RedoksRedoks-reakcije

RedoksRedoks-reakcije Anorganska hemija (K, Mg, Ca, C, Si)

Oksidacija proces otputanja elektrona. Redukcija proces primanja elektrona. Oksidacija je praena redukcijom i obrnuto! Oksidans supstanca koja oksiduje (prima elektrone a sama se redukuje). Reducent supstanca koja redukuje (otputa elektrone a sama se oksiduje).
Oksidacija i redukcija u organskim i biolokim reakcijama: - oksidacija (dehidrogenacija) = gubitak H - redukcija (hidriranje) = vezivanje H

Doc. Dr. Azra Tahirovi Sarajevo, 24.10.2008.

Bioloki vane redoks-reakcije: fotosinteza, bioloka oksidacija.

Primjer redoksredoks-reakcije
Cu2+ +Zn
redukcija

Oksidacijska stanja
Pravila za odreivanje oksidacijskog broja
1. Elementarno stanje ima oksidacijski broj nula. 2. Za monoatomni ion , naboj iona je jednak oksidacijskom broju. 3. F je uvijek (-1); ostali halogeni su ( -1), izuzev kada su povezani sa elektronegativnijim halogenom ili kisikom. 4. H je (+1) izuzev u metalnim hidridima gdje je H (-1). 5. U kovalentnim jedinjenjima sa nemetalima H je ( +1). 6. O je ( -2), izuzev sa F ( +1 ili +2) ili u peroksidima ( -1). 7. U binarnim jedinjenjima elektronegativniji element ima negativan oksidacijski broj jednak njegovom naboju kao aniona u ionskom jedinjenju. 8. Kod iona, suma oksidacijskih stanja mora biti jednaka ukupnom naboju iona. 9. Za elektri ki neutralna jedinjenja, suma oksidacijskih stanja mora biti jednaka 0.

Cu + Zn2+ Cu
Redoks- par: Cu2+/Cu

oksidacijski broj opada

Cu2+ + 2eoksidans

oksidacijski broj raste

oksidacija

Zn
reducent

- 2e-

Zn2+

Redoks -par: Zn2+/Zn

Broj otputenih i primljenih elektrona mora biti isti!

Jaina reducenta
Reducenti
Redukciona sposobnost raste sa porau metalnog karaktera. Jaina reducenta raste sa desna na lijevo i odozgo prema dole u PSE: Na >Mg >Al >Zn >Cu >Ag >Au I- >Br- >Cl- >F Jai reducenti imaju manje oksidacijske brojeve: SO2 H2S Fe2+ Niske vrijednosti redoks - potencijala karakteriziraju jake reducente: EZn2+/Zn = - 0,762 V. to je reducent jai, njegov oksidirani oblik je slabiji.

Jaina oksidansa
Oksidansi
Oksidaciona sposobnost raste sa porau nemetalnog karaktera. Jaina oksidansa raste sa lijeva na desno i odozdo prema gore. F2 >Cl2 >Br2 >I2 U periodi, poveanjem naboja raste jaina oksidansa. Cu2+ >Zn2+ >Al3+ >Mg2+ >Na+ Jai oksidansi imaju vee oksidacijske brojeve: MnO4- CrO42- HNO3 Fe3+ Co3+ Visoke vrijednosti redoks-potencijala karakteriziraju jake oksidanse:ECu2+/Cu = 0,345 V. to je oksidans jai, njegov reducirani oblik je slabiji.

Redoks - potencijal
Redoks - potencijal razlika potencijala izmeu metala (elektrode) i njegovih iona u rastvoru. Mz+(aq) + ze M(s)

Redoks - potencijal
Standardni elektrodni potencijal (Eo)
eksperimentalno odreen (mjerenjem u odnosu na standardnu hidrogenovu elektrodu); relativna vrijednost elektrodnog potencijala; apsolutna vrijednost se ne moe odrediti. Vrijednosti date tabelarno: - manja vrijednost Eo- reducirani oblik redoks para je jai reducent; - vea vrijednost Eo oksidirani oblik redokspara je jai oksidans.

Dogovorom je uzeto da se sve reakcije piu kao redukcije. Standardni elektrodni potencijal Eo potencijal elektrode pri standardnim uslovima (a =1, p = 110325 Pa, 298 K).
Kvantitativna mjera jaine oksidansa i reducenta.

E = E +

0,059 cox log z cred

Galvanska elija
dvije poluelije (oksidacija i redukcija); poluelija (elektroda i rastvor soli); anoda- negativna, proces oksidacije; katoda pozitivna, proces redukcije; elektrode su povezane icom (elektriki kontakt)- tok elektrona. Poluelije su povezane elektrolitikim mostom (tok iona)zatvoreno strujno kolo.

Mjerenje elektrodnog potencijala

Zn Zn2+ Cu2+ Cu E (Zn2+/Zn) = - 0,762 V E (Cu2+/Cu) = 0,345 V EMS = 0,345 - (- 0,762) = 1,107 V EMS = Ed-El EMS = Ek-Ea
EMS < 0 reakcija se odvija spontano u suprotnom smjeru. EMS > 0 reakcija se odvija spontano kako je napisana.

katoda redukcija

anoda oksidacija

oksidans

reducent

Elektroliza
Galvanska elija u kojoj se odvija proces koji nije spontan, usljed dovoenja struje suprotnog polariteta i veeg napona na elektrode elije, zove se elektrolizer, a proces elektroliza. Galvanska elija:
Zn(s) + Cu2+

Hemijski elementi i rasprostranjenost

Prosjena zastupljenost elementa u prirodnom sistemu (maseni ili atomski procenti). Narasprostranjeniji elementi u svemiru: H, He.
Element Oksigen Silicijum Aluminijum eljezo Kalcijum Natrijum Kalijum Magnezijum Hidrogen Maseni procenat (%) 49 26 7,5 4,2 3,6 2,83 2,6 2,1 1

Zastupljenost u Zemljinoj kori 95% (prvih sedam elemenata) 5% (svi ostali) 86% (elementi sa parnim atomskim brojevima) 14% (elementi sa neparnim atomskim brojevima) 88 elemenata u sastavu Zemljine kore.

Cu(s) + Zn2+ Zn(s) + Cu2+

Elektrolizer:
Zn2+ + Cu(s)

Rasprostranjenost hemijskih elemenata

Pojavni oblici elemenata Jedinjenja: -silikati -karbonati -sulfati -sulfidi Elementarno stanje: -platinski metali -srebro, zlato -plemeniti gasovi Udio rasprostranjenosti elemenata:

Biogeni elementi
Elementi koji ulaze u sastav ivih organizama i koji su neophodni za normalno funkcioniranje ivih organizama. Podjela biogenih elemenata prema zastupljenosti u biljkama (17 esencijalnih elemenata): C, H, O (95%); N, P, K, S, Ca, Mg (0,1- 5 %); ostali manje od 0,025%.

- kisik - silicijum - svi ostali elementi 0,1 mas% - karbon

Op Opta podjela podjela biogenih elemenata

Makroelementi C, O, H, N, P,K, Ca, S, Mg Mikroelementi B, Fe, Mn, Zn, Cu, Mo, Co, Ni, F, Cl Korisni elementi (nisu biogeni) Na, Si, Al, Br, I

1. grupa PSE
Alkalijski metali (arapski: al-quili- biljni pepeo) - sadri Na ili K-karbonat. Litijum (Li), natrijum (Na), kalijum (K), rubidijum (Rb) , cezijum (Cs), francijum (Fr).
Opte karakteristike grupe: konfiguracija valentne ljuske ns1, oksidacijsko stanje M+, niska taka topljenja i mala gustoa, vrste supstance, mekane, srebrenobijele boje.

tipini metali, jako reaktivni, najjaa redukciona sredstva (raste u grupi), sa vodom daju jake baze, grade ionske spojeve, nema ih u elementarnom stanju, ioni boje plamen.

Kalijum (K)
Zastupljenost
1. Zemljina kora (2,6 mas%) Alumosilikati (ortoklas) (KAlSi3 O8)
Silvin (KCl)
silvin

Bioraspolo Bioraspoloivost
Biljka apsorbuje K+ ione. Hemijsko razlaganje alumosilikata:
proces koji se odvija u zemljitu alumosilikati + kiselina minerali glina
2 KAlSi3 O8 + H2O + CO2 K2CO3 + 4 SiO2 +Al2(Si2 O5)(OH)2

Najvie zastupljni pojavni oblik. Nije pristupaan zbog nerastvorljivosti.

H2 O) NaCl) enit (K2SO4 MgSO4 6 H2 O) Potaa (K2CO3) 2. Morska voda - KCl (0,1%) 30 puta manje nego natrijuma.
Silvinit (KCl potaa

Karnalit (KClMgCl26

Rastvorljive soli kalijuma (KNO3, K2SO4, K2CO3, KCl) - otapanje u zemljinom rastvoru.

Uloga i znaaja kalijuma

Biogeni element Protoplazma biljnih elija
intraelijski element; procesi hidratacije protoplazme (spreava uvenue biljke); regulacija osmotskog potencijala; sudjeluje u procesu fotosinteze; sudjeluje u sintezi ugljinih hidrata i bjelanevina.

Osobine kalijuma
metal, srebrenobijele boje jako reaktivan; sa vodom reaguje burno pri emu se zapali osloboeni vodik.

metal kalijum

2K(s) + 2H2O(l) H2(g) + 2KOH(aq) Analitiko dokazivanje: K+ -ioni boje plamen ljubiasto. K+ ioni su bezbojni u rastvorima.

Jedinjenje
KOH kalijum-hidroksid

Osobine
bijela supstanca topiva u vodi jaka baza bijela, kristalna supstanca topiva u vodi. bijela kristalna supstanca topiva u vodi. bijela supstanca topiv u vodi. bijela kristalna supstanca topiva u vodi.

Upotreba
proizvodnja mekih sapuna proizvodnja kalijum karbonata dobivanje drugih jedinjenja kalijuma vjetako ubrivo. vjetako ubrivo

2. grupa PSE
Zemnoalkalni metali- naziv zemlje za supstance koje su netopive u vodi i stabilne na zagrijavanje (CaO i MgO) i alkalni jer daju ovi oksidi daju alkalnu reakciju. reaktivnost raste u Opte karakteristike: grupi; elektronska konfiguracija stabilni su na zraku; vanjske ljuske ns2; reaktivnost raste poveanjem grade M2+ ione; temperature; metalni karakter raste u grade ionske spojeve grupi; izuzev berilijuma; vrste supstance; jaina baza raste u grupi; rastvorljivost baza raste u grupi; rastvorljivost sulfata opada u grupi.

KCl kalijum-klorid

K2SO4 kalijum-sulfat KNO3 kalijum-nitrat K2CO3 kalijum-karbonat potaa

vjetako ubrivo vjetako ubrivo proizvodnja stakla.

Zastupljenost Zemljina kora (2,1mas%) - Silikati (talk, azbest, olivin) - Dolomit (MgCO3 CaCO3) - Magnezit (MgCO3) - Karnalit (MgCl2 KCl 6 H2O) Morska voda 0,35 % MgCl2

Magnezijum

Uloga i znaaj magnezijuma

Biogeni element
Azbest

ulazi u sastav klorofila, aktivator enzima, ulazi u sastav enzima, uestvuje u metabolizmu fosfora. Zemljite - Prisutan u formi rastvorljivih soli i ima ga dovoljno. - Bioraspoloivi oblik: - Mg2+ ioni.

Dolomiti

Osobine magnezijuma
srebrenobijeli metal, stabilan na zraku, stabilizira se slojem oksida, zagrijavanjem izgara uz oslobaanje gorenje svjetla, magnezijuma otapa se u kiselinama uz oslobaanje H2, ne otapa se u bazama. M2+ ioni su bezbojni u rastvoru. M2+ + 2 OH- Mg(OH)2 (s) bijeli talog

MgO magnezijum-oksid

bijela supstanca bazina teko topiv u vodi bijela supstanca ne otapa se u vodi jaka baza Bijela supstanca topiva u vodi higroskopna bijela supstanca topiva u vodi

sorel-cement izrada podova vatrostalan materijal

Mg(OH)2 magnezijumhidroksid MgCl2 magnezijum-klorid MgCl2 6 H2O MgSO4 magnezijum-sulfat gorka so MgSO4 7H2O

zatita drveta od poara

purgativ industrija papira koe tekstila vatrostalni materijal

MgCO3 bijela supstanca magnezijum-karbonat netopiva u vodi

Kalcijum
Zastupljenost Zemljina kora (3,6 mas%) Kalcit (CaCO3)
Kalcitne stijene
Krenjak Mramor Kreda

Uloga i znaaj kalcijuma

kalcit

Biogeni element Zastupljenost u biljkama:

listovi biljaka, elijski zidovi (CaCO3), elijski sok (Ca2C2 O4).

Dolomit (CaCO3 MgCO3)

Dolomitne stijene

Znaaj
proces fotosinteze, aktivator enzima, regulacija apsorpcije NO3- iona, smanjuje hidrataciju protoplazme (antagonist K+iona), suzbija otrovno dejstvo vika Mg2+ iona.

Gips (CaSO4 2H2O) Fluorit (CaF2) Fosforit (Ca3(PO4)2) Apatit (Ca3(PO4)2 Ca(F, OH, Cl)2) Silikati i alumosilikati

fosforit

Osobine kalcijuma
mekani metal, srebrenobijele boje, tititi se slojem oksida, zapaljen gori crveno naranastim plamenom.

Jedinjena kalcijuma
CaO (kalcijum-oksid)
Sinonimi: ivi kre, negaeni kre bijela amorfna supstanca, burno reaguje s vodom:
CaO

Ca(OH)2 (gaeni kre) CaO +H2O Upotreba: vatrostalni materijal, natronski kreNaOH+CaO (sredstvo za apsorpciju CO2 i sredstvo za vezivanje vode). Ca(OH)2 ( kalcijum-hidroksid, gaeni kre) Oblici upotrebe: krena kaa, kreno mlijeko, krena voda Ca(OH)2 + CO2
jaka baza

CaCO3(s) + H2O

Upotreba: baktericidno i insekticidno sredstvo, graevinarstvo (kreni malter).

Jedinjenja kalcijuma
CaCO3 (kalcijum-karbonat)
Teko topiva supstanca
CaCO3

Jedinjenja kalcijuma
Ca(HSO3)2 (kalcijum-hidrogensulfit)
proizvodnja celuloze, (rastvara lignin i hemicelulozu).

CaCO3 + CO2 + H2O

Ca(HCO3)2

Upotreba: Kalcifikacija zemljita, optika, graevinski materijal , dobijanje krea.

CaCN2 (kalcijum-cijanamid)

CaC2 + N2 CaCN2 + C Upotreba: vjeta ko ubrivo

CaCN2 +3 H2O

CaCN2

CaCO3 +2 NH3

Ca3(PO4)2 (kalcijum-fosfat) superfosfat Proizvodnju vjetakih ubriva: Superfosfat Ca3(PO4)2 + 2 H2SO4 2 CaSO4 + Ca(H2PO4)2 Dvostruki superfosfat: Ca3(PO4)2 + 4 H3PO4 3 Ca (H2PO4)2 Sekundarni fosfat (CaHPO4) Ca(OH)2 + H3PO4 CaHPO4 + 2 H2O Norveka alitra (Ca(NO3)2) Ca(OH)2 + 2 HNO3 Ca(NO3)2 + 2H2O

Jedinjenja kalcijuma
CaCl2 (kalcijum klorid)
higroskopna supstanca Kristalni CaCl2 6 H2 O Suhi CaCl2 2H2 O Upotreba: sredstvo za suenje, sredstvo za hlaenje, zatita drveta od vatre.

C Si Ge Sn
CaC2

14. grupa PSE

Opte karakteristike: elektronska konfiguracija valentne ljuske: ns2 np2, 4 sp3 hibridne orbitale. Oksidacijska stanja: (C, Si): (-4), (-2), (+2), (+4). Najvanija jedinjenja: karbonati, silikati. Nemetali, semimetali. Kovalentna veza. Visoke take topljenja. Visoke take kljuanja. Ne grade ione M+4 ili M-4. Metalne osobine rastu u grupi. C - izgrauje ivi svijet. Si - izgrauje neivi svijet.

CaSO4 (kalcijum-sulfat) Upotreba:

- graevinarstvo

CaC2 (kalcijum-karbid) Upotreba:

- dobivanje acetilena i drugih jedinjenja.

Pb

Karbon (C)
Zastupljenost: Zemljina kora Anorganska jedinjenja
Karbonati (CaCO3, MgCO3,FeCO3, PbCO3) Hidrogenkarbonati (CaHCO3, MgHCO3)

Uloga i znaaj karbona

jedan od najvanijih biogenih elemenata; ulazi u sastav svih biljnih i ivotinjskih organizama; izgrauje sva organska jedinjenja i bioloke komponente u sastavu ivih organizama; ulazi u proces fotosinteze u obliku CO2; fosilna goriva (nafta, ugalj, drvo).

Organska jedinjenja
Zemni plin Nafta Ugalj

Biosfera ivi organizmi 25%

Organska jedinjenja

Elementarni:
Grafit Dijamant

Atmosfera karbon (IV)-oksid CO2

Ciklus karbona
Kretanje CO2
Procesi vezivanja: - formiranje organskih jedinjenja,
- fotosinteza

Alotropske modifikacije karbona

Alotropija- pojavljivanje elementa u dva ili vie oblika. Alotropske modifikacije karbona: Dijamant Modelni prikaz reetke dijamanta, grafita, filerena sp3 hibridizacija jake kovalentne veze tetraedarska struktura Grafit sp2 hibridizacija planarna heksagonska struktura Fulereni u ai sagorjevanjem CH uz nedovoljan pristup vazduha

- formiranje anorganskih jedinenja, - procesi raspada stijena pod uticajem CO2. Procesi oslobaanja organskog karbona: - disanje biljaka i ivotinja, - mikrobioloko raspadanje organske materije, - sagorijevanje fosilnih goriva.

loptaste molekule C60 elipsoidne C70 Karbin C=C=C=C crni prah

Stabilnost

fuleren>grafit >dijamant

Vje Vjetaki ugalj

Suha destilacija drveta Proces zagrijavanja organske materije (drvo, ugalj) bez prisustva vazduha. Oblici amorfnog karbona: aktivni ugalj koks a ugalj
Suha destilacija drveta

Pregled jedinjenja karbona

Oksidacijski broj (-4)
Karbidi (CaC2, SiC)

Oksidacijski broj (+2)

Oksidi Karbon-monoksid ili karbon (II)-oksid (CO)

gasoviti produkti H2, CH4, CO

Oksidacijski broj (+4)

Oksidi Karbon dioksid ili karbon (IV)-oksid (CO2) - Karbonati Kalcijum-karbonat (CaCO3) - Cijanidi - Tetrahalogenidi, karbon (IV)-klorid (CCl4) - Sulfidi, karbon (IV)-sulfid (CS2 )

kondenzacija pare katran

vrsti ostatak drveni ugalj

10

Jedinjenja karbona
Karbon (II)-oksid (CO) Nastaje nepotpunim sagorjevanjem karbona! 2 C + O2 2 CO CO2 + C 2 CO Bezbojan gas, bez mirisa jako otrovan, rastvara se u vodi, moe da gori, reducent (na poveanoj t). Upotreba: gasovito gorivo (dobijanje generatorskog i vodenog gasa), dobivanje metanola i redukciono sredstvo.

Jedinjenja karbona
Karbon (IV)-oksid (CO2) Bezbojan gas, bez mirisa, otapa se u vodi jako dobro i gradi karbonatnu kiselinu: CO2 + H2O H2CO3 Nije otrovan, ne podrava disanje i gorenje, tei od vazduha. Upotreba: gaenje poara, sredstvo za hlaenje-suhi led (-80 oC), proizvodnja gaziranih pia, dobivanje Na2CO3, proizvodnja uree (karbamida)-vjetako ubrivo.

Jedinjenja karbona
H2CO3- karbonatna kiselina Postoji samo u vodenom rastvoru. Slaba dvoprotonska kiselina: Karbidi

Jedinjenja karbona
CaC2 + 2 H2O
-

C2H2 + Ca(OH)2

Soli karbonatne kiseline Hidrogenkarbonati - rastvorljivi u vodi; - uzrokuju pojavu prolazne tvrdoe vode. Karbonati - nerastvorljivi u vodi, - rastvorljivi u kiseloj sredini: CaCO3 + CO2 +H2 O Ca(HCO3)2

H2CO3 HCO3-

+ HCO3 H+ + CO32-

H+

Polazna supstanca za dobivanje CaCN2 Karbon (IV)-sulfid Bezbojna, lako zapaljiva tekuina,pare grade eksplozivnu smjesu sa zrakom. Upotreba: proizvodnja viskoze. HCN-hidrogen cijanid Tekuina, otrovna, lako isparava, u vodi daje cijanidnu kiselinu (HCN). Soli-cijanidi Rastvorljivi u vodi, djeluju bazno. (CN)2-gasoviti dicijan, jak otrov.

11

Silicijum
Zastupljenost Zemljina kora (26 mas%) Spojevi:
Silikati Alumosilikati (preko 50 %) Kvarc (15%) Silikati Fe i Mg (14%) Glina (10,2%)
Kristalni kvarc

Uloga i znaaj silicijuma

Zemljina kora- izgraena od jedinjenja silicijuma veim dijelom. Silicijum je osnovni element mineralnog svijeta. Si-O-Si je karakteristina veza u jedinjenjima silicijuma. - Jedinjenja silicijuma ulaze u sastav tla (silikati, alumosilikati, kvarc). Na jedinjenjima silicijuma poiva plodnost tla -gline.

Minerali glina kaolinit

Feldspati- ortoklas

Elementarno stanje
Ne pojavljuje se u prirodi.
teka glinovita tla

Pregled jedinjenja silicijuma

Silicidi i silani ( - 4 oksidacijsko stanje)
Silicidi - spojevi silicija sa metalima. Silani- spojevi silicija sa vodikom SiH, Si2H6.

Silicijum (IV)(IV)-oksid
Pojavni oblici Kristalni oblik
Kvarc (SiO2)n
(biljur, prozirac) (ametist, citron, aavac) kvarcni pijesak

Svojstva SiO2
hemijski inertan rastvara se u HF kiselini taljenjem sa NaOH daje natrij-metasilikat proputa UV zrake

Oksid - silicijum (IV)-oksid (SiO2) Silicijumove kiseline Silikati Alumosilikati

Upotreba
- dragi kamen - dobijanje obinog stakla - dobijanje specijalnog stakla (kvarcno staklo)

Amorfni oblik Opal SiO2 nH2O Kvarcno staklo

kvarcni pijesak

opal

kvarc

12

Silicijumove kiseline
Ortosilikatna kiselina Pirosilikatna kiselina

Alumosilikati
Alumosilikati silikati alkalnih i zemnoalkalnih metala koja sadre ione aluminija u svom sastavu. Glinenci (feldspati)- alumosilikati natrija, kalija i kalcija (ortoklas, albit, anortit). Liskuni- alumosilikati kalija, magnezija i eljeza

H4SiO4
Metasilikatna kiselina Lanasta struktura Ciklika (prstenasta) struktura (n = 3- 6) Vrpaste strukture Lisnate strukture Prostorno mreasta struktura

H6Si2 O7 (H2SiO3)n
(H2SiO3)3 - trisilikatna kiselina (H2SiO3)6 - heksasilikatna kiselina

Troenjem alumosilikata nastaje glina.

Minerali glina Kaolinit Montmorilonit
ista glina (kaolin)- sadri mnogo kaolinita. Ilovaa- glina oneiena pijeskom i eljeznim oksidima.

(H6Si4 O11)n (H2Si2 O5)n (SiO2)n

Silikati su soli odgovarajuih silicijumovih kiselina.

13