Organska hemija

Elementi koji grade organska jedinjenja: osnovni elementi: C, H ostali: O, N, S, P, halogeni (F, Cl, Br, I) Znaaj organskih spojeva: gradivna materija (ivi svijet) hrana gorivo (drvo, nafta, plin, benzin) lijekovi kozmetika plastine mase boje , lakovi

Organska hemija Karbohidrogeni (ugljikovodici)

Doc. Dr. Azra Tahirovi Sarajevo, 14. 11. 2008.

Opta svojstva organskih supstanci

kovalentna veza katenacija ( formiranje C-C veza) sporije hemijske reakcije reaktivni na poveanoj temperaturi karboniziraju (ugljeniu) organske molekule su velike molekule uglavnom ne podlijeu elektrolitikoj disocijaciji nie take topljenja i kljuanja rastvorljive u nepolarnim rastvaraima

Kovalentne veze u jedinjenjima karbona

Povezivanje atoma karbona

lanci
ravni
CH3-CH2-CH2-CH3

Hemijske formule u organskoj hemiji

potpuna strukturna formula
ili

razgranati
CH3-CH2-CH-CH3

kondenzirana strukturna formula skeletna strukturna formula cikloheksan heksan

ciklusi ili prstenovi

CH3

Homolitiko i heterolitiko cijepanje veze

Radikali su meuprodukti u radikalnim reakcijama

Nukeofili i elektrofili
Radikali i karbkationi su elektrofili jer sadre karbon sa deficitom elektrona. Karbanioni su nukleofili jer sadre karbon sa ionskim parom. Nukleofili su sve estice koje mogu donirati elektronski par. Elektrofili su sve estice koje mogu primiti elektronski par.

radikal

karbkation

Ionski intermedijati se pojavljuju u polarnim reakcijama.

karbanion

Nukleofili: Cl-, Br-, I-, OH-

Elektrofili: Cl+, Br+, NO2+

Vrste organskih reakcija

Supstitucija (S)
Supstitucija je reakcija u kojoj je atom ili grupa atoma zamjenjena drugim atomom ili grupom atoma. Uopteno, Y mijenja Z na atomu karbona.
Z = H ili heteroatom

Vrste organskih reakcija

Eliminacija (E)
Eliminacija je reakcija u kojoj se elementi polaznog materijala gube cijepanjem sigma-veza na susjednim Catomima, pri emu se formira veza.

Prema vrsti estica koje se izmjenjuju supstitucija moe biti: nukleofilna (SN), elektrofilna (SE), supstitucija slobodnih radikala (SSR)

cijepanje dvije -veze

formiranje -veze

Vrste organskih reakcija

Adicija (A)
Adicija je reakcija vezivanja na susjedne C atome viestruke veze, pri emu nastaju se iz jedne pi-veze formiraju dvije nove sigma-veze.
acikliki cikliki ugljikovodici

cijepanje -veze

formiranje dvije -veze

zasieni alkani

Prema vrsti estica koje se adiraju adicija moe biti: nukleofilna (AN), elektrofilna (AE), adicija slobodnih radikala (ASR).

nezasi eni alkeni alkini alkadieni polieni

alicikli ki cikloalkani cikloalkeni cikloalkini

aromatski benzoidni nebenzoidni

Alkani
Spojevi izgraeni od C i H povezanih jednostrukim vezama. Opta formula: Homologni niz:
H H C H H H H H C C H H H H H H H C C C H H H H H H H H H C C C C H H H H H H H H H H H C C C C C H H H H H H

Alkani
Nomenklatura
prefiks
supstituenti

CnH2n+2

osnovni lanac
najdui lanac karbona

sufiks
klasa jedinjenja

Ime organskog spoja: 1. Osnova imena - broj atoma karbona u najduem lancu. 2. Sufiks - odreena funkcionalna grupa. 3. Prefiks- identitet, mjesto, i broj supstutueneta vezanih na lanac atoma karbona.

metan

etan

propan

butan

pentan

CH4
metan CH4 etan

C2H6
CH3CH3

C3H8
pentan heptan

C4H10
CH3(CH2)3CH3 CH3(CH2)5CH3 CH3(CH2)6CH3

C5H12
nonan CH3(CH2)7CH3 dekan CH3(CH2)8CH3

heksan CH3(CH2)4CH3

propan CH3CH2CH3

butan CH3(CH2)2CH3 oktan

Alkani
Nomenklatura
1. Pronai najdui lanac atoma karbona. 2. Oznaiti lanac brojevima, tako da supstituenti dobiju nia mjesta.
3. Ako je vie supstituenata na jednom C-atomu, supstituente navoditi alfabetski. Supstituente imenovati kao alkil grupe.

Alkil-grupe
Nomenklatura Alkil grupe - supstituenti sastavljeni od C i H. Alkil grupa- uklanjanjem jednog atoma H sa alkana Ime alkil grupe- , promjeniti sufiks an osnovnog alkana u il. Metan (CH4) metil grupa (CH3-) Etan (CH3CH3) etil grupa (CH3CH2-) Propan (CH3CH2CH3) propil grupa (CH3CH2CH2-)

etil na C 5

Ime spoja: 5-etil- 2,6-dimetiloktan

lanac 8 C-atoma 2,6-dimetil

Izomerija alkana
Izomeri imaju istu molekularnu formulu, a razliite strukturne formule. Strukturni izomeri imaju istu molekularnu formulu, a razliit raspored u prostoru. C4H10 ima dva izomera, n-butan i izobutan (2-metilpropan) CH3 CH3-CH2-CH2-CH3
n-butan

Fizike osobine alkana

C1 - C4: gasovi, bez mirisa C5 - C16 : tenosti, mirisa na benzin Iznad C17: vrste supstance Nepolarne molekule, manje gustoe od vode. Ne otapaju se u vodi. Slabe meumolekulske sile. Pravilno poveanje t.k. i t. t. sa poveanjem molarne mase u homolognom nizu.

CH3-CH-CH3
2-metilpropan

Reakcije na alkane
Metan

Vaniji alkani i upotreba

Nalazite: zemni plin, barski gas, rudniki gas Upotreba: gorivo, dobijanje siretne kiseline, metanola, organskih rastvaraa (hloroform-CHCl3, metilen-hlorid CH2Cl2, tetrahlormetan CCl4).

1. Reakcije supstitucije sa halogenima: CH4 + Cl2 CH3Cl + HCl (smjesa produkata: CH2Cl2, CHCl3, CCl4) 2. Reakcije oksidacije: CH4 + 2 O2 CO2 +H2O 3. Kreking-reakcije (piroliza): Cijepanje alkana na krae fragmente. Produkti pirolize: krai alkani, alkeni.

Alkani C3-C4

Nalazite: zemni plin Upotreba: energent

Ostali vii alkani

Nalazite: nafta Upotreba: benzin (C5-C12), dizel-gorivo, maziva, aromatska jedinjenja, heterociklika jedinjenja.

Cikloalkani
Opta formula:

Konformacija cikloalkana
Ciklopropan C- C ugao veze 60o Ciklobutan C-C ugao veze 90o Ciklopentan C-C ugao veze 112o
Najstabilniji cikloalkan sa uglom veze 109.5o cikoheksan

CnH2n
ciklopropan ciklobutan ciklopentan cikloheksan

Konformacijski oblik stolice i amca

stabilnija forma stolice

Alkeni Zastupljenost i upotreba

Ciklopropan, ciklobutan gasovi Ciklopentan, cikloheksan tekuine Nalazite: Nafta Upotreba: Hlorirani derivati cikloheksana insekticidi. C6H6Cl6- heksahlorocikloheksan
Nezasieni karbohidrogeni sa C=C vezom

Opta formula: Homologni niz:

CnH2n

CH2=CH2 CH3CH=CH2 CH3CH2CH=CH2

eten propen buten

Vii homolozi: na osnovu grkog imena dodati sufiks- en.

Nomenklatura alkena
Oznaiti najdui lanac koji ukljuuje C=C vezu, tako da dvostruka veza dobije sto je mogue nii broj.

Svojstva alkena
Svojstva: ne otapaju se u vodi C2-C4 gasovi C5-C16 uljaste tenosti (olefini) iznad C16 su vrste supstance reaktivniji od alkana Reakcije: adicije (AE) oksidacije polimerizacije

Dvostruka veza ima prednost u numeraciji u odnosu na supstituente.

2,3,5-trimetil-2-heksen

Geometrijski izomeri
Cis-trans izomerija
R H
Geometrijski izomeri imaju razliite fizike i hemijske osobine. cis-

R H

R H

H R
trans-

Reakcije na alkene
Hidriranje alkena (produkt reakcije alkani): CH2=CH2 + H2 CH3-CH3
Halogeniranje alkena (nastaju dihalogenalkani). Adicija hidrogen-halogenida (nastaju alkil-halogenidi).

H3C H

CH3 H

H3C H

H CH3

Adicija vode (nastaju alkoholi):

CH2=CH2 + H2O CH2=CH2 + O2

CH3-CH2 OH

Reakcije oksidacije (nastaju alkoholi- dioli):

CH2 OH-CH2 OH

cis-2-buten

trans-2-buten

Reakcije polimerizacije (nastaju polimeri).

Polimerizacija
Polimerizacija je reakcija povezivanja istih molekula (monomera) u vee molekule (polimere). Kopolimerizacija- reakcija polimerizacije u kojoj su molekule monomera razliite. Primjeri vanijih polimera: CH2=CH2 CH3CH=CH2 CH2=CHCl -(CH2-CH2)n-(CH2-CH-CH3)n-(CH2-CHCl)polietilen polipropilen polivinilhlorid

Znaajni alkeni i upotreba

Eten Upotreba: - dobijanje etanola - dobijanje plastinih masa - proces sazrijevanja voa Propen dobijanje alkohola propanola

Dieni
Alkeni sa dvije dvostruke veze izmeu Catoma. Najvaniji dieni: butadien CH2=CH-CH=CH2 izopren (2-metil-1,3-butadien) CH2=CH(CH3)-CH=CH2
Nalazi se u mlijenom soku (lateks) drveta kauukovca u obliku polimera kauuka. Upotreba: dobivanje gume, plastine mase.

Alkini
Karbohidrogeni sa trostrukom vezom izmeu dva C-atoma. Opta formula alkina: Homologni niz: Etin (acetilen) Propin Butin

CnH2n-2

CH3-C

CH

Na osnovu imena dodaje se nastavak in.

CH3-CH2-C CH

Alkini
Fizika svojstva:
niske take kljuanja i topljenja; tope se u organskim rastvaraima a ne tope u vodi; C2 - C4 C5 - C15 iznad C16 gasovi tekuine vrste supstance

Alkini
Reakcije adicije
Sadre dvije slabe -veze. Dvije sekvencijalne reakcije: u prvoj reakciji se formira alken u drugoj reakciji se formira alkan.

Hemijska svojstva:
pokazuju kiselost sa metalima (grade soli-acetilide ); reaktivniji od alkena. Reakcije: adicije (AE), oksidacije, polimerizacije.

Alkini
Reakcije adicije na alkine
halogeniranje

Keto-enolna tautomerija alkina

Tautomeri su strukturni izomeri koji se razlikuju u poloaju dvostruke veze i atoma H u susjedstvu ove veze. Enolni tautomer ima O-H grupu vezanu na C=C vezu. Keto tautomer ima C=O vezu i C-H vezu.
enol
hidratacija

keton

oksidacija

enolni oblik

keto oblik

Ravnotea je pomjerena prema keto-obliku jer je C=O veza mnogo jaa od C=C. Tautomerija, proces prevoenja jednog tautomera u drugi uz kiselinu ili bazu kao katalizator.

Alkini i upotreba
Etin(acetilen) (H-CC-H) Acetilen je bezbojan gas, gori s kisikom do CO2 i H2O. Sagorjevanjem se oslobaa velika energija te se koristi kao gorivo, u ureajima za autogeno zavarivanje. Upotreba: proizvodnja siretne kiseline, benzena, acetona, kauuka, plastinih masa (polivinilhlorid PVC, vinil-acetilen, kupren).

Aromatski spojevi
Predstavnik aromatskih spojeva: benzen

C6H6
delokalizacija elektrona

Rezonantna struktura- rearaniranje veznih elektrona

Aromatinost spojeva
Spoj mora biti ciklian. Spoj mora biti planaran. Svaki atom prstena mora imati p- orbitalu i one moraju biti okomite na ravan prstena.
Delokalizirani ili konjugirani sistem - vezni elektroni se mogu kretati unutar molekule.
neprekinuta konjugacija

Homologni niz aromatskih karbohidrogena

toluen fenil-grupa

o-ksilen o-fenilen

m-ksilen benzil-grupa

p-ksilen

Aromatska jedinjenja su rezonantno stabilna. Rezonancija daje dodatnu stabilnost aromatskom spoju. Ulaze u reakcije elektrofilne supstitucije.

10

Reakcije na aromatske spojeve

Elektrofilne supstitucije

Aromatski spojevi s kondenziranim benzenovim prstenovima

naftalen

antracen

fenantren

Dobivanje: destilacija katrana kamenog uglja Naftalen -vrsta supstanca -dobijanje ftalne kiseline Antracen -vrsta supstanca dobijanje boja Fenantren -vrsta supstanca -bioloki znaaj: hormoni, vitamini, steroidi

Reakcije: nitriranja, sulfoniranja, halogeniranja, alkiliranja i aciliranja (uvoenje NO2-grupe, SO3 H-grupe, X-grupe, Rgrupe, RCO-grupe.

Struktura i podjela terpena

Opta formula terpena: C10H16

Vaniji terpeni i zastupljenost

limonen monoterpeni bezbojna tekuina mirisa na limun kamfen monoterpeni vrsti, bezbojni kristali monoterpeni bezbojna tekuina monoterpeni bezbojna tekuina
terpentinsko ulje

(C5H8)n C5 pravilo n= broj povezanih izoprenskih jedinica

Monoterpeni (n =2, C10) Seskviterpeni (n=3, C15) Diterpeni (n=4, C20) Tetraterpeni (n=8, C40) Izoprenska jedinica C5H8
beta-pinen alfa- pinen

eterino ulje limuna, narane; terpentinsko ulje borovo ulje

terpentinsko ulje
terpentinsko ulje

11

Vaniji terpeni i zastupljenost

abietinska kiselina diterpen vrsta supstanca diterpen uljasta tekuina borova smola

Eterina ulja
Eterina ulja- kompleksne smjese velikog broja jedinjenja, najee terpenskog karaktera. Svojstva: prijatna intenzivna mirisa, ne ostavljaju masnu mrlju na papiru, lako isparavaju, nisu stabilna na zraku i podlijeu oksidaciji, ne rastvaraju se u vodi. Izolacija: destilacija vodenom parom, ekstrakcija organskim rastvaraima, preanje. Svojstva: baktericidno, fungicidno , insekticidno. Primjena: medicina, farmacija, kozmetika, parfimerija, prehrambena industrija. umarstvo: terpentinsko ulje lakovi, boje, rastvarai, otapalo.

fitol

biljni pigment hlorofil

karotini biljni pigmenti

tetraterpeni

12