti na povrini krila i predstavljaju krilnu nervaturu (c costa... j - jugum). Krilni nervi se ravaju a mogu biti povezani i poprenim nervima. Kod neki insekata prisutna je pojava beskrilnosti koja moe biti primarna i sekundarna. Brzina leta insekta zavisi od broja udara krila u jedinici vremena (0,6-15 m/s u duini leta od 1200km). Prednja i zadnja krila su povezana i ine letnu povrinu. Kod nekih insekata postoje ekinje na prednjoj ivici zadnji krila koje se vezuju za dlaice na zadnjoj ivici prednji krila.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

Trbuh (abdomen) Trbuh se sastoji iz 12 segmenata koji su se tokom evolucije u veoj ili manjoj mjeri reducirali, u njemu se nalaze organi za varanje i razmnoavanje, krvotok i dijelovi nervnog sistema i sistema za disanje. Trbuni dijelovi su povezani meusobno intersegmentalnim koicama koje omoguavaju veliko poveanje trbuha ak za dva ili tri puta. Miii koji se nalaze u trbuhu omoguavaju disanje, izbacivanje sperme i polaganje jaja. Veza trbuha i grudi je raznolika: sjedei trbuh je sluaj kada je prvi trbuni segment na prednjem dijelu cijelom povrinom priljubljen cijelom povrinom za zadnji grudni segment. visei trbuh kada se na grudima dodiruje malim dijelom. drkasti ili peteljkasti trbuh kada je veza sa grudima preko due ili krae drke.

Dvanaesti segment (telson) obino je u obliku jedne ploice. Jedanaesti segment je prisutan kod niih insekata i obino je srastao sa desetim (vidljiv je i kod niih i viih insekata). Ova tri segmenta nazivaju se postgenetalni segmenti. Devet i osmi segmenti nazivaju se genetalni segmenti jer se na njima nalaze polni otvori, sedmi segment nazivamo pregenetalni segment. Kod niih insekata redukcijom prva dva segmenta svi su genetalni osim zadnjeg nose stily, a to su nelankoviti dodatci koji su nastali zaostatkom primarni ekstremiteta, a pomau im pri kretanju. Mnoge vrste na 11 seg. Imaju lankovite ili nelankovite dodatke (cercus), a na polnim segmentima i sekundarne dodatke sa polnim organima od kojih se navode gonapophise koje ine legalicu (ovipozitor).

Koa i koni dodatci Slui kao zatita od mehaniki i hemijski uticaja okoline i ima ulogu i skeleta, a za izrataje sa unutranje strane privruju se miii. Vana uloga koe je regulacija vode u organizmu ali i odbrambena uloga zato u njoj nalaze brojne lijezde koje mogu biti otrovne, votane i dr. koa se sastoji iz tri djela: kutikula, epidermis i bazilarne membrane. Kutikula ja izgraena od neive materije koja je produkt hipodermisa, u poetku obrazovanja ona je svijetla, a djelovanje vanjski faktora dolazi do ovrivanja ili sklerotizacije i potamnjenja. Kutikula je sastavljena iz tri dijela: - epicuticula to je vanjski sloj debljine 2 mikrona i titi organizam od isuivanja. Graen je iz vie slojeva: cementni, votani i kutikulni. - egsocuticula deblji sloj od prethodnog velike vrstoe i u sebi sadri pigmente koji insektu daju boju. - endocuticula je najdeblji sloj koji je elastian i bezbojan, a on se sastoji od lamela horizontalno poloeni. Egsocuticula i endocuticula zajedno se nazivaju protikula. Osnovni sastojak koe je hitin (organsko jedinjenje slino celulozi C32H54O21N4X, a zastupljen je sa 25-60% u grai ins.), pored njega proteini su zastupljeni sa 25-37%, a zajedno sa solima daju vrstinu koi. elije epidermisa i hipodermisa su ive i ine sekretorni niz elija koje lue kutikulu. Za vrijeme presvlaenja insekta ove elije su jako uveane i lahko uoljive. Izmeu epidermalni elija prodiru zavretci elija, trihogene elije i kone lijezde. Osnovna membrana (basilaris) je tanka opna od zvjezdasti

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

elija koja se nalazi ispod epidermisa i odvaja kou od unutranjih organa. Kone dodatke predstavljaju razni izrataji, a to su dlake, ljuspe, lijezde itd. Dlake (psetae) su uzglobljene u jamice kutikule, uplje su i povezane sa trihogenim elijama. U osnovi su obavijene prstenastim membranama koju lui trihogena elija. Ljuspice su modificirane pljosnate dlaice i slue za determinaciju, este su kod leptira i tvrdokrilaca i poredane su kao crijep. Kone lijezde su razliitog oblika, a mogu biti jednoelijske i vieelijske, povrinske, dubinske, a prema funkciji: aromatine, otrovne, odbrambene, pljuvane i votane.

Pauinaste lijezde (sericteriae) posjeduju neki insekti i larve vrste koje grade pauinaste kuice (kokone). Pigmenti su hemijska jedinjenja karotenoidi, antoksantini i antocijani, oni se nalaze u kutikuli i elijama epidermisa. Strukturne boje nastaju uslijed prelamanja svijetla kroz kutikulu na slojevito poredanim elementima. Boja je znaajna za ivot insekata jer tamniji insekti imaju veu temperaturu tijela, te svojim bojama oponaaju sredinu u kojoj ive kako postaju neprimjetni za grabljivce. Pod mimikrijom podrazumijeva se slinost u obojenosti insekata bez alke koji oponaaju insekte sa alkom. DIMORFIZAM I POLIMORFIZAM Morfizmi su pojave kada se jedinke iste vrste javljaju u razliitim vremenima u dva ili vie oblika. Uzroci mogu biti razliiti, a prema njima se nazivaju: - seksualni ili poni dimorfizam susree se kod vrsta insekata kod kojih se mujak i enka razlikuju kako po polnim organima tako i po boji, izgledu i drugim osobinama. - sezonski dimorfizam razlika u formi javlja se pod uticajem klime, u istoj godini javljaju se jedinke iste vrste koje se razlikuju po boji i obliku. - alternirajui polimorfizam razliite forme iste generacije javljaju se u raznim generacijama, koje jedna drugu smjenjuje (razlike izmeu gamogenetski i partenogenetski generacije). - socijani polimorfizam javlja se kod socijalni insekata (pela,osa) pored mujaka i enki javljaju se i radilice koje se staraju za izgradnju gnijezda donoenje hrane i dr. - fakultativni polimorfizam - ista enka istovremeno stvara potomstvo razliito po obliku.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

10

ANATOMIJA INSEKTA Tjelesna duplja insekta podijeljena je sa dvije dijafragme na tri upljine (sinuca) i to: - perikardijalni - viscelarni - perineuralni Dijafragme se nalaze samo na trbuhu, izuzev prve koja se nalazi i na lenoj strani, a druga na trbunoj. Od usnog do analnog otvora protee se crijevni kanal, dok je sa lene strane smjeteno srce, a sa donje nervni sistem (trbuna veriica). Kod insekata poloaj srce i nervnog sistema je obrnut u odnosu na kimenjake.

Miini sistem U cjelini posmatrano miini sistem je dobro razvijen. to se tie grae miia imamo: glatke i popreno prugaste. Glatki miii su ogranieni na muskulaturu unutranji organa izuzev srca, dok sve ostale miie ine popreno prugasti miii. Miino tkivo izgraeno je od specijalni miini elija sa velikom kontraktivnosti to je ujedno i najvanija osobina miia. Ona se omoguena naroitim vlaknima koja se nalaze u protoplazmi i nazivaju se miofibrili. Popreno prugasti miii su izgraeni od miini vlakana koja imaju miofibrile poredane u redove i zbog razliitog prelamanja svjetlosti vide se kao poprene pruge. Kod glatkih miia miofibrili su razbacani po cijelom vlaknu. Miii su vezani za kutikulu posebnim vezama koje se nazivaju tonofibrili. Sistem organa za varenje Ovaj sistem se naziva crijevnim kanalom ,a u njega spadaju organi koji omoguavaju razlaganje hranjivih materija unjetih u organizam. Taj sistem se protee od usne duplje do analnog otvora i dijeli se na tri dijela: - prednje crijevo (stomodeum) - srednje crijevo (mesenteron) - zadnje crijevo (proctodeum)

Izmeu prednjeg i srednjeg te srednjeg i zadnjeg crijeva nalaze se zatvarai (valvula cardica i valvula pylorica). Prednje i srednje crijevo nastali su od unutranjeg klicinog lista (endodermis), a na poetku zadnjeg crijeva uviru najvaniji organi koji su ekstraktorni organi mapligijevi sudovi (vasa malphigii) koji iz krvi izdvajaju mokrau i soli, broj im se kree od 2-150 i slobodno lee u tjelesnoj duplji.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

11

Prednje crijevo (stomodeum) poinje drijelom (pharynx), a na drijelo se nastavlja ingluvies, a vrlo esto se izmeu nalazi jednjak (oesophagus) tako se prednje crijevo zavrava zatvaraem (valvula cardica) eludac je snadbjeven jakim hitinskim zupcima koji pomau usitnjavanje hrane. Potpuno savakana hrana vraa se iz preddrijela u voljku gdje biva izloena djelovanju razliitih fermenata. Srednje crijevo (mesenteron) je u obliku jednostavne cijevi koja je podjednake debljine itavom duinom. Na njegovom prednjem dijelu nalaze se slijepa crijeva (caeca) i ima ih od 2-6 komada. Ona imaju sekretornu funkciju i u ovom dijelu digestivnog trakta odvija se pravo varenje i asimilacija hrane (hrana se predaje krvnim zrncima koji je prenose po tijelu). Zadnje crijevo (proctodeum) poinje zatvaraem (valvula pylorica) gdje se nalazi tanko crijevo (intestine) na ijem kraju uviru malpigijevi sudovi, nastavlja se debelim crijevom (colon) koje prelazi u rectum ili rektalno crijevo. Na rektumu se nalaze lijezde raznih funkcija.

Sistem organa za disanje Sistem organa za disanje kod insekata sastoji se od razgranati cijevi (trachea). Vazduh ulazi kroz stigme i prolazi kroz trahealne grane i preko najtanjih dinih cijevi (tracheole) stie do tkiva i elija gdje se vri izmjena materija. Istim se putem i ugljena kiselina izbacuje iz organizma. Dini otvori se nalaze na razliitim dijelovima tijela u zavisnosti od stadija razvia, imago ima otvore na grudima i trbuhu, dok neke larve samo na kraju trbuha, a lutke na prednjim grudima. Dini otvor je podijeljen na predvorije (atrium) i otvor usta. U predvorju se nalazi filtar za sprjeavanje ulaska praine, a usta dinog otvora snadbjevena su posebnim zatvaraem koji spreava ulazak otrovnih gasova.

Dina cijev traheja se sastoji iz ploastih elija epitela i kutikularnog sloja, a da bi ona ostala uvijek okrugla u njoj se nalaze spiralna zadebljanja (tenidium) koja vode porijeklom iz egzokutikule. Dine cijevi se spajaju i tako tvore dina stabla (dorzalna, ventralna) i trahealne grane. U njima se nalazi veliki broj dini kapilara u koje vazduh ulazi putem osmoze. Neki insekti imaju i trahealne krge koje su smjetene na kraju trbuha ili su razasute po itavom tijelu, a njima se uzima slobodan ili rastvoren kiseonik u vodi.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

12

SISTEM ORGANA ZA KRVOTOK Insekti osim srca i aorte nemaju krvnih sudova kao npr. kimenjaci koji imaju vene. Krvna tenost slobodno obliva sve dijelove tijela, raznosei hranjive materije i sakupljajui produkte metabolizma koje e predat malpigijevim sudovima to znai da je ovaj krvni sistem otvorenog tipa. Srce je sastavljeno iz niza komorica, a aorta je cijev koja se protee od srca do glave. Srce se jo naziva i ''leni sud'' jer se nalazi na leima. Krv se sastoji od krvne tenosti, slobodno lebdei elija i hranjivih materija. Krvna tenost (hemolypha) je bistra tenost, a sastoji se iz: vode , neorganske soli, organskih jedinjenja. Krvne elije (hemocyte) plivaju u krvnoj tenosti i ine 1/6 krvi, a glavna funkcija im je transport hranjivih materija, sekrecija fermenata u krvnu plazmu . Srce se protee od zadka trbuha do njegovog prednjeg dijela, a sastoji se od 8 komorica koje se naizmjenino steu i oputaju te na taj nain se postie pulsiranje krvi. Krv u komoricu ulazi kroz posebne otvore (ostium), a izmeu komorica nalazi se tzv. meu komorini ventil koji spreava vraanje krvi u komoricu. Srce je sa gornjom dijafragmom povezano sa dilatatorima, a sama dijafragma je izgraena od krilasti miia sa otvorima. Naizmjeninim stezanjem i oputanjem dilatatora i otvaranjem i zatvaranjem gornje dijafragme omoguen je ulaz krvi u gornji sinus (perikardijalni sinus) i u srane komorice, a zatim naizmjeninim skupljanjem i oputanjem prstenasti miia krv se potiskuje do otvora aorte. Pri izlasku iz aorte krv prvo obliva organe glave, gudi i ekstremiteta te ispod donje dijafragme koja nije sitasta obliva nervni sistem i ide do kraja trbuha gdje ulazi u viscelarni sinus u kom uzima hranjive materije od elija crijevnog kanala i predaje tetne materije malpigijevim sudovima (koje e se radom crijeva eliminirati iz organizma ). Krv ponove prelazi u perikardijalni sinus i proces se ponavlja. Pored srca postoje i drugi kanali koji pulziraju, a to su dorzalne ampule i slue kao pomona srca jer pravo srce nije u stanju da izbaci krv do kraja ekstremiteta i krila.

TKIVA TJELESNE DUPLJE U tjelesnoj duplji insekta nalazi se itav niz tkiva kao na primjer masna tkiva koja slue za deponovanje masnih materija koje se nagomilavaju tokom post embrionalnog razvoja. Ona se obino nalaze oko crijevnog kanala, a mogu imati i ekstraktornu ulogu. Oenocyti su okruglaste elije sekretorne funkcije. Corpolla alata je smjetena sa obje strane jednjaka i slui kao drijelo sa unutranjom sekrecijom. Corpolla cardica nalazi se na kraju otvora aorte i ima sekretornu ulogu. Nefrocyti su pojedinane elije ili grupe njih sa ekstraktornom funkcijom. Perikardijalne elije nalaze se oko srca i imaju ekstraktornu funkciju. NERVNI SISTEM Nervni sistem omoguava organizmu da na nadraaj djeluje kao jedna cjelina., bez obzira dali podraaj djeluje iz vanjske sredine ili iz samog organizma. Nadraaj primaju ulni organi i podraaj prenose ih u oblika impulsa na efektore (miie, lijezde). Nervni sistem obezbjeuje harmoniju svih funkcija organizma, a samim tim i ponaanje tokom cijelog ivota. Nervni sistem insekata dijeli se na: - centralni n.s - periferni n.s - simatiki n.s

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

13

Centralni nervni sistem sastoji se od niza parno poredani nervnih vorova (ganglija) koje su meusobno povezane sa komisurama, a uzduno konektivima (ljestviast tip nervnog sistema). Tokom evolucije komisure su se izgubile, a parne ganglije stopile u jednu te je dolo do redukcije konektiva tako da kod insekata na najviem stupnju razvia postoji samo jedna ''nervna masa''. Tako razlikujemo 17 nervnih vorova (parnih) i to: - u glavi 6 - u grudima 3 - u trbuhu 8

Ganglije centralnog nervnog sistema lee na trbunoj strani i nazivaju se trbuna veruica, osim tri koje su postavljene dorzalno u glavi i nazivaju se naddrijelna ganglija ili mozak (ona ini centralni dio nervnog sistema glave). Mozak se dijeli na tri dijela: protocerebrum, tritocerebrum i deutocerebrum. - Protocerebrum inervira oi, a u njemu se nalaze i peurkasta tijela koja se nazivaju parpora pedunculata. U ovim tkivima se sakupljaju asocijativna vlakna svih ganglija. - Deutocerebrum nalazi se ispod protocerebruma odnosno nalazi se sa obje strane jednjaka i inervira pipke. - Tritocerebrum se nastavlja na deutocerebrum, paran je i smjeten bono od jednjaka. Iz njega polaze po dva ogranka nerava od kojih jedan nervira prednje crijevo tzv. stomatogastini sistem, a drugi dio inervira gornju usnu i glavni tit. Poddrijelna ganglija inervira usne dijelove, donju usnu, gornje i donje vilice. Periferni nervni sistem sastoji se od nervnih vlakana i ogranaka centralnog nervnog sistema. Nervna vlakna su dvojakog tipa: centrotena i centrobena. Centrotena prenose podraaje na nervni sistem iz spoljanje sredine, a centrobena stvorene impulse u organske efektore. Simatiki nervni sistem sastoji polazi od centralnog n.s i inervira crijevni kanal, polne lijezde, polne organe, endokrine lijezde i stigme. Neuroni ili nervne elije imaju dugaak produetak (neurit / aceson) od koga se odvajaju boni produetci (colaterali). HORMONI Kod insekata je otkriveno preko 20 hormona koji imaju vanu ulogu u ivotu samog insekta (presvlaenje, metamorfoza i ponaanje), a najvaniji hormoni su: - aktivacioni hormon ''Ah''- proizvode ga neuro-sekretorne elije mozga, a djeluje preko protocerebralne lijezde izazivajui presvlaenje i metamorfozu. - juvenilni hormon ''Jh''- (neotenin ili larvalni hormon) lue ih parpora alata, a u krvi ga ma najvie izmeu dva presvlaenja. Ako se parpora alata prenese u stare gusjenice dolazi do velikog broja presvlaenja gdje nastaju inovske jedinke, a ako se mladim gusjenicama ona izvadi dolazi do prijevremenog ahurenja i nastaju patuljaste jedinke. ULA INSEKATA Insekti imaju razvijene sve ulne organe (mirisa, okusa, dodira, sluha i vida), znai ulima mirisa i okusa primaju nadraaje gasovitim materijama koje su pomijeane sa vazduhom, odnosno reaguju na vodene rastvore, dok ostala ula registruju mehaniki dodir, svjetlosne i zvune talase. Tako ula mirisa i okusa nazivamo hemijske ula, a ostala tri (dodira, sluha i vida) fizika ula, a koja e ula biti razvijenija kod odreenog insekta zavisi od njegovog naina ivota. Tako ulne organe insekta dijelimo u tri skupine: - koni ulni organi (nalaze se na pipcima, senjacima i cercima, razmjeteni su pojedinano ili u ulnim poljima, razliitog su oblika kao npr. ulne dlake ili kupe).

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

14

tapiasti ulni organi ( sastoje se iz tri elije i to: ulne elije koja ima nervno vlakno sa jedne i ulne tapie sa druge strane, omotne elije i prekopne elije koja je vezana za kutikulu.) - vidni ulni organi (dijele se na timpanalne i hortodonalne est je i onsonov organ smjeten u pericelusu- 2 lanku pipka). ulo vida Slabije je razvijeno kod insekata u devetu i zemlji nego, a kod larve se pretpostavlja da vrlo tanka kutikula proputa svjetlost do nervnih centara. Na glavi insekta nalaze se dva vea ili manja sloena oka sastavljena od veeg broja amatida (pela 5000-1400 amatida, 20000 amatida vilin konjic). Sloene oi nazivaju se jo i mreaste ili bone, a svaka amatida se sastoji i estouglog soiva koje se naziva ronjaa (cornea), zatim od kristalnog tijela, mrenjae (retina), pigmentski elija, kristalogene elije i vidni tapia (rhabdomeni) koji se nalaze izmeu vidnih elija. Pored sloeni oiju insekti imaju i proste oi koje mogu biti: eone takaste oi (ocelle) i bone lateralne (stemata). Stemata se nalaze kod homometabolazni larvi pored dijelova koje imaju eone oi. Stemata ima i kristalno tijelo razliitog oblika kao i vidni tapi. Proste oi ili ocelle kod insekata mogu se nai od 1 do 3 komada, a njih posjeduje imago i hemometabolazne larve (jajelarva-imago). Izgraene su od hitinskog omotaa koji spreava prelamanje svjetla, vidni elija koje se vie manje grupiu i vidni tapia. Larvine oi slue za registrovanje pravca i pokreta, a eone oi u vezi su sa brzinom leta i mogu se smatrat pomonim organima sloenih oiju (slue za utvrivanje udaljenosti insekta od predmeta). Sloene oi omoguavaju mozaino gledanje tj. ako se ne moe akomodirati te donji dio oka vidi blie, a gornji dalje predmete. -

ulo mirisa Dobro je razvijeno i smjeteno na pipcima, a kod nekih senzili za miris smjeteni su na senjacima. Od tipova senzila najzastupljeniji su: ulne ploice i ulne kupole. ulo okusa Dobro je razvijeno i najee su receptori smjeteni na usnim ekstremitetima, usnoj upljini i donjoj strani lanaka stopala, a rjee na pipcima. Insekti razlikuju 4 kategorije okusa: slatko, slano, kiselo i gorko. ulo pipanja Slabije je istaknuto. ulo sluha Dobro je razvijeno kod nekih insekata (u drugom lanku pipka je onsonov organ). ORGANI ZA REPRODUKCIJU / POLNI ORGANI Insekti imaju razdvojene polove, a pojava hermafroditizma je rijetka, a moe biti transferzalni (dorzalno mujak ventralno enka) lateralni (lijevi mujak desni enka) i frontalni (naprijed mujak nazad enka). Oblik reproduktivnog organa je razliit i sastoji se od: polnih lijezda (gonada), sprovodni kanala i dodatnih lijezda. enski polni organ sastoji se od: - jajnika (ovarium) parni i izgraeni od veeg broja jajnih cijevi. - parnih jajovoda (oviductus) - neparni jajovod (vagina) - sjemena kesa (receptaculum seminis) - kese za sparivanje (bursa copularix) - ljepljive lijezde - legelice

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

15

Insekti koji na svijet donose ive mlade (vivipadni insekti) vagina je proirena u uterus u kome se nalaze larve. Kesa za sparivanje nastala je kao izvrat vagina, izduenog je oblika i vezana jednim kanalom ductus receptaculi, a za nju grandula receptaculi koja lui tenost za odravanje sperme u ivotu.

Muki polni organ sastoji se od: - sjemenika (testes) - parnih sjemenovoda (vas deferens) - neparnih sjemenovoda (ductus ejaculatorius) - kopulacionog organa (penis) Na parnim sjmenovodima mogu se nalaziti i kesasta proirenja ili sjemene kese (vesicula seminalis). Sjemenici kao i jajnici su parni i izgraeni od veeg broja sjemeni cijevi.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

16

RAZMNOAVANJE I RAZVIE INSEKATA Razmnoavanje insekata Insekti se razmnoavaju polnim putem tj. nastaju iz oploenog jajeta (gametogeneza), a rjei je sluaj da jedinka nastaje iz neoploenog jajeta (partenogeneza). Partenogeneza je otkriven kod domae pele gdje iz neoploenog jajeta mogu nastati samo mujaci (arrhenotokia) ili samo enke (thelytokia). Partenogeneza moe biti sluajna (kod insekata koji se razmnoavaju gametogenezom ) ili normalna pojava kod koje razlikujemo sljedee vidove: - mjeovita nastaje kod vrsta koje se istovremeno razmnoavaju i partenogenetskim i gamogenetskim putem (domaa pela). - ciklina / alternirajua to je jedan vid mjeovite partenogeneze gdje se smjenjuju gamogenetska sa partenogenetskom generacijom. - iskljuiva / ista neka vrsta razmnoavanja iskljuivo partenogenetskim putem (razmnoavanje se izvodi generacijama enki dok su mujaci nepoznati). - pedogeneza to je vid partenogeneze gdje nezrele enke jo u stadiju larve, vre akt razmnoavanja. Kod gametogeneze u razmnoavanju uestvuju obje vrste polnih elija, jaje i spermatozoid te elije koje stvaraju razliite individue (polovi su u svojim specijalnim organima). Da bi nastala nova individua potrebno je da se spoje jaje i spermatozoid. Sparivanje polova (kopulacija) kod sparivanja polova mujak je aktivniji i pri parenju trai enku, a enke lue mirisne materije iz posebni lijezda kojima primamljuju mujake. Mujaci te feromone osjete na velikim udaljenostima, mada kod nekih insekata mujaci proizvode zvukove, a enki ih trae to je rjea pojava. Vrste koje krae ive sparuju se odnosno kopuliraju samo jednom u toku ivota, a oni kod kojih jajne elije sazrijevaju u partijama kopuliraju vie puta (nakon regenerativne ishrane). Kod insekata u prirodi se izbjegava sparivanje istih potomaka jedne majke, a to je regulisano razliitom vremenskom pojavom mujaka i enki, pa larve mujaka se razvijaju ranije to nazivamo protandrija, a ako se prve pojave larve enki onda se ta pojava naziva protoginija. Znai u oba sluaja imaga se razilaze i pronalaze partnere iz drugih legla. Kopulacija za mujake je obino kraj ivota, dok enke nastavljaju da ive i polau jaja, a od broja poloeni jaja zavisi brojnost vrste. Nain i mjesto polaganja jaja (leglo) su karakteristini za odreenu vrstu, a mjesto se bira ondje gdje e se potomstvo moi ishraniti. Posebnu brigu o potomstvu vode vrste koje svoja jaja polau u neku drugu vrstu. Razvie insekata Razvie obuhvata proces od oplodnje jajeta preko fizikog sazrijevanja pa od polne zrelosti imaga. Razvie kod insekata moemo podijeliti na dva dijela: embrionalno i postembrionalno raz. - embrionalno razvie to je razvie koje se deava u stadiju jajeta do stvaranja embrija. - postembrionalno razvie poinje piljenjem larve odnosno izlaskom iz jajeta do prelaska u adultni oblik odnosno zavrava se pojavom odraslog insekta imaga. Za ovo razvie karakteristina je preobrazba ili metamorfoza koja kod svih insekata ine ista, tako neki insekti nakon izlaska iz jajne ljuske imaju slab preobraaj ili ga nemaju nikako pa takve insekte nazivamo ametabola ( jaje - larva - imago), insekti koji prelaze potpunu metamorfozu nazivaju se metabola (ali i oni se dijele na one koji prolaze potpunu metamorfozu- holometabola (iz jajeta se pili larva koja ne lii na imago, manja je i bezkrilna je, te vrste insekata prolaze kroz sva etiri stadija: jaje larva lutka imago.) i one koji imaju nepotpunu metamorfozu-hemimetabola (iz jajeta se pili larva koja lii na imago ). STDIJ LARVE To je stadij od naputanja jajne ljuske do preobraaja. Broj presvlaenja zavisi od vrste varira u dijapazonu od 1 40, a poinje stvaranjem uzdune pukotine na lenoj strani prvog trbunog segmenta, dalje preko grudi i glave gdje se rava. Izvlaenje larve je olakano nadimanjem tijela pritiskom hemolinfe i uvijanjem pomou nogu. Odvajanje stare kutikule od epidermisa omoguava egzuvijalni sekret. kojeg lue versonove lijezde. Proces presvlaenja, rastenja i ahurenja reguliu hormoni. Kod pojedinih insekata larve se malo razlikuju od imaga i taj sluaj nazivamo ametabola, a kod nastupanja preobraaja jednostavni preobraaj (paureometabola) gdje dolazi do postepene promjene vanjskog izgleda od jajeta to konanog oblika (imaga). Najmlai razvijeni stadiji vanjski karakteristika su slini jedinkama (imagu) nyphae i na kraju dobivaju krila.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

17

Potpuna metamorfoza naziva se holometabola i te vrste insekata prolaze kroz sva etiri stadija: jaje larva lutka imago. STDIJ LUTKE To je trei razvojni stadij koji ima potpuni preobraaj odnosno tercijernu larvu. Ovaj je stadij fizikog mirovanja ali u njem se odvijaju burni fizioloki procesi (histoliza, histogeneza, dijeljenje elija, imaginarni centri). Sve lutke nisu istog oblika pa razlikujemo: slobodnu lutku, pokrivenu / mumiju i buretastu lutku. Odnosno pupae ili lutke mogu biti: - pupa obtecta ekstremiteti priljubljeni uz tijelo i prekriveni lutkinom egzuvijom (leptiri). - pupa libera svi ekstremiteti budueg imaga su odvojeni (tvrdokrilaci). - pupa coarctata slobodna ili pokrivena lutka buretastog izgleda nalazi se u jednom kokonu koji je nastao od posljednje larvine kouljice (dvokrilci).

STDIJ IMAGA Nakon vremena lutkinog mirovanja, njena kouljica (egzuvija) praska i kroz nastali otvor izlazi savreni insekt imago. Iz lutke insekti izlaze na razne naine tako imago izluuje tenost koja nagriza kukon to je sluaj kod svijene bube ili imaju bodlje ili zubce kojima izgrizaju otvor. Kod mnogih vrsta insekata imaga su odmah nakon izleganja polno zrela i enka ubrzo poinje sa polaganjem jaja. Druge vrste moraju obavit dopunsku ishranu / dranje koja traje ponekad i vie mjeseci, a ovaj period naziva se postmetabolno razvie. Veina insekata pri izlasku izbacuje kapljicu crvenkaste tenosti na analni otvor, nakon izlaska iz lutke imaga su svjetlije boje, a tek kasnije dobivaju u obiajnu boju. Nakon raanja krila imaga su mehka i smegurana, a tek ulaskom vazduha u traheje krila se ispravljaju i ovrsnu. U periodu imaga dolazi do sparivanja mujaka i enki to se naziva vrijeme pojave leta i rojenja. Rojenje imaga je vrijeme kad se jave imaga radi parenja i razmnoavanja. Kod veine vrsta prvo se pojavljuju mujaci, a ranije nastaju pri toplijem vremenu. Sparivanje i izgradnja jajni legla je karakteristino za svaku vrstu i vri se na odreenom mjestu. Nakon polijeganja jaja u izgraena legla veina enki umire, a mujaci umiru nakon same kopulacije. Razni oblici preobraaja: - epimorphosa razvie bez ili sa vrlo malim preobraajem, a insekti imaju primarne larve koje potpuno lie na svoja imaga. U svom razviu prolaze samo kroz: jaje larva - imago. - hemimetabolia nepotpuna metamorfoza i javlja se kod insekata koji imaju primarnu ili sekundarnu larvu koja lii na imaga i svakim presvlaenjem sve vie zadobiva organe imaga. Larva vilinog konjica je sekundarna larva i tek ispiljena razlikuje se od imaga. U svom razviu prolaze samo kroz: jaje primarna / sekundarna larva - imago. - holometabolia potpun preobraaj i javlja se kod insekata koji imaju tercijernu larvu koja sve do kraja ostaje u svojim provizornim organima. U svom razviu prolaze kroz: jaje tercijerna larva lutka - imago. - Hypermetabolia hipermetamorfoza i to je komplikovaniji vid potpune metamorfoze.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

18

EKOLOGIJA INSEKATA Sam naziv nastao je do grke rijei eucos ivot i logos nauka (1866 Hegel). Ekologija prouava ulogu i znaaj organizama u sredini u kojoj ive kao i zakonitosti u kojima poivaju. Svaki ivi organizam trai odreene uslove ivota i u odnosu na sredinu u kojoj ivi ima odreene zahtjeve koji proizilaze iz njegovih nasljednih osobina nastalih tokom evolucije. Poto ti organizmi (insekti) ive u sredini odreenih uslova to e odreeno podruje sa svojim kompleksom ekoloki faktora biti nastanjeno odgovarajuim ivim organizmima u odnosu na neke vrste organizama tad govorimo o stanitu doti

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

19

Ponaanje insekata ponaanje insekata uslovljeno je funkcionisanjem nervnog sistema , ulni organa, lokomotorni organa, uticajem spoljne sredine, fiziolokog stanja organizma i steenih navika. Ponaanjem insekta odnosno gore nabrojanim osobinama bavi se nauka koja se naziva etiologija ili etologija. Faktore ive i neive sredine koji djeluju na organizam ili biocenozu dijelimo na: biotike i abiotike faktore i to njihovo djelovanje nazivamo akcija, a djelovanje organizama na njih reakcija. Akcija se odvija automatski i sastavljena je od niza refleksni radnji koje mogu biti taksije ili tropizmi. Taksije su refleksne radnje izazvane spoljnim nadraajem fizike, mehanike ili hemijske prirode koji djeluju na receptorne organe, a mogu biti pozitivni i negativni. Znaaj insekata u prirodi svaka vrsta ima svoje mjesto sa aspekta tetnosti ili korisnosti pa ih zato dijelimo na: - direktno i indirektno tetne - direktno i indirektno korisne Njihova ulog je mnogostruka i raznovrsna tako oni pomau kod razlaganja organske materije (sanitarna uloga), odravanje biocenotike ravnotee, oplodnje biljaka, obrada zemljita i kao najvanija uestvuju u lancu ishrane. KALENDARA RAZIVIA

Poznavanje generacija tetnih umskih insekata ima veliki znaaj za njihovo suzbijanje, a predstavlja ematski prikaz bionomije vrste u kojoj se dogovorenim internacionalnim oznakama obiljeavaju pojedini stadiji razvia i to: - stadij jajeta takom () - stadij larve crticom (-) - larva u kukonu crtica okruena elipsom () - stadij lutke ispunjenom elipsom () - stadij imaga sa plus (+) - period u kome imago polae jaja plus sa takom ispod (+) - vremenski period u kojem pada najvia teta od insekata podvlai se debelom crtom (_)

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

20

Da bi se u kalendarima to tanije odredili pojedini stadiji mjeseci su podijeljeni na tri dijela po 10 dana (dekade). Kalendar razvia daje se za svaku vrstu, vrijeme i mjesto. Bioloka formula ili vita formula koristi se za ematski prikaz umskih tetnih insekata zbog svije jednostavnosti i saetosti, a ujedno je jednostavniji i praktiniji od kalendara. Bioloka formula je razlomak u kome se odreenim znakovima predstavljaju ivotni ciklusi vrste. U brojniku po mjesecima su iznijeta razvia stadija larve i jajeta, a u nazivniku vrijeme lutke i imaga. Stadij jajeta odvaja se minusom od stadija larve, a lutke i imaga sa plusem.

vrijeme jajeta vrijeme larve vrijeme lutke + vrijem imaga

Ako se vrijeme jajeta poklapa sa vremenom imaga onda se vrijeme jajeta ne unosi. U biolokoj formuli mjeseci su oznaeni arapskim brojevima 1 do 9 i redaju se jedan do drugog, a 10 do 12 odvajaju se takom (kada se u koloni nae 7.12 to je od jula od decembra). Svaki mjesec podijeljen je na tri dekade i obiljeava se sa a- anterior (1-10), m- medijus (11-20) i p- posterior (21-30) i ova slova se stavljaju kao eksponenti (5m -srednja dekada maja). Zarez u formuli znai prezimljavanje u dotinom stadiju. Pa imamo :

63.112 - znai od tree nedjelje juna do druge nedjelje novembra. 89 sphinx pinastri = - stadij jajeta se poklapa sa stadijom imaga, a stadij larve je od 10,5 + 67
augusta do septembra. Prezimljava u stadiju lutke od oktobra do maja, a stadij imaga je od juna do jula. hrastov etnjak 8, 4 57 / 78 + 89 - znai prezimljava u stadiju jajeta od augusta do aprila, a stadij larve je u maju. Stadij lutke je od jula do augusta , imaga od augusta do septembra. AUTEKOLOGIJA Autekologija prouava odnose sredine i organizama koristei princip od jednostavnog ka sloenom te omoguava lake razumijevanje odnosa u biocenozi. Svi faktori nemaju isti znaaj za organizam pa tako po Libigu onaj faktor koji najvie odstupa od optimuma ima najvei uticaj na rast organizma. Insekti se razliito odnose prema djelovanju ekoloki faktora, zbog toga se vrste meusobno razlikuju u uim ili irim ekolokim standardima odnosno valencama to pokazuje njihovu ekoloku plastinost. Ekoloka plastinost neke vrste odreena je stepenom prilagoenosti te vrste kolebanju nekog faktora. Prefiksima euri- irok i steno- uzak oznaavaju se vrste ili razvojni stadiji u odnosu na plastinost prema nekom od faktora (euritermne, stenotermne, eurifagne, stenofagne). Stenovalentni insekti su oni insekti koji ne podnose uu plastinost. Optimum predstavlja onaj stepen djelovanja faktora koji su najpovoljniji za organizam. Ekoloka nia predstavlja kompleks vanjskih faktora koji jednom organizmu u uslovima spoljne okoline prua mogunost egzistencije (zakon ishrane, zatita, razmnoavanje). Na organizme sredina djeluje neorganskim (abiotikim) faktorima i organskim (bioikim) faktorima. Abiotiki faktori Temperatura insekti nisi homeotremni organizmi to znai da nemaju stalnu tjelesnu temperaturu pa se temperatura organizma prilagoava temperaturi okoline. Tako temperatura utie na ivotnu aktivnost i razvie insekta. Temperatura optimuma je temperaturna vitalna zona i to je taka u kojoj je razvie najbre uz najmanji mortalitet jedinki. Ako temperatura padne ispod optimuma razvie se produava do zaustavljanja praga razvia, a kao se temperatura i dalje sputa dolazi do hladnog koenja i na kraju se tjelesna tenost insekta zamrzava. U tom momentu kristalizacije u tijelu dolazi do oslobaanja toplote, a samim tim poveava se temperatura to za posljedicu ima odmrzavanje tjelesni sokova, a ako se nastavi sniavat temperatura onda nastupa hladna smrt. Iz hladnog koenja insekti nakon poveavanja temperature nastavljaju sa svojim razviem i ivotom. Kod veine insekata donji prag je 10 20 C, ispod ove temperature nastupa hladno koenje, a izmeu 1 i 30C dolazi do hladne smrti. Poveavanjem temperature iznad optimuma razvoj se ubrzava do odreene granice, ali istovremeno raste i mortalitet. Sa poveanjem temperature razvie se prekida toplo koenje dalje poveanje temperature uslijed zgruavanja bjelanevina prouzrokuje toplu smrt. Iz toplog koenja insekti se teko mogu povratiti u ivot ( do toplotnog koenja dolazi pri temperaturi od 42-

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

21

45C, a toplotna smrt pri temperaturi od 50-55C). Letalne temperature su one temperature na kojima dolazi do smrti insekta. Kod nekih insekata poznata je proizvodnja toplote radom miia ali ta toplota ne slui za odravanje tjelesne temperature nego temperature prostora (tako u konici kad padne temperatura ispod 18C pele postaju nemirne i pokretima tijela podignu temperaturu na 24C, a ljeti kada temperatura u konici poraste, pele izlaze napolje hlade se i unose kapljice vode u konicu). Vlanost vlaga kao i temperatura ima presudan znaaj u konicama jer se organizmi svih ivih bia sastoje dijelom iz vode, tako da je malo organizama iji procenat vode u tijelu je manji od njihove teine tijela. Toplokrvne ivotinje su osjetljive na gubitak tenosti u tijelu, a nadoknauju je unoenjem hrane i pia jer je apsolutna nunost odravanje ravnotee izmeu tijela i okolne. I ako se u prirodi nalazi gornja i donja granica vlanosti izvan vitalne zone, ipak unutar nje postoje optimalna podruja od kojih se postepenim udaljavanjem poveava mortalitet. Poloaj i irina optimuma su prema vrsti i stadiju te fiziolokom stanju insekta strogo odreeni, tako imamo eurihigre ivotinje koje podnose velike razlike u vlanosti i stenohigre ivotinje koje ive u uskoj ogranienosti vlagom tj. ne podnose velike razlike u vlanosti. Kod veine insekata larve su osjetljivije na nedostatak vlanosti u odnosu na imago, a jaja nekih vrsta u nedostatku vlage osue se i samim tim onemogueno je piljenje. U pogledu zahtijeva insekata za vlagu podijelili smo ih na : higrofilne, mezofilne i kserofilne. Vlanost moe utijecati i na seksualni index ako su pre imaginalnog stadija bili podvrgnuti odreenim kolebanjem vlanosti neki insekti kao gubar daje razliito potomstvo, pa tako kod gubara jaja sa 50% vlanosti javljaju se mujaci, a sa 100% su enke. Svjetlost neke ivotinje pa i insekti pokazuju negativnu fototaksiju, dok veina insekata ima pozitivnu fototaksiju. Fotoperiodinost je djelovanje duine dana i noi na insekta. Vjetar vjetar i vazduni pritisak su takoer faktori koji utiu na matabolizam i ivotne funkcije insekata. Vremenske prilike - spadaju u grupu promjenjivih ekolokih faktora i imaju snaan utjecaj na plodnost insekata. Vremenske prilike djeluju dvojako i to svojim ekstremnim oblicima (izazivaju smrtnost) ili kao normalne gdje djeluju negativno na one insekte koji imaju ogranien optimum (ovdje su izraene one osobine koje su obuhvaene pojmom ekoloke valece). Zemljite ono spada u edafske faktore pod kojim se podrazumijevaju fizike i hemijske osobine tla sa klimom koja u njemu vlada. Nas interesuje pedosfera koja sa atmosferom ini biosferu. U zemljitu ive predstavnici mikro i makro faune koji utiu na strukturu tla plodnost kao i na aeraciju tla. Trofiki faktori ivotinje ine grupu heterotrofnih organizama i koriste za ishranu organske supstance biljnog i ivotinjskog porijekla i predstavljaju potroae ili konzumente. U odnosu na vrstu hrane koju konzumiraju insekte dijelimo na: - fitofage biljojedi - zoofage mesoderi (carnivora) - saprofage / nekrofage hrane se uginulim biljkama i ivotinjama - coprofage hrane se ivotinjskim izmetom - detriotofage hrane se detritusom. Na osnovu izbirljivosti prema vrsti hrane insekte dijelimo na: - oligofage - na vrstama istog botanikog roda, - polifage na vrstama razliitih botaniki rodova ili redova, Prema biljnom organizmu na kojem ive i oteuju tetne insekte dijelimo na: - defolijatore ive na liu ili etinama i grickaju ih s polja ''brst'', a iznutra ''miniraju povrinu''. - mineri izbojaka i pupoljaka potkornjaci ive pod korom prekidajui provodne sudove. - drvenari - korijenari - cvijetojedi - plodojedi - sjemenojedi

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

22

Zoofagi insekti dijele se na : - predatore - parazite Oni koji napadaju zdrave biljke nazivaju se ''primarni'', a oni koji napadaju bolesne biljke ''sekundarni''. Prema starosti biljaka koje napadaju insekti razlikujemo: - tetoine rasadnika - tetoine kultura - tetoine sastojine tetni insekti mogu biti: - autohtoni (domae vrste) - alohtoni (uneene vrste) Insekti koji jedi i biljnu i ivotinjsku hranu nazivaju se svatoderi ili omnivora ili pantofagi. Fizioloke tetoine napadaju biljku slabei njen vitalitet ne izazivajui suenje ali u veini sluajeva stvaraju pogodne uslove za napad drugih vrsta koje e dovest biljku do uginua. Kvalitet hrane utie na odnos polova i plodnost, a naroito smrtnost. Takoer kvalitet hrane utie i na duinu razvia kao i pojavu dijapauze. Bioloki faktori Intraspecifiki odnos je odnos izmeu jedinki iste vrste, a interspecifiki odnos je odnos izmeu jedinki razliitih vrsta i ti odnosi su u vezi sa zadovoljavanjem potreba za hranom, zaklonom, razmnoavanjem itd. Interspecifiki odnosi mogu biti: - pozitivni - negativni - neutralni Tako moemo razlikovat: - neutralizam obino prisustvo dva organizma bez uticaja jednog na drugi (smrin hermes i borov potkornjak). - kompeticija insekti aktivno djeluju jedan na drugog kroz konkurenciju hrane i pia kao i ivotnog prostora. - konkurencija je negativan odnos dvije vrste kao npr gusjenica hrastovog savijaa i imago gundelja gdje nakon kolobrsta gundelj moe promjeniti lokalitet a gusjenica ne moe. - mutalizam oba organizma pozitivno utiu jedan na drugog uz simbiozu. - protokooperacija oba organizma koriste jedan drugom ali veza nije obligatna. - komensaizam odnos pozitivan za jednog, a neutralan za drugog partnera. - amensalizam negativan za jednog, a pozitivan za drugog partnera (antibioza). Predatorstvo je uzajaman odnos grabljivica i plijena (negativan za jednog, a pozitivan za drugog partnera). Parazitizam odnos negativan za jednog, a pozitivan za drugog partnera. Paraziti ive stalno ili privremeno u ili na domainu ubijajui ga trenutni ili ne ubijajui ga uopte. Ako parazit ivi na tijelu domaina onda se naziva ektoparazit, a ako je u tijelu domaina onda je endoparazit. Paraziti mogu da budu monofagni da ive na jednom domainu ili polifagni na vie domaina, mada postoje jo i hiperparaziti ili paraziti drugog stepena. Ako se u tijelu domaina nae dvije ili vie larvi solidarne vrste onda se ta pojava naziva super parazitizam, a ako je rije o vie razliitih vrsta onda je to multi parazitizam. Svaki stadij ima svoje parazite pa tako razlikujemo: parazite jaja, larvi, lutke i imaga. Intraspecifiki odnos je odnos izmeu jedinki iste vrste i uglavnom se radi o razmnoavanju vrste. Interferencija je uzajamno djelovanje lanova jedne populacije koji su prisiljeni da ive na ogranienom prostoru. Konkurencija se ispoljava u odnosu na odreenu hranu i ivotni prostor. DEMEKOLOGIJA Gustina populacije (abudanca) predstavlja broj jedinki neke vrste na jedinici povrine ili zapremine u datom vremenu. Gustina populacije moe biti: - stvarna (ako se izbroje jedinke). - aparentna (ako izraunamo srednji broj po jedinici povrine). - normalno stanje (gustina populacije neke tetne vrste koja ne dovodi do nikakvog oteenja).

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

23

Kod gustine populacije razlikujmo maksimalnu (gornju) i minimalnu (donju) gustinu. Odreivanje gustine populacije obavlja se apsolutnim i relativnim metodama. Apsolutne metode su: - totalno prebrojavanje (cenzus) prebrojavanje svih jedinki jedne sastojine. - metod probnih povrina veliina povrine zavisi od tipa populacije i veliine disperzije. - postupak markiranja koristi se za vrlo pokretljive ivotinje i iz odnosa markiranih i nemarkiranih jedinki izraunava se gustina populacije i to po fermuli:

x=

m1 t1 m2

x broj jed . populacije m1 broj markiranih jedinki

m2 broj nemarkiranih jedinki t1 broj ponovno uhvaenih jedinki

Relativne metode su: - relativna brojnost koristi se u ekologiji biljaka i to skalom od 1 do 5 i ovaj metod ima subjektivan karakter ali moe sluiti za ogled populacije. - index gustoeje kvantitativna indukcija brojnosti koja moe posluiti za ocjenu kretanja jedne populacije u ovaj grupni ili indirektni metod odreivanja gustine populacije spada: - okularna procjena brojnosti pri stanju oteene sastojine - metod klopki sa feromonima - odreivanje brojnosti tretiranjem probnih stabala - odreivanje gustine populacije defolijatora po jedinkama koje vre oteenja. NATALITET I MORTALITET Natalitet i mortalitet predstavljaju faktore koji bitno utiu na gustinu populacije. Pod natalitetom se podrazumijeva broj jedinki koje da jedna enka u odreenom vremenskom periodu i on zavisi od bioloki karakteristika vrste. Fekunditet je potencijalni broj jedinki koje daje enka i uvijek je vei od fertaliteta odnosno stalnom broju potomaka jedne enke. Spolni ili seksualni odnos obiljeava se sa ''i'' i rauna po formuli:

i=

z z+m

Mortalitet je broj umrlih jedinki u odreenom vremenskom periodu na odreenom prostoru i predstavlja negativnu stopu populacije.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

24

Dinamika populacije je povezana genetsko-ekolokim faktorima u interakciji i najbolje se ogleda u biosferi (geosferi), a zapaaju se sljedee faze: - faza latence (mirovanja) - faza progradacije (rastenja) - faza kulminacije - faza oplodnje (regresije) Promjena gustine populacije u toku jedne godine (generacije) naziva se oscilovanje, a promjene u toku vie godina nazivaju se intercikline varijanse, kojih ima etiri tipa: - letantni (indiferentni ins.) - permanentni (stalne tetoine) - temporedni (povremene tetoine) - periodini (cikline tetoine) Mada se u prirodi pojavljuju razni prelazni tipovi bitno je da se kod tetnih umskih insekata izdvajaju tri faze: - progradacije - kulminacije - retrogradacije Gradacija je dio izmeu dvije latence i prolazi kroz 4 faze: - pripremna faza (godina u kojoj djeluje stimulans za ulazak u gradaciju, a kakve je prirode taj stimulans nije poznato). - predrealna faza (period od dvije godine u prvoj godini dolazi do malog, a u drugoj do veeg porasta brojnosti). - erupciona faza (je period kalamiteta i u njoj su tete najvee, najuoljivije, a karakterie je kulminacija broja jedinki). - faza krize (period prenamnoenja, a nakon nje nastupa posterupciona godina). SINEKOLOGIJA Sinekologija prouava strukturu i funkciju ivotne zajednice biocenoza koja zajedno sa biotopom funkcionie ka jedan sistem ekosistem. Biocenoza je dinamian sistem u kome je sve u zbivanjima i procesima. U odnosu na ekosistem kao najpotpuniju ekoloku cjelinu biocenoza predstavlja njegovu biotiku komponentu prema tome ona je ivo naselje biotopa jednog ekosistema sa kojim je vezana. Karakteristika biocenoze je njena dinamika koja neprekidno tei uspostavljanju odreene ravnotee koju nazivamo biolokom ravnoteom. U biocenozi dolazi do samo regulacije odnosa izmeu populacije biljaka i ivotinja. U prirodi u spletu odnosa izmeu organizama postoje lanci ishrane tj. nizovi organizama gdje svaki ima odreeno mjesto. Tako na poetku lanca ishrane nalazi se zelena biljka autotrofni organizam, a dalje hetrotrofni organizmi, a na samom vrhu su carnivora mesoderi. Lanac ishrane karakterie: veliinski odnos to znai da je sljedei lan niza krupniji od prethodnog, brojni odnos- najvei broj jedinki imaju lanovi poetnog lanca ishrane. Dijagnoza i prognoza Dijagnoza je rije grkog porijekla i znai raspoznavanje ili odreivanje, a uspostavlja se na osnovu simptoma. Simptomi mogu biti unutranji i spoljni i njima se manifestuje nenormalno stanje organizma. Oni mogu biti specifini tj. ponekad smo na osnovu njih u mogunosti uspostaviti tanu dijagnozu. Simptomi nekada mogu da ukazuju ne vei broj izazivaa pa se onda vri diferencijalna dijagnoza (na osnovu rezultata detaljne analize izdvaja se pravi izaziva oteenja , a ostali se eliminiraju). Ona ima odreen tok kao u humanoj medicini odnosno redoslijed uzimanja podataka koji su za to potrebni. Na prvom mjestu je brz okularni pregled za sticanje subjektivne slike o stanju objekta i biljci. Nakon prvog pregleda uzima se anmneza (anmneza je uzimanje podataka o bolesniku). Uzimaju se podatci o vlasniku ume kao i podatci o vrsti drvea, starosti, sklopu, oblasti, sadnom materijalu, porijeklu sjemena, ekspoziciji, nagibu, bonitetu tla i klimatski podatci. Materijal za laboratorijsku analizu uzima se iz sastojine, a ta tanu determinaciju uzimaju se fiksirani uzorci. Determinacija insekatskih vrsta obavlja se po izgledu oteenja ili razvojnim stadijima insekata. U zavisnosti da li se javljaju kao posljedica direktne tetne aktivnosti izazivaa ili kao reakcija biljke. Simptome dijelimo na direktne i indirektne. Pri pregledu znaajno je utvrditi dominantne simptome, jer se samim tim eleminiu mnoge vrste koje bi mogle doi u obzir. U sluaju da se radi o kompleksu ivi vrsta ta pojava naziva se ulanavanje teta.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

25

Kod ulanavanja teta treba obratit panju na primarnog uzronika koji je napao biljku. Tako moe biti antropogene, biotike i abiotike prirode (nepravilna sjea, klimatski escesi, poari, slabo zemljite). Na primjer esto je ulanavanje tete sua, poar i napad potkornjaka u etinarskim umama. Simptomi napada tetnih insekata Napad je najlake otkriti na osnovu izgleda oteenja pa je dijagnoza oteenja prema izgledu najsigurnija i naj komplikovanija te zahtijeva vea struna znanja. Najvaniji identifikacioni simptomi su: - promjena boje lia posljedica je napada insekata na korijenov sistem, potkorno tkivo ili napad insekata sa usnim aparatom za bodenje i sisanje (crvenkasta boja je karakteristina za etinare pri napadu potkornjaka), - pjegavost lia nastaje odumiranjem pojedinih dijelova lista u obliku pjega. - kovravost lia izazivaju ga razne vrste vaiju koje isisavanjem sokova lia dovodi do izumiranja jednog dijela tkiva sa nalija uz istovremeno rastenje zdravog dijela tkiva to dovodi do savijanja, - savijanje i suenje izbojaka - dovodi do izumiranja jednog dijela tkiva uz istovremeno rastenje zdravog dijela tkiva to dovodi do savijanja, - krljavost biljaka, - pucanje kore posljedica je napada potkornjaka, - izlijevanje sokova i smolotok, - pojava gala uslijed prisustva cicidogenih materija u sekretu pljuvani lijezda nekih insekata koja izaziva nenormalnu diobu elija (ose iarue iz fam. cynipidae najee na hrastu izazivaju ovu pojavu, a neke vrste vaiju na brijstu), - polijeganje mladih biljaka - uzronik su gljive iz fam. Fusarium i neki insekt iz fam. Mactuodae, - suenje biljaka simptom prestanka ivota biljaka, mada se biljke sue i zbog starosti (fizioloka smrt), a insekti zajedno sa drugim organizmima doprinose broj smrti biljke. Suenje moe biti djelimino ili potpuno suenje vrhova, a totalno suenje stabla izazivaju insekti unitavanjem subkortokalnog tkiva izmeu srike i bjeljike (potkornjaci i striibube). Simptomi napada su koncentracija prirodnih neprijatelja tetne vrste kao, tup i kratak zvuk pri udaru u deblo, umovi u napadnutom drvetu, ekskramenti insekata (to je indirektni simptom napada). Direktni simptomi napada su: prisustvo tetne vrste, ulazni i izlazni otvori (ulazni otvori su sitniji od izlazni), hodnici i crvotoina u drveta, boja otvora i hodnika, gusjenina gnijezda, sipljenje crvotoine, defolijacija, gubitak asimilacionih organa, a moe biti spoljanja i unutranja (rupiasto izgrizanje listova, skeletorno i potpuno). Prognoza U zatiti uma prognoza se odnosi na objekat (umu) i subjekat (izazivaa). Moe biti dobra ako se predvia oporavak ili loa kao se oekuju oteenja. Za insekte prognoza je dobra ako su njihove populacije oslabile parazitirane ili bolesne, a loa ako su zdrave i jake. Prognoza sudbine objekata daje se u: - Quod vitam da li e preivjeti? - Quod sanatione da li e se oporavit? Prognoza moe biti dugorona i kratkorona, a elementi prognoze sudbine drveta su: - zemljite, - historijat objekta, - vrsta drvea, - starosna struktura, - tip ume, - stepen oteenja, - ulanavanje tetnih faktora , - sklop. Prognoziranje pojave razvoja gradacije od velikog je znaaja poznavanje ekologije insekata i ekologije populacije. U cilju otkrivanja pokazatelja koriste se sljedei metodi: - poveavanje reprodukcione moi - ime se poveava plodnost, seksualni udio i veim jedinkama. - poveanje morfolokih osobina (pr. gubar u gradaciji gusjenice mijenja ponaanje, jer enke polau jaja na mjestima gdje u normalnim uslovima to nikad ne bi).

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

26

Za prognozu razvoja gradacije koriste se i razni elementi: - brojnost tetoine, - veliina napadnute povrine, - zdravstveno stanje populacije, - tip gradacije. METODE SUZBIJANJA TETNIH INSEKATA Metode suzbijanja tetnih insekata dijele se na direktne i indirektne. U direktne metode spadaju: fiziko-mehanike, hemijske, bioloke, genetike i integralne, a u indirektne metode spadaju: biljni karantin i mjere predohrane. Biljni karantin Pod biljnim karantinom podrazumijevamo sve mjere kojima se na osnovu zakonski propisa kontrolom uvoza, tranzita i izvoza biljaka ili proizvoda od biljaka spreava prenoenje tetoina iz jedne drave u drugu i to je spoljni karantin, odnosno iz jednog dijela zemlje u drugi to je unutranji karantin. Ovaj zadatak obavljaju biljno karantenske stanice na graninim prelazima. Mjere predohrane Mjere predohrane imaju zadatak da sprijee masovno namnoavanje tetnih insekata odnosno pojavu teta. Sastavni su dio umsko gospodarski mjera i ne iziskuju posebne trokove. U ovu grupu mjera spadaju: - proizvodnja zdravih i snanih sadnica - gajenje mjeovitih sastojina - selekcija i perforiranje otpornih rasa - pravilna sadnja - njega uma - kontrola stanita - uspostava umskog reda higijena uma - pravilan izbor vrste sjee - melioracija zemljita - pravilan izbor vremena sijee - kontrola materijala na umskim stovaritima - pravilno uvanje oblovine u umi. Fiziko mehanike metode Fiziko mehanike metode baziraju se na upotrebi razni fiziki fenomena (toplotna, elektrina, suneva i nuklearna energija te ultrazvuk) kojima se vri direktno suzbijanje ili se stvaraju uslovi u kojima se ne mogu razvijati insekti. Tu spadaju: - sakupljanje jaja (gubar), larvi (ose), lutki (savice i lisne ose) i imaga (umske bube i gundelj), - postavljanje prepreka ljepljivi pojasevi (mrazovac), postavljanje mamca (rupe sa stajskim ubrivom u rasadnicima protiv rovca), - spaljivanje koritenje visoke temperature u sunicama, Primjena ovih metoda je ograniena na manje objekte, teko su izvodljive i ekonomski ne opravdane, a u svemu tome jedino je pozitivno to su selektivne. Bioloke metode U irem smislu obuhvataju sve mjere koje se poduzimaju s ciljem dobivanja stabilnih i otpornih sastojina u kojima e biti uspostavljena biocenotika ravnotea. U uem smislu zasnivaju se na upotrebi prirodnih neprijatelja nad tetnim insektima. Prednost ovih metoda je to su selektivne. Genetike metode Suzbijanje tetnih insekata ovom metodom obavlja se sterilizacijom mujaka ime je onemoguena oplodnja jaja. Sterilizacija se obavlja zraenjem i hemijskim sredstvima. Hemijske metode Fitofarmacija ili fitomedicina je nauna disciplina koja prouava hemijske sredstva za suzbijanje tetoina, a ta hemijska sredstava odnosno hemijske materije nazivaju se pesticidi.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

27

Pesticidi Primjena pesticida u poljoprivredi je oko 90%, umarstvu 3%, stoarstvu 3%, komunalnoj higijeni 3% i u prehrambenoj industriji 1%. S obzirom da veina pesticida predstavlja jake otrove za ovjeka mogu se koristiti kao i ofanzivna i defanzivna sredstava - Destruktivna upotreba masovno ubijanje. Podjela pesticida prema namjeni sredstava: - insekticidi hemijske materije za suzbijanje insekata, - fugicidi- hemijske materije za suzbijanje gljiva koje su izazivai raznih bolesti na biljci, - akaricid hemijske materije za suzbijanje grinja, - nemacidi - hemijske materije za suzbijanje nematoda, - limacidi - hemijske materije za suzbijanje pueva, - korvicidi - hemijske materije za suzbijanje vrana, - rodenticidi - hemijske materije za suzbijanje glodara. - baktericidi - hemijske materije za suzbijanje bakterija, - herbicidi - hemijske materije za suzbijanje korovskih vrsta, - fiziotropi materije koje mijenjaju pojedine fizioloke osobine biljaka (stimulatori), - atroktanti materije sa pozitivnim hemotropizmom (djeluje privlano za neke insekte), - repelenti materije koje djeluje odbijajue za neke insekte, - antibiotici proizvodi metabolizma ivih organizama koji djeluju antagonistiki na neke mikroorganizme, Navedene skupine pesticida moemo grupisat u dvije osnovne i to: fitocide i zoocide ukljuujui i sredstava za suzbijanje tetoina kao to su repelenti i atroktanti. Hemijska sredstva dijelimo prema grupi tetoina za ije se suzbijanje primjenjuju: - aficidi za suzbijanje lisnih uiju - vormicidi za suzbijanje tetnih mrava. Ako se primjenjuju na razvojni stadij tetni insekata onda ih dijelimo na: - ovicide suzbijanje insekata u stadiju jajeta, - larvicidi - suzbijanje insekata u stadiju larve, - adulticidi - suzbijanje insekata u stadiju imaga. Prema nainu djelovanja: - utrobni djeluje preko organa za varenje, - kontaktni djeluju pri neposrednom dodiru sa tijelom, - inhalacioni gasoviti insekticidi koji djeluju prilikom respiracije insekta. Mada su neka hemijska sredstva polivalentna pa djeluju na sva tri gore nabrojana naina. Formulacija pesticida Formulacija pesticida predstavlja postupak prevoenja aktivne materije u oblike koji su najpovoljniji za aplikacija, a postoje vrste i tene forme. vrste forme pesticida Praivo ''P''- vrst oblik pesticida koji se koristi bez prethodnog razrjeivanja, aktivna materija u praivu je u vidu finog praha ije su estice ispod 50 mikrometara. Granule ''G / MG''- sadraj aktivne materije je u granulama od 1-10% (granule 1000-2000 i mikrogranule 250-100 mikrona). Koriste se za tretiranje zemljita pri suzbijanju tetoina. Koncentrat za suspenziju ''WP / S''- vrst oblik pesticida koji se pred upotrebu razrjeuje sa vodom, sadri aktivne materije varira od 20 90 %, a pogodni su za kombinovanje sa drugim pesticidima. Trake, tapii i Tablete ''ZD''-... Koncentrat za rastvor ''SL / L''- vrst oblik pesticida koji se pred upotrebu razrjeuje u vodi stvarajui masu u kojoj su komponente aktivne supstance u koloidnom rastvoru. Maci aktarktivne materije kojima se dodaju pesticidi (postoje gotovi fabriki mamci i oni koji se pripremaju po odgovarajuem postupku). Tene forme pesticida Rastvor ''R''- aktivna materija je rastvorena i primjenjuje se bez razrjeivanja. Koncentrovan rastvor ''W.S.C''- sadri vei postotak aktivne materije od rastvora. Koncentrat za emulziju ''E / E.C''- dodavanjem odreene koliine vode daje stabilnu emulziju sa 20 60% aktivne supstance i 5-7% emulgatora. Koncentrovana emulzija''WE''- dodavanjem vode razblaava se do odreene koncentracije, a sadraj aktivne supstance je i do 80%, a emulgator 0,5%.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

28

Pesticidi za zamagljivanje- teni oblik preparata koji se bez prethodnog razblaivanja direktno primjenjuje specijalnim aparatima (zamagljivaima). Sastav pesticida Samo mali broj sredstava se koristi u istom stanju bez dodataka ili ne pesticidni komponenti koje ga ine ekonominijim te omoguavaju ravnomjernu aplikaciju, smanjuju fitotoksinost itd. Aktivna materija je najvaniji dio pesticida od nje zavisi efikasnost preparata, a ostale komponente samo poboljavaju efikasnost aktivne supstance i omoguavaju laku primjenu preparata. Aktivna materija je najee samo jedna hemijska materija, mada postoje preparati u kojima se nalaze dvije ili vie aktivne materije u zavisnosti od formulacije pesticida. U zavisnosti od formulacije pesticida, vrsta i broj nepesticidni materija je razliit: - razrjeivai i nosai sadrani su u preparatima vrstih formacija i njihovo uee moe biti o do 99,5%. Razrjeivai razrjeuju aktivnu materiju mehaniki, a nosai je vezuju za svoju povrinu hemijskim ili fizikim putem. U ove svrhe koristi se talk, kaolin i betonit, kreda i krenjak. - boja dodaje se nekim sredstvima koja su u obliku praiva, a posebno jako toksinim preparatima radi upozorenja. - antiaglomeranti materije koje spreavaju stvaranje grudvica (aglomeracija) kod praiva i koncentracija za suspenziju. - okvaivai smanjuju povrinski napon tenosti, odnosno poveavaju mo kvaenja (primjenjuje se kod teni pesticida da na tretiranoj povrini ne formiraju kapljice). - emulgatori - omoguavaju razrjeivanje tenih pesticida vodom te smanjuje povrinski napon izmeu pesticida u obliku ulja i vode kao razrjeivaa. - disperzit dodatak preparatima u obliku koncentrata za suspenziju koji poveava postojanost suspenzije. - adhezit poveava sposobnost lijepljenja pesticida za tretiranu povrinu. - stabilizatori to su inertne materije koje aktivnoj supstanci obezbjeuju ouvanje osobina koje bi se mogle promijeniti djelovanjem vanjskih faktora prvenstveno temperature, vlage i svijetlosti. - rastvara omoguava primjenu aktivne supstance u tenom obliku i kada ona nije rastvorljiva u vodi. - antipjenuavci dodaju se formulacijama koncentrata sa suspenzijom radi smanjenja nastanka pjene koja se formira u razrvoarima nakon mijeanja. Toksikologija pesticida Pesticidi dolaze u organizam kroz usta (per-os), preko koe (per-kutan) i preko organa za disanje (per-inhalatione). Do trovanja dolazi uslijed direktnog ili indirektnog kontakta. Indirektni kontakt je daleko opasniji, a ostvaruje se preko hrane jer mu podlijee cjelokupno stanovnitvo i praktino se ne moe izbjei. Znaajno je i kumulativno svojstvo pesticida, a o je osobina da se nagomilava u organima i tkivu. Trovanja mogu biti akutna i hronina. - akutna intoksikacija predstavlja djelovanje hemijskog sredstva na tretiranom ili izloenom organizmu, a izraeno je u sekundama, minutama ili satima. - hronina intoksikacija je dugotrajno djelovanje hemijskog sredstva na tretiranom ili izloenom organizmu, a izraeno je u danima, mjesecima i godinama. U pogledu djelovanja otrovnih materija imamo toksinu i letalnu dozu. Toksina doza je koliina otrova koja izaziva trovanje ali ne dovodi do smrti. Letalna doza je koliina otrova dovoljna da uneena u organizam izazove smrt. Srednja letalna doza LD50 je koliina pesticida koja ubija polovinu tretiranih organizama (doza se izraava u gramima ili miligramima na jedan kilogram teine toplokrvni ivotinja). Inhalacioni toksicitet je osobina djelovanja pesticida u kraem ili duem periodu. Perzistentnost predstavlja stabilnost odnosno postojanost pesticida, odnosno perzistentni pesticidi due se zadravaju na tretiranim objektima i predstavljaju stalnu opasnost od trovanja. Karenca je posljednji rok dozvoljenog tretiranja prije upotrebe tretiranih biljaka. Toleranca je koliina pesticida izraena u miligramima na 1kg tjelesne teine koju ovjek moe svakodnevno konzumirati bez posljedica po organizam umanjena za koeficijent sigurnosti sto puta. Sinergizam je kada mijeanjem dva sredstva doe do reakcije koja daje novo efikasnije sredstvo, a ako bi u stvorenoj smjesi dolo do gubitka pesticidnosti kaemo da su sredstva inkopatibilna i ne mogu se kombinovati.

Senad H.

UMARSKA ENTOMOLOGIJA Doc.dr Mirza Dautbai

29

Mjere predostronosti u radu sa pesticidima Pri radu obavezno se treba pridravati sljedeeg: - preparat uvati u originalnom pakovanju u zatvorenim prostorijama, - rad sa pesticidima dozvoljava se samo onima koji poznaju svojstva i nain primjene, - pridravati se upustva i konkretnih mjera opreznosti, - biramo onaj preparat koji je manje otrovan za ovjeka, - pripremanje preparata ne smije se spravljat u prostorijama u kojima se boravi i spravlja hrana, - obavezno koritenje zatitnih rukavica, - tretiranje ne izvoditi pri loim vremenskim uslovima, - viak preparata treba zakopati a ambalau unititi, za vrijeme tretiranja ne smije se ni piti, ni puiti, ni jesti, a nakon tretiranja treba obavezno oprati ruke, - obavezno nositi zatitno odijelo, gumene izme i gumene rukavice. - Posebno paziti na lahko zapaljiva sredstva. Ako doe do trovanja neophodno je odmah pozvati ljekara uz davanje osnovnih podataka kao vrsta otrova i nain unoenja. Ako je otrov uzet kroz usta potrebno je odmah izazvati povraanje i ienje eluca. Organsko fosfor trovanje izaziva povraanje, a lijei se davanjem kotanog uglja koji za 10 min. apsorbuje koliinu otrova veu od smrtonosne (medicinski ugljen). Organsko azotno trovanje izaziva hipertermiju, a terapija se sastoji u hlaenju bolesnika i davanje umjetnikog disanja. Pripremanje sredstva za upotrebu Za spravljanje emulzije koriste se koncentrati za emulziju na taj nain to se odmjerenoj koliini vode dodaje odreena koncentracija sredstva, a zatim se dobro izmijea. Ako rezervoar aparata za aplikaciju ima mijealicu emulzija se moe pripremiti u rezervoaru aparata. Za spravljanje suspenzije koriste se preparati za suspenzija, a prvo se u manjoj posudi odmjeri koliina sredstva pomijeana sa manjom koliinom vode da bi se dobila kau kojoj se grudvaste tvorevine razbiju i na kraju se ta kaa pomijea sa dodatnom koliinom vode. Utvrivanje efikasnosti primjene pesticida Nakon zavrenja hemijskog suzbijanja tetnih insekata moe se obaviti utvrivanje stepena djelovanja insekticida na osnovu odnosa ivih i uginulih jedinki na tretiranoj i kontrolnoj povrini. To se vri na osnovu formule Abbota:

C T E= C

E stepen djelovanja u postotcima

C broj ivih jedinki u kontroli T broj ivih jedinki na tretiranoj povrini

Prednosti i nedostatci hemijskih metoda Glavne prednosti ovih metoda su: ''efikasnost'' koriste se ispitivani i provjereni preparati sigurnog djelovanja. Djelovanje je odmah vidljivo, a primjena je spektakularna. ''mogunost primjene na velikim povrinama''- koritenje avio-prskanja. ''rentabilnost''- zahtjeva mali utroak snage i sredstava i bazira se na pretpostavci da je neracionalno suzbijati neku tetnu vrstu ako su trokovi suzbijanja vei od tete koja bi nastala da suzbijanje nije izvreno. ''univerzalnost djelovanja''- insekticidi istovremeno djeluju na vie tetnih vrsta. ''jednostavna primjena''- preparati se proizvode gotovi za upotrebu i razrjeuju se sa vodom neposredno pred upotrebu. ''mogunost kombinovanja pesticida''- kombinacijom dva preparata moemo u jednom tretiranju rijeit vie problema. Glavni nedostatci ovih metoda su: ''otrovnost za ovjeka, ivotinje, ptice, ribe,...'' ''fitocidnost''-upotrebljeni u vioj dozi / koncentraciji ili kada upotreba nije dozvoljena i slino insekticidi mogu izazvati razna oboljenja na biljkama (paljevina, nekroze i sl.). ''odsustvo selektivnosti''- jedno sredstvo unitava vie vrsta. ''tekoa u sprovoenju''- strmi tereni spreavaju tretiranje, ako i kia i vjetar. ''rezistentnost''- insekti postaju imuni na to sredstvo. ''duina upotrebe nekog preparata''- ubijamo osjetljivi dio populacije dok otporniji preivljavaju. ''skraivanje meugradacioni perioda''- dolazi do unitavanja prirodnog neprijatelja.