XHAFER DURMISHI

N RRETHIN E SHTUTGARTIT
Kujtime pr Jusuf e Bardhosh Grvalln dhe rrethin e tyre n Shtutgart 1. Mos m harro? 2. Student q n pushimet verore punonin n Zvicr 3. UN E KAM FAJIN -1. Lvizja m ka gjetur mua -2. Lajmtari i liris -3. Nga Zurichu n Stuttgart -4. Shtpia e vllezrve Grvalla -5. Un e kam fajin -6. Gazeta Bashkimi nuk del m! 4. TRUPROJ APO TURPROJ 5. TEORIA DHE PRAKTIKA 6. Puntort dhe t papuntort 7. KOMUNIKATA E LVIZJES S JUSUF GRVALLS PR DEMONSTRATAT E VITIT 1981 8. PRGATITJET PR BOTIMIN E ZRIT T KOSOVS 9. FORMIMI I KOMITETIT T DEGS 10. Na nevojitet mendimi juaj i prer 11. ASPEKTE EKONOMIKE RRETH LUFTS DHE LVIZJES S JUSUF GRVALLS 1

-1. Un isha pa pasaport me pak t holla t xhep -2. Se ke pr gj t krkosh t holla te emigracioni -3. Un i jam prmbajtur marrveshjes, ata jo -4. Shabani sht nj milioner -5. Arriti shuma e t hollave q krkoheshin prej tij -6. Krkonte nj njeri "t ndershm e trim" -7. Mendime t urta dhe t njerzishme -8. Ai personi q na i pat dhn 3 mij markat -9. Jusufit i vijn 10 mij dollar amerikan nga Turqia -10.E BIJA E JUSUF GRVALLS, DONIKA DEMANTON -11. N RRUGN NPR T CILN M KAN ARRITUR KTU PARAT E MBLEDHURA PR MAKIN -12. Korrektsia e tij shfaqej n do gj 12. TEZAT RRETH FRONTIT POPULLOR PR REPUBLIKN E KOSOVS T OMLK-s 13. Pse ke ardhur? 14. A vlejn kto fjal edhe pr mua? 15. Festa e 28 Nntorit 1981 n Shtutgart 16. Krkesa e Jusufit rreth Kongresit VIII t PPSH 17. THEMELI SHT VN ME T PAVRTETA 18. NE DO T DALIM PUBLIKISHT ME SHESHIMIN E T PAVRTETAVE

19. Tik-taket e ors n Untergruppenbach

20. DIGA E DRINIT

1. Mos m harro!
Sipas mendimit tim, rrethanat e jets dhe rasti ka ndikuar q t takohem me Jusufin e Bardhin. Prkundr faktit se un takimin me Jusufin e Bardhin ia l rastit, ka disa njerz kokfort e me mendime t pandreqshme q thon se kjo pun nuk ka qen e rastit, se asgj e rndsishme nuk sht e rastit por rezultat i nj pune t gjat sistematike, se rasti nuk sht asgj tjetr pos pseudonimi i zotit, kur ai nuk do t nnshkruhet me emr. Pr t'ua dhn ktyre nj prgjigje, e pr t'i hequr qafesh njher e prgjithmon dua t'i them n mnyrn m t shkurt disa ngjarje n jet q i kan parapri njohjes time me Jusufin. Nna ime m ka tregua se kam lindur natn e Shn Gjergjit (megjithse n librin e amzs jam regjistruar n nj dat tjetr). Ajo nuk ka dit shkrim e lexim dhe nuk ka prdor kalendar. Ktu lindin disa paqartsi t cilat un nuk mundem dhe nuk kam pr qllim me i ndreq. N disa shtete nata e Shn Gjergjit sht 5 maji e n disa t tjera 22 prilli. Edhe sikur t m ishte dhn mundsia me zgjedh un nuk kisha mund me thn se cila dat sht m e rndsishme pr ditlindje. Pr mua si 5 maji ashtu edhe 22 prilli e kan t njejtn pesh. Prndryshe urtsia ime n vitet e para t fmijris ka qen shembullore sa t gjith m kan quajtur bogolin. Shkolln fillore e kam kryer n fshatin fqinj t banuar me serb, n Prilluzh. N oborrin e ksaj shkolle, pas klass s pest jam takuar me Asllan dhe Shaban Muharremin nga Mihaliqi. Duke i par aftsit e mia asimiluese t msimit dhe urtsin time premtuese, arsimtart shqiptar me pajtimin dhe nnshkrimin e drejtorit serb, n ditn e mbarimit t shkolls fillore ma kan dhn Diplomn e Vukut. Me sa di un, me aq sa kam mund t bj hulumtime npr biblioteka e arkiva t ndryshm, un jam i vetmi nga Stanovce q jam quajtur bogolin dhe pr kt kam 2

marr si shprblim Diplomn e Vukut. Nga kjo rrjedh se jam i vetmi q shkolls fillore ia kam filluar me xhemperin e leshit t qingjit dhe e kam mbaruar me qimen e ujkut. Prkundr ktij fakti, un kam treguar afinitet pr t'u ndikuar nga propaganda patriotike. Edhe pse kam qen nxns i mir, kjo sa i ka gzua prindrit ndoshta aq edhe i ka shqetsua. Gzimi i tyre ka qen se duke u shkolluar mund t m pret nj jet m e leht se sa e atyre dhe nj kualifikim shkollor do t m jep mundsi ta takoj ndonj rob t mir, ndrsa frika ka qen se mos shkollimi nuk do t m afroj me robt, por do t ndodh pikrisht e kundrta, do t m vej n kontakt me robijasha. Pas shkolls fillore jam regjistruar pa provim pranues n Shkolln e Mesme Teknike "Nikolla Teslla" n Obiliq. Regjistrimi pa provim pranues ka qen i mundur pasi ata q e kan pasur Diplomn e Vukut i kan gjetur tarabat el dhe kan qen t mirpritur kudo. N ditn e regjistrimit n shkolln e mesme, pasi jam regjistruar, pas nj qndrimi t gjat n rend, kemi dal pr shetitje npr Obiliq me nj shok nga fshati. Nga dera e nj restoranti m ka thirr nj burr i moshs s mesme. Un nuk e njihja dhe mendova se m ka przier me tjetr kend, por ai m thirri prap duke m thn se m krkonte pikrisht mua. Shkova tek ai, m ftoi n tavolinn e tij ku u ula, pak i ndruajtur pasi nuk e dija shkakun e thirrjes s tij. Ai porositi nj pije freskuese pr mua. N mes nesh u zhvillua kjo bised: Prindi NN: A u regjistrove n shkoll? Xh. D. Po. Prindi NN: E kam ditur. Kam qndrua afr teje n rend, me djalin tim dhe e pash se ke qen nxns i mir. E mora vesh nga nj bised n rresht se e kishe Diplomn e Vukut. Djali im nuk u pranua sepse nuk ka msua sa duhet edhe pse i ka pasur kushtet. Pr kt jam i mrzitur. Xh. D: M vjen shum keq. Prindi NN: Megjithat mua m vjen mir q ti je pranua. Prandaj edhe t thirra me e heq mrzin e ksaj dite. Djali im m ka idhnua sot, por ti m ke gzua. Un do t isha shum i knaqur po ta kisha pasur nj djal si ti. Xh. D: Prindi NN: N at rast edhe un do t kisha pasur dshir q t bja do gj q sht e mundur q t krenohesh me mua. Mos e harro mrzin time sot, por edhe kt ast gzimi. Ngado q t jesh, mbaje mend se dikush mund t gjendet afr teje dhe mund ta sheh punn tnde. T thirra q ta kujtosh kt bised si nj lloj prgjegjsie q e ke ndaj nj prindi n nj dit t mrzitshme. Mos m harro! Nuk do t harroj kurr!

Xh. D.

Kjo sht prmbajtje e biseds me prindin NN t ciln nuk e kam harruar kurr. Por jo t gjitha ngjarjet fiksohen n memorie. Shkolln e mesme e kam filluar n vjeshtn e vitit 1973. N kt shkoll n mnyr indirekte kam dgjuar pak, pr her t par pr Goli Otokun dhe Lepogllavn por jo m shum. Pas mbarimit t vitit t par me sukses t shklqyeshm, Kombinati i Obiliqit, i cili ka qen pronar i Shkolls s mesme, m ka drguar dy jav dit pr pushime verore n Ulqin, n kampshtpizat e veta. Kto dy jav, n shenj solidariteti, me ata q kan qen n Lepogllav dhe Goli Otok, m shumti i kam kaluar n Najllon Pllazh. Un jam shum i vetdijshm se Najllon Pllazha nuk mund t krahasohet me 3

Goli Otokun e Lepogllavn, por si thon njeriu lufton me at ka e ka, prandaj kisha dasht q ky fakt t merret parasysh. Pas mbarimit t shkolls s mesme jam regjistrua n Fakultetin Xehtaro Metalurgjik n Mitrovic, dega e teknologjis.

2. Student q n pushimet verore punonin n Zvicr

Gjat studimeve n Mitrovic mund t them se n dy vite kam banuar n Mitrovic e n dy tjera kam udhtuar me tren. N Mitrovic kemi vazhduar studimet pothuajse t gjith ne nxnsit m t mir t klass n Obiliq, si Mehmetali Cej, I. Thai, Q. Thai, Tahir Konjuhi dhe un. I. Thai e Q. Thai nga S., n vjeshtn e vitit 1979 kan banuar n konviktin e shkolls s mesme 'Silvira Tomasini' n Mitrovic. N kt konvikt ka qen vshtir me u vendos, por ata e kan pas referentin e konviktit farefis, megjithse jo krejt t afrm. Un kam bujtur shpesh n kt konvikt n dhomn e I. e Q. N kt konvikt jam njohur me Zymer Shoshin nga Skivjani i komuns s Gjakovs. Me Zymerin, I., Q. e B. H., jemi shoqruar shum n kohn e lir. Zymeri na tregon se gjat vers s vitit 1979 gjat pushimeve verore ka qen n Zvicr, dhe duke iu falenderua lidhjeve familjare ka punuar tr vern atje. Duke iu falenderua ktij fakti, Zymeri e ka pasur n at vit standardin m t mir prej t gjith ne studentve. Se student t ndryshm shkonin jasht pr t punuar, prmes lidhjeve familjare kisha dgjuar edhe prej t tjerve. Por prshkrim e rast m t afrt e m konkret nuk kisha pasur se ai i Zymer Shoshit. Pas regjistrimit t studimeve kisha marr pasaportn n Mitrovic. I ndikuar nga prshkrimi me mjaft ngjyra i Zymer Shoshit, gjat pushimeve verore t vitit 1980, kam shkuar n Zvicr edhe un, pasi kisha disa t afrm.

3. UN E KAM FAJIN
-1. Lvizja m ka gjetur mua -2. Lajmtari i liris -3. Nga Zurichu n Stuttgart -4. Shtpia e vllezrve Grvalla -5. Un e kam fajin -6. Gazeta Bashkimi nuk del m! -1. Lvizja m ka gjetur mua N fillim t vitit 1978, shokt e Organizats, Lvizjes s Jusuf Grvalls, e cila ka vepruar n fshehtsi, n komunn e Vushtrris, m kan propozuar q t antarsohem n Lvizjen konkrete, me emrin konkret 'Lvizja Nacionallirimtare e Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare n Jugosllavi". Kta shok t Jusufit (edhe pse nuk e kan ditur n at koh se jan n t njjtn organizat me Jusufin, edhe pse nuk e kan ditur se kan fatin t jen n nj Organizat me Jusufin) kan menduar se un mund t kontribuoj pr t mir n kt Lvizje konkrete. Edhe un kam besuar sikur ata dhe e kam pranuar propozimin e tyre. Duke pasur parasysh kushtet e veprimtaris n ilegalitet t thell mund t thuhet se nuk ka ekzistuar mundsia q un ta krkoj rrugn deri tek Organizata e Jusufit, por ka ndodh e kundrta, ajo m ka gjetur mua. 4

Ka qen dshira ime ta studioj gjuhn dhe letrsin, por ndikimi i rrethit, dhe msimdhnsve t shkolls Nikolla Teslla, t ciln n t njejtn kohn ishin edhe ligjrues n Fakultetin e Teknologjis ndikuan q t regjistrohem n Mitrovic. Krahas studimeve, jam munduar qoft edhe krejt siprfaqsisht ta prcjell jetn kulturore n Kosov. Pr her t par Zrin e Jusuf Grvalls e kam dgjuar prmes valve t radios. Nuk m kujtohet n cilin vit, por e mbaj mend shum mir si kuriozitet kur n Zrin e rinis e kam lexuar nj poezi t cils nuk ia mbaj mend emrin por ajo q m bri prshtypje ishte se i tregova menjher nj shoku duke i thn: shihe, kngtari Jusuf Grvalla po shkruaka edhe poezi. N vitin e 100 vjetorit t Lidhjes s Prizrenit Jusufi ishte i dalluar, ndrsa prcjellja e Trups s Radiotelevizionit Shqiptar npr Kosov ishte kulmi i disponimit dashamirs dhe admirues pr Jusuf Grvalln. Pr arratisjen e tij jasht atdheut pata msuar nga Abdullah Hashani, shok i studimeve. Pas regjistrimit t studimeve, kam marr pasaportn n Mitrovic. Kah fundi i vitit 1979 n Kosov bhen arrestime t disa antarve t Lvizjes s Jusufit, por jo edhe t atyre me t cilt un kam pas lidhje direkte, andaj nuk kam pas nevoj pr ndonj shqetsim direkt pr personin tim. Jusufi arratiset nga Kosova dhe m 21 dhjetor 1979 mbrrin n Shtutgart. Me sa m kujtohet, prafrsisht n t njjtn koh, n t njjtn jav, pr arsye krejtsisht private, n baz t lidhjeve familjare, e me iniciativn e ksaj lidhjeje, kam br udhtimin e par jasht shtetit, dhe kam qndruar pjesn kryesore t pushimit shkollor-dimror 1979-1980 n Berlinin Perndimor, pa prjashtuar as shtitjet n Berlinin Lindor. Pr kt rrug t gjitha shpenzimet i ka paguar personi i farefisit tim i cili ka punuar n Berlin. Poashtu n baz t lidhjeve familjare, n pushimet verore t vitit 1980 kam punuar n Zvicr. Gjenerata jon n sistemin e Jugosllavis vetqeverisse e kishte nj hapsir t vogl pr t luftuar q ta prmirsoj gjendjen e vet. Ndrsa shteti, po ta shohim shtjen edhe vetm e vetm nga aspekti social, pa e llogaritur komponentn e fuqishme q kishte historia kombtare, nuk kishte aftsi ta absorboj n sistemin e vet numrin e madh q merrnin arsim t lart. Ushqimi yn kryesor shpirtror na vinte prmes valve t Radio Tirans. Por n vern e vjeshtn e vitit 1980, n Kosov ndodh dika e jashtzakonshme, q nuk kishte ndodhur m par n at mas, a jo ishte shprndarja e gazetave Bashkimi dhe Lajmtari i liris. -2. Lajmtari i liris Nj pasdite n vjeshtn e vitit 1980, Ismet Megjuani ma dha numrin e par t Lajmtarit t liris, dhe krkoi q t'ia kthej brenda nj jave. Leximi i Lajmtarit ishte nj prjetim e nj ngritje pr mua q kurr nuk m kishte ndodhur me ndonj tekst m par. Kt revist ditn e mbaja n shtpi, ndrsa natn e paloja t mbshtjellur n nj duek t talls s misrit q priste pr t xhvoshur. Kt e bja si mas sigurie q n rast t ndonj bastisje t mos gjendet revista n shtpi. N natn e fundit prkundr mbshtjelljes, nj mi kishte arritur me e grimcua nj qoshe t mbshtjellses por flett e revists kishin mbetur t padmtuara. Diskutimi me disa shok ishte se ku mund t botohet Lajmtari i liris dhe kush mund t qndroj pas tij? 5

Nga prgatitja teknike dhe cilsia e letrs mendja na shkonte se Lajmtari i liris sht br jasht, n Perndim. N pyetjen se kush mund t qndroj pas artikujve t Lajmtarit, n rrethin tim diskutimet silleshin rreth tre personave: Shukri Rahimit, autorit t Vilajetit t Kosovs, Rexhep Qosjes dhe Jusuf Grvalls. Lajmtari i liris nuk kishte dal n emr t ndonj organizate. Mund t thuhet se ai n radh t par kishte dal n emr t nj motoje, e shprehur prmes nj fjalie programatike q ishte vendosur pjesrisht mbi dhe pjesrisht nn titullin e revists: Me pushk dhe pen...

lajmtari i liris
...pr liri dhe bashkim me vendin am, Shqiprin socialiste! N janar t vitit 1981, me krkesn e dy shokve t Lvizjes s Jusufit, me t cilt kam pas kontakt, (Sheremet dhe Ismet Sarai) kam udhtuar pr n Stamboll pr ta takuar Sabri Novoselln. T gjitha shpenzimet e ktij udhtimi m'i kan paguar dy shokt q m kan drguar, t cilt kan punuar si arsimtar n nj shkoll fillore. Sabri Novoselln e kam takuar n banesn e Tefik Strajs, n Cigdem sok. Nr. 24/6, Pendik, Istanbul. Pa u zgjeruar shum me kt rast, dua t them se Sabriu e ka marr vesh nga un ekzistencn dhe botimin e revistave Lajmtari i liris dhe Liria. Edhe pse ia kam prmend se n Kosov flitet shum pr Jusuf Grvalln, Sabriu nuk m ka thn se Jusufi sht i organizats ton, apo se fare e njeh. Pas qndrimit disa ditsh n Stamboll, para se me u nda, Sabriu ma ka dhn numrin e telefonit t baness s vet n Adapazar. Pas kthimit tim nga Stambolli, pas rreth dy muajve filluan ngjarjet historike t Pranvers 1981. Pr faktin se Jusufi gjendet dhe vepron n rrethin e Shtutgartit ka pas shkruajtur shtypi i Beogradit, n javt pas demonstratave t Pranvers 1981. Dhuna policore, ndjekja e aktivistve t organizatave politike dhe ngjarjet q u zhvilluan lan gjurm t ashpra tek un. Duke pasur parasysh veprimtarin time modeste n Kosov dhe shqetsimin e madh psikik, i cili nuk ishte n proporcion me punn time, n marrveshje edhe me shokt q kisha kontakt, n qershor 1981 shkova tek t afrmit e mi n Zvicr, pr t punuar, ashtu si kisha br nj vit m par. Me vete e kisha numrin e telefonit t Sabriut. Pas disa ditsh e kam thirrur n telefon dhe i kam treguar se jam n Zvicr. N bisedn e par, Sabriu ma ka dhn numrin 0049714126091, i cili ka qen numri i telefonit t zyrs s Bardhosh Grvalls n Ludwigsburg, n Solitudestrasse 44, dhe m ka thn q t merrem vesh me Bardhin dhe t shkoj n Shtutgart. -3. Nga Zurichu n Stuttgart Rreth, apo pikrisht m 17 korrik 1981, rreth ors 8 t mngjesit, kam marr trenin nga Zurichu pr n Shtutgart. Ditn e nisjes, nj dit t premte, ma caktoi Bardhoshi. N kufirin gjerman n Singen, policia m zbriti nga treni, m mbajtn pak koh n stacion. M pyetn se ku shkoja, e un ua dhash emrin dhe numrin e telefonit t Bardhoshit. Ata e kishin pas thirrur Bardhoshin dhe pasi fjalt e mia ishin prputhur me t Bardhit, m lejuan t vazhdoj rrugn, por ai treni t cilin e kisha marr n Zurichu m iku, gjat kohs kur un isha n stacion t policis, dhe me trenin tjetr t radhs arrita n Shtutgart. Nga Shtutgarti e thirra prap Bardhoshin n telefonin e tij t zyrs q t'i tregoj se kam mbrri, ndrsa ai m dha udhzime se n far mnyre ta marr trenin lokal pr Ludvigsburg dhe un ashtu veprova. Edhe kur mbrrina n Ludvigsburg prap e thirra dhe nuk vonoi e erdhi. N zyrn e Bardhoshit e takova Naim Haradinajn. Me 6

Bardhin nuk m ra t bisedoj aq shum. Me fjal t shkurta ma dha nj shpjegim pr pundhnsin e tij Arbeiterwohlfart, dhe punn e tij si puntor social i shtetit gjerman, pr puntor t viseve t ndryshme t ish-Jugosllavis, pasi ai e pa se mua m bri prshtypje harta e Jugosllavis n muret e zyrs, ashtu si ishte harta e Turqis n nj zyrn bashkangjitse, e puntorit social nga Turqia. Nuk m ra t bisedoj shum sepse ai ishte marr vesh me dikend pr ta marr nj motor t nj kerri, kshtuq mua m la me Naimin. Kur u kthye pas puns s kryer sa i prket motorit u nism un Naimi e Bardhoshi pr n Untergruppenbach. Rrugs Bardhoshi m tregoi se kemi me marr nj bashkatdhetar q poashtu do t ishte mysafir at nat tek vllezrit Grvalla t cilin do ta prisnim n stacionin e trenave n Heilbron, me t ciln Jusufi e Bardhoshi ishin njohur gjat organizimit t nj prej demonstratave n Gjermani. N orn e caktuar ai bashkatdhetari mbrrini. N tren si duket kishte qen duke e lexuar vllimin e njzet t veprave t Enver Hoxhs, dhe me libr n dor, pa e futur n ant erdhi me Bardhin n kerr ku ishim un e Naimi. Ishte mendimi im, por edhe Bardhi m porositi q t mos e jap emrin tim t vrtet para atij bashkatdhetari q po e prisnim. Kshtu n mes ors 17.00-18.00 n mbrmjen e nxeht t mesit t korrikut 1981 mbrrina tek shtpia e Vllezrve Grvalla n Untergruppenbach, n Habichthche 40. Mund t thuhet, se kjo ishte trokitja, ndodhja ime e par para ders historike t historis, por nuk sht krejtsisht ashtu. Bardhoshi me ne q ndodheshim n veturn e tij, nj citroen me ngjyr t kuqe, muarm at rrug q ai e merrte do her kur voziste, at t garazhs historike. Pra pr n shtpin e vllezrve Grvalla kishte dy hymje. Ajo kryesorja, nga dera kryesore e shtpis, n rrugn Habichthche 40, dhe tjetra prmes garazhs, kopshtit t gjelbruar, ders s madhe prej qelqi e n dhomn e madhe t dits, n katin e par, apo n katin prdhes. Pjesa me e madhe (apo krejt) e katit t par q ndodhej n ann e kopshtit ishte prej qelqi. Perdet e zgjedhura me kujdes, qndronin anash, madhshtore pr t'i shrbyer skens, n t ciln u zhvilluan shum drama. Jusufi na priti me gzim e me t qeshura. Mua nganjher e tr kjo ndodhi e i tr ky udhtim m dukej si ndrr. E kisha paramenduar m trupgjat dhe u befasova pak nga trupi i tij i vogl. Naimi m ndihmoi dhe s bashku shkuam n katin e dyt pr ta ln antn time n dhomn e mysafirve. Pas nj prshndetje t vogl me Jusufin, deri sa po prshndeteshim me t gjith, u morm vesh q t prezantohesha para t gjithve q do i takoja me emrin Sknder. Nuk vonoi dhe na u shtrua darka, por n ato momente, edhe pse dita m kishte kaluar n rrug, nuk e ndieja veten aspak as t lodhur, as m shkonte mendja te buka. Prve "zhgnjimit" nga shtati i shkurt, idealizimet q i kisha br me koh n kokn time, n astet e para nuk kisha asnj nevoj t'i ndryshoj. Pikpamja ime fillestare ishte se takimi yn q prej astit t par ishte takim i karakterizuar nga pabarazia a asimetria. Un kisha dgjuar pr te para shum vitesh e ai pr mua jo. Un prisja q prej tij t marr do gj, pa pasur vet asnj mundsi t'i jap dika. N at mbrmje ai mysafiri tjetr ishte m i moshuar se ne t gjith. Me Jusufin ai ishte njohur n muajt e fundit. Ata foln m s shumti at nat, ndrsa un vetm dgjoja, knaqesha duke dgjuar dhe nuk kisha as nevojn m t vogl me ndrhy ndonjher. Kshtu me bisedimet e asaj nate kaloi mbrmja, e kaloi nata dhe na zuri agimi i dits s nesrme, dhe ne shkuam pr t fjetur tek rreth ors 6 t dits vijuese. N raste t tilla, kur nj njeri i panjohur e i "vogl" e takon nj njeri t njohur e t "madh", ka shum njerz prej atyre "t mdhenjve" q shqetsohen se po tkurren, ngushtohen gjat takimit, strpikjes dhe ndotjes s tyre gjat ndeshjes e frkimit me "voglsirat "apo "gjysmanalfabett". Kt frik kta t "mdhenj" e kan kur t'i takosh n vende publike, sepse n ambientin e tyre familjar nuk ke mundsi q t'i takosh kurr. 7

Jusufi nuk lodhej kurr pr kto shtje e pr kto komplekse t "njerzve t mdhenj". Pr te do njohje ishte nj mundsi pr nj takim origjinal, dhe m duket sikur asgj tek ai nuk transmetohej n repriz. Duke dgjuar bisedat q u bn at t premteje gjat gjith nats, pa pasur nevoj t bj asnj pyetje pata rastin t'i msoj disa gjra q kishin ndodhur n vitin 1980 dhe pr disa aspekte t zhvillimit t demonstratave n Evropn Perndimore gjat pranvers dhe vers 1981. Me sa m kujtohet, t nesrmen n ort e pasdits, mysafiri q e mori Bardhi n stacionin hekurudhor t Heilbronit shkoi. T shtunn tek Jusufi erdhi Haxhi Berisha, i cili punonte dhe banonte n rreth t Ludvigsburgut. Por Jusufi ishte msuar me t shtunat e vikendet me Naimin, Haxhiun, etj. andaj ksaj t shtuneje patm rastin t bisedojm m shum. I tregova n pika t shkurta pr veten time dhe raportet e mia me LNKVSHJ, sidomos se si isha njohur me Sabri Novoselln, i cili m kishte drejtuar pr tek Jusufi e Bardhoshi. -4. Shtpia e vllezrve Grvalla Shtpia e vllezrve Grvalla, n terminologjin e arkitekturs m duket se i prshtatet ajo q n gjermanisht quhet Stadthuser. N katin e par apo prdhes, ishte salloni - dhoma e madhe dits, kuzhina, nj korridor i vogl pr varjen e teshave tek hyrja kryesore. N katin e dyt ishin tri dhoma, nj m e madhe e dy m t vogla. N dhomn kryesore t ktij kati ishte dhoma e fjetjes s Jusufit e shoqes s tij, tjetra ishte pr fmijt, ndrsa nj m e vogl, e cila kishte dritaren e madhe, kah kopshti ishte ndar pr mysafirt. N katin e tret kishte tri dhoma, nj mjaft a madhe dhe dy m t vogla. N kt kat ishte dhoma e fjetjes s Bardhoshit dhe shoqes s tij, nj tjetr pr fmij, dhe ajo m e madhja ishte studioja, dhoma e puns s Jusufit, dhoma n t ciln ai shkruante. N njrn an t ksaj studioje t madhe ishte nj kau dhe nj tavolin, n murin n t cilin ishte edhe dera e hymjes ishte biblioteka, ndrsa prgjat krejt murit tjetr, paralel me kauin dhe ulset ishte nj tavolin e gjat prej qoshit n qosh, e cila shrbente pr pun dhe dy karrika zyrash me rrota n kmb. Nj pjes e ksaj tavoline t gjat prej ishte prej qelqi, pjes n t ciln bhej prgatitja grafike e revistave. N t ndodheshin dy makina shkrimi, njra m e shtrenjt dhe m e avancuar ishte e marks Oliveti, ndrsa nj tjetr t ciln Jusufi e prdorte vetm pr shkrimin e artikujve ishte e marks, me sa m kujtohet Olympia. N kt koh si e thash m lart prve asaj ka kisha dgjuar e lexuar nga shkrimet n Kosov, nga shtypi i Beogradit kisha lexuar pr rolin ky t Jusufit n organizimin e demonstratave n Evropn Perndimore. Edhe lidhja e tij me Sabri Novoselln m jepte me kuptuar se ishim t s njejts organizat, Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare n Jugosllavi (LNKVSHJ). Sa i prket gazets Bashkimi, numri i par i s cils m kishte ra n dor n Kosov, n te dukej se nuk sht gazet e Lvizjes s Jusufit. Liria, numri i par i s cils m kishte ra n dor shihej gjithashtu se sht i OMLK-s, megjithse mua m kishte ra n dor prej shokve t Lvizjes. Pr Lajmtarin e liris, revistn q n mnyr t pakrahasueshme m kishte br prshtypjen m t madhe nuk dihej se kush qndronte pas saj, as n pikpamje organizative e as individuale. -5. Un e kam fajin Pjesn m t madhe t mbrmjes e kalova me Jusufin n studion e tij t puns n katin e tret. Aty m'u dha rasti pr her t par t'i shoh t gjith numrat e gazets Bashkimi, t Lajmtarit t liris, dhe tre numrat e par t Liris. Por ende pa m t 8

treguar Jusufi pr punn e tij n kto gazeta, donte t dij si ishin pritur nga rrethet e mia apo edhe nga populli n Kosov. Pasi i thash disa fjal pr numrin e par t Bashkimit, (pasi vetm ai m kishte ra n dor), pr numrin e par t Liris, m s shumti u ndala tek numri i par i Lajmtarit t liris. Jusuf Grvalla: Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla: Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla: Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla: Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla: Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla: ka thuhet pr Lajmtarin e liris? Se sht nj dika e jashtzakonshme, se dika e ngjashme nuk ka ra n duart e lexuesit n Kosov kurr m par. Po tjetr? Se pas tij mund t qndrojn Rexhep Qosja, Shukri Rahimi ose Jusuf Grvalla? Po pse un? Sepse nga leximi rrjedh se ai q e ka shkruar Lajmtarin sht njohs shum i mir i Rilindjes dhe kolektivit t Rilindjes! Kolektivin e Rilindjes dhe Rilindjen e njohin t gjith intelektualt e Kosovs! Kosova sht e vogl n kt pikpamje. Rilindja sht e vetmja gazet e prditshme! Se cilsia e lart e prgatitjes dhe e letrs tregon se ka shum mundsi q kjo ka qen e mundur t bhet vetm n botn e jashtme! Bota e jashtme sht e madhe! Argumenti kryesor n supozimet rreth ksaj teme, tek t gjith t interesuarit qndron n pyetjen e tyre: Pse nuk doli Lajmtari i liris para se me dal Jusuf Grvalla n Gjermani? (pasi u mendua nj cop her) Un e kam fajin. Nuk sht dashur t bj prgatitjen teknike t Lajmtarit n at nivel. Do t kishte qen m mir t ishte prgatitur teknikisht m i thjesht n mnyr q lexuesit t mendojn se bhet n Kosov.

Vetm pas fjalve t tij "Un e kam fajin" e kam marr vesh se Jusufi qndron pas Lajmtarit t liris. Pas ktyre fjalve ia bra pyetjet: Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla: Pse e ke nxjerr Lajmtarin e liris pa e prmendur Lvizjen, prderisa je antar i saj? Apo pse nuk e ke nxjerr n emr t Lvizjes? N kohn kur sa e kam botuar Lajmtarin (gusht 1980-janar 1981) nuk kam pasur kontakt me Lvizjen. Sikur un ta kisha br kt pun kok m vete, pa marr leje prej udhheqjes s Lvizjes, ata kan mund t m thon se me kend u konsultove kur e bre kt pun?! Pse n vend t emrit Lajmtari i liris, nuk e ke botuar me emrin "Zri i Kosovs", ashtu si shkruan n statut t Lvizjes? Prgjigja paraprake vlen edhe n kt rast. Un jo vetm Lajmtarin q nuk e kam nxjerr n emr t Lvizjes, por duke respektuar rigorozisht rregullat disciplinore un aq m pak kam pasur t drejt me e nxjerr "Zrin e Kosovs" kur nuk kam qen n kontakt me udhheqjen e Lvizjes, dhe nuk e kam pasur nj krkes t till prej saj. Si n rastin e Lajmtarit ata kan mund me t drejt t m thon: Me kend u konsultove dhe kush ta dha lejen apo t drejtn me e botuar "Zrin e Kosovs"?! 9

Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla:

Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla:

N Kosov, m ka rn ta lexoj nj fletushk me emrin "Zri i Kosovs" q del n emr t Grupit komunist. Personi q e nxjerr at fletushk quhet Riza Salihu dhe un i kam shkruar Mrgimit-Sabri Novosells, se emri "Zri i Kosovs" nuk sht i prshtatshm pr Lvizjen ton, sidomos pr kt arsye. Por Sabriu ka insistuar q ta nxjerrim organin "Zri i Kosovs" si organ t Lvizjes dhe kjo pun do t bhet, nse do t jet e nevojshme, pasi nga ndihma ime pr OMLK-n dhe bashkpunimi me ta ka mundsi q gjrat t marrin nj zhvillim interesant. -6. Gazeta Bashkimi nuk del m!

Ai me tregoi edhe pr punn e tij n gazetn Bashkimi. Emrin e Ibrahim Kelmendit pr her t par e kam ndie dhe lexuar n faqet e Ilustrovana Politiks s Beogradit dhe at t prmendur e lidhur s bashku me emrin e Jusufit, me sa m kujtohet n maj t vitit 1981. Duke pasur parasysh kt lansim t emrit t Ibrahim Kelmendit t lidhur me emrin e Jusufit, pa i ditur shkaqet e vrteta t lansimit dhe planet e UDB-s n kt drejtim, kam pasur paramendime t mira. Jusufi m ka treguar numrat e revists Bashkimi t cilat i ka prgatitur ai dhe mua m jan dukur aq t mir sa q pyetjen e par q ia kam br ka qen: Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla: Xhafer Durmishi: Jusuf Grvalla: - Ku jan numrat tjer pas janarit 1981? - Gazeta Bashkimi nuk del m! - Pse? - Ibrahim Kelmendi, personi q formalisht ka qndruar pas Bashkimit nuk mundet me e nxjerr n at nivel n t cilin e kam ngritur un, prandaj si duket ai apo ata kan paraplqyer m par ta ndrpresin se sa t zbresin apo t prfundojn n nivelin n t cilin i kam gjetur.

Un nuk kam vazhduar me e pyet Jusufin pr shkaqet e ndrprerjes s ktij bashkpunimi duke e ditur se i ka arsyet e veta dhe do t m tregoj me koh. N muajt e par, gjat korrikut e gushtit Jusufi nuk ma ka thn asnj fjal t keqe pr I. Kelmendin por ka sht edhe m interesante, nuk ma ka thn as edhe ndonj fjal t mir pr te. Jusufi m tregoi n vazhdim pr bashkpunimin e tij q muajt e fundit kishte pasur me OMLK-n, dhe si rezultat i ndihms s tij pr kt organizat ma tregoi numrin e tret t revists Liria, i cili pos tjerash edhe teknikisht dallohej shum nga dy t part. Kur Jusufi m ka treguar se si e ka botuar me mundin, talentin e dijenin e tij Bashkimin, dhe numrin e tret t Liris, un si shok i Organizats s Jusufit kam ndier knaqsi dhe krenari t madhe. E kam ndier veten kshtu pasi kam menduar se nse ndonjher do t ket ndonj gjest mirnjohjeje pr punn e Jusufit pr organizatat tjera, ather, edhe pse kjo ndihm u sht dhn nga Jusufi si individ i LNKVSHJ, prap se prap ndoshta nj pjes e vogl e nderit do t'i bien hise jo vetm Lvizjes s tij por edhe mua si antar i saj. Ia kam pasur lakmi Jusufit n kt pun, dhe sikur organizatat tjera do t m drejtoheshin mua pr ndihm n at koh dhe sikur t'i kisha pasur dhuntit q natyra ia kishte dhn Jusufit, ndoshta edhe un do t kisha vepruar si ai. Por gjrat nuk jan zhvilluar n kt form pr mua, dhe prve Lvizjes s Jusufit askush tjetr nuk ka pasur nevoj pr punn time. Prkundr lakmive t mia t mdha, jam detyruar t knaqem me at q natyra ma ka caktuar. 10

4. TRUPROJ APO TURPROJ

T dielen pas dite un dhe Haxhi Berisha e morm trenin dhe shkuam n banesn e tij, n nj dhom t konviktit t studentve n periferi t Ludvigsburgut: Studentenwohnheim, Eduard-Spranger-Strae 7, 71634 Ludwigsburg Me ndonj ndrprerje t vogl un dhe disa shok banuam n kt konvikt, n dhoma t ndryshme t katit t 10-t, prej korrikut 1981 deri n korrik 1982. Para se t niseshim me Haxhiun pr n Ludvigsburg, un i mora nga Jusufi t gjith numrat e t gjitha gazetave q ishin botuar gjer ather dhe brenda tri-katr ditve n vazhdim i lexova dhe studiova ngadal q t gjitha. Gjat ditve t para ditn e kaloja m shum n zyrn e Bardhoshit. Pas dy tri ditve erdhi Jusufi dhe qndroj n konvikt ku banoja gati gjith ditn. Naimi e Haxhiu, sigurisht ia kishin prcjell vmendjen time n leximin dhe studimin e revistave, dhe kjo i kishte br prshtypje Jusufit. 'sht e vrteta, un jo vetm si lexues i largt, por edhe pasi isha njohur personalisht me Jusufin, respektin q e kisha pasur kur i kisha lexuar shkrimet e tij nga distanca e ruaja edhe tani kur bisedonim nga afr pr t gjitha gjrat q kishin t bnin me luftn ton. Me sa mund ta kuptoja kjo nuk kishte ndodh tek t tjert. Naim Haradinaj kishte futur n Kosov Bashkimat e prgatitur nga Jusufi dhe Lajmtarin e liris, por n leximin e tyre nuk kishte investuar aq koh e interes sa u kisha kushtuar un. Kjo vlente edhe pr t tjert. Fitohej prshtypja se kta, duke pasur rastin t qndrojn pran Jusufit pr muaj e me vite mendonin se t gjitha fjalt q Jusufi i kishte shkruar n gazeta e revista, n mnyr t pashmangshme ua kishte transmetuar kto fjal atyre edhe gojarisht, dhe mu pr kt shkak ata nuk kishin nevoj me e pi t njejtin uj prej shisheve plastike apo ujsjellsit, t cilin fillimisht e kishin pir nga kroi i malit respektivisht drejtprdrejt nga burimi. Gjat t premtes s radhs Bardhoshi na mori n Ludvigsburg ne q ishim n konvikt dhe shkuam n Untergruppenbach. Jusufi m kishte porositur q t hedhi n letr disa mendime t miat lidhur me demonstratat e Pranvers 1981 n Kosov, n disa faqe. Kt pun un e kisha t kryer, dhe ai u nda shum i knaqur prej shnimeve t mia. Gjat ktij vikendi t par dhe n ditt n vazhdim, m ra rasti ta takoj at q ishte brthama e shokve t Shtutgartit prej 7-8 vetash, megjithse n ato momente t takimeve t para nuk isha krejtsisht i vetdijshm pr kt. At t shtune e t diele, dhe m von, individualisht apo n grupe t vogla, pr her t par m ra rasti t takoj Remzi Ademin, Faridin Tafallarin, Nami Ramadanin, Mejdi Rexhn, Ismet Klaiqin, Nuhi Sylejmanin, Shaban Bobajn, Selim Kocn, Selim Dulln, Sefedin Tafallarin, Kol Mrturin, Murat Kryeziun e ndonj tjetr. Nj prshkrim m i plot me aktivistt e rrethit t Shtutgartit dhe emrat e atyre q e kan ndihmuar luftn n do mnyr gjendet n librin "Lvizja e Jusuf Grvalls" dhe librat tjer t mi, t botuar gjat vitit 2012. Ky ishte rrethi i puntorve, pikmbshtetja kryesore e Vllezrve Grvalla. Prve ktyre ishte nj rreth m i vogl i t "papunve", "papuntorve", t rinjve n t cilin ishin Haxhi Berisha, Naim Haradinaj, Hafiz Gagica, Agron Sela e Hysen Spahiu. N kt grup "badihavxhinjsh", t cilt Vllezrve Grvalla "u silleshin npr kmb" apo n t cilt ata "kah t silleshin merrnin n thue" m duket se i plotsoja disa prej kushteve q t jem edhe un. Nga 14 dhjetori 1979 deri n mesin e korrikut 1981 kishin kaluar rreth 19 muaj q Jusufi ishte larguar nga Kosova, dhe me kta shokt e lartprmendur ishte njohur pr nj koh t gjat, apo aq t gjat, sa i kishin zbrazur bukur shum thast e muhabeteve n mes veti. Pr kt shkak, duke u bazuar n at ka kishte ndodh n Kosov disa 11

muaj m par Jusufi ishte i interesuar q para ktyre shokve t ma jep fjaln, q ta qes rendin tim, shum m tepr se sa t mos kishin ndodhur demonstratat. Raporti im q ia kisha dhn Jusufit me shkrim ia jepte atij nj siguri dhe ai nuk kishte frik se gjat tregimit t ngjarjeve do t shkretoja ndokund. Gjat ktij vikendi t dyt t qndrimit tek Jusufi, ai m tregoi pr disa gjra m konkrete q ua kishte prcjell Sabri Novosella pr mua. Sabriu m kishte takuar gjat tri ditve qndrimi e bisedash intensive n fillim t janarit 1981, n banesn e Tefik Strajs, n lagjen Pendik t Stambollit. Duke e bazuar n prshtypjet nga takimi i atyre ditve ai m kishte porositur t shkoj n Shtutgart, dhe un veprova sipas porosis s tij. Ka mundsi q ai mund ta ket tepruar sa i prket prshkrimit t aftsive, prirjeve dhe personit tim n prgjithsi. N nj mnyr apo tjetr, me goj ose me shkrim, Sabriu i kishte thn Jusufit se Xhafer Durmishi vet apo me aftsit e tij organizative duhet t merret me shtjen e truprojs tnde (Jusuf Grvalls). Jusufi nuk foli gjat me mua n kt pik por shkurtimisht m'i tha disa fjal q ia kishte prcjellur Sabriu. Jusufi, pasi m kishte takuar tr vikendin e par n shtpin e tij, (17-19 korrik 1981), nj dit n Ludvigsburg (n mes t javs) dhe tani n vikendin e dyt (24-25 korrik 1981) ma shprehi mendimin e tij, se primare pr jetn e tij sht ruajtja e lufts son dhe Lvizjes son nga TURPI, sepse n luft ka njerz q nuk zgjedhin asnj mjet, e cila sht nj shtje m afatgjate apo e prjetshme, ndrsa shtja e ruajtjes s TRUPIT sht shtje e dors s dyt, sht shtje kur edhe ata q kan pasur ushtri t mdha n kt drejtim e mekanizma shum t sofistikuar kan pasur vetm suksese t prkohshme, dhe nuk ekziston deri m sot asnj krijes njerzore q ia ka dal ta ruaj trupin prtej nj intervali t caktuar kohor. shtje tjetr sht se n kt mesin e shokve ktu jan disa q jan shum m t prshtatshm se sa ti pr truproj. Se far aftsish mund t fshihen tek ti do ta shohim bashkarisht. Por nj mendje ma thot, koha le ta tregoj se sa kam t drejt, por un do t isha shum i knaqur nqoftse ti n momentin e duhur, n momente t caktuara, do t bheshe TURPROJA e Lvizjes son, TURPROJA e lufts son t prbashkt. Nse ti e kryen kt detyr, nse situata e krkon, ather ti e ke kryer detyrn q ta kan dhn shokt e Lvizjes son. Disa dit pas vendosjes sime n Ludwigsburg ka ardh Kadri Zeka tek Jusufi dhe i ka sjellur materialet e Liris pr numrin 4-5, t cilat pastaj vet Jusufi e ka ditur se si duhet ta prfundoj. Un nuk e kam takuar at n kt rast, por se i ka sjell materialet m ka tregue Bardhi n banesn, ku banoja me Haxhi Berishn e Naim Haradinajn, n Ludwigsburg.

5. TEORIA DHE PRAKTIKA

Teorikisht, n parashtrimin e argumenteve dhe propagands Jusufi qndronte mbi t gjith aparatin dhe kalemxhinjt e Lidhjes Komuniste t Kosovs. Me nj fjal, n pikpamje teorike, me an t revistave t tij, ai i kishte mundur, i kishte deklasuar trsisht. Por n praktik gjrat nuk e prcjellin hap mbas hapi teorin. N t vrtet filleve t organizimit praktik u paraprin nj ide e cila duhet t zotrohet n gjitha pikpamjet. Tani pas tri dekadash, kur vepra e Jusufit sht duke u br e njohur n t gjitha dimensionet e saj, shum leht krijohet iluzioni se autoritetin e sotm q Jusufi e Bardhoshi e kan n botn shqiptare, e kan pasur edhe nga dhjetori 1979 deri n janar 1982. Por kjo nuk sht e vrtet. N at koh Jusufi e Bardhoshi kan qen t njohur, personalisht vetm pr nj rreth t ngusht n Shtutgart.

12

Jusuf Grvalla: "Konkretisht n rrethinn e Shtutgartit jan nja 7 8 shok t gatshm e t prshtatshm pr pun patriotiko-revolucionare. Ata presin ndonj orientim nga un. Po un duke qen dhe vet n mjegull pr gjendjen time, nuk kam dashur ti ngashnjej e pastaj ti l n gjysm t rrugs. Prandaj u kam folur pr gjra t prgjithshme n shtje t organizimit, t propagands dhe t agjitacionit si dhe kam br prpjekje pr tua dhn elementet e domosdoshme shkencore t historis kombtare dhe t lvizjes komuniste shqiptare e ndrkombtare. Jan puntor dhe ma ka marr mendja se n radh t par u duhet nj ngritje e till ideore, politike e shkencore." (Letr Sabri Novosells, 14 prill 1981) Jusuf Grvalla: "Deri m tash, nga puntort kosovar n mrgim, prmes meje kan hyr n Lvizje 7 shok. Secili prej tyre ka rrethin e vet, n t cilin ushtron ndikim dhe zhvillon veprimtari agjitative e t cilin e furnizon me materiale. Ata jan aktiv dhe me ndihma materiale t nevojshme, por kam pasur kujdes q t mos ngarkohen tepr. Kta njerz kan qen aktiv, pos t tjerash, edhe n tubimin sa m t madh t puntorve pr demonstratat tona n botn e jashtme." (Letr Sabri Novosells, 31 korrik 1981) Kta 78 puntor apo dhjet, s bashku me 4-5 vet tjer t rinj, t cilt nuk kishin leje t prhershme pune e as qndrimi n Gjermani, jan t vetmit q pa diskutim e kan pranuar Jusufin si udhheqs t shtjeve praktike dhe teorike, q nga ai kan marr detyra t rregullta dhe e kan pranuar edhe si udhheqs shpirtror, q nga ai kan pranuar ndikime t asaj shkalle t cilat kan ndikuar n rrjedhat, e kahjet e tr jets s tyre. Sot ka gnjeshtra nga m t paskrupulltat se sa i madh na del numri i atyre q e kan njohur dhe kan pasur bashkpunim politik t ngusht me Jusufin, sidomos n Gjermani apo Evrop. Jusufin nuk e kan pranuar aktivistt e dalluar, si udhheqs n Gjermanin veriore e as n Zvicr. Por n at koh, kjo nuk ka qen pun me t ciln e lodh veten Jusufi. Si njeri q sht marr n radh t par me luftn propagandistike e me teori ai nuk ka mundur q n t njejtn mas t'u kushtoj vmendje aktiviteteve praktike, por n kt drejtim u ka ln hapsir t tjerve q ata ta kryejn at pun pr t ciln jan t prirur m shum. Se ka ka menduar Ibrahim Kelmendi pr Jusufin dhe rrethin e tij n Shtutgart, shihet qart n librin e tij Atentatet dhe n at t Bedri Islamit "Lvizja". Se ka ka menduar Shkolla e UDB-s Serbe e Abdullah Prapashtics, pr Jusufin dhe rrethin e tij n Shtutgart, shihet n librin e "Vrasja e trefisht" t nnshkruar nga Nuhi Sylejmani. Se si e kan par udhheqsit e OMLK-s punn e Jusufit n raport me OMLK-n, shihet n librin e Mehmet Hajrizit "Histori e nj organizate...", Apostol Duks "Vrasje n Shtutgart", n prmbledhjen e Rasim Selmanajt "Heroi me kitar" dhe n shkrime tjera. Raportin e Jusufit me kto rrethe t jashtme e kam shqyrtuar trsisht n librin "Lvizja e Jusuf Grvalls", tetor 2011 dhe ktu nuk kam nevoj t ndalem. Ajo ka sht me shum rndsi, sht se roli dhe pesha e Jusuf Grvalls nuk pranohet ashtu si ka qen n t vrtet as nga ata q jan marr me shkrimin e historis s LNKVSHJ, nga radht e brendshme t saj, si n Kosov apo jasht: Libri i Selatin Novosells "Metush Krasniqi" e vrteton kt m s miri. Por libri i Selatin Novosells nuk do ta kishte shklqimin e vet n tr kt godin sikur t'i mungonte kulmi, sikur t mungonin qndrimet e disa pjestarve t familjes s Jusufit.

6. Puntort dhe t papuntort

Kur n nj rreth, nuk sht shtje q diskutohet se kush sht udhheqsi, kush sht i pari, kush e ka fjaln kryesore, shum gjra qartsohen, shum energji nuk 13

derdhen pr diskutime t kota e grindje. Megjithat ndonj qetsi e madhe nuk vendoset, sidomos nse rrethi sht i gjer. N rastin ton, rrethi i Jusufit nuk ishte madh. Rrethi nuk ishte i madh, sa t ishte nevoja me u br ndonj diferencim se cili sht rrethi m i ngusht e cili sht rrethi i gjer, cili sht shoku m i ngusht e cili m i gjer, cili sht shoku m shpirtngusht e cili m shpirtgjer. Secili prej nesh kishte kontakt t drejtprdrejt me udhheqsin, me Jusufin. Nuk ka ndodhur n asnj rast q Jusufi t'i drgonte fjal apo porosi dikujt prmes nj tjetri. Kt ai do ta bnte me siguri m von, kur punt do t zgjeroheshin, por me at grup t ngusht shoksh kjo nuk ka qen e nevojshme. N mesin e puntorve, n mesin e atyre q e kishin t rregulluar shtjen e qndrimit dhe lejen e puns n Gjermani, si e kam potencuar m heret ishin Remzi Ademi nga Zhuri, i cili banonte n Brackenheim, gjeografikisht apo fizikisht, s bashku me Selim Dulln banonin m s afrmi prej Untregruppenbachut, dhe n ditt e para m ka rn me i takuar m s shpeshti. Prmes Jusufit e kam njoft edhe Kol Mrturin. Nami Ramadani nga fshati Tenov i Tetovs jetonte n Eslingen. Punonte si shofer kamionsh n relacione t gjata. Kishte shprndar revistat e Jusufit gjat udhtimeve t tij npr qendra t ndryshme. Rruga e sillte shpesh t kalonte prmes autostrads s Heilbronit dhe t shum e her n kto raste, n planifikimin e rrugs s tij, pushimin e radhs e caktonte ta bnte n Untergruppenbach. Mejdi Rexha dhe Shaban Bobaj ishin nga Korisha dhe punonin n Fabrikn e Mercedesit n Sindelfingen. Po n kt fabrik punonin Nuhi Sylejmani nga fshati Stanec, Ismet Klaiqi nga komuna e Dardans, Selim Koca nga Polaci, Abdurrahman Sadiku nga Dumnica e Llapit. Vllezrit Sefedin dhe Faridin Tafallari vinin nga Stuzhja e Prizrenit. Faridini me familjen e tij banonte n Nagold. Ky ishte rrethi i puntorve, dhe s bashku me disa t tjer ishin pikmbshtetja kryesore e Vllezrve Grvalla. Prve ktyre ishte nj rreth m i vogl i t "papunve", "papuntorve", t rinjve n t cilin ishin Haxhi Berisha, nga Prapaqani q kishte lidhje familjare t hershme me familjen e Jusufit. Haxhiu kishte hyr shum her me revistat e Jusufit ilegalisht n Kosov. Naim Haradinaj nga Gllogjani, i biri i Ismail Haradinajt, m duket se n Shtutgart n rrethin e Jusufit ishte nga vera e vitit 1980. Naimi ishte ai q e kishte futur Lajmtarin e liris n Kosov. Agron Sela nga Dibra me rrethin e Jusufit me sa m kujtohet kishte ra n kontakt prmes Naim Haradinajt, me t cilin ishte njohur n Prishtin. Hysen Spahiu nga Dibra njihej me Agronin. Hysenin e Agronin i kam gjetur n Shtutgart dhe nuk e di se sa koh para meje kan qen n at rreth. Hasan Rrahmani nga Dumnica e Llapit, sht i vetmi q ka ardhur n rrethin e Jusufit pas meje. Hasani erdhi n Shtutgart n rrethin ton prmes Sabri Novosells. Hafiz Gagica e kishte babain Sinanin i cili prej vitesh punonte n Ludvigsburg. Ai jetonte n banesn e babait dhe ishte njohur me Bardhoshin s pari e pastaj edhe me Jusufin. N kt grup "badihavxhinjsh", t cilt Vllezrve Grvalla "u silleshin npr kmb" (me prjashtim t Hafizit) apo n t cilt ata "kah t silleshin merrnin n thue" m duket se i plotsoja disa prej kushteve q t jem edhe un. N kt grup, asnjri nuk e kishte t rregulluar n mnyr t prhershme shtjen e qndrimit dhe t lejes s puns. Ishim ndodhur aty pr shkak t aktiviteteve politike, kush m shum e kush m pak, disa para demonstratave t 1981 e disa menjher pas tyre. T gjith ne, n rrethin e Jusufit ishim krenar q i takonim atij rrethi, por m duket se disa nga rrethi i puntorve ishin m krenar dhe kishin argumente m t shumta se ata jan m t dobishm pr Jusufin se sa ne t papunt. Megjithat ndonj 14

kontradikt, apo ndonj konflikt serioz, i dukshm apo i padukshm n mes puntorve dhe t papunve nuk ekzistonte, me ndonj prjashtim t vogl. Ato dit, nj koh pas arritjes sime n Shtutgart Jusufit i erdhi, FJALORI I GJUHS SHQIPE, libri m voluminoz, n nj vllim, q e kisha par n gjuhn shqipe. Nuhi Sylejmani posa e sheh kt fjalor i thot Jusufit se sht mir me i marr kta t rinjt dhe n ato koh q nuk kan pun n fabrika e restorante, t'i ndajn n marrveshje me njri-tjetrin, n mnyr t barabart, secili fjalt e nj germe t caktuar t alfabetit, p.sh. Agroni t'i studioj t gjitha fjalt prej germs A-E, Haxhiu prej F-H, e kshtu me radh. Kta e kan detyr me i analizuar, me shikuar se a mungojn fjal t caktuara q prdoren nga populli n rrethe t caktuara, t mbajn shnime dhe n nj mbledhje n t ardhmen t'a dorzojn punn e tyre me shkrim. Po q se e kryejn kt detyr, ndoshta ia vlen me humb koh me ta, nse jo, vrtetohet dyshimi im se kta prtaca me i mbyt me buk n goj n qaf nuk i merr. Pjesrisht kto fjal i kisha dgjuar edhe vet prej Nuhiut. Por Jusufi m'i tregonte n form m t kompletuar. N kt kuptim qndrimi i Nuhiut ishte nj lloj prpjekje pr t na bindur n mnyr autoritative se qndron m s afrmi nga Jusufi dhe se ishte krahu i tij i djatht n raport me ne t rinjt. Por kjo nuk sht krejtsisht e vrtet, sepse Nuhiu bnte nj luft shum m t ashpr dhe m t pamshirshme edhe ndaj vet puntorve e shokve me t cilt punonte n fabrik. Thelbi i lufts s tij, dhe ka e dallonte at n mendjemprehtsi ishte ky: Ndonj t shtune vinte Nuhiu me Mejdi Rexhn, Ismet Klaiqin, Shaban Bobajn apo Selim Kocn tek Vllezrit Grvalla n Untergruppenbach. Rrinin sa rrinin duke br biseda n at atmosfer q vetm Jusufi e Bardhoshi mund ta krijonin. Kur vinte koha pr t dal, dilnin ata shok q kishin ardh me nj kerr t caktuar. Kshtu dilte Nuhiu me shokt me t cilt kishte ardhur. Pak para se me hy n kerr, atij (Nuhiut) i binte ndrmend se ka harruar dika pa marr n banes t Jusufit dhe me shpejtsi kthehej prap. Hynte n shtpi duke krkuar gjoja sendin "e harruar", i ndrronte edhe disa fjal me Jusufin tek dalja, duke qeshur, dhe shkonte e i bashkohej shokve me t cilt kishte ardhur. Kta trika fenomenal Nuhiu i kishte vu n sistem. Qllimi i tij ishte me u tregua shokve t vet t cilt e kishin pru, se iu dasht me u kthye prap e me i ndrrua disa fjal me Jusufin, disa fjal t cilat Jusufi nuk pati mundsi me ia thn atij para t gjithve, por e ruajti rastin kur t mbetet vetm me te. Edhe pse e pan t tjert e pan se mbeti vetm me Nuhiun, asnjri nuk pati mundsi ta dgjoj se ka i tha. Konkluzioni: Jusufi ka nj lidhje, nj besim, nj afrsi me Nuhi Sylejmanin q nuk e ka me t tjert. Jusufi e dinte mir kt loj, ne t rinjt e dinim mir kt loj t tij, shokt e vet e dinin mir kt loj. I vetmi q besonte n kta trika qesharak, q i bnte t gjith t qeshin ishte vetm autori i tyre Nuhi Sylejmani. N raste kur bisedoja me Jusufin pr shtje t ndryshme, ku prgatisnim revistn Zri i Kosovs, binte fjala edhe pr shokt tjer, dhe un e pyeta njher pr Faridinin. Jusufi m tha: Faridin Tafallari sht kallap burri, ndrsa pr Nuhi Sylejmanin u shpreh: Nuhiu sht njeri me xhepa, (d.m.th. me shum xhepa, me fjal tjera me shum fytyra). Fjalt e prshkrimet e Jusufit t asaj bisede nuk do t'i harroja kurr. N ditt pas 17 janarit 1982, Faridin Tafallari q banonte m s largu prej Untergruppenbachu dhe Remzi Ademi q banonte m s afrmi, ishin shtyllat e lisat kryesor n t cilt u mbshtetm ne t rinjt e pa rrnj.

15

7. KOMUNIKATA E LVIZJES S JUSUF GRVALLS PR DEMONSTRATAT E VITIT 1981 Enver Hoxha: "Dolanci po ashtu tha se "i njohim cilt jan organizatort. Ata jan n Shtutgart, n Bruksel dhe n Shtetet e Bashkuara t Ameriks". Ai tha po ashtu se, gjoja n demonstrat ishte nj numr i vogl t gnjyerish. Kur zoti Dolanci i njihte organizatort se ishin n Shtutgart e gjetk npr Evrop, prse nuk i neutralizoi?" (Ditar pr shtjet ndrkombtare, 1980-1981, Vllimi 13, faqe 387, Tiran 1985) Fjalt e msiprme Enver Hoxha i shnon n ditarin e tij, m 17 prill 1981, q mbajn titullin "ARSYET E VRTETA T GJENDJES DHE T NGJARJEVE T KOHVE T FUNDIT N JUGOSLLAVIN TITISTE", me shpjegimin prkats: Kt material autori e ka prdorur n artikullin me titull "Kush e nxit armiqsin midis popujve n Jugosllavi?", ("Zri i popullit", 23 prill 1981). Jo vetm Stane Dolanci e Enver Hoxha flasin pr Jusuf Grvalln, organizatorin e Shtutgartit. Menjher pas demonstratave, gazetar t gazetave prestigjioze gjermane e kontaktojn Jusuf Gvalln dhe ia shtrojn pyetjen: A je ti organizator apo ndr organizatort e demonstratave. Jusufi u prgjigjet n emrin personal se nuk sht organizator i demonstratave. N fillim t korrikut 1981 un, nga Zvicra - ku ndodhesha ather, marr kontakt me Jusufin e Bardhoshin, prmes Sabri Novosells. Kontaktet e mia telefonike me Bardhoshin, n zyrn e tij n Ludvigsburg, prej fillimit t korrikut e deri m 16 korrik jan gati t prditshme dhe nj prej temave kryesore t bisedimeve tona kan qen demonstratat e Pranvers 1981. Biseda me prmbajtje t ngjashme kam br nga Zvira edhe me Sabri Novoselln n Turqi. N Shtutgart - Untergruppenbach mbrrij n mbasditn e 17 korrikut 1981. N rastin e par Jusufi, bisedon me mua rreth mendimeve t mia rreth demonstratave dhe un n mnyr edhe m t prmebledhur ia them ato q ia kisha thn n ditt e mparme Bardhoshit prmes telefonit. Deklarata e Komitetit Qendror, kam menduar se sht br n fillim t gushtit 1981. Letra e mposhtme e Jusufit e vrteton se ajo sht shtypur botuar rreth 21 korrikut. Letra e Jusufit e bn nj precizim kohor. Ka qen bindja ime e thell se Jusufi sht bazuar n raportimin tim rreth shtjes s organizimit t demonstratave n Kosov, bazim i cili ju ka dukur aq solid sa ai ka mund t deklrarohet dhe t'u jap prgjigje t gjithve: shokve t Lvizjes, organizatave tjera shqiptare, shtetit shqiptar, shtetit jugosllav dhe opinionit ndrkombtar. Kjo besueshmri e Jusufit n raportimin tim ma ka dhn t drejtn t thirrem n kontributin tim n kt pik, dhe qndrimin tim e konsideroj dobishm pr t vrtetn, pr Lvizjen dhe pr t gjith t involvuarit. Jusuf Grvalla: "Deklarata e KQ dedikuar shtypit t Perndimit sht shtypur shqip, gjermanisht e serbokroatisht. T part q e kan botuar n organet e tyre jan kroatt e mrguar. Kshtu ka ndodhur nj e pa mir q nuk e parashikonim. Por, shpresojm se do ta publikojn edhe t tjer." (Letr Sabri Novosells, 21 korrik 1981) 16

KOMUNIKATE e Komitetit Qendror t LEVIZJES NACINALLIRIMTARE TE KOSOVS Pr t fshehur shkakun e vrtet t demonstratave dhe trazirave t sivjetme n Krahinn e Kosovs, skamjen e mjerimin, shtypjen nacionale, sociale e kulturore t popullsis vendse, qeveria shoviniste e Beogradit, me kryepolicin Herlevi n krye, u hodh n t katr ant pr t kurdisur arsye t paqena, si romantizm nacional dhe nacionalizm e shovinizm shqiptar si dhe pr t gjetur organizatorin e demonstratave, duke fajsuar her nj grup huligansh, her ekstremistt shqiptar, (duke pasur n kt rast parasysh Marksist-Leninistt e Kosovs) her organizatn Fronti i Kuq Popullor etj., n mnyr q pastaj t kthehet e tia ngarkoj fajin kryesor Republiks popullore Socialiste t Shqipris. Ndr organizatort e shumt, kryepolici Herlevi, zuri ngoje edhe organizatn ton patriotiko-revolucionare me emrin Lvizja Nacionallirimtare e Kosovs, duke e fajsuar at pr shum vepra q nuk prkojn aspak me veprimtarin e saj. E kemi par t udhs q pasi, pasi n mjetet e informimit publik t Perndimit u publikuan informatat e prpunuara nga agjencit gazetare jugosllave, tju drejtohemi me nj krkes demokratike edhe ne: pr dezinformimet e ndryshme rreth ngjarjeve tragjike t Kosovs; ne do t kishim pasur nj satisfaksion, po q se do ta transmetoni n organet tuaja edhe kt komunikat nga ana e Komitetit Qendror t Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs. 1. Demonstratat e Kosovs t ktij viti nuk i ka organizuar LNK. Ato kan shprthyer spontanisht, s pari n Universitetin e Kosovs, e pastaj jan prhapur n t gjitha viset e Kosovs. Shkaku dhe arsyeja e shprthimit t tyre nuk mund t krkohen askund tjetr, pos n revoltn e grumbulluar me dhjetra vite te popullsia shqiptare pr shkak t skamjes, mjerimit dhe padrejtsive nacionale q i bhen popullit ton nga ana e qeveris shoviniste t Beogradit. 2. Krkesa pr tiu njohur Kosovs statusi i republiks s federuar jugosllave nuk sht krkes e LNK. Organizata jon lufton pr lirimin e tokave shqiptare t pushtuara nga Jugosllavia dhe bashkimin e tyre me vendin am, Shqiprin, dhe kshtu pr krijimin e shtetit unik shqiptar brenda kufijve kombtar. Kjo shihet nga Statuti dhe Programi, nga t gjitha dokumentet e LNK t botuara n organet Zri i Kosovs dhe Lajmtari i liris, si dhe n t gjitha traktet tona. Krkesa pr republikn e Kosovs sht krkes e nj pjese t intelegjencies s Kosovs. shtja e saj sht shtruar m heret, sidomos m 1968. Pasi ajo u refuzua nga ana e Titos dhe e qeveris jugosllave, n Kosov patn shprthyer n nntor t vitit 1968 demonstrata t fuqishme. Edhe ather edhe sot, kjo krkes u prkrah nga mbar populli shqiptar n Jugosllavi. Por, LNK mbetet pran krkess s saj t vetme lufts pr bashkimin e ligjshm t t gjitha trojeve shqiptare t robruara nga Jugosllavia dhe bashkangjitjen e tyre shtetit am. ...N fund ju njoftojm se Lvizja Nacionallirimtare e Kosovs sht nj organizat patriotiko-revolucionare q lufton me mjetet m demokratike q jan prdorur ndonjher n Evrop. Terrori, anarkia e revanshizmi kan qen dhe mbeten metoda, jo vetm t huaja por edhe t urryera e rreptsisht t ndaluara pr do antar dhe simpatizant t Lvizjes son." Kjo komunikat u prpilua nga Jusuf Grvalla e Xhafer Durmishi, n korrik 1981, dhe u nnshkrua Komiteti Qendror i Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs. 17

Kjo sht e vetmja Komunikat q e ka lshuar LNKVSHJ. N pikpamje organizative, n kt rast e shoh t arsyeshme ta bj nj koment t vogl, kur sht n pyetje Lajmtari i liris. T shohim kt pjes t Komunikats: "Krkesa pr tiu njohur Kosovs statusi i republiks s federuar jugosllave nuk sht krkes e LNK. Organizata jon lufton pr lirimin e tokave shqiptare t pushtuara nga Jugosllavia dhe bashkimin e tyre me vendin am, Shqiprin, dhe kshtu pr krijimin e shtetit unik shqiptar brenda kufijve kombtar. Kjo shihet nga Statuti dhe Programi, nga t gjitha dokumentet e LNK t botuara n organet Zri i Kosovs dhe Lajmtari i liris, si dhe n t gjitha traktet tona." Gjat kohs kur Jusufi e ka botuar Lajmtarin e liris, pr shkak se nuk ka pasur lidhje me udhheqjen e LNKVSHJ, ai nuk e ka przier apo identifikuar Lajmtarin si revist apo dokument t Lvizjes. Jusuf Grvalla: "Madje nga njoftimet q zun t m arrijn pastaj pr riorganizimin e kujdesshm t atij grupi (t Deanit, t Ismail Haradinajt-shn i Xh. D.), mora impulse edhe pr ta nxjerr vet (me prballime t mdha materiale e pa bashkpuntor) edhe revistn e prdymuajshme Lajmtari i liris, tre numrat e par t s cils po ti drgoj me kt udh." (Letr Sabri Novosells, 14 prill 1981) Me ann e ksaj letre pra pr her t par Sabri Novosells i drgohen dhe i bien n dor tre numrat e revists Lajmtari i liris, q i drgohen nga Jusufi, ndrsa pr ekzistimin e Lajmtarit t liris, Sabriun e pata njoftuar kur isha tek ai n Stamboll n janari 1981. Jusuf Grvalla: "Gjja m e rndsishme lidhur me Lajmtarin sht se, duke qen krejt i vetmuar, nuk e mora dot guximin ta emroja at si organ t LNKVSH. Kjo sht e vetmja arsye pse n t nuk flitet e brohoritet n emr t Lvizjes son. Mjafton ta prmend faktin se dy materialet e Lvizjes, q i botova n numrin 3, i lshova me njqind druajtje, ngase nuk isha n gjendje t gjykoja vet dhe t fitoj bindjen e plot se a bja mir apo keq." (Letr Sabri Novosells, 13 maj 1981) Jusuf Grvalla: "Lajmtari i liris, ashtu si propozoni ju, mund t dal si organ i Rinis s LNKVSHJ, po do t jet ngarkes pr forcat tona njher pr nj her t pakta krijuese kndej. Por, edhe lidhur me kt, ne do t punojm ashtu si e do puna, dmth. si na porositni ju." (Letr Sabri Novosells, 31 korrik 1981) Pas marrjes s kontaktit me Sabri Novoselln n mesin e prillit 1981, kur kritikohet e i thuhet se sht dashur q Lajmtari t dal n emr t Lvizjes, Jusufi pr ta dshmuar lojalitetin e tij t parezerva ndaj organizats s vet ia dedikon, (apo e identifikon Lajmtarin e liris), Lvizjes s tij Nacionallirimtare, me ann e fjalis: . "Kjo shihet nga Statuti dhe Programi, nga t gjitha dokumentet e LNK t botuara n organet Zri i Kosovs dhe Lajmtari i liris, si dhe n t gjitha traktet tona." Shtypja e Komunikats s Lvizjes Nacionallirimtare u b me at makin shkrimi me t ciln ishin radhitur numrat 2-3 t Lajmtarit t liris dhe 3 dhe 4-5 t revists Liria. 8. PRGATITJET PR BOTIMIN E ZRIT T KOSOVS Jusuf Grvalla: "Ne patm nj vrejtje konkrete: autorizimi i do dege t Lvizjes pr t nxjerr nga nj organ t vetin me titull Zri i Kosovs na duket jo i dobishm, por i dmshm. Ai nuk do t flas pr unitetin, por pr copzimin e Lvizjes, jo pr forcn po pr anarkin brenda pr brenda Lvizjes. Nuk sht udi, pos t tjerash, q n kt rast nga organi i nj dege t dalin n shesh pikpamje e mendime t 18

kundrta me ato t degs tjetr, skajore. T mos flasim pr nivelet n realizimin e tyre. Nevoja pr nxjerrjen e tyre bhet, sipas mendimit ton, aq m e prjashtueshme, pasi tash po del nj organ qendror publik, me tirazh t madh, me materiale t bollshme e me prgatitje prkatse teknike. Ka qen e udhs q forcat krijuese dhe mjetet materiale t nevojshme pr nxjerrjen e organeve nga ana e do dege, t centralizohen dhe tia japin krahun e tyre organit qendror." (Letr Sabri Novosells, 31 korrik 1981) N fillim t gushtit, Bardhoshi dhe Haxhi Berisha ma gjetn nj pun n nj fabrik q n at koh m duket se quhej SWF dhe ishte afr stacionit t trenit n Bietigheim-Bissingen, ndrsa banoja n Ludvigsburg. Me Bardhin takohesha m shum edhe gjat t javs, kur ai ndalonte shpesh tek ne n konvikt n periferi t Ludvigsburgut, para se ta mbaronte punn e t kthehej n shtpi, ndrsa me Jusufin takoheshim vikendeve. Ose vinte ai me Bardhoshin tek ne dhe s bashku vizitonim ndonj mes puntorsh e ndodhte shpesh Bardhoshi pas mbarimit t puns t premteve na merrte me vete n Untergruppenbach ku qndronim deri t dielen pasdite. N kt periudh, Jusufi kishte prgatitur pr shtyp numrin 4-5 t revists. Po nga Jusufi ishte organizuar drgimi i saj n Kosov. Pr kt m pat treguar m von Haxhi Berisha sepse un nuk isha kureshtar t dija pr gjra q nuk m nevojiteshin mua. Po n kt koh n Shtutgart erdhi edhe libri i Enver Hoxhs "Kur lindi Partia" i cili i dha nj impuls diskutimeve rreth bashkimit, apo n thelb mund t thuhen u dha nj jehon zhurms rreth bashkimit, sepse si u tregua m von mendime serioze pr shtjen e bashkimit nga pozita t barabarta prej ans s OMLK-s nuk kishte pasur kurr. Pas kryerjes s puns teorike e praktike me revistn Liria, Jusufi kishte marr porosi nga Sabri Novosella qysh m heret, q t filloj me prgatitjen e revists Zri i Kosovs, si organ i LNKVSHJ. Deri n mesin e gushtit shumica e materialeve pr numrin e par ishin t gatshme. N kt koh ia pata treguar Jusufit disa rrethana pr Tahir dhe Nebih Mehn, Emin Latin dhe Azem Bejtn, t cilat i dija nga Kosova. Kto rrethana ia parashtrova atij, duke i treguar edhe nj fotografi nga libri i Ajet Haxhiut pr Shotn dhe Azemin, n t ciln ishte edhe Emin Lati (Latifi). Nga kto t dhna Jusufi e shkroi artikullin "Turpi i mizorit dhe lavdia e heronjve". Prej ans time, n jetn time nuk m kishte rn me e testue veten n shkrime m heret, me prjashtim t hartimeve t lnds: gjuhs shqipe, n shkolln fillore dhe t mesme, hartime t cilat arsimtart e mi i monin deri n at shkall, sa t shumtn e herave m thonin t'ia lexoj klass, apo i lexonin edhe ata vet me z dhe i merrnin si baz pr diskutim. Pr numrin e par i shkrova artikujt "Do t na bashkoj lufta shoku S." dhe "Imbecili dhe mendimi politik". Un i bra vetm shkrimet, pa ua caktuar titullin. Jusufit i plqyen shum, sidomos artikulli "Do t na bashkoj lufta shoku S." t cilin ai nuk e ndryshoi pothuaja n asnj fjal, ndrsa t dytit ia bri disa riformulime dhe e ndryshoi rreth 10 pr qind. Pasi i plqyen shum, un ia prita se nuk u kam caktuar ndonj titull, e ai ma hoqi merakun n kt pik duke m thn: Sa pr at pun, kqyrm mua! Edhe Bardhoshi kishte br gati disa shkrime t tija, pr t cilat kam shkruar n librin "Lvizja e Jusuf Grvalls". Prve ksaj edhe Kadri Zeka ia kishte dhn Jusufit nj artikull t Hydajet Hysenit. N librin tim "Protesta e Aspirata" t botuar m 2006, me punimet e mia t zgjedhura, artikullin "Do t na bashkoj lufta shoku S." e kam botuar ndrsa tjetrin "Imbecili dhe mendimi politik" (q ka t bj me Mahmut Bakallin) nuk e kam botuar pr shkak se n at koh (tetor 2006) nuk kam mundur me i dhn vetes t drejtn ta botoj. Artikulli mendoj se ka qen i drejt pr vitin 1981, por shkaku se Mahmuti vdiq 19

n prill 2006, dhe n jetn e tij kishte qndruar n Kosov, ndikoi n mosribotimin e tij prej ans time. Atmosfern q ishte rreth Jusufit dhe punve t Lvizjes n koh e ilustrojn pos tjerash edhe kto fjal: Jusuf Grvalla: "Materialet e numrit t ardhshm t Z.K. jan pothuaj t gjitha t gatshme. Pr pjesn e tyre m t madhe, un, Shpendi (Xhafer Durmishi-shn. im) e Besniku (Bardhosh Grvalla shn. i Xh. D.) jemi t knaqur. Morm zemr edhe nga fakti se ju kishin plqyer edhe juve ato punime q ua drguam edhe juve pr ti shikuar. Prve ksaj, un personalisht tani jam n pozit shum m t leht, pr shkak t mendimeve, porosive e sugjerimeve nga ana juaj dhe pr shkak t nj ndihme, sado t vogl n fillim, nga ana e Shpendit, e Besnikut dhe e shokut t Liris, q kta m dhan me disa artikuj t mir. Edhe Shpendi edhe Besniku, pr sa duket kan afinitet pr shkrim, i cili do t rritet bashk me punn ton e me ne. Tani pas hartimit t dy artikujve q kan mbetur pa u kryer, menjher po i hyjm shtypjes s revists. (Letr Sabri Novosells, 20 gusht 1981; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, f. 451)

9. FORMIMI I KOMITETIT T DEGS

N baz t porosive t Sabri Novosells, pas arritjes sime n Shtutgart, u vendos formimi i Komitetit t Degs s Lvizjes pr Gjermani. N Turqi Sabriu e kishte formuar Komitetin e Degs s Lvizjes "Hasan Prishtina", dhe ai mendonte se nj Komitet analog duhet t organizohet edhe n Gjermani. Nga vshtrimi n shikim t par fitohet prshtypja se pasi n Turqi ka ekzistuar Komiteti i Degs m heret se sa n Gjermani, rrjedhimisht atje sht pun m i madhe se sa n Gjermani, sepse ku ka Komitet ka pun dhe ku s'ka Komitet s'ka pun. Por e vrteta nuk qndron kshtu, sepse kto gjra jan shum komplekse. shtja e udhheqjes s nj organizate apo i nj rrethi, veprimtaria luftarake sht shtje arti, dhe punt e tilla m s miri i kuptojn dhe drejtojn artistt. N kt kuptim Jusufi ishte nj artist i vrtet. Megjithat, n luftn e organizuar, prve gjendjes faktike, gjendjes reale apo prmbajtjes, kan rndsi edhe ant tjera q kan t bjn me rregullat organizative, apo me format organizative. N Shtutgart, n gusht 1981 aktiviteti praktik apo real ka qen jashtzakonisht m i madh se sa q ka mundur t formulohet apo formalizohet n emrin e Lvizjes. Por principialiteti i Jusufit t cilin ai e demonstron kur sht n pyetje Lajmtari i liris tregon qart se sa rndsi u kushton ai edhe aspekteve formale apo principeve organizative. Pr kt arsye, n fillim t gushtit, Jusufi, Bardhoshi dhe un udhtuam me kerrin e Bardhoshit, nj citroen i kuq, n nj vend t bukur natyror, n mes Untergruppenbachut dhe Ludvigsburgut, dhe e formuam Komitetin e Degs s Lvizjes Nacionallirimtare, pr Gjermani. Por kt pun, pr shkaqe t ditura nuk e shpallm e as nuk i treguam ndokujt n rreth. Jusufi e kuptonte m s miri rndsin e puns n heshtje e pa zhurm. Rreth tij kishte aktivist shum t dalluar besnik dhe t ndershm q mua kurr nuk m ka rn rasti t takoj njerz t till n ndonj tjetr mes. Diskutimi i hapur i ekzistimit t Komitetit do t nxiste diskutime: Kush mund t jet aty? Dhe pyetja dhe pozita m delikate pr Jusufin do t ishte: Pse nuk jam un aty?! Secili nga aktivistt q kishte kontakt t drejtprdrejt me Jusufin e ndiente veten si shokun m t afrt t Jusufit, e shihte si relacion t mueshm dhe do t do t bnin mos pr t mos e turbulluar. Jusufi ishte tepr i vetdijshm pr kt, por prap se prap pr te ishte me rndsi ndrtimi i organizats, krijimi e respektimi i rregullave, hedhja e germave n letr, rregullimi i kontrats me shkrim, e cila q do t qndronte mbi do person, q do t vlente pr t gjith, q do t garantonte vazhdimsi. 20

N kt pik dhe n t gjitha pikpamjet pajtohesha me Jusufin. Edhe pr mua n ato aste relacionet faktike kishin rndsi t dors s par para atyre formale. sht e vrtet se Sabriu m ka vu n kontakt me Jusufin, dhe prezantimi fillestar mund t ket pasur njfar ndikimi tek Jusufi, por ai ndikim ka mundur t jetoj vetm deri n kontaktin e par me te dhe jo m shum. Disa gnjeshtar t mjer m kan cilsuar si i preferuari i Sabri Novosells pran rrethit t Jusufit n Shtutgart. N janar t vitit 1981, n shtpin e Tefik Strajs n Stamboll e kam takuar Sabriun vetm tri dit, ndrsa pran Jusufit m ka rnd fati t jem, apo t njihem personalisht e t kem kontakt gjasht muaj. Un kurr nuk jam munduar q para Jusufit ta ndrtoj ndonjfar autoriteti duke marr kredi nga Sabri Novosella. Nj taktik e till do t dshtonte menjher para Jusufit. Pr kt arsye, nqoftse edhe pas javve t para t arritjes sime n Shtutgart, Sabri Novosella i ka rekomandimet m t mira pr mua, shkaku nuk qndron n ndonj lloj kryenesie pozitive t Sabriut ndaj meje, por vetm n baz t asaj ka e njoftojn Jusufi e Bardhoshi prmes letrave e telefonit, pr mua, t cilt kan rast t m njohin shum m gjat se sa q ka pasur rastin t m njeh Sabriu. Jusufi iu ka kushtuar shum rndsi formave organizative, por kto forma nuk kan qen kurr perde, vija apo mure prapa t cilave sht krijuar ndonj distanc me asnj pjes t rrethit e tij. Ata q e kan merituar miqsin e afrsin e tij nuk kan pasur nevoj dhe faktikisht nuk jan mrzitur kurr pr kt. Afrsia me te n cilsin e antarit t nj komiteti apo t nj forumi ka pasur rndsi por kjo nuk ka qen kurrfar garancioni, n rast se nj cilsi e afrsi e till nuk sht merituar me t vrtet, realisht dhe jo vetm formalisht. Ktu dua t shtoj se prej t gjith shokve t atij rrethi n Shtutgart, q kan qen afr Jusufit e Bardhoshit, un jam ai q jam njohur me ta m s voni, jam ai q me ta m ka rn t rri m s paku. Se si ka qen atmosfera e asaj kohe, rrezatojn m s miri fjalt e Jusufit nga letra e 20 gushtit 1981, drguar Sabri Novosells. Jusuf Grvalla: "Mbrm ishim me Besnikun (Bardhosh Grvalla-shn im) te ai personi n Visloh, q na i pat dhn 3 mij markat. Sa m shum q po njihemi me t, aq m i matur, i pjekur dhe i mir po na duket ai neve dhe me gjas, edhe ai po fiton gjithnj simpati m t mdha pr punn ton. Un, Shpendi (Xhafer Durmishi-shn im) e Besniku, duke analizuar ant e mira dhe virtytet e ktij njeriu, kemi vendosur se do t kish qen mir ta bnim menjher antar t Komitetit t degs s ktushme." (Letr Sabri Novosells, 20 gusht 1981, Marr nga Faridin Tafallari, Terror-DhimbjeQndres, Tiran 1997, f. 451-452) ka tregon letra e msiprme? Kjo letr sht vrtetimi i par se m 20 gusht 1981 (brenda nj muaji pas arritjes sime) n Shtutgart ka ekzistue "Komiteti i degs s ktushme" , do me thn jo Komitet Qendror. Antar t ktij "Komiteti t degs s ktushme" jan Jusuf Grvalla, Xhafer Durmishi (Shpendi) dhe Bardhosh Grvalla (Besniku) t cilt i analizojn ant dhe virtytet e mira t nj bashkatdhetari n Visloh (Isa Bulan-shn i Xh. D.) afr Heidelbergut dhe vendosin se do t kish qen mir ta bnim at menjher antarin e katrt t "Komitetit t degs s ktushme."

10. Na nevojitet mendimi juaj i prer

Jusuf Grvalla: "Un, Shpendi (Xhafer Durmishi-shn im) e Besniku (Bardhosh Grvalla-shn im), duke analizuar ant e mira dhe virtytet e ktij njeriu, kemi vendosur se do t kish qen mir ta bnim menjher antar t Komitetit t degs s ktushme. Na nevojitet mendimi juaj i prer pr t se ju keni ku e merrni kt 21

mendim." (Letr Sabri Novosells, 20 gusht 1981. E Botuar pr her t par nga Faridin Tafallari n librin Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, f. 451-452) Personi q Jusufi e takon sht Isa Bulan, q ka banuar n Karl-Theodorstr. 4 D6908 Wiesloch. Familja e Iss me sa m kujtohet ka qen nga Mitrovica e shprngulur n Prizren dhe nj pjes e familjes e ka pasur mbiemrin Prekadini. N Turqi ka jetua Abdullah Prekadini, i cili prej vitesh ka kontakte spontane e pr festa me konsullatn shqiptare n Stamboll. Jusufi krkon mendim t prer nga Sabri Novosella para se ta afroj m shum Isn, para se t'i propozoj ta bj antar t Komitetit t degs s Gjermanis. Me fjalt 'ju keni ku e merrni kt mendim' Jusufi ka parasysh Bujar Hoxhn. Baza e ktij besimi nuk sht vetm tek principet e Jusufit por edhe tek fakti se Sabriu lavdohet e krenohet deri n kulm pr at se sa i shklqyeshm sht raporti i tij me Bujar Hoxhn.

11. ASPEKTE EKONOMIKE RRETH LUFTS DHE LVIZJES S JUSUF GRVALLS

-1. Un isha pa pasaport me pak t holla n xhep -2. Se ke pr gj t krkosh t holla te emigracioni -3. Un i jam prmbajtur marrveshjes, ata jo -4. Shabani sht nj milioner -5. Arriti shuma e t hollave q krkoheshin prej tij -6. Krkonte nj njeri "t ndershm e trim" -7. Mendime t urta dhe t njerzishme -8. Ai personi q na i pat dhn 3 mij markat -9. Jusufit i vijn 10 mij dollar amerikan nga Turqia -10.E BIJA E JUSUF GRVALLS, DONIKA DEMANTON -11. N RRUGN NPR T CILN M KAN ARRITUR KTU PARAT E MBLEDHURA PR MAKIN -12. Korrektsia e tij shfaqej n do gj -1. Un isha pa pasaport me pak t holla t xhep Jusuf Grvalla: "Un isha pa pasaport me pak t holla n xhep. Qllimi ish q nga Jesenica t kontaktoja me Bardhin, q t vinte e t m merrte me vete. Por bllokun me numra telefonash e me adresa ia kisha ln Suzans, q ta bnte Bardhin me dije q t mos vinte n Jugosllavi, se ishte rrezik edhe pr te, e kur pata dal shtpie s'm kishte shkuar mendja q do t ikja pr n Gjermani (mendoja se do t ket mundsi pr Shqipri)." (Ditari, 30 dhjetor 1979; Jusuf Grvalla, Vepra, Prishtin 2010, Vllimi 4, faqe 246) -2. Se ke pr gj t krkosh t holla te emigracioni Jusuf Grvalla: "Dhe kjo, sipas mendjes sime, sht e keqja. Sepse, si ta kam thn edhe m par (e ti s'ia ke vn veshin), edhe ktu konspiracioni duhet t jet i plot, dhe sidomos ktu. E dyta, ti se ke pr gj t krkosh ndihma n t holla (dhe n arm!) te emigracioni, i cili ka nj cak t kundrt me at t puns sate, e pastaj t biesh n rezignacion aq t panevojshm, kur po ky emigracion u bie kambanave t shpifjeve, t cilave ua ka ann. Kur sht nj gabim shum i madh dhe kur un ta them se sht gabim e ti marr shembull pasojat q ke pasur, ti ma z pr t madhe pse un po ti 22

mbaj te hunda disa cikrrime q tu kan prvjedhur pahiri. Vrejtjet e mia ti i merr si atak rivaliteti mbi personalitetin tnd, q do t thot se nuk je i gatshm pr t nxjerr msime nga psimet dhe pr autokritik (sa do q rolin e autokritiks nuk e mohon. [J.G]" (Letr Ibrahim Kelmendit, nntor 1980; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010 faqe 282-283) -3. Un i jam prmbajtur marrveshjes, ata jo Me letrn e mposhtme Jusufi vrteton se ai ka pasur nj marrveshje, t br n dhjetor 1980, me Ibrahim Kelmendin dhe Hysen Gegajn, n baz t s cils Jusufi me an t shkrimeve ta mundsoj daljen e gazets Bashkimi, ndrsa t hollat pr shtypjen Lajmtarit t liris, t sigurojn Hyseni e Ibrahimi. Burgosja e Hysenit i prish t gjitha planet n kt drejtim. Jusuf Grvalla: "Mendoj un se duhesh ti marrsh me vete nja 400 DM nga ato t fondit t krijuar deri m tash. Me I. (Ibrahim Kelmendin-shn i Xh. D.) dhe H. (Hysen Gegajn-shn i Xh. D.) kemi pasur nj marrveshje konkrete, q un t shkruaj pr Bashkimin, ti prpunoj materialet e shkruara prej t tjersh dhe ta shtyp gjith materialin n makinn time t shkrimit. Un i jam prmbajtur marrveshjes, ata jo. Deri m tash, ata m kan dhn vetm 200 DM pr shtypjen n shtypshkronj t Lajmtarit t Liris, kurse marrveshja ka qen q t hollat pr shtyp ti sigurojn ata, meq un nuk jam n gjendje t paguaj nga xhepi im. (Deri m tash, dy numrat e revists i kam paguar me t hollat e mia, sikurse edhe makinn e shtypit, gjithsejt mbi 9.000 DM, kurse kontribute nga shokt kam marr gjithsejt 1.300 DM.) Pr kt arsye, numri i par (pr kt vit) m ka ndenjur qe m se dy jav i gatshm, sepse nuk kisha t holla ta drgoja n shtyp." (Letr Nuhi Sylejmanit, janar 1981; Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 30-32) -4. Shabani sht nj milioner Jusuf Grvalla: "M ke pyetur si qndrojm me shtjen financiare, lidhur me nxjerrjen e gazets. Numri i par, i cili sht radhitur e shtypur krejtsisht n nj shtypshkronj, e q sht e natyrshme q ka dal teknikisht m s miri, ka kushtuar 2540 mark. Ky ishte nj mim shum i lart sa t mund ta prballoja, madje edhe me pjesmarrjen modeste t disa njerzve q u treguan t gatshm t ndihmojn ( pa e ditur pr ka sht fjala). Prandaj, bashk me vllaun vendosm ta marrim me kredi nj makin shkrimi t prshtatshme ( sht kjo, me t ciln po ta shkruaj letrn dhe me t ciln jan radhitur dy numrat e fundit t Lajmtarit t liris). Makina kushtonte relativisht pak (5080 mark) dhe, me disa funksione elektronike q kryente, jepte mundsi t nxirrej disi revista, sado q mua m ngarkonte shum, sepse, pos q i shkruaja t gjith artikujt, m duhej edhe ti radhitja e ti prgatisja teknikisht t gjitha faqet. Por, shpenzimet q mbeteshin pr tiu paguar shtypshkronjs n proesin e mtejshm t shtypjes e t shumzimit t revists, ishin shum t vogla, vetm 600 mark. Por kur sht fjala pr botimin e Zrit t Kosovs, mendoj se del edhe nj problem. Sipas t gjitha gjasve, tashm sht identifikuar se kush qndron prapa Lajmtarit dhe kshtu edhe mnyra se si radhitet ai. Pra, kjo makin shkrimi, sipas mendjes sime, nuk do t duhej t prdorej edhe n radhitjen e Zrit t Kosovs. Kurse radhitja n shtypshkronj kushton shtrenjt, si u pa. Mbesin dy mundsi: ose t shitet kjo makin ( po tash me mim m t ult, se kshtu ngjan ktu) dhe t blehet nj lloj tjetr makine, duke shtuar edhe para t tjera, ose t merret koh pas kohe me qira 23

ndonj makin tjetr pr radhitjen e gazets. Se sa do t shpenzoheshin me variantin e par dhe sa me t dytin, t informoj kto dit n telefon, por e di se, pr nj pun m t rregullt n nxjerrjen e gazets, do t duhej nj ndihm bukur e madhe financiare. Dhe un nuk e di se sa keni mundsi, Ti me shokt, t ndihmoni s andejmi. Pr shembull, nj makin pr radhitje, me t gjitha llojet e germave prdoren n gazeta e libra e q prandaj ska si t identifikohet, e re kushton mbi 20 mij mark, po e prdorur ka mundsi t gjendet edhe 10 mij. E kto jan para t mdha. Ndryshe, po t zgjidhet shtja e makins, shpenzimet e shumzimit t revists do ti prballoja vet, me disa shok ktu, pa kurrfar problemi. Ktu kam nj propozim. Ai shoku n Mynhen, prmes t cilit e mora lidhjen me Ty, Shabani, sht nj milioner. Nse shokt q ke Ti atje kan ndikim n t, ather ai do t mund t na ndihmonte n blerjen e nj makine t till, bile nuk do ndiente shpenzimet. Por, kjo sht shtje q duhet ta vendosni ju." (Letr Sabri Novosells, 13 maj 198; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010 faqe 264-265) -5. Arriti shuma e t hollave q krkoheshin prej tij Jusuf Grvalla: "Me shokun Sh. (Shaban Yldrim-shn i Xh. D.) n Mynih nuk kemi biseduar gojarisht, po vetm n telefon. Ai tha se do t m prgjigjet brenda nj kohe t shkurtr, por ende nuk sht prgjigjur. Ndrkaq te shoku I. n Visloh ishim. Na priti mir. Por kohn e biseds e kishim t kufizuar, se i erdhn mysafir t tjer. Paske marr vesh pr nj bised t nxeht, q u zhvillua n banesn e tij me at rast me disa kopuk projugosllav. E di q nuk kam br aq mir q kam folur, por, un e pata paralajmruar shokun I. t mos m ndalte, sepse nuk mund t durohen kur fliten muhalife.. Pos ksaj, ja lshova frenin vetes pak m shlirshm, duke ditur se shoku I. nuk sht aspak i varur nga Jugosllavia. Prve ksaj, un mendoj se kjo gj duhet t ket pasur nj efekt t mir te shoku I. (Isa Bulan, Karl-Theodorstr. 4 D-6908 Wiesloch - shn. i Xh. D.) Ai e pati rastin t njihet me disa pikpamje dhe me shkalln time t informimit; lidhur me realitetin kosovar. Po t bj me dije se kto dit arriti prej tij edhe shuma e t hollave q krkoheshin prej tij." (Letr Sabri Novosells, 16 qershor 198; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010 faqe 270) -6. Krkonte nj njeri "t ndershm e trim" Jusuf Grvalla: "Nga dita e arratisjes sime n RF t Gjermanis, m 14 dhjetor 1979, ktu kam pasur kontakte me prfaqsues t Grupit komunist "Zri i Kosovs" dhe pastaj me ata t organizats Fronti i Kuq Popullor. Le t m lejohet t shnoj ktu disa prshtypje dhe disa vrojtime lidhur me punn e tyre, aq m par lidhur me punn e Frontit t Kuq, pasi Dega "Hasan Prishtina" mendon se sht e arsyeshme t thrriten edhe prfaqsuesit e tij pr bashkimin e organizatave dhe t veprimtaris son." (Raport pr LNKVSHJ, korrik 1981) Faridin Tafallari: M kujtohet nj takim ku kam qen edhe un i pranishm. Jusufi e pyeti Ibrahimin q ti tregonte se sa t holla kishte marr nga nj organizat kroate (emrin e saj nuk e di). Sipas fjalve t Ibrahimit ka qen puna pr nj shum prej 50 mij markash gjermane, q do t prdoreshin pr t bler arm. Kt shum e kan marr njerzit e Ibrahimit, mandej si i prdori ato pr t rregulluar nj lokal kafeneje n Pej. Jusufit kjo gj nuk i plqeu dhe e kundrshtoi veprimin e Ibrahimit si jo t mir. Ibrahimi prgjigjej se kur gjen budallenj pse t mos prfitosh. Jusufi ia ktheu: Ato para jan marr pr dika tjetr dhe pr nj shtje tjetr, dhe jan prdorur pr 24

interesat tua. Pr tjetr jan krkuar dhe pr tjetr jan shfrytzuar. (Terror Dhimbje Qndres, Tiran 1997, f. 57) Jusuf Grvalla: "Pikrisht n kohn q jam njohur un me t, ai ka pasur kontakte, madje edhe negociata me emigracionin reaksionar shqiptar pr nj veprimtari t prbashkt n mbledhje armsh dhe mjetesh materiale. Madje n at koh, Ibrahimi krkonte nj njeri "t ndershm e trim", q pr nj kundrshprblim prej nja 50 mij markash gjermane, do t kryente n Kosov nj aksion sipas porosis s reaksionit shqiptar antikomunist. (Lidhur me kto shtje kemi pasur nj dialog t prbashkt dhe bukur t rrept n pranin e tij un dhe dy shok nga Vjena, lidhur me kt sht dashur t jet i informuar patjetr Profesori, n qoft se sht i informuar pr kado lidhur me I. Kelmendin.) (Raporti, korrik 1981) Shtrohet pyetja se prej nga i vjen e drejta Jusufit q t'i komentoj shtjet ekonomike t Ibrahim Kelmendit? Ibrahim Kelmendi n kohn sa ka dalur gazeta Bashkimi, sht prezantuar si figura kryesore e Frontit t Kuq. Pr ata q thon se ai ka vepruar n baz t rregullave t ilegalitetit dhe nuk e ka reklamuar veten para t tjerve si figura frontale e Frontit t Kuq, mund t them se edhe mund t ken t drejt, por fatkeqsisht, n kt mes, sht Tanjugu ai q nuk ka respektuar kurrfar rregulli, dhe nuk ka lshuar rast pa e reklamuar Ibrahim Kelmendin. Reklama e Tanjugut pr Ibrahimin, si armik t Jugosllavis, u ka br prshtypje emigracionit t vjetr e sidomos atij kroat. Si dokumente pr me e vrtetua armiqsin e tij ndaj Jugosllavis, Ibrahimi parelive t ndryshm ua tregon gazetn Bashkimi, botimin e s cils, me prjashtim t numrit t par, e ka mundsuar Jusufi. N kt kuptim mund t thuhet se Jusufi ka t drejt t ket mendime n kt pik dhe t deklarohet pr to, ashtu si ka vepruar. Prve rastit t Hysen Gegs, mund t themi se edhe dimensioni i mercenarizmit rreth Frontit t Kuq sht faktor q ndikon tek Jusufi, q ai prej fundit t dhjetorit t vitit 1980 t'i ndrpren t gjitha marrdhniet me Ibrahim Kelmendin. Ktu duhet ta nnvizojm faktin se Jusufi i komenton por nuk przihet n punt e brendshme t Frontit t Kuq dhe as q ka qllimin pr t'i krkuar llogari Ibrahim Kelmendit. Pse? Sepse llogari mund t'u krkosh vetm personave me t cilt je s bashku n nj organizat, e Jusufi kurr n jetn e tij nuk ka qen antar i nj organizate s bashku me Ibrahim Kelmendin. Por megjithat Jusufi nuk sht pasiv dhe n mnyr t prpikt e bn at q sht n dorn e tij. I ndrpren t gjitha marrdhniet me Ibrahim Kelmendin e Frontin e Kuq dhe angazhimin e tij n gazetn Bashkimi. shtja e komenteve t Jusufit justifikohet edhe m tepr kur t kihet parasysh fakti se Sabri Novosella krkon prej tij q t bisedoj me Ibrahim Kelmendin pr bashkimin e Lvizjes me Frontin e Kuq. Jusufi n kt rast obligohet, detyrohet patjetr ta jep shpjegimin e vet, pse ai pr t gjall t tij nuk mund t lejoj q Lvizja e tij t bj bisedime rreth bashkimit me Frontin e Kuq, t bashkthemeluar dhe t emrtuar nga UDB-a. -7. Mendime t urta dhe t njerzishme Jusuf Grvalla: "Tani sapo e lexova letrn tnde (e treta me radh q morm kto koht e fundit pa t dhn prgjigje) t dats 14 gusht, me t ciln arriti edhe mendimi yt lidhur me I.K. Mendimet q shfaq ti lidhur me kt person, jan jo vetm t urta, po edhe shum t njerzishme. (Nj fakt e ke lan anash n prfundimin q ke nxjerr duke analizuar sjelljen e ktij personi nga vrejtjet e mia pr t: gatishmrin e tij q t hyj vet dhe ti fus edhe shokt n shrbim t forcave m reaksionare e 25

mercenare t Perndimit, si jan ballistt dhe zogistt, madje duke u br vet mercenar i tyre, pra mercenar i mercenarit)." (Letr Sabri Novosells, 20 gusht 1981; Faridin Tafallari, Terror Dhimbje Qndres, Tiran 1997, faqe 451) -8. Ai personi q na i pat dhn 3 mij markat Jusuf Grvalla: "Sa i prket maqins pr shtypjen e Z.K., t njoftoj se shoku I. B. (Isa Bulan, Karl-Theodorstr. 4 D-6908 Wiesloch - shn. i Xh. D.) e ka kryer at q lypsej prej tij. Shoku Sh. (Shaban Yldrim, Bayerstr. 5, 8000 Mnchen - shn. i Xh. D.) sht prgjigjur pozitivisht, por ende se ka kryer punn. Ai thot se pak m von do t na prgjigjet me nj shum 4-5 her m t madhe." (Letr Sabri Novosells, 21 korrik 1981) Jusuf Grvalla: "Mbrm ishim me Besnikun te ai personi n Visloh, q na i pat dhn 3 mij markat. Sa m shum q po njihemi me t, aq m i matur, i pjekur dhe i mir po na duket ai neve dhe me gjas, edhe ai po fiton gjithnj simpati m t mdha pr punn ton. Un, Shpendi e Besniku, duke analizuar ant e mira dhe virtytet e ktij njeriu, kemi vendosur se do t kish qen mir ta bnim menjher antar t Komitetit t degs s ktushme. Ne nevojitet mendimi juaj i prer pr t se ju keni ku e merrni kt mendim." (Letr Sabri Novosells, 20 gusht 1981; Botuar pr her t par nga Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, f. 451-452) -9. Jusufit i vijn 10 mij dollar amerikan nga Turqia Xhafer Durmishi: "N mesin e shtatorit Jusufit i bien n dor dika e mir. Ai e blen nj maqin pr prgatitjen e "Zrit t Kosovs, t marks IBM, e quajtur me emrin e plot "IBM Electronic Selectric Composer". N vitin 1975 IMB-i lajmron, reklamon maqinn "IBM Electronic Selectric Composer." Ky Composer ka mundsi t mbaj mend (n kapacitetin e memories) rreth 5000 goditje (shtypje t tangjenteve t maqins), rreth 2 faqe A4. Kjo maqin ka qen nj prmirsim dramatik i maqins origjinale t quajtur "IBM Composer". Faridin Tafallari dhe Nuhi Sylejmani ia huazojn Jusufit s bashku rreth 6000 (gjashtmij) apo dika m shum, marka gjermane (DM) dhe me kto t holla paguhet makina (duke ia shtua nj pjes m t vogl edhe Bardhi e Jusufi). mimi, me t ciln kjo makin sht ble ka qen rreth 8000. Dy muaj m von (nntor 1981), Jusufit i vijn 10 mij dollar amerikan nga Turqia. Sipas kursit t dollarit me markn gjermane n vitin 1981, 10 mij dollar kan br 22 mij e 600 marka. Prej ktyre t hollave Jusufi ua kthen huan Faridin Tafallarit e Nuhi Sylejmanit. Kt shum t hollash Jusufi nuk e ka komentua me mua. Suzana m ka thn se kto t holla, Jusufit dhe Lvizjes s tij i kan ardh prmes Sabri Novosells nga Turqia, dhe donatori sht Aziz Vojnovci. M von, n vitin 1984 Sabri Novosella, edhe pse nuk m ka thn n mnyr direkte ka aluduar se ato t holla ia ka dhn Bujar Hoxha."

-10.E BIJA E JUSUF GRVALLS, DONIKA DEMANTON

Xhafer Leci: "N Ludwigsbug t Gjermanis m 20.01.2013, n kuadr t Klubit Kulturor Bardhosh Grvalla u organizua Akademi Prkujtimore pr 31 vjetorin e vrasjes mizore t Tre Pishtarve t liris, nga UDB-a jugosllave.... E bija e Jusuf Grvalls, Donika, ve tjerash, foli pr xhaxhain e saj, Bardhoshin, t cilin e vlersoi lart pr punn e tij t vyeshme pr mbajtjen e familjes, 26

pr aktivitetin politik, si botimin e fletushkave "Zri i Kosovs" dhe "Lajmtari i Liris", duke i financuar vet. Ky fakt, demanton bindshm kundrshtart e djeshm dhe t sotm t v!llezrve Grvalla, se kinse ka financuar dikush tjetr, bile nga larg . Donika shtoi se, duke folur m shum pr dy heronjt e tjer, Bardhoshi, pa t drejt, sht ln si n harres." (Akademi dinjitoze pr tre heronjt Jusuf e Bardhosh Grvalla dhe Kadri Zeka, www.botasot.info, 31 janar 2013) Shkolla e UDB-s Serbe: "Menjher pas ksaj demonstrate (sipas N.S. t 4 korrikut 1981 n Frankfurt-shn i Xhafer Durmishit), ne nnt antart e celuls Vullneti u mblodhm pr t diskutuar rreth mundsis s grumbullimit t parave pr blerjen e makins s shkrimit, pr t ciln dit m par kishim diskutuar me Jusufin. Pasi i pleqruam hollsisht mundsit tona, arritm n prfundim se vetm ne, nnt antart e celuls son, q ishim: Nuhi Sylejmani, Ismet Klaiqi, Shaban Klaiqi, Mejdi Rexha, Islam Rafuna, Ismajl Qirezi, Hesat Dushica, Abdurrahman Sadiku dhe Rasim Lipovica, pa u zgjeruar me shok t tjer, kishim mundsi q ta grumbullonim shumn e nevojshme. Vendosm ti ndajm nga 2.000 marka pr do antar. Brenda nj kohe t shkurtr u grumbulluan 18.000 marka. Me plqimin e shokve, i mora parat dhe shkova n shtpin e vllezrve Grvalla. T dy vllezrit i gjeta n shtpi. M pritn jashtzakonisht ngroht. Pas bisedave t rndomta, i tregova Jusufit arsyen e vizits, duke ia lshuar n dor shumn prej 18.000 markash. Fytyra i ndriti nga knaqsia e beft. Shumn n fjal ia dorzoi Bardhoshit, duke m falnderuar przemrsisht. (Kto t dhna q dshmohen nga nnt antart e celuls Vullneti, jan n kundrshtim t plot me ato q shkruan Fahredin Tafallari, n faqen 35, t librit t tij me titull Terror, dhembje, qndres, se gjoja ai ia pasksh huazuar Jusuf Grvalls 3.000 marka pr blerjen e makins s shkrimit.) N ditt pasuese Bardhoshi e kishte bler nj makin shkrimi t tipit Olivetti, n vler prej 13.000 markash. Edhe pse makina nuk ishte e re, i plotsonte t gjitha standardet e nevojshme. Ndrsa, me mbetjen prej 5.000 markash kishte bler dy videorekorder t rinj, me qllim inizimi dhe shumzimi t materialeve propagandistike dhe filmave nga kinostudioja Shqipria e Re. (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, 2010, faqe 56)

-11. N RRUGN NPR T CILN M KAN ARRITUR KTU PARAT E MBLEDHURA PR MAKIN
Jusuf Grvalla: "Mendoj se n revistn ton duhet t bj vend sa m shpejt nj artikull mbi marrdhniet shqiptaro-serbe n periudha t ndryshme. Qllimi sht q t shihet kontinuiteti i aspiratave pushtuese, kolonizuese serbe dhe shovinizmi i tyre, q shkon deri n dshirn pr shfarosjen e plot t popullit shqiptar. Si literatur baz mund t shrbejn disa punime t Sadulla Brestovcit n Gjurmime Albanologjike, librat e Shukri Rahimit Vilajeti i Kosovs dhe Lufta e shqiptarve pr autonomi 1897 1912, libri i Z. Cans Lvizja kombtare shqiptare 1908 1912, ai i D. Tucoviit Serbia dhe Shqipria, i Kosta Novakoviit Politika e Serbis n pushtimin dhe serbizimin e Kosovs( pr titullin e ktij t fundit nuk jam krejtsisht i sigurt n sht i sakt), libri i Shaban Brahs Idriz Seferi etj. Tema duhet t shtjellohet nga nj historian i rryer, s pari pr nevojat e revists e pastaj, nse zgjerohet, mund ta nxjerrim edhe si broshur a libr. Un do t prpiqem nga ana ime t gjej njeri t till, por edhe m shum t prpiqeni ju andej. Ideale do t kish qen sikur prmes Plakut (Bujar Hoxhs-shn. i Xh. D.), materiale t tilla me pesh t mund t siguroheshin n rrugn npr t ciln m kan arritur ktu parat e mbledhura pr makin.... 27

Pres propozime e sugjerime edhe pr tema t tjera, me realizimin e t cilave do t rrekeshim un, Shpendi e Besniku." (Letr Sabri Novosells, 5 nntor 1981; Botuar pr her t par nga Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 275-276)

-12. KORREKTSIA E TIJ SHFAQEJ N DO GJ

Faridin Tafallari: "Nj dit Bardhoshi m thirri n telefon n firmn ku punoja dhe m tha: 'Faridin, sonte ty dhe Nuhi Sylejmanin ju ka thirrur Jusufi q t vini se ka dika me bisedue'. Un mora Nuhiun dhe shkuam te Bardhoshi n Ludwigsburg. Pritm deri sa la punn dhe s bashku vajtm te Jusufi. U gzua edhe ai kur na pa. Pas shum bisedimesh na lajmroi se do t nxirrte nj gazet, "Zrin e Kosovs", t cilin e kishte n prgatitje e sipr. Pas nj heshtje t shkurtr na tha: "Pra sonte do t'ju krkoj ca t holla se kam gjetur nj makin radhitse shtypi. Kur sht e re ajo kushton 20 mij marka, por un e kam gjetur nj makin pak t prdorur, po q sht e mir dhe q kushton 9 mij marka." Un dhe Nuhiu i tham q ta blente makinn se ne do ta ndihmonim at. Dhe ashtu u b; t hollat ia uam disa dit m von dhe un i dhash 3000 DM. Pas nj kohe mua m'i ktheu t hollat, sepse ashtu m kishte thn. Korrektsia e tij shfaqej n do gj." (Terror Dhimbje Qndres, Tiran 1997, f.35) Kto jan t gjitha aspektet ekonomike t Jusufit gjat tr aktivitetit t tij politik. Jusufi nuk i ka krkuar t holla as Enver Hoxhs e as Shtetit Shqiptar, as n lek dhe as n ndonj valut tjetr, as n ndonj shum t caktuar e as t pacaktuar, as me goj e as me shkrim. T gjitha shpifjet n kt drejtim jan shpifje mercenarsh, si tentim pr hakmarrje pr shkak t demaskimit q ua ka br atyre vet Jusufi. Nqoftse Shteti Shqiptar i ka ndihmuar Jusufit prkundr faktit se ai kt ndihm, n kt form, kurr nuk e ka krkuar, ather ky sht prap edhe nj fakt q tregon se aty ku i kishte drejtuar syt Shqipria aty i kishte drejtuar syt edhe Jugosllavia. Por, pr dallim nga Shqipria, drejt Jusuf Grvalls, Jugosllavia, prve syve e kishte drejtuar edhe shnjestrn.

12. TEZAT RRETH FRONTIT POPULLOR PR REPUBLIKN E KOSOVS T OMLK-s

N vern e vitit 1981 u botua libri i Enver Hoxhs Kur lindi partia, me rastin e 40 vjetorit t formimit t PKSH. Ky libr u lexua, e qarkulloi n rrethin ton n Shtutgart n gusht e shtator 1981. Nuk kaloi koh e gjat e Jusufit, n mesin e shtatorit i drgohen, nga Kadri Zeka TEZAT RRETH FRONTIT POPULLOR PR REPUBLIKN E KOSOVS. N kt koh shumicn e ditve t javs i kaloja n Ludwigsburg, ku banoja me Haxhi Berishn dhe Naim Haradinajn, ndrsa me Jusufin takoheshim do t shtune-diele. T shtunn e par pas ardhjes s Tezave, si kam shkue te Jusufi, n mes nesh biseda filloi n kt mnyr: Jusufi: Un (Xh. D): Jusufi: Un (Xh. D.) Jusufi: - Kam lajme shum t mira. - Pse ka ka ndodh? - Do t'i bjm edhe ne si Lech Walesa! - E qysh si Lech Walesa? - Shikoi e lexoj kto Teza q na kan ardhur!

Teksti i plot i ktyre Tezave gjendet n librin tim "Lvizja e Jusuf Grvalls". 28

Kadri Zeka ia drgon Jusufit Tezat pr tri qllime: -1. Ta njoftoj pr ekzistencn e tyre, Teza t cilat OMLK-ja i ka prpiluar n Maj 1981, -2. Ta dij se si po pritet prmbajtja e ktyre Tezave nga Jusufi dhe rrethi i tij dhe -3. Ia jep porosin q t'i shtyp grafikisht, t'u jep nj form estetike me njohurit e tij ashtu si kishte br m par me tre numrat e fundit (3 dhe 4-5) t revists Liria. Jusufi u pajtua me prmbajtjen e tyre, dhe teknikisht i shtypi e radhiti n mnyr shum m t mir se sa q kishte br me tre numrat e revists Liria. Kt ia mundsonte makina shum e avancuar e asaj kohe IBM Electronic Selectric Composer. Shtypja e ktyre Tezave sht puna e par dhe e fundit q Jusufi e bn pr llogari t OMLK-s me makinn e tij t marks s lartprmendur IBM. Pas radhitjes, Jusufi i shumzoj kto teza, i drgoi nj numr ekzemplarsh Kadri Zeks n Zvicr dhe vet i shprndau n krejt rrethin e Shtutgartit. Bashkimi shikohej si nj shtje dite, bisedat dukej se do t ishin vetm formalitet me nj procedur shum t shkurt. Jusufi kurr nuk do t prshkruante (radhiste) ato teza e ti shprndante sikur t mos pajtohej pik pr pik me pikpamjet e tyre. Ibrahim Kelmendi nuk ishte i involvuar n kt pun sa i prket pjess s Jusufit, si e dshmon RAPORTI i korrikut dhe letra e 20 gushtit, t dyja drguar Sabri Novosells. Jusuf Grvalla: "Ka disa muaj q i kam ndrprer marrdhniet me t. Kur takohemi rastsisht flasim, por pun t prbashkta nuk kemi. Bashkpunimi me t gjat demonstratave t mbajtura n Perndim ka shkuar prmes shokut t "Liris". Kshtu e kam par un t arsyeshme t veproj, duke marr pr baz vrojtimet e parashtruara m sipr si dhe disa an negative n sjelljen elementare t I. K., q her duken agjamillk, her djallzi t thella." (Raport, korrik 1981) Jusufi e kishte parasysh se at pun me siguri do ta bnte Kadri Zeka, aq m par kur TEZAT kishin ardhur prej tij, dhe ishte detyr e tij t'a bj zbrthimin dhe interpretimin e par t tyre dhe jo e t tjerve. Bisedat e komunikimet e Jusufit dhe Kadri Zeks n kt shtje mund t prmblidhen kshtu: K. Zeka: Si t'u dukn Tezat? Jusufi: Shum t mira, gjrat nuk mund t thuhen m qart e m mir. K. Zeka: Ather mund t bashkohemi duke u bazuar n Tezat! Jusufi: Patjetr, shtjen e bashkimit e shikoj m tepr teknike dhe formale. K. Zeka: sht mir t bashkohemi e t formohet Fronti sa m par! Jusufi: sht mir t bashkohemi e t formohet Fronti dhe struktura organizative si parashtrohet n Teza! K. Zeka: Ather ka presim?! Jusufi: Ather ka presim?! Tezat, Jusufi i ka kuptuar n kt form: - Formimi i partis pararoj (Partis Komuniste) e cila do ta udhheq Frontin, - N Partin Komuniste do t hyjn kuadrot m t formuara dhe m t dshmuara. Kt lloj interpretimi e ka ln t nnkuptohet Kadri Zeka gjat kontakteve me Jusufin. Kadri Zeka nuk e ka br asnj koment t vetm shtes para Jusufit, se si duhet kuptuar tezat n t vrtet. Duke u sjellur n rreth, sa i prket ksaj shtje, Jusufi i thot Kadriut, se un me Tezat pajtohem por pr t'u sqaruar konkretisht sht shoku m 29

kompetent i LNKVSHJ, Sabri Novosella, q gjendet n Turqi. Ti e ke prkrahjen time, me vete i merr Tezat q ua kam radhitur, dhe prve ksaj si shok t rrugs q t mos mrzitesh e ta kesh krah po ta jep Bardhin.

13. Pse ke ardhur?

Rreth 12 tetorit 1981 Kadriu dhe Bardhoshi udhtojn me aeroplan n Stamboll pr shtje t "bashkimit" - bishtzimit. Dshmitari i gjall i ktyre takimeve Sabri Novosella ka shtrembruar do fjal sa i prket ktij takimi. Jusufi nuk ka prgatitur asgj me shkrim pr bisedimet e Stambollit t tetorit 1981, as Bardhoshit nuk i ka thn asnj fjal pr ndonjfar Lvizje pr Republik apo Kombtare. Jusufi sht pajtuar me germn dhe me frymn e Tezave rreth Frontit pr Republik, ashtu si ai i ka lexuar ato dhe si ua ka prcjell vet t tjerve. N Stamboll, gjat bisedimeve Kadriu jep sqarimin e vet konkret e lakuriq se si duhet lexuar tezat: - Jo parti pararoj (Jo Parti Komuniste Marksiste-Leniniste) e prbr nga antar t organizatave t tjera, por vetm nga radht e OMLK-s, - vetm antart e OMLK-s jan marksist, komunist t formuar, - n organizatat tjera t till nuk ka, prandaj t tjert - n Front pr Republik, nn udhheqjen e OMLK-s. Bardhoshi u kthye nga Stambolli me sa m kujtohet t premten n mbrmje m 16 tetor 1981. N kt dat bazohem n faktin se Panairi i librit i Frankfurtit, n vitin 1981 sht mbajtur prej 14 (e mrkure) deri m 19 (e hn) tetor 1981. Me Jusufin dhe shum shok t Shtutgartit ishim organizuar t shkonim n Panair. Por, Panairi n ditt e para (e mrkur, e enjte dhe e premte) sht i rezervuar vetm pr konferenca e tubime pr ata q kan ftesa e rezervime pr ligjrata t ndryshme, ndrsa t shtunn dhe dieln sht i hapur pr t gjith. Kshtu, saktsisht n ditn e par t hapjes s Panairit t librit n Frankfurt, pr publikun e gjer, dhe pikrisht, n kerr, n autostrad, gjat rrugs pr n Frankfurt, Bardhi na e shpjegoi mua e Jusufit rrjedhn e bisedimeve n Stamboll, ndeshjen e cakrrimet frontale rreth Frontit, n mes Kadri Zeks dhe Sabri Novosells. Jusufi rrjedhn e ktyre bisedime e kishte dgjuar qysh t premten n mbrmje, por kishte dshir q Bardhi ta prsrit tregimin e tij edhe n pranin time e pr mua. Bardhoshi tregoi se bisedimet n mes Sabri Novosells e Kadri Zeks sa i prket bashkimit ishin t shkurta, dhe u ndrpren shum shpejt pasi Kadri Zeka tha se nuk ka ardh t bisedoj pr bashkim. Thelbin e bisedimeve ai e tregoi me kto fjal: S. Novosella: Mund t fillojm bisedimet pr ka jemi mbledhur, bisedimet pr bashkimin e organizatave n nj t vetme? Kadri Zeka: Ne jemi pr krijimin e nj Fronti n baz t ktyre tezave, i cili do t udhhiqet nga OMLK! S. Novosella: Ne kemi menduar se do t vish pr shtjen e bashkimit t organizatave. sht shtja e ktyre bisedimeve pr shkak t t cilave ne e kemi pezulluar nxjerrjen e Zrit t Kosovs qe disa muaj! K. Zeka: Un nuk kam autorizim me bisedua pr bashkimin m shum se ajo q thash, e q sht n teza! S. Novosella: Ather pse ke ardhur? K. Zeka: Q t shihemi! S. Novosella: Sa pr tu par, mua m shum m ka marr malli pr familjen time q nuk i kam pa qe dy vjet. 30

K. Zeka:

Jusufi nuk pajtohet me ty, ai sht krejtsisht n pozitat e Tezave tona. Kto teza q po i sheh n tavolin jan t radhitura e rishkruara nga Jusufi. S. Novosella: Jusufi pajtohet me mua dhe jo me ty. K. Zeka: Ty ka me t dal pun me Jusufin! S. Novosella: Jo mua po ty ka me t dal pun me Jusufin kurr ta merr vesh thelbin e interpretimit t ktyre tezave q nuk ke guxua me ia br atje, por ke ardh tek un. K. Zeka: ka jeni kaq aq shum pas atij njeriu? S. Novosella: sht pun pr ne pr kend kapemi. A jam duke t pyetur un ty se pse je kap aq shum pas ktij apo atij njeriu?! Bardhi tregon se gjat kthimit, Kadriu ishte si nj tjetr njri. Atij dhe shokve t tij m t ngusht iu kishte ra sharra n gozhd tepr keq. LNKVSHJ-a u kishte dal kafshat q nuk kaprdihet aq leht. Pr dallim nga Kadri Zeka, Bardhi nuk e ka ndier veten pr asnj moment keq nga kjo rrug, edhe "pse Sabri Novosella sillet shum keq jo vetm ndaj Kadri Zeks por edhe shokut t Organizats s vet Bardhoshit." Thelbi i prishjes s Sabriut me Kadri Zekn n Stamboll qndron n faktin se Kadri Zeka e ka fyer Sabriun duke i thn se ai (Sabriu) nuk sht komunist i mods sikurse q jan ai vet (Kadri Zeka), Mehmet Hajrizi e Brat Berat Luzha. A ka fyerje m e rnd e ulje e reputacionit se sa ta akuzosh nj rrobaqeps t klasit t par se nuk din ka sht moda, se nuk sht n gjendje ta prcjell modn.

14. A vlejn kto fjal edhe pr mua?

N Panairin e librit n Frankfurt, t shtunn me 17 tetor, nj dit pas kthimit nga Stambolli, Jusufi ka rastin t takohet vet me Kadri Zekn. sht shum interesant thelbi i biseds s tyre n Frankfurt, pr t par se "kujt i del pun me Jusufin e kujt jo?" Kadriu e din se Jusufi sht informuar shum saktsisht nga Bardhi se si kan shkuar bisedimet n Stamboll dhe pr at shtje ai nuk lodhet me i prsrit gjrat, dhe se pikrisht misioni i Bardhit n kt rrug ka qen mision i dshmitarit, q ky Besnik n aq mnyr besnike i prshkruan. As Jusufi nuk humb koh me Kadriun pr ta pyetur shum se a jan t vrteta fjalt e Bardhit. Jusufi, sa sht i qartsuar dhe i knaqur pr qartsimin e shum gjrave sht edhe aq i revoltuar pr shkakun se si sht e mundur q Kadri Zeka, Hydajet Hyseni, Mehmet Hajrizi dhe Berat Luzha t'ia japin vetes t drejtn pr t vendosur, pr ta etiketuar e klasifikuar Jusufin si individ, dhe si antar i nj Organizate, pra t vendosin ata dhe askush tjetr, as m shum e as m pak se: a sht Jusufi komunist apo nuk sht?! Dhe jo vetm kaq, por sht shum i revoltuar se si kta komunist t paepur gjer n fund i kan krkuar ndihm Jusufit (edhe pse jokomunist) pr t'ua prgatitur 3 numra t Liris dhe pr t'ua drguar n Kosov n ditt m kritike, dhe n t njjtn koh luftojn me do kusht ta mbajn n distanc t sigurt duke e etiketuar si jokomunist. Thelbi i biseds s Jusufit me Kadriun m 17 tetor 1981 n Frankfurt, t ciln Jusufi ma transmeton menjher pas mbarimit t saj sht: Jusufi: Bardhi m tregoi se ti dhe shokt e tu e konsideroni LNKVSHJ-n si organizat jokomuniste? Kadriu: sht e vrtet se LNKVSHJ nuk sht Organizat komuniste. Jusufi: Se n LNKVSHJ ka mjaft individ q nuk jan komunist, qoft pr shkak t bindjeve t formuara me koh, qoft pr shkak se ende nuk kan 31

Kadriu: Jusufi: Kadriu: Jusufi: Kadriu: Jusufi: Kadriu: Jusufi: Kadriu:

Jusufi:

Kadriu: Jusufi:

Kadriu: Jusufi: Kadriu:

arritur t krijojn botkuptimet e tyre, kt e pranoj. Nuk sht fjala pr individ, cili sht e cili nuk sht komunist, cili mund t jet e cili mund t mos jet komunist. N LNKVSHJ asnj antar i vetm nuk sht komunist. Kto fjal i thua ti duke m prfshi edhe mua. A vlejn kto fjal edhe pr mua? Edhe pr ty. Ta zm se nuk qenkam komunist n ditn e sotme. A mendon ti dhe shokt e tu se un si individ kam gjasa q t bhem komunist dhe t meritoj t quhem komunist ndonjher n t ardhmen? Pa u lodhur se si do t jet e ardhmja dua t them at q sht kryesorja tani, se ti nuk je komunist! A mendon ti sipas kritereve tuaja, se t gjith antart e OMLK-s me t vrtet jan komunist t formuar. do antar i OMLK-s sht komunist i formuar. Tani i kuptoj plotsisht Tezat e juaja dhe seriozitetin q meritojn ato. Edhe pse njihemi personalisht q nga marsi, njohja n kto 3-4 ditt e fundit sht shum cilsore. Duke e par relacionin ton t deritanishm n dritn e fakteve t reja konkrete q doln nga rruga n Stamboll, a je i hidhruar n mua dhe komunistt tan q t jemi sjell ndaj teje n at mnyr q ta do ta jepte t drejtn edhe ta quash shfrytzim? Un kam qen tepr i vetdijshm se ka kam br dhe pr kt nuk pendohem por jam krenar me punn time, andaj n kt pik nuk ka pse me iu vra ndrgjegjja. N politik e n luft, kush i shrben kujt, kush sht pjes e nj plani m t prgjithshm, kush sht pjesza e kush sht e tra, kush e shfrytzon kend, kush del m i paepur deri n fund, se a do jem un nj figur episodike n Frontin tuaj t madh, apo do t jeni ju figura episodike e t mods n Lvizjen time, n planin e idealin tim t prjetshm nuk dihet kurr deri n finale, deri n fund. Duke e par relacionin ton n dritn e fakteve t reja a ke aq durim sa t pranosh t kesh kontakte me mua edhe n vazhdim dhe a ma el dern nse ta msyj? "Rrudhat mbi ballin tim, pr mikun e vendlindjes, pr aq sa kam pasur indikacione 34 vjet t jets sime, kan shprehur qart pamundsin pr t fshehur ndjenjn e fuqishme t brengs pr fatin e atdheut t robruar; ato kan treguar se jan dyer kurdoher t hapura kah shpirti, pr t gjith ata q kan halle t ngjashme." Ne jemi bashkuar me Frontin e Kuq, pra me Ibrahim Kelmendin. Nuk kishte pas aq antar, bile me t thn t drejtn nuk ka pse t mbetet merak pse ti nuk je bashkuar me ta para nesh! Ia pafsh hajrin! Ditn e mir! Ditn e mir!

Jusuf Grvalla: "Pasi kuptova si sht shtruar kjo shtje n takimin tuaj (e kt e kuptova n astin e fundit n bised me shokun Z. [Kadri Zekn n panair, n Frankfurt, m 17 tetor - shn i Xh. D.]), ishte e vetkuptueshme t pajtohesha plotsisht me qndrimin q ke marr ti atje. T njoftoj se, q kur mbaj kontakte me at, asnjher, as rastsisht, nuk ka rn fjala pr nj bashkim t till t oroditur, si e kishte 32

shtruar shtjen shoku Z." (Letr Sabri Novosells, 5 nntor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, f. 274) T shtunn m mbrmje un kthehem n Shtutgart, ndrsa Jusufi qndron n Frankfurt natn e s shtuns dhe t dieln. Ismail Kadare: "Biseduam gjat at dit midis rrmujs s panairit dhe pastaj m gjat n mbrmje n nj kafe t qytetit. Poet, prozator, publicist militant, Jusuf Grvalla kishte t gjitha cilsit dhe dimensionet q e bjn t shquar nj personalitet t letrave e t kulturs. Pr fat t keq mundsit e tij mbetn t pashprehura plotsisht." (Jusuf Grvalla, Rrotull, Tiran 1983, faqe 3) N momentin e par q m ra t takohem me Jusufin pas kthimit nga Frankfurti, u ngjitm n katin e tret ku ishte studioja e puns. N tavolinn e tij t madhe dhe n fiokat e saj gjendeshin m shum se 100 kopje t Tezave q i kishte radhitur, e t cilat nuk kishte arrit me i shprnda dhe nj tub fletpagesash pr xhirollogarin Hilfe fr Kosova, Katharina Asal Biel-Biene, Konto 25-45475, Biel-Biene Schweiz". Ai i ndau 5-6 ekzemplar t Tezave q t'i ruaj n arkivin e tij dhe kopjet tjera t Tezave s bashku me fletpagesat, n pranin time i hodhi n shportn e mbeturinave. Me kt veprim Jusufi ka dasht t tregoj se Kshtjella e Lvizjes s tij sht Kshtjell e lir dhe e pamvarur n pikpamje ideore, se n shtpin e tij askush pos tij nuk mund ta RUAJ rolin hegjemon, se Kshtjella e tij sht e lir edhe n pikpamje ekonomike pasi nuk ka kurrfar obligimi t'i paguaj hara ndokujt. N t njjtn koh Jusufi kurr nuk sht przier n punt e brendshme t t tjerve e n shtpit e t tjerve. Kjo sht e vrteta e trajtimit t Tezave t OMLK-s, nga ana e Jusufit, para takimit t Stambollit n mes Kadri Zeks e Sabri Novosells, takim i cili u b n pranin e dshmitarit besnik Bardhosh Grvalla. Kjo sht e vrteta e trajtimit t ktyre Tezave, nga ana e Jusufit, pas takimit t Stambollit dhe jo vetm kaq, por edhe pas takimit t Jusufit me Kadri Zekn, n Panairin e librit n Frankfurt m 17 tetor 1981.

15. Festa e 28 Nntorit 1981 n Shtutgart

Lidhur me bisedimet n Turqi Jusufi i dha plotsisht t drejt qndrimeve t Sabri Novosells. Jusuf Grvalla: "Pasi kuptova si sht shtruar kjo shtje n takimin tuaj (e kt e kuptova n astin e fundit n bised me shokun Z. [Kadri Zekn n panair, n Frankfurt, m 17 tetor - shn i Xh. D.]), ishte e vetkuptueshme t pajtohesha plotsisht me qndrimin q ke marr ti atje. T njoftoj se, q kur mbaj kontakte me at, asnjher, as rastsisht, nuk ka rn fjala pr nj bashkim t till t oroditur, si e kishte shtruar shtjen shoku Z." (Letr Sabri Novosells, 5 nntor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, f. 274) Me dshtimin e tyre, me daljen n siprfaqe t qndrimeve t OMLK-s, vendoset t fillohet me prgatitjen e Zrit t Kosovs pr shtyp. N fillim t nntorit punn time n Bitigheim-Bisingen, n fabrikn SWF kur edhe isha u punsuar vetm pr disa muaj, e prfundova. Situata e krijuar, dhe puna pr radhitjen e Zrit t Kosovs dhe shtjet e ndryshme organizative ndikuan q un periudhn m t madhe, nga fillimi i nntorit e deri m 10 dhjetor 1981 ta kaloj pran Jusufit n Untergruppenbach. Gjat ksaj kohe me Jusufin punuam n radhitjen e numrit t par t Zrit t Kosovs n makinn radhitse t marks IBM, artikujt pr t cilin kishin qen gati t gjith t gatshm n dorshkrim (t shtypur me makina tjera t shkrimit) qysh nga mesi i gushtit 1981. Numri i par i Zrit t Kosovs doli nga shtypi n mesin e nntorit 1981. Ky numr u shprnda n gjysmn e dyt t nntorit. Jusufi gjithashtu ia drgoi me post disa ekzemplar t ktij numri Kadri Zeks n Zvicr. M 33

14 nntor n Sindelfingen, aktivistt m t dalluar t Shtutgartit e prishin nj koncert t organizuar nga konsullata jugosllave e Shtutgartit. Po n dhjetditshin e par t nntorit Kadri Zeka me Jusufin merren vesh pr organizimin e fests s 28 Nntorit. N t vrtet ky organizim n kt form bhet me iniciativn e Kadri Zeks. Aktivistt e Shtutgartit dhe t Zvicrs pr kt fest do t mblidheshin n Shtutgart, ndrsa ata t Dyseldorfit do ta bnin nj organizim n Dyseldorf. Jusufi pajtohet me propozimet e Kadriut. Duke marr parasysh rrjedhn e bisedimeve n Stamboll n mes Sabri Novosells dhe Kadri Zeks, dhe Jusufit e Kadri Zeks n Frankfurt vetm dy jav m par, sht interesant t kuptojm interesimin e iniciativn e Kadriut q t jet me t gjith aktivistt e prkrahsit e tij n Shtutgart. Prve ktyre rrethanave, q kishin ndodhur n Stamboll e Frankfurt, q ishin t njohura pr mua e Jusufin n at koh, sht edhe nj rrethan shum e rndsishme q nuk ka qen e njohur pr ne, n ne rrethin e Jusufit e kjo ka qen ajo q Jusufi e quan m von thirrja FAMSHME "T gjith n Front! t gjith pr Frontin!". Pra n kohn kur Kadri Zeka propozon q organizimi i fests s 28 Nntorit 1981 t bhet n Shtutgart, ai ve e ka n dor THIRRJEN E FAMSHME "T gjith n front! T gjith pr Frontin!" por e pret momentin e prshtatshm pr ta br kt publike, e ky moment i prshtatshm sht pas mbarimit t festimit t 28 Nntorit 1981. N dukje, me ardhjen e aktivistve t Zvicrs n krye me Kadriun fitohet prshtypja se nderohet e respektohet Jusufi. Plani i vrtet sht q t'i thuhet Jusufit se Dyseldorfi iu ka bashkuar "Frontit Popullor pr Republikn e Kosovs", ndrsa Shtutgarti nuk sht bahe e Jusufit dhe Lvizjes s tij, por sht terren q OMLK-ja e konsideron si t vetin. Me kt rast, aktivistve t Shtutgartit iu ipet rasti t influencohen nga entuziazmi e organizimi n Zvicr. Por e njejta gj vlen edhe n drejtimin tjetr. Aktivistt e Zvicrs kan rastin edhe njher t shohin se kush sht Jusuf Grvalla dhe cilat jan mendimet e tij konkrete pr ato dit n t cilat po kalonin forcat e organizuara. Pr kt fest Kadri Zeka merr detyrn q t flas kundr revizionizmit jugosllav, pasi ai e ndjente veten m kompetent n kt pik, Jusufi merr prsipr t trajtoj shtjes e krkess "Kosova-Republik" ndrsa un e shkrova artikullin pr 28 Nntorin, me titull "Kur s'sht dgjuar fjala sht ndier pushka e shqiptarit". Ky artikull i botua n numrin 2 t Zrit t Kosovs, n Janar 1982. Prve ktij shkrimi ato dit pr numrin 2 shkrova edhe dy artikuj tjer: "Me dyqind e ca komunista lule nisi Shqipria historin e kuqe" dhe "Nj dit q na i burrroi edhe fmijt". Jusufi ishte i knaqur me kt pun dhe n nj rast m tha: Nuk po dua me krijua skena, por mendoje se t prqafova pr kt pun, dhe ta dish, se prej tani, sa i prket shtjes s lufts me pen, nuk e ndiej veten vetm. Gjat mbrmjes s 28 Nntorit 1981, Jusufi i shkmben kto fjal me Kadriun: Jusufi: Kadriu: Jusufi: Kadriu: Jusufi: Kadriu: Si t'u duk ty dhe shokve tjer n Zvicr, "Zri i Kosovs"? Mund t prgjigjem pr vete por edhe pr shokt e Zvicrs megjithse ata nuk e kan pa, pasi ne nuk e kemi ndrmend me e shprnda Zrin tnd n radht tona. Ani mir, por megjithat jam kureshtar si t'u ka dukur ty e me kt edhe atyre, pasi ti flet n emr t tyre? Zri yt sht plagjiat. Plagjiat i kujt? Plagjiat i Liris. 34

N kohn kur OMLK-ja dhe Kadri Zeka, e mbajn Thirrjen e tyre t FAMSHME "T gjith n Front! T gjith pr Frontin!" t fshehur, duke e pritur momentin e prshtatshm, Jusufi i thot hapur mendimet e tija n referatin e asaj mbrmje, q ishte edhe kryeartikull i numrit t dyt t Zrit t Kosovs, me titull "T'I JAPIM SHTYTJE T RE LUFTS", i cili u lexua nga Jusufi n mbrmjen e 28 Nntorit, pos tjerash, thuhet: Jusuf Grvalla: Karshi zhvillimit t till t ngjarjeve, pr forcat tona t organizuara patriotike e revolucionare, pr rinin dhe popullin ton dalin detyra serioze, t barasvlershme me prpjekjet historike shekullore pr ekzistimin e kombit shqiptar n trsi dhe pr kmbnguljen n realizimin e t drejtave t ligjshme t pjess s robruar t popullit ton nga shovinistt jugosllav, n veanti. Po t kihet parasysh pesha historike e situats aktuale, nj detyr prioritare del bashkimi optimal i organizatave e grupeve komuniste, patriotike dhe revolucionare, t cilat luftn kombtare dhe shoqrore t popullit ton t shumvuajtur e marrin n tr seriozitetin e saj. Ato grupe e organizata, q bjn lojn e politiks s madhe, lojn e ARRIVIZMIT revolucionar, t udhhequra prej karrieristsh MEGALOMAN (fjalt i drejtohen Kadri Zeks dhe shokve t tij - shn im), dhe ato q jan organizuar prej ELEMENTESH T DYSHIMTA, (kto fjal i drejtohen ish-inspektorit t UDB-s Abdullah Prapashtica - shn im) e tani mbjellin n radht e njerzve tan anarki dhe sjellin dezinformime n fitim t qeveris s Beogradit i ftojm t heqin dor nga rruga e tyre e gabuar. Gjaku i derdhur, burgu i zi dhe terrori njerzor q po ushtron mbi bijt e bijat e Kosovs trime, na obligon q Atdheut ton ti dalim hakut me nj dashuri q bhet, - si thot ... - me ngut, me alarm, me prpjekjet mbinjerzore t lufttarve t vrtet t liris. (Zri i Kosovs, nr. 2 janar 1982, faqe 2, shtylla 2) Jusuf Grvalla: "Po e pan ata t udhs, le t prpiqen t arrijn bashkime me hope e boshllqe, duke pasur cak t fundit jo grumbullimin optimal t forcave tona revolucionare n frontin e rrept t lufts, por MEGALOMANIN E ARRIVISTVE t revolucionit, ndjenjn e eprsis boshe mbi t tjert dhe tendencn pr dominim me do kusht mbi t tjert."(Letr Sabri Novosells, 5 nntor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 274)

16. Krkesa e Jusufit rreth Kongresit VIII t PPSH

sht edhe nj ngjarje me rndsi q sht zhvilluar n panairin e Librit n Frankfurt. M 1 nntor 1981 do t'i fillonte punimet Kongresi VIII i PPSH. Jusufi ishte shum i interesuar t siguroj xhirime filmike sa m t plota nga zhvillimet e punimeve t Kongresit, me qllim q t fitohej njohuri organizative pr punn ton q bnim n Gjermani. Pr kt arsye ai (Jusufi) kishte bler nj televizor t cilsis s lart dhe dy videoaparate (VHS) t cilat ia dorzon Engjll Kolanecit. N fillim t dhjetorit 1981, nga Shqipria vjen prgjigje lidhur me krkesn e Jusufit pr videoxhirimet e punimeve t Kongresit VIII. Engjll Kolaneci ia sjell Jusufit pes videokaseta VHS, me kto filmime: - Epoka para Gjyqit, Dram (Sylejman Pitarka e Kadri Roshi) - Grsheti i Luftrave, Dram pr Shote dhe Azem Galicn (Liri Lushi) - Msonjtorja, Film (Roza Anagnosti etj.) - Udha e shkronjave, Film - Plumba Perandorit, Film Si shihet, prgjigjja q vjen n krkesn e Jusufit sht shum interesante. Asnj minut i vetm rreth Kongresit VIII. Porosia sht e qart si drita e diellit. Me fjal tjera Jusufit i thuhet: Ti me Lvizjen tnde Nacionallirimtare je n rrug dhe n 35

ide t drejta. Koncentrohu n shtjen kombtare, dhe merr msim nga Msonjtorja e Kors, Abdyl Frashri, Azem e Shote Galica dhe Vasil Lai e mos u lodh pr luftn ideologjike t Partis s Puns, pasi pr at pun jemi ne vet. Faza e metodat e lufts son jan t ndryshme me tuajat.

17. THEMELI SHT VN ME T PAVRTETA

Hydajet Hyseni: "Por si i ishte ankuar Jusufi Kadriut, ishte pikrisht kjo q kishte shkaktuar disa keqkuptime me ndonj veprimtar t shquar me t cilt Jusufi ishte n lidhje." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 292) M 7 dhjetor 1981, me post, paradite, me sa m kujtohet, ka ardhur tek Jusufi nj zarf postal me dy dokumente n te. Njri ka qen ftesa personale, individuale apo familjare pr Jusufin, pr dasm dhe tjetri ka qen nj dokument me titull "Thirrje - T gjith n Front t gjith pr Frontin", q n baz kishte t pavrtetn, pra ishte nj lloj testimi se mos kt t pavrtet e kt manovrim po e prbin edhe Jusufi. Jusufi po at dit, n pranin time i shkruan kt prgjigje Kadri Zeks. Jusuf Grvalla (DRINI): "Thirrjen pr bashkim me frontin po ta kthej ashtu si ma drgove. Ato q thuhen n t pr bashkimin e t gjith organizatave komuniste, patriotike e revolucionare, dhe q, sipas meje, prbjn themelin e ksaj thirrjeje, jan n kundrshtim me informatat m t reja q kam marr nga shokt e Lvizjes. Si jan sjell punt kto koht e fundit, n gjith shtjen ka gjra t mjegullta (dshiroj t gabohem nse them se mjegullimi ka ardhur nga mnyra e veprimit t shokve t Organizats m-l). Pr mua konkretisht, dhe shokt e Lvizjes me t cilt kam kontakt, thnia n Thirrje, ku thuhet se sht br bashkimi i organizatave, nuk sht e vrtet, s paku deri n kt ast, ndrsa thirrja sht shkruar shum m hert. Ju po desht mund t delni me at thirrje. Por duhet t jeni t vetdijshm se far mund t jen sukseset dhe konsekuencat e nj pune, n dokumentin e par t s cils themeli sht vn me t pavrteta." (Letr Kadri Zeks, 7 dhjetor 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 277)

18. NE DO T DALIM PUBLIKISHT ME SHESHIMIN E T PAVRTETAVE

Hydajet Hyseni: "Por si i ishte ankuar Jusufi Kadriut, ishte pikrisht kjo q kishte shkaktuar disa keqkuptime me ndonj veprimtar t shquar me t cilt Jusufi ishte n lidhje." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 292) Jusuf Grvalla (DRINI): "N lidhje t ngusht me kt, po dolt me thirrjen pa u kristalizuar mir t gjitha shtjet e bashkimit, ne do ta konsiderojm se keni br prpjekje pr ti vn disa forca t caktuara patriotike e revolucionare para nj akti t kryer, n mos e teprofsha, me manovrime nga ana juaj. Prandaj, mos u habitni nse pas hapit tuaj ne do t dalim publikisht me sheshimin e t pavrtetave." (Letr Kadri Zeks, 7 dhjetor 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 277) Pr kt arsye, si rezultat i dokumentit "Thirrje - T gjith n Front t Gjith pr Frontin", po at dit n mbrmje, m 7 dhjetor 1981 (kt dat e prmendi n baz t librit Terror, Dhimbje, Qndres, t Faridin Tafallarit, f.46), n studion e puns s Jusufit betohen edhe njher individualisht para Jusufit, si antar t Lvizjes 36

Nacionallirimtare t Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare n Jugosllavi, Sefedin Tafallari dhe vllau i tij Faridini, Remzi Ademaj, Nuhi Sylejmani nga rrethi i Kumanovs, Mejdi Rexha nga Korisha dhe dy t tjer. N kt rast jo vetm q shprehen qndrimet e palkundura t Jusufit, por me kt hap e konsideron edhe si pun plotsuese t letrs q ia drgon "Frontit". N mbrmjen e 7 dhjetorit 1981, tek Jusufi kam qen edhe un. Faridin Tafallari: "M 7 dhjetor t vitit 1981 Jusufi ftoi disa nga shokt e ktij rrethi pr t br betimin. M ftoi edhe mua... U nism dhe un mora me vete vllaun tim, Sefedinin, pasi isha marr vesh edhe me Jusufin. Vllai kishte shfaqur dshir pr kt gj." (Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, f. 46) N kto dit, me Jusufin punuam n prgatitjen e numrit 2 t Zrit t Kosovs, q doli n Janar 1982.

19. Tik-taket e ors n Untergruppenbach

Tik-taket dhe ort gjat ditve q m ra t qndroj pran Jusuf Grvalls, kishin nj przierje shum t kndshme n mes rinjohjeve dhe origjinalitetit. Pas mngjesit dhe pirjes s kafeve n studion e tij fillonte puna. Sa i prket shkrimit t artikujve t mi, pjesn kryesore i kisha shkruar n Ludvigsburg. E ndonj prej shkrimeve i kisha br n Untergruppenbach. Sa i prket puns s radhitjes me makinn IBM, me te punonte m s shumti Jusufi ndrsa un ia lexoja artikujt. Gjithashtu para se ta bnte shtypjen prfundimtare t nj shtylle nga memoria e makins, koh pas kohe Jusufi bnte shtypje t pjesve t caktuara n letr dhe krkonte nga un leximin e tyre dhe mos gjeja ndonj gabim. Kur un i thosha se n pikpamje drejtshkrimore un nuk kam ka i ndihmoj atij n asnj pik, ai prapseprap e krkonte kt duke thn se njeriu e ka shum m leht me i gjet gabimet e t tjerve se sa t vetat. Natyrisht se n fund kontrollin kryesor e bnte vet, por hetimi i ndonj gabimi prej ans time atij i kursente koh. Disa artikuj m ra t'i radhis edhe un duke ma lexuar tekstin ai, dhe n kt mnyr un i msova operacionet elementare t shkrimit me at makin shum t avancuar pr at koh. Afr makins, gjat tr kohs s puns, q n fillim qndronte nj qiri i trash i ndezur, q jepte flakn e tij. Ndezja e qiririt ishte nj ritual i puns s prditshme t Jusufit n tavolinn e tij t puns. do dit pas dite, rreth ors 15.00 ai e kishte t caktuar pr nj sy gjum efektiv q pr te zgjaste prej 15-30 minuta. Pas ktij gjumi, ai n koncentrimin e tij dukej po aq i freskt sikur pas gjumit t nats, freski q e shoqronte gjer n ort para mesnate. Pr t'iu prshtat ritmit t tij, kt stil t kalimit t dits ato dit e kopjova edhe un. N ditt e para, kur ai shkonte t bnte minutat e tij t gjumit t pasdits, hyra edhe un n dhomn e mysafirve dhe e prgatita vendin, me kok nga dritarja e dera e madhe e xhamit, q ishte n ann e kopshtit prball t cilave ishin duke u ndrtuar disa shtpi ende t pambaruara. Kur Jusufi e pa se si e prgatita vendin, m tha: -Mos bir n at drejtim, me kok nga dritarja se mos po e han n vend t tjetrkujt. Pra ai kishte nj parandjenj t fort se ndrtesat e paprfunduara prball garazhs s tyre mund t prdoreshin nga vrass, snajperist. Por edhe kur ma trhoqi vrejtjen m duket se u shqetsua pak pse m tha ashtu duke menduar se mos un po friksohesha nga ajo q m tha. Ditve t javs, ditve t puns ndodhte q ndonj prej puntorve t vinte tek ai. Mungesa e telefonit bnte q vizitat e tilla gjat dits nuk mund t paralajmroheshin. Por Jusufin gjithmon e gjenin t gatshm. Kto vizita nuk e konsideronte gjra q e pengonin punn e tij, por pikrisht ishin oksigjeni i puns s tij. Asnj prej shokve t Jusufit, kurr nuk kishte arsye me krkuar ndonj motiv se pse u 37

kthye kah Untergruppenbachu. Por shpesh ka mund t ndodh e kundrta. Nse ndonj shok, sht dukur pas periudhe m t gjat kohore, ai ndoshta e ka filluar bisedn me disa fjal pr ta "arsyetuar mungesn e tij". Sa i prket t shtune-dieleve, Jusufi e Bardhoshi i pritnin ato me gzim, megjithse motivet e tyre nuk ishin krejtsisht t njejta. Jusufi i priste vikendet q ato t'i shfrytzoj sa m shum q t ket mundsi t takoj puntort t cilt kto dit ishin n pushime. Edhe Bardhoshi kishte dshir t'i vizitoj puntort s bashku me Jusufin, por t shtunet i priste ai edhe pr t pasur mundsi t pushonte pak, q ktyre ditve t pushimit t ohej pak m von, pra pa rnien e ziles s ors si n ditt e puns. Megjithat Bardhoshi prkundr lodhjes s tij, gjithmon e kishte parasysh nevojn e Jusufit. N kt pun, pr ta marr Jusufin dhe pr t dal me te, e zvendsonte Bardhin nganjher Remzi Ademaj. Se Bardhoshi ka pasur nevoj vitale pr pushimin e t shtune-dieleve (qoft edhe vetm t paradits), n thelb, n trsi e kam kuptuar shum vite m von, ndrsa gjat muajit dhjetor 1981, nj rast me te m ka mbetur i paharruar. Shkuam njher s bashku n nj qendr tregtare, kompleks n t cilin gjendej edhe nj vetshrbim t madh pr t bler artikuj ushqimor. N kohn kur shkuam, parkingu ishte plot me kerre. Ne u sollm disa minuta pr t krkuar vend dhe nuk gjetm. Ather Bardhoshi shkoi dhe e parkoi n vendin q sht i rezervuar pr invalid pasi aty qen dy-tri vende t vetme q ishin t lira. Un i thash: ka bre kshtu Bardh! - e din q kan me ta qit dnimin? Bardhoshi qeshi pak dhe m tha: Jo nuk ma qesin, se e kam lejen t ciln e vendosa n te dritarja dhe ruajtsit e parkingut e shohin. Un nuk fola asnj fjal m tutje n kt drejtim, e edhe ai u mjaftua me aq. Gjat atyre muajve, sa i prket udhtimeve m s shumti m ka rn t udhtoj me Bardhoshin, sidomos n rrugn Ludgwigsburg Untergruppenbach. Prve me Bardhoshin, kt rrug shum e her e kam br edhe me tren - deri n Heilbronn, dhe nga aty me autobus pr n Untergruppenbach. Me Bardhin dhe Jusufin m ka rn t udhtoj e t'i vizitojm disa nga shokt m t afrm t rrethit t Shtutgartit. Jasht rrethit t Shtugartit i kam br vetm dy udhtime. M 17 tetor 1981, kur nga Untergruppenbacu jemi nisur me Jusufin dhe Bardhoshin pr n panairin e librit n Frankfurt. Udhtimi tjetr sht rreth 10 dhjetorit 1981, kur Jusufi m ka prcjell s bashku me Naim Haradinajn deri n Munhen, kur un udhtova pr n Kosov, pr pun e pr llogari t Lvizjes s Jusufit.

20. DIGA E DRINIT

N dy letrat e Jusufit drguar Kadri Zeks, at t 7 dhjetori 1981, dhe tjetrn m 15 janar 1982, Jusufi i nnshkruan me njrin prej pseudonimeve t tij, DRINI. Vendosmria e tij n ndihmn pr gazetn Bashkimi gjat vitit 1980, n shenj respekti pr punn e t tjerve t filluar para tij, sht e dshmuar. Edhe m e dshmuar sht vendosmria e tij pr t'i ndrprer t gjitha marrdhniet me kt gazet dhe prfaqsuesin e saj, n fund t dhjetorit 1980, n kohn kur Jusufi ka baza t forta pr t dyshuar se pas Frontit t Kuq qndron UDB-a dhe filiala e saj, Tanjugu. Pra Jusufi kurr n jetn e tij nuk ka thn as me goj e as me shkrim se ndonj organizat q e ka krijuar apo emrtuar UDB-a, si e kemi rastin tek Fronti i Kuq, ka bilanc t prgjithshm pozitiv. Sikur Jusufi t kishte menduar kshtu ai kurr nuk i kishte ndrprer t gjitha marrdhniet me gazetn Bashkimi t Frontit t Kuq n fund t dhjetorit 1980. Jusufi e kupton se atyre q u ka ndihmuar nuk e kan merituar ndihmn e tij. Por kjo nuk do t thot aspak se ai sht penduar pr fjalt dhe artikujt e tij, t 38

botuar n gazetn Bashkimi, t cilt jan prjetsisht pron e tij, dhe jo e bashkthemeluesve dhe emrtuesve t Frontit t Kuq. Edhe Rilindja ka qen organ i Frontit t LKJ. Fati i LKJ dihet, dhe fati i shkrimeve t Jusufit n faqet e Rilindjes sht krejtsisht tjetr me at LKJ. Pronar i shkrimeve t Jusufit n Rilindje sht Jusufi dhe jo LKJ-a. Vendosmria e Jusufit-Drinit i prngjan apo sht shum m e madhe se e Digs apo digave t Drinit. N vitin 1981 n disa aspekte mund t thuhet se kemi pjesrisht nj reprizim t ngjarjeve t vitit 1980. N pjes t mir t ktij viti (1981) Jusufi i prdor energjit e tij pr ta ndihmuar revistn Liria dhe Organizatn MarksisteLeniniste t Kosovs, OMLK. N mesin e tetorit 1981 ai e kupton se kjo organizat, udhheqsit e saj, piknisje pr raporte me t tjert kan ruajtjen e rolit hegjemon, se me Lirin e tyre do t na e sillnin lirin e ruajtjes s rolit hegjemon. N tetor t vitit 1981 Jusufi e kupton se ndihma e tij sht keqprdor, at ndihm pranuesit e saj nuk e kan merituar. Edhe n kt rast Jusufi sht shum i vendosur dhe e ndrpren ndihmn e tij pr revistn Liria, por kurr nuk pendohet pr ndihmn q ia ka dhn. Por roli dhe qndrimi kryesor, si Dig e pakalueshme, Jusufi-Drini sht n raport me shokt e tij n Shtutgart, sidomos me ne t rinjt t cilt ndodheshim n Gjermani, dhe t cilt nuk i kishim t rregulluara lejen e qndrimit apo t puns. Edhe pse me aktivitete t dshmuara, Jusufi nuk kishte lejuar asnj person n rrethin e tij t krkoj azil n Shtutgart gjat vitit 1980. Kt qndrim e mbajti edhe gjat vitit 1981 e gjer n vdekje. Kt qndrim e mbajti edhe ndaj meje. Kur u ndodha n korrik 1981 n Shtutgart, un mendoja se ndoshta pa kaluar ndonj koh e gjat do t krkoj azil, por planet e tilla u fundosn menjher pas takimit me Jusufin. Kur e diskutova kt shtje me te, ai kategorikisht e hodhi posht si t panevojshme. Asnj prej shokve t rinj ktu nuk ka krkuar azil, m tha. Pasi e ke pasaportn, Bardhi mundet me t ndihmuar me pun, Haxhiu apo Naimi poashtu. Kur keni pun i ndihmoni vetes dhe njri-tjetrit. Qe ku jemi ne, jam un. N Ludvigsburg e keni Bardhin, e keni Sinan Gagicn si pik mbshtetse. N kt drejtim qndrimet e Naim Haradinajt dhe Haxhi Berishs ishin edhe m t ashpra. Jusufi ishte shum i knaqur q un kisha pasaport jugosllave, dhe isha person q nuk m njihte askush pos atij, Bardhoshit, Haxhi Berishs e Naim Haradinajt. Me insistimin tim dhe me ndihmn e Jusufit un nisem pr Kosov, rreth 10 dhjetorit 1981, me qllim q ta pranoj "Zrin e Kosovs" n Slloveni dhe t organizoj shprndarjen e tij n Kosov. Un nuk dija dat t sakt e nuk kisha iden se kush prej rrethit t Shtutgartit do t merrej me sjelljen e Zrit n Slloveni dhe as ata nuk do t dinin pr mua. Me Jusufin isha marr vesh q t dal n Slloveni n rrethin t Bledit, dhe prej aty t bja telefon tek fqinjt e tyre, familja Lindmeier. Poashtu qllimi im ishte t kontaktoj me nj jurist, (S. K.) i cili do t na ndihmonte n trajtimin juridik t dnimeve q bheshin nga pushteti jugosllav, t mbledhi informata pr ngjarjet prej qershori deri n dhjetor n Kosov. Pr kt qllim Jusufi dhe djali i Ismail Haradinajt Naimi, nga Gllogjani, m kan prcjell deri n Munchen. N Munchen kemi bujt ne t tre nj nat tek Misin Mavraj. Kjo rrug sht rruga e vetme (e para dhe e fundit) q e kam br pr n Kosov pas njohjes me Jusufin e pr t gjall t Jusufit. Kt rrug e kam br pr t'i shrbyer Jusufit. T gjitha shpenzimet rreth ksaj rruge m'i ka paguar Jusufi. N kt drejtim, pritja ime q m'u b nga Jusufi, e cila ishte e paharrueshme dhe m me ndikim n rrjedhat e jets sime, kishte thelbin apo epilogun e saj ashtu edhe si mund t pritej nga Diga e Drinit: -Kthehu nga ke ardhur! Jusufi m prcolli me Naimin pr n Kosov n Stacionin e trenit t Mynhenit. N ditt n vazhdim kisha disa kontakte direkte e indirekte prmes telefonit. 39

Pas ndonj dite qndrimi n Kosov, kam udhtuar pr n Slloveni, sipas marrveshjes me Jusufin. Nga Bledi, ku kisha dal s bashku me Bahtir Haradinajn, e kam thirrur Suzann n telefon (tek familja Lindmeier) dhe ajo m ka thn t largohem menjher nga Sllovenia pasi ata q kan pas me e sjell gazetn jan zn nga policia jugosllave (bhet fjal pr arrestimin e veprimtarve Shaban Klaiqi e Islam Rafuna: Lexoni Si u dnuan Shaban Klaiqi e Islam Rafuna pr Zrin e Kosovs n www.pashtriku.org). Pasi jemi kthyer nga Sllovenia n Kosov s bashku me Bahtir Haradinajn, pas nj nate apo dy, Televizioni Shqiptar e komunikoi lajmin e vetvrasjes s Mehmet Shehut. Lajmi i vetvrasjes s tij ka qen lajm shum i rnd pr ne q i kishim syt e zemrn t kthyer nga Shqipria. Gjat ditve n vijim jam angazhuar me t gjitha aftsit e mia t merrem me detyrat tjera q kisha marr nga Jusufi. Pas mesit t janarit 1982, nj mngjes, kemi dal s bashku apo e kemi ln t takohemi n Prishtin (kjo nuk m kujtohet me saktsi), me Asllan Muharremin, i biri i Behram Muharremit nga fshati Mihaliq, komuna e Vushtrris, i cili tani jeton me familjen e tij n periferi t qytetit Malm, n jug t Suedis. Kemi shkuar n Qendrn e Rinis dhe kemi zn vend n nj kafe. Derisa un isha ulur pr t porositur kafet, Asllani shkoi n nj kiosk t afrm pr me e ble Rilindjen. Pas disa minutave erdhi Asllani dhe m thot se ka lexuar nj lajm shum t keq n Rilindje, duke ma dhn gazetn t hapur n faqen ku ishte lajmi, n t cilin lexova me sa vijon: N RF t Gjermanis

U VRAN TRE EMIGRANT

Sipas kumtess s policis kta jan Bardhosh e Jusuf Grvalla dhe Kadri Zeka Bon, 18 janar - (TANJUG) Policia e Shtutgardit kumtoi se gjat nats s kaluar n vendin Untergrupenbah, afr Hajlbronit, n Krahinn Baden-Virtenberg u vran tre emigrant me prejardhje jugosllave. Kta jan Bardhosh Grvalla (31), Jusuf Grvalla (36) dhe Kadri Zeka (28). Policia ende po i gjurmon dorasit, por mund t supozohet se sht fjala pr qrim tipik hesapesh midis emigrantve t nntoks s RFGJ, t cilve, si mendon policia i kan takuar edhe viktimat e ksaj prleshjeje. Ky supozim jipet nga rezultati i par i hetimeve t policis, i cili nuk sht definuar n mnyr plotsisht t qart, por q sht mjaft indikativ. Konsiderohet n t vrtet se "fjala sht pr krim me prapavij politike", sepse ndrmjet emigrantve t ktij lloji t orientuar armiqsisht ndaj Jugosllavis, ka m shum "rryma" dhe "grupacione". Bardhosh e Jusuf Grvalla, si merret vesh, jan vllezr. Ata tash, sipas t gjitha gjasave, jan br viktima t mesit, t cilit i kan takuar. Viktima e tret, Kadri Zeka, si pohon policia, para ksaj, ka jetuar n Zvicr, ku ka pas marr azil. Nuk ka dyshim se t vrart tash nj koh t gjat kan jetuar n RFGJ. Policia e Shtutgardit kumtoi se ka organizuar ndjekje prmasash t gjera pr znien e vrassve t mundshm. Qeveria e Bonit, si deklaroi prfaqsuesi i saj pr shtyp, e dnon rrept vrasjen e tre personave. Ky prfaqsues shtoi n konferencn pr shtyp se "qeveria shpreh keqardhje pr shkak t prleshjeve t tilla. Ibrahim Kelmendi (fjal t I.K. t vendosura n personin tim): "Papritmas erdhi nj polic q e njihja dhe m dha lajmin pr atentatet." (Atentatet, f.342) 40

Ky lajm i botuar n Rilindje, nga UDB-a, apo thn m konkretisht nga sponsori medial i veprave t UDB-s, TANJUG-u, ishte mnyra se si u njoftova pr vrasjen e Jusufit. Jo vetm mua, por n kt mnyr UDB-a u prpoq ta informoj gjith opinionin shqiptar e botror, sikur t mos ishte kmbngulja e pathyeshmria e pafund e Jusufit dhe mospranimi i Tij pr t hyr n salln e operacionit para se ta jep nj deklarat para policis, n spitalin e Heilbronit. Pasi leximit t ktij lajmi si kam mbrri me u prgatit mir n rrethann e par jam nis nga Fush-Kosova pr n Shtutgart dhe n Untergruppenbach kam mbrri m 21 janar 1982, n orn e fundit (rreth ors 14.00) kur firma e varrimeve i kishte sjell kufomat n shtpi t Jusufit, n mnyr q familja dhe shokt t bnin prshndetjet e fundit. Para arkivoleve me trupat e t vrarve kam qen i vetmi q e kam mbajtur nj fjalim. T shtunn m 23 janar 1982 sht br nj demonstrat n Shtutgart pr t cilin e kam shkrua fjalimin "Emrat tuaj, flamuj nj beteja" (Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 8.). N javt, muajt dhe pikrisht n tri vitet n vazhdim, pra nga Janari 1982 deri n Janar 1985 kam br udhtime tjera n shrbim t vazhdimit e prjetsimit t veprs s Jusufit, shtytjes s lufts prpara. Udhtimet n vazhdim, shumicn absolute t tyre, i kam br s bashku me shokt e Shtutgartit, e nganjher edhe vetm, por edhe n kto raste gjithmon kam udhtuar vetm ather kur kam pasur prkrahjen, ndihmn dhe krkesn e ktyre shokve.

Ndrtesa ku ka banuar Faridin Tafallari n fillim t viteve 1980-t, n Haiterbacherstr. 75, 7270 Nagold, n t ciln pas 17 janarit 1982, u bartn materialet kryesore q ishin n shtpin e Vllezrve Grvalla Goditja e armikut n Untregruppenbach ishte nj humbje e rnd, e cila i mobilizoi bashkatdhetart n Evrop si kurr m par. Organizativisht pr rrethin e 41

Shtutgartit nj goditje e till mundet me u marr me mend. Ne shokt e rrethit t Jusufit, t ndeshur me Dign e Drinit e me kujtimin e saj, nuk patm t ndalur n Shtutgart, por edhe nuk mund t ktheheshim shpejt atje prej nga kishim ardhur. T vetdijshm pr kt, n shenj respekti pr kujtimin e ksaj Dige, ne n formn e prroskave morm drejtime tjera, n qytete tjera t Gjermanis, Zvicr, Suedi e Amerik. Jusuf Grvalla gjat jets s tij n Gjermani, e shndrroi rrethin e Shtutgartit si qendrn kryesore n Evrop, t lufts pr shtjen shqiptare, pa e pasur asnj azilant apo refugjat politik me prjashtim t vetes. Ky plan i tij funksionoi pr t gjall t tij. Ky plan i tij sa i prket neve q ishin afr, n nj far forme - kmbngulja pr t ndaluar krijimin e nj kolonie refugjatsh politik n Shtutgart, qoft duke u thirrur n lidhjet me te apo pa kt, pr arsye m t mdha apo m t vogla - funksionoi gjithashtu. Kujtimi i Jusufit dhe argumentet e tij na larguan nga Shtutgarti, edhe pse, po t donim, argumente t tjera, pr ne q ndodheshim at dit n shtpin e tij do t peshonin shum, pr t'u ndalur aty. Por plani i Jusufit, si Dig e Drinit funksionoi vetm pr rrethin e tij t ngusht, ndrsa n 20 vitet n vazhdim, sulmi i shtetit serbomadh n Kosov e vise shqiptare, shprbrja e Jugosllavis, ndikuan n rrjedha tjera, dhe ai n tr kt koh nuk mundi t'ia ndaloj askujt q t'i kthej syt prsri nga Shtutgarti, t shkoj tek varrezat e tyre dhe nga periudha m e lavdishme e jets s tij, t merr frymzime pr qndres dhe konsolidime t reja. _____________________________________________________________________ Libra nga Xhafer Durmishi Skenderi i Shtutgartit, pr Rilindasit e Shtutgartit 1. Protesta e Aspirata 2. Lvizja e Jusuf Grvalls 3. Zri i popullit dhe Zri i Jusuf Grvalls 4. T fala s'po na ojn asnjher 5. Nuk pyesin pr mimin e liris 6. Pa taktizime 7. N rrethin e Shtutgartit 8. Fakte pr Lvizjen e Jusuf Grvalls 9. Luga dhe Lugina 10. Filharmonia e Jusuf Grvalls 11. Shokt dhe Jusuf Grvalla 12. Fjalori i Lvizjes s Jusuf Grvalls 13. Operacioni Barbarossa 14. Pa trazime 15. Skena 16. Jusuf Grvalla dhe Liria 17. Emr q u b tradit 18. Shok rinie 19. Ora ime e ndalur 20. Testamenti 21. Ilustrime 22. Vepra e Jusuf Grvalls Jusuf Grvalla: "Kshtu e pata kuptua m n fund edhe zgjedhjen e Shpendit dhe timen n Komitetin Qendror." ____________________________________________________________________

XHAFER DURMISHI
42

SHTATOR 2012