KRONJA (KRUNA) STABALA I PROIZVODNOST STABALA

(Seminarski rad)

UVOD

Sastav, veliina i oblik kronje stabla, u okviru iste vrste drveta, zavisi od dobi stabla,
plodnosti zemljita, nadmorske visine, nagiba terena, vjetra, veliine prostora koji stoji stablu
na raspolaganju, od poloaja stabla u odnosu na druga u sastojini i dr.
Za objanjavanje oblika i veliina kronji trebalo bi obaviti veoma velika
istraivanja, koja su mnogostruko prelazila kapacitete umskih naunih ustanova i finansijskih
sredstava kojim su raspolagale postojee ustanove. Snimanja kronji su zbog velike visine
stabala sloena i skupa. Zbog svega toga su se istraivanja ograniila na mali broj sastojina
vanijih vrsta drvea uglavnom boljih staninih uslova.
Povrina omotaa je najbolji pokazatelj postojee koliine lia (etina) koja je nosilac
procesa asimilacije, odnosno prirasta, te se zbog toga prirast zapremine stavlja u odnos prema
povrini omotaa itave kronje ili, kronje svjetlosti a radi utvrivanja proizvodnosti
pojedinih stabala, s obzirom na oblik i veliinu njihove kronje.
Zapremina kronje slui samo za poznavanje najpovoljnijeg odnosa izmeu nje i povrine
omotaa. Sa optim poveanjem kronje njena zapremina bre raste nego to je to sluaj sa
povrinom omotaa. Proizvodnost zapreminskog prirasta po jedinici zastrte povrine, koji se
najee izraava u dm 3 /m 2 (litar prirasta po lm2), predstavlja upotrebljivo mjerilo za
provjeravanje ekonominosti koritenja prostora za rastenje.
Za umsku produkciju, ili bolje reeno za gazdovanje sa umom, vanija je veliina
proizvodnosti u odnosu na stajalinu povrinu, odnosno u odnosu na povrinu sastojine ume.Kao najbolja priblina veliina za zauzeti dio stajaline povrine uzima se zastrta
povrina, odnosno horizontalna projekcija kronje
Proizvodnost po zastrtoj povrini moe da se prerauna u proizvodnost prema stajalinoj
povrini i obrnuto. U sluaju preraunavanja proizvodnosti po zastrtoj povrini u proizvodnost
prema stajalinoj povrini, proizvodnost po zastrtoj povrini e se podijeliti sa stepenom
osvijetljenosti ili e se pomnoiti sa stepenom zastiranja. U drugom sluaju e se uiniti
obrnuto.

SADRAJ
UVOD....................................................................................................................................................2
1.

IZGRAENOST SASTOJINE DIFERENCIRANJE STABALA...............................................3

2

2.

1.1.

Bioloko diferenciranje stabala...............................................................................................3

1.2.

Danska klasifikacija................................................................................................................6

1.3.

Klasifikacija po adelin Hausrat Asman u.....................................................................7

1.4.

Klasifikacija stabala po Asman u.........................................................................................8

1.5.

Klasifikacija prema upustvima umarskog fakulteta u Beogradu.........................................10

1.6.

Neki primjeri ralanjivanja sastojine na klase stabala.........................................................13

1.7.

Udjeli klasa stabala u prirastu stastojine...............................................................................16

1.8.

Numerike klase stabala u sastojini......................................................................................18

1.9.

Raspodjela stabala po visini i debljini...................................................................................20

PROSTOR ZA RASTENJE I PRIRAST......................................................................................24

2.1.

3.

Prostor za rastenje i stajalini prostor povrina pojedinanih stabala u sastojini...................24

KRUNA STABALA I PROIZVODNOST PRIRASTA................................................................29

3.1.

Izgraenost i oblik krune......................................................................................................29

3.2.

Morfologija kronje stabla....................................................................................................30

3.3.

Apsolutna duina kronje (l).................................................................................................32

3.4.

Relativna duina kronje (l/h)...............................................................................................32

3.5.

Prenik kronje (b); odnosno irina ili zastrta povrina........................................................34

3.6.

Kolinik irenja kronje ili koeficijent prostora rastenja (b: d)........................................35

3.7.

Koeficijenit z a s t i r a n j a

3.8.

Stepen z d e p a s t o s t i kronje (b : l).............................................................................37

3.9.

Zapremina i povrina spoljanjeg omotaa kronje stabla.................................................39

(b2/d21,3)........................................................................36

4. Veliina krune i proizvodnost po jedinici povrine razliitog sastojinskog oblika i umsko

uzgojnog tretiranja................................................................................................................................40
4.1.

Veliina kruna i proizvodnost u jednodobnim sastojinama...................................................41

4.2.

Uticaj proreda na dimenzije kronji i proizvodnost...............................................................42

4.3.

Veliina kronje i proizvodnost u viespratnim i raznodobnim sastojinama.........................45

4.4.

Veliina kronji i proizvodnost u prebornim umama...........................................................46

4.5.

Veliina kruna i proizvodnost u prirodnim sastojinama tipa praume...................................49

ZAKLJUAK......................................................................................................................................52
LITERATURA.....................................................................................................................................53

1. IZGRAENOST SASTOJINE DIFERENCIRANJE STABALA

Sastojina je osnovna jedinica gazdovanja u umi. To je dio ume koji se razlikuje od ostalih
po bonitetu stanita, sastavu ili vrsti drvea, obliku ili strukturnim karakteristikama, obrastu,
3

porijeklu stabala, kvalitetu sastojine itd. Za izdvajanje svake konkretne sastojine treba
nastojati da se uzme to vei broj obiljeja, ali sastojina se moe izdvojiti od ostalog dijela
ume i na bazi samo nekog od navedenih elemenata.
Govorei o sastojini Bunuevac (1951) navodi: ''Sa ekolokog gledita to znai, da je sastojina
dio ume, ije su veliina i oblik povrine toliki da obezbjeuju ivot i razvoj stabala i itave
biocenoze u specijalnim jednorodnim ekolokim uslovima. To je dio ume koji je ekoloki
samostalan, to znai toliko veliki, da ekoloki uticaj drugih dijelova ume, ili susjednih
povrina na kojima se nalaze neke druge biljne formacije koje ga okruuju, ne mogu da
promjene osnovne ekoloke osobine njegove sredine.''
Znai, sastojina kao dio ume ne predstavlja jednostavni zbir stabala, ve jednu zajednicu u
kojoj su se uslovi uravnoteili, na koju utie bezbroj faktora, spoljanje sredine i na ije
djelovanje stabala i pojedinano i kao zajednica odgovaraju odreenim reakcijama. Sastojina
sa svoje strane utie na faktore sredine i u odreenim granicama ih mijenja.
U svakoj sredini postoje stalne i zakonomjerne promjene i uticaji. U sastojini postoji
permanentna borba izmeu stabala za prostor za rastenje, u prvom redu za svjetlost i ona se
odvija uz stalni uticaj mnogih faktora spoljanje sredine. Svakako da faktori spoljanje sredine
imaju znaajan uticaj na meusobnu borbu stabala u sastojini, odnosno na pravac
izgraivanja, razvoja i prirasta sastojine. U stalnoj borbi za ivotni prostor stabala u sastojini
dlazi do njihovog diferenciranja ili raslojavanja na bioloke razrede koje u proizvodnji drvne
mase sastojine imaju razliiti znaaj. Otuda se u nauci o prirastu ovo pitanje posebno
odreuje.
1.1.

Bioloko diferenciranje stabala

Bioloko diferenciranje stabala naroito je izraeno u prirodnim i od strane ovjeka

nedirnutim (nenjegovanim) sastojinama. Kako je ve reeno, ono je uslovljeno neprekidnom i
otrom borbom za ivotni prostor, a naroito za svjetlost. Za stabla koja podlegnu u toj borbi
to predstavlja silaenje niz ljestvicu biolokih razred (poloaja), to se esto zavrava smru,
jer za veliki broj stabala koja zaostanu u razvoju nema vi uslova za ivot, prije svega nema
svjetlosti ispod kruna jaih stabala.
Kao pokazatelj biolokog poloaja jednog stabla u sastojini mjerodavni su visina stabala i
izgraenost njegove krune. Vea visina stabala omoguuje da se stablo probije svojom
4

krunom u najvii sprat, te da na taj nain obezbjedi sebi dovoljnu koliinu svjetlosti kao i sve
ostalo to je sa ovim povezano. Izgled i izgraenost krune obino ide sa visinom jednog
stabla. Ukoliko je vea visina stabla, utoliko e i njegova kruna moi da se razvije u snanu
krunu koja e biti u stanju da se bori protiv susjednih stabala. Asman kae da je kruna jednog
stabla ''oruje za borbu''. On dalje kae '' Ako je kruna naroito snano izgraena ona moe da
poslui stablu na slian nain kao to ovjeku slue laktovi u guvi''. Velika snana kruna,
po pravilu znai visoku proizvodnju prirasta za stablo koje je posjeduje, a istovremeno za
susjedna stabla oduzimanje otimanje njihove svjetlosti.
Postavlja se pitanje da li su za pripadnost pojednim klasama stabala mjerodavne preteno
sluajnosti razvitka, konstelacije razvitka i rastenja ili je pripadnost klasam vie genetski
odreena uslvljena. Neki autori sluajnim pogodnostima nepogodnostima u razvitku
pripisuju odluujui znaaj za pripadnost klasama (Borgreve), dok drugi autori to pripisuju
genetskim osobinama pojedinih individuuma. Meutim, sigurno je da utie i jedan i drugi
faktor. Da nije odluujui samo prvi momenat, sluajne pogodnosti, dokazuje injenica da
rano izabrana i forsirana povlaena ''stabla budunosti'' ne ispunjavaju esto u njih
polagana oekivanja. Nasuprot povlaivanim stablima nije rijedak sluaj da se kroz izvjestan
period vremena pokau boljim nepovlaena stabla. Ovo je rezultat ba njihovih genetskih
svojstava.
eph (Schpf) ja dokazao, na primjer, da se ekotipovi bora sa uskom krunom i tankim
finim granama i kod nepotpunog sklopa ne razvija sa irokom krunom i grubim granama. I
Romeder (Rohmeder) za odreivanje biolokih razreda stabala istie vanost ekotipova
prilagoenih stanitu.
Do danas je sainjeno vie klasifikacija stabala u jednoj sastojini. Jedna od najstarijih i
najpoznatijih je Kraftova klasifikacija. S obzirom da se o ovoj govori u drugim nastavnim
disciplinama (Gajenju uma) na ovom mjestu se o njoj nee govoriti, ali e se navesti neke
najnovije klasifikacije koje zasluuju panju sa stanovita proizvodnje kako pojedinanih
stabala tako i itave sastojine.
1.2.

Danska klasifikacija

Ova klasifikacija se zasniva na funkcionalnoj vrijednosti stabala u sastojini.

Funkcionalna vrijednost stabala u sastojini ogleda se u

tome to stabla pored toga to

proizvode drvnu materiju prekrivaju zemljite i tite od erozije, zakorovljavanja i dr.; ona
5

imaju povoljno i nepovoljno dejstvo na susjedna stabla itd. Povoljne uslove na susjede neka
stabla ostvaruju na taj nain to sprjeavaju jae grananje ili, kao podstojna, sprjeavaju
izbijanje vodenih izbojaka kod viih stabala. Nepovoljna dejstva ogledaju se u prevelikom
suavanju kruna zbog jake konkurencije, u ''ibanju'' kruna i ''ribanju'' debla itd. Sasvim
razumljivo, nekada je gotovo nemogue odrediti da li je neko stablo tetno ili ne. tetna i
povoljna dejstva nekog stabla esto bivaju u ravnotei. Danska klasifikacija razlikuje sljedee
klase stabala:
Klasa 1:

Glavna stabla stabla budunsti zbog svoje pravnosti debla i dobro

Klasa 2:

formirane krune.
tetna sporedna stabla koja u podrastu sprjeavaju stabla koja treba

Klasa 3:

zadrati i forsirati ( ova tetna stabla otklanjaju se putem proreda).

Korisna sporedna stabla koja unapreuju ienje od grana stabala do

Klasa 4:

eljenog stepena.
Indiferentna stabla koja se trenutno ne mogu razvrstati u neku od prethod
nih grupa. Zato ona formiraju posebnu grupu do sljedeeg razvrstavanja
dokle e ona usljed diferenciranja stablala (prirodnog ili zbog sprovedenih
mjera njege i sjea) ipak pokazati kojoj od prethodnih klasa pripradaju.

1.3.

Klasifikacija po adelin Hausrat Asman u

U manje vie jednodobnim sastojinama esto se Kraftov nain klasifikacije kombinuje sa

klasifikacijom dobrote kvalitet debla. Takvu jednu klasifikaciju, koja se oslanja na adelin
Hausrata (chdelin Hausraht), izradio je Asman za bukvu:

Prvi broj : Visinski poloaj i izgraenost krune stabla:

10 : I

20 : II

visinski poloaj,
kruna vrlo snano formirana
visinski poloaj,
kruna prosjeno dobro formirana

= nadstojna stabla ili gornji

sprat

visinski poloa,
30 : III

kruna relativno slabo razvijena sa

umjerenim pojavama deformacije
visinski poloaj,

40 : IV

kruna slabo formirana, stisnuta,

oblik zastave

= meustojea stabla ili

meusprat

visinski poloaj,
50 : V

formiranost krune nije mjerodavna

za razvrstavanje

= podstojna stabla ili donji

sprat

Za razvrstavanje po pravom broju mjerodavna je visina i relativna duina i irina krune ( u

odnosu na prosjene vrijednosti duine i irine krune u okviru stanino jednake povrine).
Drugi broj: Dobrota kvalitet debla (vretena)
01: pravo deblo posmatrano sa dva meusobno upravna poloaja, najmanje 1/3 duine
(visine) stabla isto od graba, tehniko drvo klase A bar 20% od duine stabla;
02: Deblo nije potpuno pravo u dva upravna pravca ili ima najvie tri tanke grane ili jednu
debelu na 1/3 visine stabla ili ima drugu manju greku, mora imati najmanje 10%
duine stabla klase A;
03: Deblo pravo u jednom pravcu, srednje dobro tehniko deblo, klasa A manje od 10%
duine stabla a klasa B vie od 30%;
04: Krivo ili jako granato deblo sa velikim tehnikim grekama, klasa B manje od 30%
duine debla.
U raznodobnim mjeovitim i viespratnim sastojinama preporuuje se, i na toj bazi su
napravljene klasifikacije, raspodjela u visinske spratove (slojeve) relativne snage priraivanja
(Leinbundgut, Olberg, Assmann). Kod istraivanja u planinskim mjeovitim sastojinama
(Magin, 1956) Assmann ova klasifikacija se pokazala dobro. Ova je izvrena na bazi
7

visinskih spratova relativne moi proizvodnje i stepenovanje se priblino poklapa sa stepenom

raspolaganja stabala sa svjetlou.
1.4.

Klasifikacija stabala po Asman u

a) Za manje vie jednodobne sastojina

Cifra 1: Visinski stepen
1.
2.
3.
4.
5.

visinski poloaj (nadstojno stablo)

visinski poloaj (nadstojno stablo)
visinski poloaj (nadstojno stablo)
visinski poloaj (meustojee stablo)
visinski poloaj (podstojno stablo)

Cifra 2: Dobrota krune (razvijenost krune)

Za klasifikaciju po dobroti krune mjerodavna je spoljanja razvijenost za asimilaciju
ocjenjenaprema veliini, svestranosti formiranja, gustini i ravnomjernosti rasporeda etina.
1 = izuzetno velika, svestrano ravnomjerno razvijena kruna, etine guste;
2 = normalno velika kruna, neravnomjerno razvijena, etine prilino guste;
3 = srednje velika kruna, neravnomjerno razvijena ali manje guste etine;
4 = kruna mala, etine vrlo rijetke.

Cifra 3: Stepen slobode poloaja krune (stepen osvjetljenosti)

1 = svestrano slobodnostojea kruna, bez dodirivanja sa krunama susjednih stabala;
2 = jednostrano dodirivanje kruna;
3 = dvostrano stjenjena;
4 = trostrano stjenjena;
5 = sa svih strana potisnuta kruna.
Cifra 4: Pravnost debla (vretena)
1 = pravo deblo sa dva unakrsna pravca (poloaja);
2 = pravo u jednom pravcu;
3 = krivo.

Cifra 5: Granatost
Mjerodavna je prosjena debljina i uestalost grana.
1 = fino granato stablo;
2 = srednje granato;
3 = grubo granato stablo.
Cifra 6: istoa od grana
Kao isto od grana oznaava se deblo (vreteno) ije su izumrle grane potpuno urasle. Podaci o
duini debla istog od grana, mjereno ili ocjenjeno to tanije, iskazuje se u metrima.
U ovoj klasifikaciji kosom crtom poslije tree cifre dijele se isto bioloki od manje vie
tehnikih pokazatelja, kao npr: 112/336.
Po elji se daju i sljedei pokazatelji:
D usukan podrast, (d, l = desno, lijevo)
Z = dvostruko deblo rava
R = vodeni izbojak
S = teta ljutenjem kore
Wx = prevreno na visini x metara
Kx = rak na ocjenjenoj visini u metrima

a) Za raznodobne i voespratne sastojine

Kod ovakvih sastoijna visinski stepeni (cifra 1) iz prethodne klasifikacije zamjenjeni su
relativnim visinskim spratovima, pri emu se pretpostavlja da stabla pojedinih visinskih
spratova imaju u prosjeku jednaku dostupnost uivanje sjvetlosti. Za odreivanje tih
visinskih spratova kao polazna vrijednost koristi se ili srednja visina najviih stabala sastojine
ija povrina projekcija kruna iznosi najmanje 1.000 m2 po 1ha ili jo ee srednja visina
najviih stabala u sastojini koja se dobija kao srednja vrijednost 100 najdebljih stabala na 1
ha. Ova druga srednja visina naziva se gornja visina, o emu e kasnije biti rijei. Prema
tome, pojedinim spratovima pripadaju sljedea stabla:

gornjem spratu pripadaju stabla visine preko 80% gornje visine (srednje visine 100

najdebljih stabala na 1ha),

srednjem spratu pripadaju stabla visine od 50 do 80% gornje visine i
donjem spratu pripadaju stabla visine ispod 50% gornje visine.

Takoer je za ovekve sastojine u prethodnoj klasifikaciji stepena slobodne krune (cifre 3)

zamjenjen klasama povlaenosti ija se cifra (vrijednost klase) izraunava po sistemu
bodova. Kod bodovanja uzima se u obzir i stepen bone stjenjenosti stablima istog sprata i
stepena vertikalnog zasjenjivanja prekrivanja stablima viih spratova.
Klasifikacija pod a) primjenjuje se uglvnom na stalnim oglednim povronama u jednodobnim,
a klasifikacija sa izmjenama iznjetim pod b) u sastojinama starosno mjeovitim
(raznodobnim) i viespratnim.

1.5.

Klasifikacija prema upustvima umarskog fakulteta u Beogradu

Osnove za kategorizaciju stabla po ovoj klasifikaciji ine klasifikacije raznih autora i

ustanova. One su postavljene tako da slue raznovrsnim istraivanjima na stalnim oglednim
poljima.
Klasifikacija stabala obuhvata odreivanje:
1)
2)
3)
4)

biolokog poloaja stabala

kvaliteta debla,
kvalitet krune i
kvalieta vrha.

1. Bioloki poloaj stabla

Postoje tri bioloka poloaja (klase, razreda):
1) Stabla prvog biolokog poloaja predominantna i dominantna su stabla sa jako
razvijenim krunama i ine gornji sprat sastojine, osvjetljena su odozgo i sa strane, ili odozgo i
djelomino sa strane.
2) Stabla drugog biolokog poloaja kodominantna (suvladajua) su stabla sa
stjenjenim krunama, neto manjih visina, ali uestvuju u formiranju gornjeg sprata;
osvjetljenja su uglavnom odozgo. Ovdje spadaju djelimino i nadvladana stabla, koja
krunama djelimino dopiru do gornjeg sprata; osvjeteljna su uglavom odozgo. Ovdje spadaju
djelimino i nadvladana stabla, koja krunama djelomino dopru do gornjeg sprata, srednjih su
visina i zasjenjena.
3) Trei bioloki poloaj ine potisnuta (u porastu zaostala) stabla, odnosno svaostala
10

stabla.
Gornja klasifikacija vai prvenstveno za ume prebirnog karaktera, ali radi jednostavnosti
moe se primjeniti i na ostale uzgojne oblike, imajui u vidu da prvi bioloki poloaj prve
klasifikacije obuhvata stabla iz 1. i 2. razreda Kraftove ili 1. i 2. Razreda GIS klasifikacije
(Gozdni institut Slovenije); drugi bioloki poloaj stabala iz 3. i 4. razreda po Kraftu, odnosno
3. i 4. razreda po klasifikaciji GIS a. Ostala stabla pripadaju treem biolokom razredu.

2. Kvalitet debla
Klasifikacija stabala po kvalitetu debla:
1) deblo ravno, sa malim padom prenika, bez grana i kvrga preko polovine visine
stabala, nezasukano;
2) deblo ravno, preko polovine visine sa granama ili kvrgama ili padom prenika veim
3)
4)
5)
6)
7)
8)

od 1 cm/m, ili malo zasukano;

deblo krivo, ili zasukano, ili sabljasto;
deblo raljasto (ralje iznad prsne visine);
deblo dvostruko (ralje ispod prsne visine);
deblo se rava iz panja;
deblo je jako ranjeno, oteeno ili prelomljeno;
deblo je jako napadnuto od raka ili trulei.

3. Kvalitet krune
Klasifikacija stabala po kvalitetu krune:
1) Kruna duine oko 1/3 visine stabla ili kraa:
a. pravilna, lijepo razvijena;
b. preiroka;
c. ekscentrina;
d. uska;
e. rijetka.
2) Kruna od 1/3 do 2/3 visine stabala
a. pravilna, lijepo razvijena;
b. preiroka;
c. ekscentrina;
d. uska;
e. rijetka.
3) Kruna dua od 2/3 visine stabla
a. pravilna, lijepo razvijena;
b. preiroka;
c. ekscentrina;
d. uska;
11

e. rijetka.
4. Kvalitet vrha
Klasifikacija stabala po kvalitetu vrha
1)
2)
3)
4)
5)

vrh iljast, sa uglom do 45;

vrh tup, sa uglom od 45 - 90;
vrh spljoten, sa uglom 90 - 180;
vrh deformisan;
vrh suh ili prelomljen.

Razvrstavanjem stabala po biolokim poloajima i kvalitetu debla, krune i vrha, vri se

okularnom procjenom, oslanjajui se pri tome na podtake mjerenja prenika i visina i duina
debla, odnosno kruna. Evo kako bi izgledale klasifikacione oznake za pojedina stabla:
Prvi primjer: 1, 2, 2a, 2 oznaavaju stablo prvog biolokog poloaja ije je deblo krae
od polovine visine stabala, duina krune je izmeu 1/3 i 2/3 visine stabla i dobro razvijena, a
vrh je tup.
Drugi primjer: 2, 3/8, 2 b/c, 4 oznaava stablo drugog biolokog razreda, ije je deblo krivo
napadnuto od raka, kruna zauzima izmeu 1/3 i 2/3 visine stabla, preiroka je i rijetka, vrh je
deformisan.
Na kraju treba rei da postoje i druge klasifikacije. To su uglavnom napred iznjete sa
izvjesnim modifikacijama. Kod mnogih istraivanja klasifikacija se vri na taj nain to se
stabla razvrstavaju samo u tri ''bioloka razreda'', koja se odreuju kao kod klasifikacije pod
9.1.1.4.

1.6.

Neki primjeri ralanjivanja sastojine na klase stabala

Izgraenost i ralanjivanje sastojine na klase stabala zavisi od vrste drvea, stanita, starosti i
umsko uzgojnih radova. Nije rijedak sluaj d se formiranje spratova, karakteristino za
mjeovite i raznodobne sastojine, zapaa i kod jednodobnih sastojina. Ovdje se daju primjeniti
ralanjivanja na klase stabala u pogledu broja stabala i temeljnice jednodobnih sastojina koje
je Asman dao u svojoj knjizi: ''Nauka o umskom prinosu'' (Tabela 1).
Ako se pogleda stanje kod prve sastojine (74.godinja smreva sastojina...) vidi se da kod
slabo prorjeivane sastojine temeljnica 1. I 2. Kraftove klase iznosi 33% odnosno 54%
(zajedno 87%), 3. klase 10%, a 4.klase 3%. Meutim kod jako prorjeivane sastojine odnos 1.

12

i 2. klase je izmjenjen; sada je 1. klasa sa najveim procentom 58%, druga klasa je spala na
38% (zajedno 1. i 2. klasa 96%), 3.klsds jr psls ns dsmo 4%, dok 4.klase vie nema.
Broj stabala u jako prorjeivanoj sastojini je oko 60% od broja u slabo prorjeivanoj sastojini,
a ukupna temeljnica oko 75%. Srednji prenici kod svih klasa, pa i za itavu sastojinu, vidno
su porasli kod jako prorjeivane sastojine. Srednje visine su takoer pokazale izvjesno
poveanje, ali treba naglasiti da je do ovog poveanja dolo isto raunski preko poveanja
prenika, odnosno temeljnice (srednje visine raunate po Loraju). Stabla istog prenika imaju
u jako prorjeivanoj sastojini, po pravilu, manje visine.
Kod drugog primjera postoje vee razlike. Dok je temeljnica 1.i 2.klase kod sastojine slabe
niske prorede 52% (samo 1.klase 2%), dotle je temeljnica istih klasa kod sastojin visoke
prorede 85% (samo 1.klase 51%). Udio 3.i 4. klase kod prve sastojine je 46%, a kod druge
sastojine samo 9% . srednji prenici prve tri klase i itave sastojine jako su poveani visokom
proredemo, dok su srednje visine znatno smanjene.
Trei primjer ukazuje na injenicu da se jakom visokom proredom u mladoj bukovoj sastojini
udio niih klasa u temeljnici moe znatno da povea. Kod ovog primjera 5.klasa uestvuje sa
13% od ukupne temeljnice

Tabela 1. a) 74 godinja smreva sastojina na najboljem stanitu, I visinskog boniteta u predalpskoj

Kraftova

oblasti. Ogledna serija Sachsenried 2.

Br.st

Slabo prorjeivana
Temeljnica
Sred.

pre.

Br.st.
N

Pre

ds
m2

Visina

ds
m

m2

stabala

klasifik.

Visina

Jako prorjeivana
Temeljnica
Sred.

170

21,0

33

38,9

31,0

100

220

28,4

58

40,5

31,7

100

472

35,1

54

30,1

29,6

95

232

18,9

38

32,2

29,9

95

160

6,2

10

22,3

26,9

87

40

2,1

26,1

27,3

86

60

2,0

20,8

26,1

84

Zbir

860

64,3

100

30,4

29,7

96

492

49,4

100

30,8

97

35,8

13

Tabela 1. b) 102 godinja bukova sastojina na dobrom stanitu, II visinskog boniteta. Ogledna serija
Dalheim 116 (kod Paderborn a)
Kraftova

Slaba niska proreda

klasifik.
stabala

m2

10

1,2

320

ds

Srednje jaka proreda

%

(cm)
39,3

hm
30,3

25,7

50

32,0

220

12,4

24

310

11,5

40

Zbir

900

ds

hm

51

(cm)
44,7

28,3

100

10,6

34

36,8

27,7

98

24

1,7

30,7

26,6

94

84

24

0,9

21,5

24,6

87

19,0

63

124

2,0

14,2

15,6

55

27,8

92

372

30,9

100

32,5

27,1

96

100

N
100

m2
15,7

29,0

96

100

26,7

37,6

91

22

21,8

25,6

0,8

15,8

51,5

100

27,0

Tabela 1. c) Jako prorjeene (visokom proredom) bukove sastojine u Harcu, umska uprava
wieda, starost 60 godina

Sprat stabala
Predominan.
stabla (K.1)
Gornji sprat
(Kraft 1 3)
Meusprat
(Kraft 4)
Donji sprat
(Kraft 5)
Sastojinan
(Kraft 1 do 5)

Broj stabala
N

83

567

40

226

Temeljnica
m2

Srednji prenik

Srednja visina

Cm

17

26,1

100

23,1

100

18,8

74

20,6

79

21,9

95

16

3,4

13

14,0

54

19,9

84

634

44

3,4

13

8,2

31

13,1

60

1 427

100

25,6

100

15,1

58

20,4

88

4,4

Sva tri navedena primjera vie pokazuju kako uzgojno tehnike mjere utiu na
ralanjivanje stabala po klasama, mada su i ove mjere vezane za bioloke osobine vrsta koje
ine odreene sastojine. Kako ralanjivanje stabala po klasama biolokim razredima
izgelda u sastojinama gdje nisu sprovedene uzgojno tehnike mjere, vidi se iz tabele br.2.

14

Kao to se vidi iz tabele br.2, broj stabala je kod pojedinih sastojinskih oblika rasporeen po
biolokim razredima tako da kod visoke pravilne ume ima najvie stabala I biolokog
razreda, a zatim po broju dolazi II, a III bioloki razred je zastupljen samo sa 5% od ukupnog
broja stabala. Kod prebirne ume postoji najravnomjerniji raspored: I bioloki razred 40%, II
30% i III 30%. Kod prauma najvie ima u I biolokom razredu, zatim dolazi III, i na kraju II
bioloki razred.

Tabela br.2. Ralanjivanje prirodnih sastojina na Junog Kuaja na bioloke razrede (podaci
Milina)
Sastojinski oblik
Bioloki razred

Visoka pravilna uma

Prebirna uma

Prauma

II

III

II

III

II

III

Broj stabala

60

35

5%

40

30

30%

45

18

27%

Temeljnica

78

20

2%

80

15

5%

85

10

5%

Prirast temeljnice

60

35

5%

70

20

10%

80

15

5%

Zapremina

81

17

2%

87

11

2%

90

2%

Prirast zapremine

75

22

3%

75

19

6%

80

13

7%

Za razliku od rasporeda broja stabala po biolokim razredima, raspodjela temeljnice,

prirasta temeljnice, zapremine i prirasta zapremine, pokazuje sasvim drugu sliku. Kod ovih
elemenata III bioloki razred kod svih sastojinskih oblika ima neznatan udio, jer je ovaj
bioloki razred kod broja stabala znatno zastupljen, naroito kod prebirne ume i praume i
praume (30 i 27%). Treba, meutim, naglasiti da u ovim bukovim sastojinama prebirne i
praumske strukture broj stabala u II, a naroito u III biolokom razredu znatno zaostaje u
odnosu na druge vrste drvea koje grade ove sastojinske oblike ( jela i smra). Ovo se
objanjava time, to je bukva vrsta koja slabije podnosi zasjenu nego, na primjer, jela.

15

U toku dueg vremenskog perioda dolazi do ''prelaenja stabala'' iz jednog u drugi

bioloki razred. Magin je na osnovu dugoronih osmatranja bavarskih serija oglednih
povrina sa prorjeivanjem utvrdio da preovladava prelaenje iz viih u nie bioloke klase.
Ovo vai prije svega za neprorjeivane sastojine, kao i za slabo i umjereno prorjeivanje, jer
ovakav nain tretiranja pogoduje prirodnim izluivanju stabala. Nasuprot ovome, kod jakih
proreda vei broj stabala bioloki se uzdie, preovlauje premjetanje stabala iz niih u vie
klase. Kod prebirne ume sva stabla koja doive duboku starost imala su permanentno uzlazni
tok.
1.7.

Udjeli klasa stabala u prirastu stastojine

Magin ova istraivanja dala su u dva sluaja vii udio ( % ) 1.klase stabala u proizvodnom
prirastu temeljnice nego u samoj temeljnici. Kod 2.klase udio prirasta i same temeljnice skoro
se poklapao. Ako se za osnovu uzme zapremina i njen prirast onda se dobijaju slini odnosi
kao to je to kod temeljnice i njenog prirasta. Znai, vladajue klase stabala (1.i 2.) ne samo
da imaju najvei apsolutni udio prirasta (85 95%), ve ove klase proizvode i relativno vie
nego nadvladana stabla ( u odnosu na njihov udio u dubeoj zapremini).
Na osnovu rezultata dobijenih iz naih bukovih sastojina na Junom Kuaju (tabela 2)
ne potvruje se konstatacija Magina da je kod vladajuih stabala uee u prirastu temeljnice i
zapremine vee od uea tih stabala u samoj temeljnici i zapremini sastojine. Dobijeni su
upravo obrnuti rezultati: udio I biolokog razreda u prirastu temeljnice i zapremine nii je od
udjela samte temeljnice i zapremine tih stabala, a udio II i III biolokog razreda u prirastu
temeljnice i zapremine je vei od njihovog udjela u samoj temeljnici i zapremini. No i pored
toga to je udio pirasta temeljnice i zapremine neto nii nego same temeljnice i zapremine I
biolokog razreda, ovaj udio je dosta visok. Udio I bilokog razreda u prirastu gtemeljnice
kree se od 60% (visoka pravilna uma) do 80% (prauma), a u prirastu zapremine od 75 do
80%.
Na proizvodnost pojedinih klasa stabala znaajan uticaj ima proreda. Maginova istraivanja
su pokazala da je diferenciranje proizvodnosti vee kod slabih proreda. Kod jake prorede
proizvodna sposobnost niih biolokih klasa je poveana i pribliena proizvodnoj sposobnosti
vladajuih klasa.
Apsolutno i relativno velika proizvodnja stabala vladajuih klasa navodi na zakljuak da bi
bilo korisno da se povea udio ovih klasa, dakle, stabla se snano razvijenom krunom i to
16

sprovoenjem jake prorede. Meutim, treba odmah naglasiti da se sa smanjenjem broja

stabala putem jake prorede ne smije pretjerati, jer i pored toga to se na preostalim stablima
poveava prirast, ova stabla i sa poveanom proizvodnjom nee moi da nadoknade gubitak
koji je prouzrokovan odstranjivanjem velikog broja stabala. Kod prejakih proreda moe doi
do smanjenja prirasta po jedinici povrine. To znai da predominantna i rjee postavljena
stabla 2.i 3.klase ne koriste sav prostor za rastenje, te ne mogu poveanom proizvodnjom da
nadoknade gubitak prirasta na stablima koja su odstranjena. Da bi se odgovorilo na pitanje
najboljeg korienja prostora za rastenje treba se detaljnije upoznati sa izgradnjom, veliinom
i oblikom krune stabala, a isto tako i sa zavisnou izmeu pojedinih obiljeja krune i
proizvodnosti prirasta.

1.8.

Numerike klase stabala u sastojini

Za razliku od naprijed izloenih klasifikacija, kod kojih kao baza za podjelu slui
visinski odnos stabala, dobrota krune, vrha i debla i drugo (kao to je funkcionalna vrijednost
stabala u sastojini kod danske klasifikacije), klasifikaicja stabala se moe sainiti na osnovu
prsnog prenika, visine, pa i zapremina stabala. Tako, na primjer, kod premjera sastojine
stabala se po preniku grupiu u debljinske stepene irine 1 do 5 cm, a po visini u stepene
irine od 1 do 5 m. Ovo grupisanje predstavlja neku vrstu klasifikacije, ali klasifikacije koja se
zasniva na bazi numerikih veliina, te se otuda ove klase nazivaju numerike klase
(Assmann, 1961).
Stabla koja pripadaju najviim numerikim klasama ne znai da istovremeno pripadaju i
najviim visinskim ili biolokim klasama. Granice visinskih klasa proteu se na iri dijapazon
numerikih klasa tako da nema poklapanja sa numerikim klasama, a naroito sa klasama po
preniku ( debljinski stepeni i razredi), to se vidi na grafikonu 1. Ovo je naroito izraeno
kod sastojina vrste sjenke i polusjenke. Na grafikonu br.1.predstavljena je sastojina bukve sa
visokom proroedom iz ume Wieda.
Radi se o sastojini gdje stabla grade tri visinska sprata: gornji sprat koji ine stabla 1 3.
Kraftove klase, meusprat koji ine stabla 4.klase i donji sprat koji ine stabla 5.klase. Na
grafikonu se vidi da, na primjer, gornji sprat ine stabla prenika 11,5 do 31,5 cm, a donji
sprat stabla prenika 3,5 do 15,5 cm. Dakle, ak se i ova dva sprata po preniku preklapaju, a
da ne govorimo o preklapanju navedena dva sprata sa meuspratom. Na prvi pogled moglo bi
17

se zakljuiti da razlog za ovo treba traiti u tome to se prilikom okularnog ocjenjivanja

pripadnosti stabala pojedinim biolokim klasama ine subjektivne greke lica koje to radi.

Grafikon 1. Raspodjela stabala po preniku iz tri sprata visoko prorjeivane bukove sastojine
i itve sastojine, prema Assman u
Meutim, iako ima i toga, stvarni razlozi za nepodudaranje biolokih klasa sa numerikim
klasama lei u tome to se prve odreuju uglavnom na bazi visine stabala, a ova, kako je
poznato, nema strogo matematiku ve stohastiku zavisnost od prenika. Znai, stabla istog
prenika nemaju jednake visine i obrnuto, stabla iste visine nemaju jednake prenike. Po
pravilu, kodjednog istog prenika manja su kolebanja vrijednosti visine nego to je to sluaj
kod jedne iste visine sa vrijednostima prenika. To se vidi iz korelacione tabele (Tabela br.3).
Za prenik, na primjer, od 18 cm visine se kreu od 18 do 23 m (6 visinskih stepena irine 1
m), a za visinu od 24 m prenici se kreu od 20 do 34 cm (debljinski stepeni irine 2 cm).
Tabela br.3: Korelaciona tabela raspodjela jedne 60 godinje smreve sastojine na
numerike klase po preniku i po visini, prema Assmanu.
Klase po preniku u cm
Visinske
Klase u m
26
25
24
23
22
21
20
19
18
17
16

12

14

1
1
1

16

7
6
5
7
1

18

2
7
9
9
6
1

20

1
11
10
9
3

22

24

26

28

2
7
22
14
5

2
13
16
2
2

4
15
6
1

4
9
6

30
1
5
1

32

34

7
1
1

1
1

Uestalost po
visini
1
25
48
64
34
32
18
12
10
1
1
18

15
Uestalost
po preniku

1
2

26

34

34

50

35

26

19

247

Za razliku od biolokih klasa koje govore u prvom redu o raspoloivosti pojednih

stabala prostrom za rastenje, numerike klase u jednoj sastojini odreuju u prvom redu njenu
strukturu (po debljini, visini, temeljnici i zapremini), a ako se radi o jednodobnoj sastojini
odreuju fazu njenog razvitka kao i bonitet stanita i dr. Iako postoji razlika izmeuj biolokih
i numerikih klasa, ipak meu ovim klasama postoji dosta paralelizma. Numerike klase
pokazuju u prilinoj mjeri i bioloko stanje u jednoj sastojini, te se dosta esto koriste i za ova
razmatranja.
1.9.

Raspodjela stabala po visini i debljini

Pitanje biolokih i numerikih klasa usko je povezano i sa pitanjem raspodjele stabala

po preniku i visini, odnosno sa oblikom ove raspodjele. Ve se na grafikonu 2. vidi da linije
koje predstavljaju broj stabala po debljinskim stepenima pojedinih spratova imaju zvonolik
oblik. Meutim, linija koja predstavlja raspodjelu cjelokupne sastojine ovaj (zvonoliki) oblik
gubi.
Oblik krive raspodjele broja stabala po debljini i visini (kao i po temeljnici i zapremini)
karakteristian je pokazatelj unutranje izgraenosti ili strukture jedne sastojine. Zvonolik
oblik ili Gausova normalna raspodjela (Gausova linija, grafikon br.3) broja tabala itave
jedne sastojine govori o tome da se tu radi o visoko pravilnoj sastojini koja je po ovom
pokazatelju bliska jedndobnoj sastojini. Treba odmah napomenuti da je vrlo teko nai
sastojinu koja ima liniju raspodjele broja stabala, kako u preniku tako i po visini, potpuno
jednaku Gausovoj krivi. U veini sluajeva stvarne krive su samo sline Gausovoj. Za
raspodjelu stabala po preniku i visini, navodimo primjer iz jedne jednodobne sastojine
bijelog jasena iz istone Srbije (Stamenkovi, Mievi, 1970) koja je predstavljena na
grafikonu 2 i 3.

19

Grafikon br.2: Normalna (lijevo) i asimetrina (desno) raspodjela uestalosti, prema

Assmanu u
Distribucije (prenika i visina) utvrene na osnovu premjera iz 1963. i 1969.godine
meusobno se znatno razlikuju i pored malog visinskog razmaka (tabla br.4, grafikoni 3 i 4).
Promjene (razvoj) debljinske i visinske strukture tokom iovta sastojine uslovljene su
smanjivanjem broja stabala (usljed prirodnog izumiranja i uzgojnih zahvata) kao i debljinskim
i visinskim razvojem preostalih lanova sastojine.
Tabela br.4.Razvoj debljinske i visinske strukture

Debljinska struktura
1963. god. 1969. god.
6,8 cm

9,3 cm

Mo

5,3 cm

6,5 cm

2,7 cm

Visinska struktura
1963. god.
1969. god.
12,0 m

17,2 m
18,8 m

3,8 cm

Mo 13,8 m
3,1 m
s

15,0 cm

17,0 cm

12,0 m

9,0 m

kv

39,7 %

40,9%

kv

25,8 %

12,2 %

0,73

0,67

-0,50

-0,36

3,5

3,09

2,60

2,53

Grafik 3. Raspodjela po debljinskim

stepenima jednodobne sastojine bijelog
jasena u istonoj Srbiji (V.Stamenkovi i
V.Mievi)

2,1 m

Grafik 4. Raspodjela po visinskim

stepenima jednodobne sastojine bijelog
jasena u istonoj Srbiji (V.Stamenkovi i
V.Mievi)

Karakteristino za razvoj debljinske strukture je da se poveanjem starosti sastojina, usljed

snanog diferenciranja stabala slabi koncentracija prenika oko aritmetike sredine, pa se
20

distribucije karakteriu veom spljotenou i veom varijacionom irinom, a pozitivna

asimetrija se ublaava ili ak prelazi u negativnu. Ove tendencije uoavaju se i kod
distribucija prikazanih na grafikonu 3. Objanjenje za ovakav razvoj raspodjele stabala po
debljinskim stepenima u jednodobnim sastojinama lei u tome to se u ovakvim kolektivima
usljed prirodnog odumiranja (ili usljed niskih proreda koje se u ovakvim sastojinama
sprovode) preteno se odstranjuju najslabija stabla. Stoga se na liniji raspodjele lijevi uzlazni
krak skrauje i sputa nanie. Istovremeno se aritmetika sredina, kao i teina taka
uestalosti raspodjele (mod) usljed snanog debljanja stabala koja zauzimaju povoljan poloaj
u sastojini poveavaju i pomjeraju u desno. Ovo doprinosi poveanju varijacione irine i
standardne devijacije, odnosno ve opisanom razvoju debljinske strukture.
Visinska struktura jednodobnih sastojina karakterie se drugaijim razvojem od debljinske
strukture. Sa poveanjem starosti sastojina smanjuje se varijaciona irina, jaa grupisanje
visina oko aritmetike sredine (smanjuje se standardna devijacija i koeficient varijacije),
negativna asimetrija se ublaava. Ovakve tandecije u razvoju visinske strukture mogu se
uoiti i na grafikonu 4. Objanjenje za ovakav razvoj raspodjele broja stabala po visinskim
stepenima lei u tome to se najvei broj zaostalih stabala u visinskom razvoju vrlo intenzivno
izluuje iz sastojine, to doprinosi vrlo jakom redukovanju lijevog ulaznog kraka raspodjele.
Istovremeno preostala stabla u borbi za ivotni prostor a u prvom redu za svjetlost forsiraju
svoj visinski prirast na raun debljinskog, da bi se svojom krunom probila to vie i
obezbjedila dovoljno svjetlosti. Ova stabla, kako je reeno kada je bilo rijei o raspodjeli
debljinskog prirasta du vretena debla, imaju najmanji debljinski prirast u podnoju koji idui
na vie ima rastuu tendenciju. Ovakve pojave dovode do vrlo jakog redukovanja lijevog
uzlaznog kraka raspodjele, odnosno do napred navedenog razvoja raspodjele stabala po
visinskim stepenima.
Distribucija stabala po debljinskim i visinskim stepenima mogu se najbolje definisati preko
tzv.numerikih pokazatelja:
1. Aritmetike sredine
1
x =
f i Xi
fi
2. Standardne devijacije

21

S=

f i ( x i X )
fi

3. Koeficient varijacije
s
k v = 100
x
4. Varijacione irine
v = X max X min
5. Koeficienta asimetrije
3
x i X
f i
1
4= 3

s f i

6. Koeficienta spljotenosti

x i X
fi
1
4= 4

s f i
4

7. Moda (najvea vrijednost)

M o=D+

( f 2f 1)
( f 2 f 1 ) +(f 2+ f 3 )

Oznake u prednjim formulama oznaavaju:

fi frekvencija kod grupisanih podataka
f1 frekvencija modalnog stepena
f2 frekvencija stepena lijevo od modalnog
f3 frekvencija stepena desno od modalnog
i irinu modalnog stepena
D donju granicu modalnog stepena (stepen sa najveom frekvencijom).

22

Za simetrinu raspodjelu 3 = 0, za veoma jako asimetrinu koeficient asimetrije se pribliava

vrijednosti 2 .
4

Ako je

= 3, raspodjela je normalno spljotena (mezokurtina).

Ako je

> 3, tjeme distribucije je iznad tjemena normalne raspodjele (leptokurtian

raspored ija je spljotenost manja od normalne). Ako je je

< 3, raspodjela je

platikurtina sa tjemenom ispod tjemena normalne distribucije (spljotenost vea od

normalne).
Preko ovih pokazatelja distribucije se mogu meusobno uporeivati, a takoer se moe
posmatrati i dejstvo odreenih postupaka sa sastojinom na njenu strukturu.

2. PROSTOR ZA RASTENJE I PRIRAST

2.1.

Prostor za rastenje i stajalini prostor povrina pojedinanih stabala u

sastojini

Stajalina povrina i povrina projekcija krune

Kada se govori o prostoru za rastenje ovdje se misli na prostor (ili bolje reeno na dio
prostora) iznad povrine zemlje. Prema tome, prostor za rastenje jednog stabla je prostor koji
je dole ogranien povrinom zemljita, gore neogranien ili ogranien viim stablima koja
zasjenjuju dotino stablo i sa strane ogranien neposrednim susjedima. Horizontalna
projekcija ovog prostora naziva se stajalina povrina. Prema tome, stajalina povrina jednog
stabla obrazuje se od horizontalne projekcije njegove krune (ili zastrte povrine krune) i
dodatka dijela krunama nezastrte povrine sastojine.
Prosjena veliina stajaline povrine stabala u jednoj sastojini dobija se na jednostavan nain
to se povrina sastojine podjeli brojem stabala u njoj. Prema tome, za 1 ha ona je:
fm 2=

10 000 m2
N

Iz ove formule se vidi da je prosjena veliina stajaline povrine stabala obrnuta

proporcionalna broju stabala.
23

Za razliku od prosjene stajaline povrine, koja se vrlo lahko dobija, konkretnu stvarnu
stajalinu povrinu jednog stabla je tee utvrditi. Konkretnu stajalinu povrinu ini projekcija
krune odreenog stabla i plus dio neprekrivene povrine.
Razmatrajui pitanje povrine zastiranja krune (horizontalne projekcije krune), stajaline
povrine i njihovog odnosa, koji predstavlja stepen zastiranja, Assman je poao od dva
konstruisana granina sluaja, gdje su stabla rasporeena u kvadratima i trouglovima, a
njihove krune zamiljene kao krugovi ije su projekcije ucrtane u stajaline povrine. Kod
ovakvog rasporeda stabala i njihovih kruna za geometrijski oblik stajalinih povrina mogua
su dva eorijska granina sluaja: kvadrat i estougao. U prvom sluaju postoji kvadratna, a u
drugom trougaona veza, to se navodi na sli.___.
Kvadratna veza: Ako se prenik krune (irina krune) obiljei sa b, povrina zastiranja sa k i
stajalina povrina sa f, on da kvadratna stajalina povrina ima za duinu strane b, koja
istovremeno odgovara rastojanju stabala s (b=s). Prema tome, povrina zastiranja dobija se po
formuli :

k =b2 =b 2 0,785,
4

a povrina stajalita po formuli

f q=b 2 , to znai da je stajalina povrina vea od povrine

zastiranja.
Trougaona veza: Kod ove veze stajaline povrine su estougli i dobijaju se po formuli:
f t=b 2

1
3=b2 0,866 , dok povrina zastiranja ostaje kao gore, tj.
2

k =b2 0,785 , to

znai da je i ovde stajalina povrina vea od povrine zastiranja, ali je razlika izmeu
stajaline povrine i povrine zastiranja kod ove veze manja nego kod prethodne veze.

24

Slika 1. Zastrte povrine kruna i stajaline povrine kod pravilne kvadratne veze (lijevo) i
pravilne trougaone veze (desno)
a) Stepen zastiranja
Odnos izmeu povrine zatiranja krune (k) i stajaline povrine (f) naziva se stepen zastiranja.
sz =

k
f

Kod kvadratne veze stepen zastiranja e biti

k :f =0,785 :1,00=0,785,

a kod trougaone

k :f =0,785 :0,866=0,906 .
Ove brojane vrijednosti predstavljaju teorijske stepene zastiranja kod kvadratne i trougaone
veze. Razlika obje vrijednosti do 1,0 daje nezastrti dio sastojinske povrine. Kod kvadratne
veze ovaj iznosi 0,215, a kod trougaone 0,094. Iz ovih vrijednosti se vidi da je kod trougaone
veze bolje korienje prostora za rastenje. Prema tome, kod jednakih prenika kruna na 1 ha
moe se raunati mogui broj stabala kod pojedinih veza:
1. Kod kvadratne veze
10 000
N=
2
b
Ako se ovaj odnos obiljei sa 1,0 onda
2

2. Kod trougaone veze, s obzirom da je f t=b 0,866 bie

N=

10 000
1
=
=1,155.
2
b 0,866 0,866
25

Znai, broj stabala po ha kod trougaone veze je vei za 15,5% u odnosu na kvadratnu vezu.
2
2
3. Kod mjeovite veze, s obzirom da je f m=b [ (1+ 0,866 ) :2 ]=b 0,933

N=

bie

10 000
1
=
1,075
2
b 0,933 0,933

to znai da je broj stabala kod mjeovite veze vei za 7,5% u odnosu na kvadratnu vezu, a
isto tako manji nego kod trougaone veze.
U prirodnim odraslim sastojinama, pa i u kulturama zbog neravnomjernog izluivanja stabala,
nema jedinstvenih veza. Za stvarnu vezu se moe uzeti sredina izmeu oba teorijska sluaja.
Kod mjeovite veze odnos k : f lei u granicama 0,785 : 0, 866 do 1,00. Ako se uzme
aritmetika sredina izmeu 0,866 i 1,00, onda taj odnos je 0,785 : 0,933 = 0,841. Ova
vrijednost bi odgovarala teorijskom maksimalnom stepenu zastiranja, ukoliko bi raspored
stabala na povrini sastojine bio izmeu kvadratne i trougaone veze.
Mnoga istraivanja u sastojinama pokazala su i praktini znaaj navedene vrijednosti ( 0,841).
Tako je Videman (Wiedemann, 1931) na 7 bukovih povrina, sa proredama od slabe do
umjerene niske, naao da stepen zastiranja lei izmeu 0,76 i 0,86, a u 3 sluaju da iznosi
0,84. I najnovija istraivanja pokazuju da gornja teorijska razmatranja imaju znaaja.
Razlike u stepenu zastiranja kod razliite jaine zahvata prilikom proreda relativno su male.
One su utoliko manja ukoliko je prolo due vremena od momenta sprovedenih proreda. Tako
je, na primjer, Badu (Badoux, 1939) konstatovao stepen zastiranja izmeu 0,84 i 0,96 i to : za
visoku proredu 0,94, za slabu nisku proredu 0,94, za umjerenu nisku 0,89 i za jaku nisu 0,56
(vicarske serije prorednih ogleda u bukovim sastojinama). Navedeno vai gotovo za sve vrste
drvea, ukoliko nisu uinjeni zahvati slini progalama, gdje se, naroito kod vrsta svjetlosti,
dovodi do trajnog prekida sklopa.
b) Stepen osvjetljenosti krune
Odnos izmeu stajaline povrine (f) i povrine zastiranja krune (k) naziva se stepen
osvjetljenosti krune:
s o=

f
k

26

Dakle, ovaj odnos je reciproan odnosu kod stepena zastiranja. Stepen osvjetljenosti je
proporcionalan veliini stajaline povrine, a obrnuto proporcionalan povrini zastiranja.
S obzirom na napred navedene veliine za stajaline povrine (f) i zastrte povrine (k) kod
svih veza sljedi da je:
s o=

1
=1,27, a
0,785

Kod kvadratne veze

0,866
kod trougaone veze s o= 0,785 =1,10

0,933
Kod mjeovite veze s o= 0,785 =1,19 .

Zavisnost stepena zastiranja i stepena osvjetljenosti krune od jaine zahvata kod progala
pokazuje sljedee teorijsko razmatranje Kraft a:
Ako se predpostavi da postoji kvadratna veza, gdje je rastojanje izmeu stabala (s) jednako
preniku krune (b) , sa poveanjem rastojanja izmeu stabala kod nepromjenjene veliine
kruna poveava se rastojanje izmeu ivica kruna za . U ovom sluaju za poveanu stajalinu
povrinu vai veza:
b+ 2 .
s 2=
Ako se za sluaj kada je b = s stavi da je teorijska vrijednost stepena zastiranja jednaka 1, a
rastojanje izmeu kruna se mjeri u dijelovima od b, onda se dobijaju sljedei brojani
odnosi:
Tabela 5.

Rastojanje
kruna
izraeno u
dijelovima od
b
0,0
0,1

b+

1,0
1,1

b+

1,0
1,21

A
Teorijsko
razmatranje
2
b+

1,0
0,83

B
Stvarni stepen
zastiranja
A 15%

C
Srednji stepen
osvjetljenosti
1
B

0,85
0,71

1,18
1,41
27

0,2
0,3
0,4
0,5

1,2
1,3
1,4
1,5

1,44
1,69
2,07
2,25

0,69
0,59
0,51
0,44

0,59
0,50
0,43
0,37

1,70
2,00
2,33
2,70

Iz navedenog se vidi da se polovina teorijskog zastiranja za kvadratnu vezu dobila ako se

rastojanje izmeu ivica kruna povea na 0,4 srednje prenika krune, a da se polovina stvarnog
zastiranja postie kada je ovo rastojanje samo 0,3 od srednjeg prenika krune.
Poveina horizontalne projekcije kruna stabala u sastojini lahko se odredi planimetrijskim
putem. Iz ove povrine i povrine sastojine odredi se stepen zastiranja, a isto tako i srednji
odnos stajaline povrine prema zastrtoj povrini, odnosno prosjeni stepen osvjetljenosti.
Stvarni stepen osvjetlejnosti za svako konkretno stablo je daleko tee odrediti. Kod postojanja
karte projekcija kruna stepena osvjeteljenosti za svako stablo moe se odrediti na taj nain to
se povuku linije na jednakom rastojanju od ivica kruna pa se svakom stablu doda dio nezastrte
povrine koji je prema njemu. Frajst (Freist) je konstatovao vei stepen osvjeteljnosti kod
stabala sa malom krunom (1,5), a manji kod stabala sa veom krunom (1,2). Sa proirenjem
pojasa oko kruna (neprekidne povrine) kod stabala sa malim prenicima kruna stepena
osvjetljenosti se bre poveava nego kod stabala sa veim prenicima kruna. Iz ovog pristie
da stabla istog biolokog poloaja dobijaju kod jednakog poveanja rastojanja krunu utoliko
vee mogunosti za razvoj i rastenje utoliko su prenici njihovih kruna bili manji. Prema
tome, povlaenje pojednanih stabala putem oslobaanja krune zahtjeva utoliko manje
apsolutne iznose nezastrtih sastojinski povrina, ukoliko se sa oslobaanjem pone ranije u
jednoj sastojini (dok je sastojina mlaa).

3. KRUNA STABALA I PROIZVODNOST PRIRASTA

3.1.

Izgraenost i oblik krune

Zahvaljujui pionirskim istraivanjima B u r g e r a na smrevim kronjama omogueno je

prouavanje tipine izgraenosti krune. Kruna smre predstavlja priblino jedan rotacioni
pairaboloid, a ne kupu, kako se esto misli. To znai, poluprenici kronje idui odozgo
nanie rastu do jedne maksimalne vrijednosti, koja se nalazi priblino na 2/3 duine kronje
28

raunato odozgo. Dio kronje koji se nalazi iznad najveeg prenika kronje B u r g e r je
nazvao kruna sunca ili kruna svjetlosti, a dio kronje ispod kronja sjenke. Isti autor
razlikuje kod kronje spoljanji omota, koji je obrastao etinama i srce - unutranjost kronje,
koji je bez etina.
Postoje odreene veliine i odnosi koji karakteriu kronju. Iz mjerene visine stabla (h) i
mjerenog dijela do poetka kronje (a) dobija se duina kronje (l) (sl. 2). Ukupna duina
kronje dijeli se na duinu dijela kronje sjenke (l u ) i duinu dijela kronje svjetlosti (l 0 ).

Slika 2. Model krune smre (lijevo), prema Burgeru i pokazatelji krune (desno)
Horizontalna projekcija kronje ili povrina zastiiranja dobija se projektovanjam
nekoliko poluprenika kronje najee pomou viska (ima i raznih ogleda) ), a u novije
vrijeme pomou ogledala za odreivanje projekcije kronje. Srednji prenik kronje dobija se
ili udvostruavanjam srednjeg poluprenika ili iz povrine projektovane kronje, koja je
dobijena planimetrijskim putem, smatrajui povrinu kronje kao povrinu kruga.
Na osnovu navedenih osnovanih dimenzija dobijaju se sledai vani pokazatelji:
l: h

= stepen okrunjenosti,

l0: l

= udio kronje svjetlosti,

lu: l

= udio kronje sjenke,

b: h

= stepen rairenosti kronje,

b: l

= stepen zdepastosti kronje,

b: d h3 = odnos irenja kronje,

b 2 : d 2 = koeficijent zastiranja
29

3.2.
Morfologija kronje stabla
Zahvaljujui radovima B u r g e r - a i B a d u - a (Badoux) izvedeni su prosjeni oblici kronja
za stabla najvanijih biolokih klasa smre, bora i bukve. Na slikama 2, 3 i 4 prikazan je po
jedan model ovih vrsta drvea za vladajua stabla dobro sklopljenih i umjereno prorjeivanih
sastojina.

Slika 2. Model krune jedne 98. godinje smre iz sklopljene sastojine, prema Burgeru
Smra i bor imaju prosjene oblike kroanja, takve da najvei prenici lee na oko 2/3 duine
kronje raunato odozgo. Prema tome, udio kronje svjetlosti (l 0 : l) iznosi u prosjeku 0,65
odnosno 2/3, a udio kronje sjenke oko 1/3. Oblik kronje svjetlosti kod smre i bora kree se
izmeu kupe i kvadratnog paraboloida, to odgovara srednjim vrjednostima oblinih brojeva
0,35-0,60. Kronja sjenke ima oblik prevrenog paraboloida sa oblinim brojem kronje 0,50
- 0,60; ona je punooblinija.
Kod liara - bukve i hrasta - najvei prenik lei znatno vie nego kod etinara. On lei na
oko 1/3 do 1/2 mjereno odozgo. Prema tome odnos l o : l po pravilu je manje vrijednosti od
0,5. Tako je Krstevski za bukvu konstatovao da se udio svjetlosti kree od 0,40 do 0,47.
Znai, udio krune svjetlosti manji je kod buvke nego kod etinara.

30

Slika 3. Model krune jednog 88. godinjeg bora, prema Badoux u

Slika 4. Model krune jedne 88. godinje vladajue bukve, prema Badoux u
Zavisnost uea kronje svjetlosti od biolokog razreda nije sasvim dokazana ali se,
prema K r s t e v s k o m , ipak moe zakljuiti da trei bioloki razred ima najvee uee
kronje svjetlosti u ukupnoj duini kronje. Ali, ovdje treba naglasiti da manje uee kronje
svjetlosti u ukupnoj duini kronje ne znai i manju proizvodnost, jer proizvodnost drvne
mase ne zavisi samo od uea kronje svjetlosti u ukupnoj duini kronje, ve i od njene
apsolutne veliine i od dobijanja direktne svjetlosti. Stabla prvog biolokog razreda imaju
daleko vee apsolutne veliine kronje i dobijaju daleko vee koliine kvalitetne direktne
svjetlosti, te su mnogostruko proizvodnija od stabala drugog, a naroito treeg biolokog
razrada.

31

Sa slobodnijim poloajem nadstojnih stabala ili kod proreda oslobaanja i

povlaivanja stabala najvei prenik kronje se pomjera nanie, te se na taj nain poveava
udio kronje svjetlosti.
Kod bukve oblik kronje svjetlosti pribliava se kubnom paraboloidu - polukugli, te
je oblini broj iznad 0,50. Dio kronje sjenke je loijeg oblika nego to je kod etinara,
pribliava se kupi, te je oblini broj ispod 0,40.

3.3.

Apsolutna duina kronje (l)

Duina kronje je vaan pokazatelj razvijenosti kronje. Duina kronje prije svega zavisi
od starosti stabla. Sa porastom starosti duina kronje raste.
Na duinu kronje utie vrsta drvea i sastojinski oblik. P a n i je kod bukve konstatovao
da najdue kronje imaju sastojine blie prebornim. Ovo dolazi otuda to u ovakvim
sastojinama slobodniji poloaj stabala prema svjetlosti spreava ienje od niih grana a
pogoduje razvoju bonih izbojaka, to sve utie na poveanje duine kronja.
Postmatrano po debljinskim stepenima opta je pojava da sa porastom debljinskog stepena
raste duina kronje. Ali stepen porasta nije jednak poevi od najslabijih do najjaih
debljinskih stepena. Popovi (1965) je u bukovim sastojinama na Kopaoniku konstatovao tri
karakteristina intervala zavisnosti duine krune od debljinskog stepena, i to:
a) period naglog porasta apsolutne duine kronje,
b) period neznatnog variranja i stagnacije i
c) period naknadnog porasta apsolutne duine krune.
Sva ova tri peroda toka zavisnosti duine krune od prenika stabala (debljinski stepena) ne
zapaaju se uvijek. Tako je Krestevski konstatovao samo rpvi i drugi perod u bukovim
sstojinama oko Mavrovskog jezera i ovo objanjava time to se ovdje radi o relativno mladim
sastojinama. Za razliku od ovoga, Popovi je konstatovao i trei period ali kod najstarijih,
odnosno najdebljih i najviih stabala.

3.4.

Relativna duina kronje (l/h)

Relativna duina kronje predstavlja odnos izmeu duine kronje i ukupne visine

stabla. Ovaj odnos naziva se stepenom okrunjenosti i iskazuje se u procentima.

Relativna duina kronje je najvea kod sasvim mladih biljaka, kada biljke imaju
granice, tj. kronje gotovo itavom visinom. Kasnije dolazi do opadanja, ali opadanje nije u
32

strogoj zavisnosti od starosti. Krstevski je konstatovao da relativno najstarije sastojine

(starosti od 60 do 110 godina) pokazuju veu relativnu duinu kroanja i ona iznosi 0,50
(50%). Mlae sastojine od ovih (ispod 60 godina) pokazuju znatno manje vrijednosti relativne
duine koja iznosi 0,45.
Relativna duina kronje zavisi i od uzgojnog oblika. Kod prebornih sastojina relativna duina
kronje je vea nego u jednodobnim sastojinama.
Posmatrano po debljinskim stepenima kod preborne sastojine ne moe se konstatovati neka
jasna zavisnost (grafikon 5), jer je varijabilnost relativne duine kronje po stepenima jaka, pa
se ne vidi zavisnost. Kod jednodobnih sastojina vrsta sjenke u zavisnosti izmeu relativnih
duina kroanja i prenika stabala je najprije sa tendencijom opadanja do odreenog
debljinskog stepena, gde se postie minimum, poslije ega nastupa porast (grafikom 6). Kod
sastojina vrsta svjetlosti, a pogotovo kod kultura linije relativnih duina kroanja u zavisnosti
od prenika stabala imaju samo rastuu tendenciju (grafikon 7).

Grafik 5. Zavisnost veliine relativne

duine krune (l/h) od prsnog prenika u
bukovoj sastojini prebirne strukture, prema
Krestevskom

Grafik 6. Zavisnost veliine relativne

duine krune (l/h) od prsnog prenika u
bukovoj sastojini jednodobne strukture,
prema Krestevskom

33

Grafik 7. Zavisnost veliine relativne

duine krune (l/h) od prsnog prenika u
sastojini crnog bora
Relativna duina kronje zavisi od vrste drvea. Po pravilu, liari imaju vee
vrijednosti nego etinari. Kod bukve okrunjenost stabala u prosjeku iznosi 40-60%. (Mi1eti,
Krstevski i dr.).
Slino bukvi okrunjenost iznosi kod smre i jele. Stepen okrunjenosti ima nie
vrijednosti kod crnog i bijelog bora, kod hrasta, naroito hrasta kitnjaka.
Relativna duina kronje, po svemu sudei, ne zavisi od biolokog poloaja stabla u
sastojini.
3.5.

Prenik kronje (b); odnosno irina ili zastrta povrina

Zastrta povrina kronje zavisi od broja stabala po 1 ha i od starosti. To se vidi iz sljedeeg

pregleda (Krestevski, 1972.):
N/ha
Star.
Povr.

4.238
30
4,2

3.680
50
6,6

1.720
60
9,6

1.356
70
3,2

956
75
12,6

612
110
24,6 m2

Sa opadanjem broja stabala po ha raste povrina kronje pojedinanih stabala, ali pri ovome i
starost znaajno utie. Kod mlaih sastojina moe broj stabala da bude manji a da povrina
kronje pojedinanih stabala bude manja nego kod starijih sastojina sa neto veim brojem
stabala.
Uticaj biolokog razreda na veliinu kronje je jasan. Najveu apsolutnu irinu
kronje pokazuju stabla prvog, a najmanju stabla treeg biolokog razreda. Svakako da zavisi
od vrste drvea. Jela, smra, a naroito omorika, imaju daleko manje prenilke kroanja od
borova i gotovo svih vrsta liara, izuzev jablana.

34

3.6.

Kolinik irenja kronje ili koeficijent prostora rastenja (b: d)

Razmatrajui pitanje proreda i njihovog uticaj a na povrine zastiranja Z e b a h

(Seebach) je postavio pitanje da li postoji odreeni odnos izmeu povrine zastiranja kronje i
u tom momentu ostalih postignutih dimenzija stabala. On je odnos izmeu prnika kronje i
prsnog prenika stabla - b : d1:3 oznaio kao koaficijenat prostora rastenja. Prenik
kronje moe se odrediti iz povrine zastiranja koja se smatra da je krunog oblika:
2

k =b

;odakle je

b=

4k
k
=2

Isti autor dodaje (prema navodu Assman a): ''Izmeu prenika stabla i prenika kronje
pravilno odraslih bukovih stabala postoji odnos, prema optem shvatanju i konstataciji, takav
da jae prema slabijem stablu ima srazmermo manji prenik kronje, te na taj nain zahtjeva i
manji prostor za rastenje.'' Kasnija istraivanja su pokazala da ovaj zakljuak ne moe da vai
kao opiti.
Tako je Frajst u 70-godinjoj do 170-godinjoj bukovoj sastojini dokazao da se odnos
irenja kronje poveava sa poveanjem zastrte povrine (sa porastom prenika kronje)
najprije brzo, a zatim sporije. Dakle, postoji jasna zavisnost od starosti. Odnos kod stabala iste
zastrte povrine, prema tome, opada sa starou.
Kolebanja i sistematske promjene odnosa irenja kronje (b : d) kod bukve mogu se
shvatiti ako se ima na umu sledee: kod potpunog sklopa sastojine, kada je boni porast
kroanja zaustavljen, prenici debla se i dalje poveavaju tako da odnos b : d biva manji i
obrnuto. Kod jakog osvjetljavanja kronje rastu brim tempom nego to rastu prenici debla,
tako da se odnos b : d poveava.
Odnos irenja kronje (b : d) za iste zastrte povrine raste sa opadanjem biolokog
poloaja stabla.
Kolinik irenja kronje zavisi od vrste drvea. M i l o j k o v i je za hrast lunjak u
naao da se ovaj odnos kree oko 20, za jasen oko 15 i za grab u istoj sastojku oko 22, a u
mjeovitoj oko 30. Grab, dakle, u mjeovitoj sastojim se ponaa kao vrsta koja moe da
podnosi zasjenu.

35

Kolinik irenja kronje zavisi od biolokog razreda stabla. Kod prvog biolokog
razreda je najmanji, a najvei kod treeg. Ovaj odnos je vei kod drugog biolokog razreda
nego kod treeg.
Kolinik irenja kronje raste sa poveanjem zastrte povrine, odnosno prenika
kronje i to u poetku bre, a kasnije sporije.

3.7.

Koeficijenit z a s t i r a n j a

(b2/d21,3)

Ovaj odnos uveo je A s ma n (1961) i isti predstavlja odnos izmeu povrine

projekcije kronje stabla i njegove prsne temeljnice.
Za ovaj odnos vai sve ono to je reeno za kolinik irenja kronje. Prije svega, da
ovaj odnos zavisi od vrste drvea, a unutar iste vrste od biolokog razreda stabala. Ovaj odnos
je najvei kod stabala treeg biolokog razreda, a najmanji kod prvog. Prema tome, i sa
porastom prsnog prenika koeficijenat irenja kronje pada.

Grafikon 8.. Odnos

b :d 1,3

kao funkcija horizontalne projekcije krune K

36

3.8.

Stepen z d e p a s t o s t i kronje (b : l)
Odnos izmeu irine kronje (prenika kronje) i njene duine naziva se stepen

zdepastosti kronje. Ovaj odnos u odreenoj mjeri karakterie i oblik kronje. Pored ovog
pokazatelja za oblik kronje znaajno je gdje se nalazi mjesto maksimalne irine kronje.
Stepen zdepastosti kronje zavisi od vrste drvea, od sastava sastojine, od biolokog
razreda stabala, od prsnog prenika stabla i svakako od sastojinskog oblika.
Smra je jedna od vrsta sa malim iznosom ovoga odnosa. Naroito je po ovome
poznata Panieva omorika, kao i obina smra viih planinskih regiona. Poslije smre po
malom iznosu ovoga odnosa dolazi jela, zatim bukva, a najveu vrijednost imaju hrastovi i
borovi. Dakle, ovi poslednji imaju najzdepastiju kronju, naroito u jaoj starosti. Treba, meutim, naglasiti da stabla bijelog i crnog bora mogu imati uske kronje, naroito nekih
ekotipova u planinskim regionima.
Stepen zdepatosti kod svih vrsta drevea kree se u prosjeku oko 0,5 ali u zavisnosti
od vrste i ostalih faktora moe biti znatno ispod i iznad. Za ilustraciju navodimo podatke
Mang a koji su dati u tabeli 6.
Srednja vrijednost
Vrsta
drvea

Broj mjerenja

d 1,3
(cm)

(m)

(m)

(m)

Stepen zdepatosti (b:l)

b/h

Aritm.

Srednja

Sredina

greka

Bor

17

31,5

26,4

8,1

4,4

0,17

0,55

0,0

Smra

13

28,2

24,6

10,7

4,0

0,16

0,39

0,0

Jela

14

29,8

26,8

8,4

4,3

0,16

0,54

0,0

37

Grafikon.9. Zavisnost zdepastosti krune i prsnog prenika, prema Krstevskom

Krstevski je u bukovim sastojinama oko Mavrovskog jezera konstatovao stepen zdepastosti
od 0,62 do 0,81, to je prilino visoko za ovu vrstu, Pani je konstatovao za istu vrstu na
rudniku od 0,52 do 0,73.
Za hrast lunjak u Sremu Milojkovi je konstatovao i to: u istim sastojinama 0,53, a u
mjeovitim 0,59. Krstevski je naroito visoke vrijednosti konstatova na krenjakoj podlozi,
ali nije izveo zakljuak da je samo geoloka podloga na ovo uticala.
Najvei stepen zdepastosti u sastojini pokazuju stabla treeg biolokog poloaja, to
je razumljivo, jer ova stabla u nedostatku direktne svjetlosti ire svoje kronje na raun
visinskog prirasta da bi uhvatila to vie difuzne svetlosti. Kod ovih stabala stepen zdepastosti
moe da iznosi i preko 1,0. Najmanji stepen zdepastosti imaju stabla prvog biolokog razreda,
ali ne uvjek.
Stabla razliitog prsnog prenika imaju razliite stepene zdepastosti. Sa porastom
prenika stepen zdepastosti, po pravilu opada, ali ima pojave da poslije opadanja do
odreenog debljinskog stepena poinje i da raste. Uspon na kraju krive zavisnosti stepena

38

zdepastosti od prenika stabala uslovljen je time to najdeblja stabla rano dobijajiu piredominantan poloaj i njihove kronje se, zahvaljujui velikom prostoru za rastenje, previe ifre.
Na zdepastost kroanja sastojinski oblik ima znaajan uticaj. U prebornim umama i
praumama kronje su zdepastije nego u jednodobnim sastojinama, jer u prebirnim umama i
praumama visinsko stepenovanje je jae, te stabla imaju ili vie prostora za

rastenje i mogu

vie da ire svoje kronje ili su jako zasjenjena pa plagiotropski ire kronje.
3.9.

Zapremina i povrina spoljanjeg omotaa kronje stabla

Kod mnogih istraivanja potrebno je znati zapreminu kronje, kao i povrinu njenog

spoljanjeg omotaa. Naalost, ove veliine je za sada nemogue sraunati, te se moramo

zadovoljiti priblinim vrijednostima koje se lako dobijaju iz podataka b i l.
Priblina zapremina kronje etinara sa iljastom krunom do sada se uglavnom
izraunavala kao zapremina ravnostrane kupe:

1 2

b l b2 l
3 4
12

Zapremina kvadratnog paraboloida

(V = 12 4 b l )
2

je vea. Kao dobra aproksimacija,

prema Burger u, odgovara:

V =0,4

2
b l
;
4
Povrina spoljanjeg omotaa kronje trebalo bi da se izraunava kao omota

paraboloida, to je dosta teko, pa se koristi formula za povrinu omotaa ravnostrane kupe:

b 4 l 2 b2
4

Omota paraboloida, koji se praktino javlja, vei je za 1,21,4 puta. Ali za razna poreenja
dovoljno je povrinu omotaa sraunati i po gornjoj priblinoj formuli. Badu je za priblino
odreivanje povrine omotaa krune koristio i formulu omotaa prevrene kupe:
M = ( Rr ) +h
2

39

Gdje je R = poluprenik veeg krajnjeg presjeka

r = poluprenik manjeg krajnjeg presjeka
Za omota dijela krune svjetlosti i liarskih stabala moe se primjeniti formula za povrinu
2
polukugle: o= b

4. Veliina krune i proizvodnost po jedinici povrine razliitog

sastojinskog oblika i umsko uzgojnog tretiranja
Stepen ekonominosti korienja prostora za rastenje u sastojini posmatra se kroz proizodnost
drvne mase u odnosu na date dimenzije kruna. Radi utvrivanja proizovdnosti pojedinih
stabala, s obzirom na oblik i veliinu njihove krune, najee se prirast zapremina stavlja u
odnos prema povrini omotaa itave krune ili, jo bolje, krune svjetlosti. To se ini zato to je
povrina omotaa najbolji pokazatelj postojee koliine lia (etina) koja je nosilac procesa
asimilacije, odnosno prirasta.
Zapremina kronje slui samo za poznavanje najpovoljnijeg odnosa izmeu nje i povrine
omotaa. Sa optim poveanjem kronje njena zapremina bre raste nego to je to sluaj sa
povrinom omotaa.
Kao najbolja priblina veliina za zauzeti dio stajaline povrine uzima se zastrta povrina,
odnosno horizontalna projekcija kruna. Proizvodnost zapreminskog prirasta po jedinici zastrte
povrine, koji se najee izraava u dm 3 /m 2 (litar prirasta po lm2), predstavlja upotrebljivo
mjerilo za provjeravanje ekonominosti koritenja prostora za rastenje.
Za umsku produkciju, ili bolje reeno za gazdovanje sa umom, vanija je veliina
proizvodnosti u odnosu na stajalinu povrinu, odnosno u odnosu na povrinu sastojine ume. Svakako da se proizvodnost po zastrtoj povrini moe da prerauna u proizvodnost
prema stajalinoj povrini i obratno. U prvom sluaju e se proizvodnost po zastrtoj povrini
podijeliti sa stepenom osvjetljenosti ili e se pomnoiti sa stepenom zastiranja. U drugom
sluaju e biti obrnuto.
Kao najbolja priblina veliina za zauzeti dio stajaline povrine uzima se zastrta povrina,
odnosno horizontalna projekcija kronje
Proizvodnost po zastrtoj povrini moe da se prerauna u proizvodnost prema stajalinoj
povrini i obrnuto. U sluaju preraunavanja proizvodnosti po zastrtoj povrini u proizvodnost
40

prema stajalinoj povrini, proizvodnost po zastrtoj povrini e se podijeliti sa stepenom

osvijetljenosti ili e se pomnoiti sa stepenom zastiranja. U drugom sluaju e se uiniti
obrnuto.

4.1.

Veliina kruna i proizvodnost u jednodobnim sastojinama

U istim borovim sastojinama proizvodnost prirasta po 1 m2 omotaa krune sa porastom

krune najprije se poveava, a zatim ostaje priblino na istoj visini(Toma i Badoux).
Nagovjeten je ak optimum za krunu srednje veliine.Prama Burgerovim istraivanjima
optimalna proizvodnost ipak lei kod najjaih, dominantnih stabala. Apsolutne veliine
proizvodnosti za date iste dimenzije kruna uvijek su vee kod bioloki nadmonijih i bolje
osvjetljenih stabala. Druga je stvar, meutim, kada se proizvodnost prirasta posmatra po 1 m 2
zastrte povrine. Pokazuje se znatna nadmonost proizvodnosti stabala sa malom krunom nad
stablima sa velikom krunom i to u svakom biolokom (visinskom) sloju ( Badoux, R.Mayer).
To dolazi otuda to stabla malih kruna imaju vitkije krune (manji koeficient zdepatosti), te pri
istoj zastrtoj povrini i odgovarajuem prostrou za rastenje imaju relativno vei omota krune
gdje se nalaze dobro osvjetljene iglice koje intenzivno asimiliraju. Sa porastom irnie krune,
poveanjem stepena ''zdepatosti'', mnogo bre raste zapremina, a daleko sporije povrina
omotaa krune. Dakle, poveava se udio noseih dijelova, jezgro krune, gdje iglice gotovo
vie respiriu nego to asimiliu, te se opta proizvodnost stabala po jedinici zastrte povrine
smanjuje.
Kod bioloki nadmonijih i bolje osvijetljenih stabala, apsolutne veliine proizvodnosti za
iste dimenzije kronji su vee.
Za ilustraciju gornjih zakljuaka navode se podaci B a d o u x - a o veliini kronji i
proizvodnosti prirasta na borovoj oglednoj povrini starosti 88 godina. Proizvodnost je
iskazana u dm3 po:

1 m2 zastrte povrine,

1m2 povrine omotaa,

1 m3 zapremine kronje.

41

Nadstojna stabla

d 1,3
a

Meustojea stabla
c

Podstojna stabla

a
1,20

b
0,35

c
1,29

20

1,60

0,46

1,20

0,79

0,23

0,65

22

1,27

0,34

0,79

0,60

0,16

0,40

24

1,07

0,27

0,59

0,48

0,13

0,28

18

26

0,92

0,28

0,47

0,94

0,24

0,47

0,41

0,10

0,21

28

0,94

0,26

0,44

0,84

0,21

0,40

0,35

0,09

0,17

30

0,96

0,25

0,41

0,79

0,20

0,35

0,31

0,08

0,15

34

0,93

0,24

0,36

0,73

0,19

0,29

0,25

0,08

0,12

38

0,92

0,24

0,33

0,73

0,19

0,27

42

0,97

0,28

0,34

Iz ovih podataka zapaamo konstantnost proizvodnosti po jedinici zastrte povrine i povrine

omotaa, te jasno opadajuu tendenciju proizvodnosti po jedinici zapremine kronje
nadstojnih stabala. Proizvodnost u odnosu na sva tri elementa meustojeih i podstojnih
stabala najvea je kod minimalnih prenika. Dakle, kod meustojeih i podstojnih stabala sve
tri zavisnosti imaju opadajuu tendenciju.
Hrastove sastojine pokazuju optimalnu proizvodnost po zastrtoj povrini kod stabala II klase
malih kruna (Mayer). Nasuprot ovome, u bukovim sastojinama stabla I klase sa malim
krunama, kod jednake zastrte povrine, imaju veu proizvodnost nego stabla II klase.
4.2.

Uticaj proreda na dimenzije kronji i proizvodnost

Putem prorjeivanja poveava se prostor za rastenje pojedinanih stabala u sastojini, a poslije

odreenog vremenskog perioda od izvrenog proreivanja, poveavaju se i dimenzije kronji,
kako irine kruna tako i apsolutne i relativne vrijednosti njihovih duina (Wohlfart, Toma).
Poslije nekoliko decenija od izvrenog proreivanja znatno poraste i srednja zapremina
kronje, kao i ukupna zapremina kronji sastojine. Nasuprot

ovome, ukupna povrina

42

omotaa kruna sastojine jedva semijenja poslije izvrenih proreda. Za ilustraciju uticaja
proreda na dimenzije i proizvodnost dajemo podatke u sljedecoj tabeli.
Tabela 7. Veliina kruna i proizvodnost prirasta u vajcarskim smrevim serijama proreda
Olten, po Burger u. Ogledi postavljenji 1888.godin u 22.godinjoj jednodobnoj kulturi
smre, gdje je bilo B, C i D stepena proreda, tj.slabe, umjerene i jake.
a) Podaci o sastojini (stanje 1935., 47 godina poslije prorjeivanja, a u starosti 69 godina,
podaci po ha)
Sastojinsko srednje stablo (po presjeku)
Stepen
N
G
V
proreda
m2
m3
B (slaba)
1.016
61,7
813

d8

h8

cm
27,8

m
29,3

C (umjerena)

692

51,2

713

30,7

29,7

11,3

4,1

D (jaka)

556

37,5

651

33,0

30,1

12,2

4,6

Kruna
duina
irina
m
m
9,4
3,4

Zbirovi za krune

B (slaba)

9.058

50.290

30.530

Godinji prirast
deblovine u
posljednjih 5
godina m3
20,6

C (umjerena)

9.173

50.520

35.550

20,6

D (jaka)

9.44

50.870

39.420

21,2

Stepen pror.

Zastrta povrina
2

Povrina om. m2

Zapremina m3

b) Dejstvo proreda na dimenzije kruna jednako debelih stabala

Prenik
Stepen proreda
Visina stabla (m)

d1,3 =22 cm

d1,3 = 40cm

B
26,7

D
25,5

B
32,3

D
31,7

Duina krune (m)

7,2

9,0

13,8

14,1

Prenik krune (m)

2,6

3,4

5,0

5,6

Zastrta povrina (m2)

5,5

9,1

19,14

24,3

Omota krune (m2)

29,2 = 100%

49,4 = 170 %

110,0 = 100%

125,6 = 115%

Zapreminakrune (m3)

13,2 = 100 %

27,3 = 207 %

89,0 = 100%

114,0 =128%

11,8

15,5

12,5

14,0

Odnos irenja krune

b:d

43

Iz pregleda pod a) jasno se vidi poveanje prosjene veliine duine i irine kruna sa jainom
proreda. Nasuprot tome, zbirova zastrtih povrina kruna i omotaa kruna za sastojine jedva da
su se izmijenili, oni su praktino danas jednaki. Istovremeno je zapremina kruna sastojine kod
jake prorede (stepen D) za punu treinu vea nego kod slabe prorede (stepen B): prirast
posljednjih 5 godina, kao to se vidi, na sve tri povrine priblino je jednak.
Iz pregleda pod b) jasno se vide posljedice proreda koje se ogledaju u razlikama dimenzija
kruna danas jednako debelih stabala. Procentne vrijednosti za omotae i zapremine kruna
govore o tome da se kod jake prorede omaotai kruna vrlo manje mijenjaju poveavaju nego
zapremine kruna. Ovo je jedan od razloga to se kod jake prorede i pored znatnog poveanja
kruna preostalih stabala, zapreminski prirast sastojine ne moe povisiti na dui vremenski
period.
Osmatranja uticaja proreda na dimenzije kruna i proizvodnosti u bukovim sastojinama
(Badoux, Assman i dr.) pokazuju da jai zahvati visoke prorede znatno poveavaju stepen
razvijenosti krune, stepen irenja i ''zdepatosti'', kao i odnos irenja krune stabala jednakih
prsnih prenika. Zbog pojaanog prirasta u bonim izbojcima i irenja krune visine su znatno
nie nego kod umjerene prorede.
Proizvodnost po zatrtoj povrini pojedinanih stabala u gusto sklopljenoj sastojini stalno i
vidno se poveava idui od niih ka viim biolokim razredima stabala. Unutar pojedinih
razreda stabla sa malo i srednjom krunom pokazuju veu proizvodnost u odnosu na jedinicu
zastrte povrine, to znai da ova stabla ekonominije koriste prostor za rastenje nego stabla
sa velikim krunama. Jae prorede dovode do poveanog osvjetljavanja kruna preostalih
stabala u sastojini, a time i do poveanja njihove proizvodnosti u odnosu na zastrtu povrinu.
No, da bi se postiglo ovo prosjeno poveanje kod pojedinanih preostalih stabala mora se
ukloniti iz sastojine prilian broj stabala ak i sa relativno boljom ekonominou prostora za
rastenje. Meutim, poveana proizovdnost preostalih stabala esto nije u stanju da potpuno
nadoknadi gubitak prirasta posjeenih stabala. Stoga se proizvodnost sastojine u donosu na
povrinu zemljita putem jaih proreda ne moe povisiti, a naroito za dui vremenski period.

44

4.3.

Veliina kronje i proizvodnost u viespratnim i raznodobnim sastojinama

Odgovor na pitanje da li se i u kojoj mjeri moe da povea proizvodnost u odnosu na

povrinu jakim stepenovanjem sloja kronji, kod viespratnih i raznodobnih sastojina, traio je
u svojim istraivanjima i Weck.
On je istraivao zavisnost izmeu ''povrine krune'' (l x b) i prirasta prenika, odnosno
temlejnice na prsnoj visini prvenstveno kod bijelog bora. Pri ovome Weck je uporeivao
proizvodnost borova starosti 140 i vie godina u poloaju priuvaka i u jednodobnim
sastojinama. Na osnovu dobijenih rezultata ovaj istraiva je kostatovao preimustvo u
proizvodnosti borova u poloaju priuvaka, to je razumljivo, jer stabla u sklopljenim
sastojinama imaju razliitu konstelaciju rastenja, od najnepovoljnije do najpovoljnije, dok svi
priuvci uivaju potpunu slobodu krune. Meutim, za proizvodnost po 1 ha treba uzeti u obzir
i proizvodnost zasjenjivanih spratova. Istraivanja Mang a na optimalnim stanitima oko
Bodenskog jezera pokazuju da zasjena borovih priuvaka izaziva znatno smanjenje
proizvodnosti po zastrtoj povrini u drugom spratu sastojine (ovde se radi dakle o istoj
borovoj sastojini).
Sam prirast priuvaka vremenom opada. Krune priuvaka su u prvim decenijama, vitkije (b:l
= 0,43) kasnije postaju zdepaste (dostignu odnos b : l od 0,69; rezultati Mang a). Kasniji
poloaj i odnos kruna priuvaka i donjeg sprata biva takav da kruen priuvaka urone u donji
sprat, odnosno donji sprat prodire navie i po visini dostigne priuvke. Prvobitni procenat
zastiranja priuvka od 5,1 prerastao je na 13,6%, ali je istovremeno opala proizvodnost u
odnosu na zastrtu povrinu sa3,6 na 0,8 dm3/m2.
Pitanje zasjenjivanja i proizvodnosti treba posmatrati u zavisnoti od vrste. Vrste sjenke, kao
to je npr. jela pokazuju kod srednjeg prenika od 20 cm jo uvijek neto veu proizvodnost
po zastrtoj povrini pri zasjenjivanju. Nasuprot ovome, kod drugih vrsta usljed zasjenjivanja
dolazi do smanjivanja proizvodnosti po jedinici zastrte povrine u projesku za oko 25% kod
istog srednjeg prsnog prenika.
Vrlo ilustrativni podaci o odnosu proizovdnosti prirasta sastojine sa priuvcima (viespratna
sastojinaI i jednospratne sastojine dobijeni su na osnovu uporednih istraivanja Mang a, pri
emu je konstatovana premo sa priuvcima od 10% na poetku period apriuve nad
jednospratnom sastojinom, dok je na kraju perioda priuve proizvodnost sastojine sa
priuvcima bila manja za% (zapreminskog prirasta po 1 ha).
45

4.4.

Veliina kronji i proizvodnost u prebornim umama

Da bismo izvrili poreenje proizvodnosti u prebornim umama sa proizvodnou u

jednodobnim umama, potrebno je ukazati na osnovne razlike izmeu ovih sastojinskih
oblika. U manjevie jednosdobnim sastojinama visoke ume vladajua i suvladajua stabla
gornjeg sprata nalaze se u istoj prirodnoj fazi starosti, bilo to u fazi razvitka (zamaha) bilo u
fazi pune snage ili opadanja. U prebirnoj pak, sastojini, koja je starosno jako mjeovita, u fazi
pune snage nalaze se samo stabla gornjeg sprata, odnosno najvia stabla, koja se mogu
nalaziti i u fazi seniliteta ili opadanja. Stabla sljedeeg sprata nalaze se mahom u fazi zamaha
(razmaha) ili na prelazu ka fazi pune snage. U prebirnoj sastojini stabla ulaze u fazu pune
snage sa znatno viom stvarnom starou i sa znatno veim dimenzijama nego stabla u
jednodobnoj sastojini visoke ume. Moe se rei da u prebirnoj sastojini prosjene dimenzije
debla i kruna pojedinih visinskih spratova reprezentuju razliite faze razvitka, to u
jednodobnoj sastojini nije sluaj. Stoga prosjene dimenzije debala i kruna pojedinih visinskih
spratova Asman uporeuje sa srednjim stablima jednodobnih sastojina za razliite sastojinske
starosti, odnosno jedne gazdinske klase visoke pravilne ume.
Meutim, ovo poreenje ipak treba izbjegavati, jer zakonomjernosti razvoja pojedinanih
stabala pa i itave prebirne sastojine su sasvim drugaije od zakonomjernosti razvoja i
pojedinanih stabala i jednodobnih sastojina, odnosno gazdinske klase i visoke pravilne ume
Za ilustraciju stanja jedne preborne sastojne u pogledu dimenzija kruna i proizvodnosti
prirasta daju se podaci u tabeli 8.
Tabela 8. Veliina kruna (zastrta povrina) i prirast vajcarskih prebirnih uma (ogledi Badoux
Prirast po 1000 te.svjeeg lia

Sastojinske vrijednosti za

Te. Sve. lia kg

Kronje

Period g. prirast dm3/m2 zastrte

povrine

Ogled
povr.

Vrsta drvea

a, 1949.vrijednosti po 1 ha)

46

Zastrta
povr.

Zapremina

m2

m3

m2

m3

m3

Diirsruti
1947.

JI
Sm

10.500
1.500

93.100
10.300

365
104

48,9
5,9

742
76

12,6 1,3

1,20
0,87

37.200
3.700

0,339
0,351

999 m

Su.

12.000

103.400

469

54,8

818

13,9

1,16

40.900

0,340

Schallen-bergRauch-grat

JI
Sm
Bk

8.100
700
3.200

55.600
4.700
20.000

1,25
1,29
0,69

23.600
2.100
1.500

0,428
0,429
1,467

1.060 m

Su.

12.000

80.300

620

35,4

476

13,2

Hasliwald
1947.

JI Sm

10.000
1.700

63.800
12.200

432
67

26,5
6,9

356
88

9,5
2,6

570 m

Su.

11.700

76.000

499

34,4

444

12,1

Biglemvald
1945.

JI
Sm

7.900 4.100

37.500
34.900

466
124

13,1
20,0

148
267

4,7 5,1

0,58
1,24

14.700
15.600

0,313
0,327

930 m

Su.

12.000

72.400

590

33,1

415

9,7

0,81

30.300

0,320

492
25,8
343 10,1 0,9
44 84 3,0 6,6 39 94
2,2

27.200
0,95
1,53*

28.500
5.200

0,330
0,500

33.700

Iz navedenih podataka u tabeli 8.vidi se da sve ove sastojine imaju visoke vrijednosti ukupne
zastrte povrine, a naroito visoke vrijednosti ukupne zapremine kruna. Ove posljednje sa 70
100.000 m3 skoro su dvostruko vee nego to je to kod srednjodobne i stare jednodobne
visoke ume. I nadmonost prebirne ume u pogledu teine lia po 1 ha je, iako ne tolika
kolika je u pogledu zapremine kruna, jasno izraena. Teina svjeeg lia na oglednoj povrini
Drsrti iznosi oko 41.000 kg, a u noj odgovarajuoj gazdinskoj klasi smrevih sastojina I
bonitet (po tablicama Flury u) ophodnja je 120 godina, teina svjeeg lia iznosi oko 30.000
kg/ha.
Na osnovu istraivanja dobijenih rezultata Bodoux a na oglednim povrinama Drsrti i
Biglenwald a, u pogledu dimenzija kruna moe se konstatovati niski stepen vitkosti stabala
(h : d) prsnog prenika od 30 cm navie, zatim visoki stepen razvijenosti kruna, koji je iznad
0,50. Duine kruna najdebiljih stabala dostiu 2/3 i vie od ukupne visine stabala, stepen
zdepatosti kruna je velik. To su, dakle odlike prebornih sastojina.
Proizvodnost prirasta po jedinici zastrte povrine, posmatramo u zavisnosti od porasta prsnog
prenika, pokazuje izraziti optimum za odreene vrijednosti prenika: za jelu Drsrti izmeu
70 i 100 cm i u Biglenwald u izmeu 35 i 55 cm; za smru u Drsrti izmeu 50 i 75 cm i u
47

Bigenwald u izmeu 40 i 60 cm, dakle proizvodnost tanjih debljinskih klasa vrlo je mala i sa
porastom prenika ona raste do pojave maksimuma, a poslije postizanja maksimalne
proizvodnosti nastaje brzo opadanje. To znai da je proizvodnost kod jake debelih stabala,
posmatrano po jedinici zastrte povrine, dosta mala. Ovaj pad biva jo izrazitiji ako se
posmatra proizvodnost po jednici zastrte povrine u vezi sa visinama stabala.

Grafikon 10. Srednja proizvodnost zastrte povrine stabala prebirne ume na oglednoj
povrini Drsrti, Bandoux prema Assmanu u
Ako se proizvodnost po 1 m2 zastrte povrine u funkciji sa srednjom visinom sastojine u
jednoj jednodobnoj sastojini poredi sa proizvodnou u prebornoj umi, onda se moe zapaziti
sasvim drugi tok. Kod jednodobne sastojine postie se maksimalna proizvodnost kod
relativno niskih stabala i vrijednost je u momentu kulminacije daleko vea. Tako je, na
primjer, prema podacima koje daje Assman, proizvodnost:

uma
Jednodobna smra I bon.

Maksimalne vrijednosti
2,57 2,60 dm3/m2

Kod visina
12 16 m

Jednodobna smra II bon

2,07 2,10 dm3/m2

13 17 m

Preborna uma Drsrti

48

Smra

1,96 2,02 dm3/m2

36,5 42,5 m

Jela

2,26 2,30 dm3/m2

42,0 45,0 m

Prebirna uma Biglenwald

-

Smra

Jela

1,28 1,35 dm3/m2

30,5 34,0 m

1,28 1,32 dm3/m2

25,7 30,5 m

Pojava da je u prebirnim umama proizvodnost po 1 m 2 povrine (prosjeno za sva stabla)

nia nego u jednodobnim, objanjava se time to stabla gornjih spratova uivaju izrazito
osvjetljen poloaj, ali je dolo do opadanja njihove proizvodnosti zbog prevelike starosti, dok
stabla niih visinskih spratova, koja su zasjenjena, ostvaruju samo skromnu proizvodnost po 1
m2 zastrte povrine.
Zakanjenje stabala u prebornoj sastojini da se izbore za povoljniji poloaj odraava se u
izvjesnoj mjeri negativno na proizvodnost po jedinici zastrte povrine.
U pogledu nadmonosti u proizvodnji prebirne ili jednodobne ume po 1 ha zemljita postoje
suprotna miljenja. Mnoga miljenja zasnovana su na malobrojnim ili kratkoronim
istraivanjima pa se donosio zakljuak da je proizvodniji onaj ili onaj oblik.
Nadmonost jednodobne sastojine posmatramo po 1 m 2 zastrte povrine prebirna sastojina
kompenzira nadmonou veliinom zastrte povrine po ha zemljita.
4.5.

Veliina kruna i proizvodnost u prirodnim sastojinama tipa praume

Praume se ume koje su ostale nedirnute od strane ovjeka, danas se vrlo rijetko mogu nai u
Evropi.Za ove sastojine je karakteristino da iako su po spoljanjem izgledu manje-vie
jednodobne, one su ipak sastavljene od stabala razne starosti. Osnovne karakteristike ovih
sastojina vide se iz tabela 3. i 4.
Tabela 3. Najvaniji podaci o kronjama i ostalim elementima prirodnih planinskih mjeovitih
sastojina u Bavarskim Alpima, umska uprava Partenkirhen, povrina 1, nadmorska visina 1.200 m,
nagib 20, ekspozicija NW, dolomit, oko 1.900 mm godinjih padavina, Magin, 1959.
Kronje
Vrste drvea

Jela

Zastr.
povr.
m2
4.500

Sastojine

Zapremina
m3
29.700

Pros. zapr. Prirast

pr.
N
G
V
Na l ha
po m2 zastr.
Povrine
m2 m3 m3
Dm3/m2
278 29,2 376 2,97
0,65

49

Smra
Bukva+javor
Svega:

2.510
3.290
10.390
U m3

22.100
227 21,1 255 2,31
27.700
98 8,7 127 0,84*
79.500
603 59,0 758 6,12
etinarskog drvea
6,51

0,92
0,26
0,59
0,63

preraunato u etinarsko drvo = 1,23 m3.

Tabela 4. Srednje dimenzije kronji i proizvodnosti po zastrtoj povrini gore navedene sastojine za
dvije vrste: jela i smra
JELA
Veliine i odnosi kronje
di,3 cm h m h/d

1
m l/h

b m b/1

k
m2

m
m2

i
m3

m/i

Proizvodnost po
zastrtoj povrini
dm3/m2

10

2,5
(0,38)
6,3
(0,47)
10,6
(0,49)
11,7
(0,46)
12,4
(0,45)
14,3
(0,48)
16,2
(0,52)

2,3
(1,00)
3,7
(0,59)
3,9
(0,57)
4,3
(0,37)
5,0
(0,40)
5,6
(0,39)
6,5
(0,40)

4,8

11

10

1,10

0,03

10,9

38

49

0,79

0,09

12,9

66

87

0,76

0,35

14,7

80

125

0,64

0,68

19,2

99

179

0,56

1,02

24,9

128

247

0,52

0,70

33,3

169

344

0,49

0,66

18
26
34
42
50
58

6,5
(65)
13,4
(74)
21,5
(83)
23,5
(75)
27,9
(66)
29,8
(60)
31,0
(53)

SMRA
Veliine i odnosi kronje
Proizvodnost
di/3 cm h m h/d

1
m l/h

b m b/1

k
m2

m m2

i
m3

m/i

po zastrtoj
povrini
dm3/m2

10

9,2
(92)
15,9

4,0
(0,43)
7,4

2,1
(0,52)
2,9

3,4

14

10

1,4

0,09

6,6

34

35

0,97

0,13

(88)

(0,47)

(0,39)

22,0

12,0

3,4

9,2

65

67

0,97

0,71

(85)

(0,55)

(0,38)

34

26,7
(78)

13,8
(0,52)

3,5
(0,25)

9,6

77

85

0,91

1,52

42

29,8

15,1

4,3

14,4

103

143

0,72

1,36

18
26

50

(71)

(0,51)

(0,29)

k = zastrta povrina, odnosno horizontalna projekcija kronje m = povrina omotaa kronje i

= zapremina kronje

Prirodne sastojiine vrlo esto pokazuju ekstremno visoke vrijednosti temeljnice i zapremine
po 1 ha. To je sluaj kada se sastojine nalaze pri kraju razvojne faze pune snage.
Prirast prirodnih sastojina tipa praume pored staninih uslova zavisi i od razvojne faze u
kojoj se nalazi jedna takva sastojina. Navedeni primjer u Bavarskim Alpima pokazuje
skroman prirast (6,12 m3). Razlog za ovo je u prvom redu velika nadmorska visina. Smra je
na ovom stanitu nadmonija nad jelom u proizvodnosti po zastrtoj povrini. Na ovo je u
prvom redu uticala injenica to smra na ovom stanitu pokazuje izrazito male stepene
zdepastosti kronji, to sa svoje strane dovodi do relativno male povrine zastiranja. Ovde se
radi o jednoj smrevoj populaciji sa uskom i iljatom krunom, to prilikom poreenja
proizvodnosti po zastrtoj povrini treba imati na umu.

51

ZAKLJUAK
U jednodobnim sastojinama proizvodnost prirasta po 1 m2 omotaa kronje sa porastom
kronje najprije se poveava, a zatim ostaje priblino na istoj visini. Nagovijeten je ak
optimum za kronje srednje veliine.
Kada govorimo o uticaju proreda na veliinu kronje moemo zakljuiti da nakon odreenog
vremena od izvrenog proreda poveavaju se i dimenzije kronji. Srednja zapremina kao i
ukupna zapremina kronji u sastojini, nakon nekoliko decenija od izvrenih proreda znatno
poraste.
Prosjeno za sva stabla u prebornim umama, proizvodnost po 1 m2 zastrte povrine je nia
nego u jednodobnim sastojinama, iz razloga to stabla gornjih spratova imaju izrazito
osvijetljen poloaj, ali je dolo do opadanja njihove proizvodnosti zbog previsoke starosti,
dok stabla niih visinskih spratova, koja su zasjenjena, ostvaruju samo skromnu proizvodnost
po 1 m2 zastrte povrine.
Kod prirodnih sastojina tipa praume prirast zavisi od staninih uslova kao i od faze u kojoj se
nalazi jedna ovakva prirodna sastojina.

52

LITERATURA
-

Stamenkovi, V. i Vukovi, M. (1988) : Prirast i proizvodnost stabala i umskih

sastjina

53

PITANJA
1. ta predstavlja bioloko diferenciranje stabala?
2. ta su numerike klase stabala u sastojini
3. ta predstavlja prostor za rastenje jednog stabla i kako dobijamo prosjenu veliinu
stajaline povrine?
4. ta je stepen zastiranja ?
5. ta predstavlja relativna duina krune (stepen okrunjenosti)?
6. Od ega zavisi prenik krune?
7. ta je koeficient prostora rastenja?
8. ta predstavlja koeficient ''zastiranja''?
9. Kako utiu prorede na dimenzije kronje i proizvodnost?
10. Zato je u prebornim umama proizvodnost po 1 m2 zastrte povrine nia nego u
jednodobnim umama?

ODGOVORI

1. Bioloko diferenciranje stabala naroito je izraeno u prirodnim i od strane ovjeka

nedirnutim sastojinama. Ono je uslovljeno neprekidnom i otrom borbom za ivotni
prostor, a naroito za svjetlost. U stalnoj borbi za ivotni prostor stabala u sastojini
dolazi do njihovog diferenciranja ili raslojavanja na bioloke razrede.
2. Klasifikacija stabala se moe sainiti na osnovu prsnog prenika, visine i zapremine
stabala. Tako npr.kod premjera sastojine se po preniku grupiu u debljinske stepene
irine 1 do 5 cm, a po visini u stepene irine 1 do 5 m. Ovo grupisanje predstavlja
neku vrstu klasifikacije, ali klasifikacija koja e zasniva na bazi numerikih veliina, te
se otuda ove klase zovu numerike klase.
3. Prostor za rastenje jednog stabla je prostro koji je dole ogranien povrinom zemljita,
gore neogranien ili ogranien viim stablima koja zasjenjuju dotino stablo i sa strane
ogranieno neposrednim susjedima. Horizontalna projekcija ovog prostora naziva se
stajalina povrina i prosjenu veliinu stajaline povrine stabala dobijamo na
jednostavan nain tako to se povrina sastojine podijeli brojem stabala u njoj. Za 1 ha
ona je :
Fm2=

10.000 m2
N

4. Stepen zastiranja je odnos izmeu povrine zastiranja krune (k) i stajaline povrine.

54

sz =

k
f

5. Relativna duina krune predstavlja odnos izmeu duine krune i ukupne ivisine
stabala. Ovaj odnos se naziva stepen okrunjenosti i iskazuje se u procenitima. Najvea
je kod sasvim mladih biljaka, kada biljke imaju granice tj, krune gotovo itavom
visinom. Ona zavisi i od uzgojnog oblika pa je kod prebornih sastojina vea nego u
jednodobnim. Takoer zavisi i od vrste drvea, po pravilu liari imaju vee
vrijednosti nego etinari.
6. Prenik krune (b), odnosno irina ili zastrta povrina sa opadanjem broja stabala po
ha raste povrina krune pojedinanih stabala, ali pri ovome i starost znatno utie.
Uticaj biolokog razreda na veliinu krune je jasan. Najveu apsolutnu irinu krune
pokazuju stabla prvog, a najmanju stabla treeg biolokog razreda.
7. Koeficient prostora rastenja predstavlja odnos izmeu prenika krune i prsnog
prenika stabla.
8. Koeficient zastiranja predstavlja odnos izmeu povrine projekcije krune stabala i
njegove prsne temeljnice. Ovaj odnos zavisi od vrste drvea, a unutar iste vrste od
biolokog razreda stabala. Ovaj odnos je najvei kod stabala treeg biolokog razreda,
a najmanji kod prvog. Sa porastom prsnog prenika koeficient irenja kronje opada.
9. Putem prorjeivanja poveava se prostor za rastenje pojedinanih stabala u sastojini, a
poslije odreenog vremenskog perioda od izvenih proreda poveavaju se i dimenzije
kruna, kako irine krna tako i apsolutne i relativne vrijednosti njihovih duina.
10. U prebornim umama proizvodnost po 1 m2 zastrte povrine je nia nego u
jednodobnim sastojinama jer stabla gornjih spratova uivaju izrazito osvjetljen poloaj
ali dolazi i do opadanja njihove proizvodnosti zbog previsoke starosti, dok kod stabala
niih visinskih spratova, koja su zasjenjena, ostvaruje samo skormnu proizvodnost po
1 m2 povrine.

55