BERNARD LEWIS profesor Povijesti Bliskog i Srednjeg Istoka na univerzitetu u Londonu

ARAPI U POVIJESTI
KULTURA Zagreb !"#

$aslov originala T%& ARABS I$ %IST'R( b) B&R$AR* L&+IS %ut,-inson.s Universit) Librar) London/ !"0 Preveo 1'SIP 2UPA$'3

SADRAJ

Predgovor Uvod I4 Arabija prije isla5a II4 6u-a5ed i pojava isla5a III4 *oba osvajanja I34 Arapsko kraljevstvo 34 Isla5sko ,arstvo 3I4 Pobuna u isla5u 3II4 Arapi u &vropi 3III4 Isla5ska ,iviliza,ija I74 Suton arapske 5o8i 74 Utje,aj Zapada Kronolo9ka tabli,a 3a:nija bibliografija Bilje9ka o pis,u $apo5ena prevodio,a Pogovor

PREDGOVOR
'vo nije toliko povijest Arapa/ koliko poku9aj da se ona protu5a;i4 U5jesto da zbije5 tako gole5 pred5et u goli okvir datu5a i doga<aja/ nastojao sa5 da izdvoji5 i ispita5 neka te5eljna pitanja = 5jesto Arapa u povijesti ;ovje;anstva/ nji-ova zajedni;ka svojstva/ nji-ove tekovine i bitne zna;ajke nekoliko razdoblja nji-ova razvitka4 U ovakvo5 djelu nije 5ogu8e/ a niti je ustvari po:eljno nazna;iti izvore za svaku ;injeni,u i za svako tu5a;enje4 'rijentalisti 8e s5jesta opaziti/ koliko duguje5 5ajstori5a isla5ski- studija/ :ivi5a i 5rtvi5a4 >to se ti;e ostali-/ 5ogu sa5o op8enito izraziti za-valnost 5oji5 pret-odni,i5a/ nastavni,i5a/ kolega5a i studenti5a/ koji su 5i svi po5ogli/ na razli;ite na;ine/ da stvori5 pogled na arapsku povijest/ izlo:en na ovi5 strani,a5a4 *uguje5 posebnu za-valnost profesoru %4 A4 R4 ?ibbu/ *r4 U4 %e)dtu i *r4 *4 S4 Ri,eu/ 9to su ;itali i dali pri5jedbe na rukopis/ kao i gospo<i,i 14 Bridges/ koja je priredila Indeks4 B4 L4

UVOD
>to je to Arapin@ Poznato je/ da je te9ko definirati etni;ke nazive/ a 5e<u nji5a naziv Arapin nije najlak9i4 1edna bi se defini,ija 5ogla od5a- odba,iti4 Arapi su 5o:da na,ija/ ali jo9 nisu na,ionalnost u dr:avno5 s5islu4 $a,ionalnost ;ovjeka/ koji se sa5 naziva Arapino5/ 5o:e biti opisana u njegovoj putni,i kao sirijska ili libanonska/ palestinska ili egipatska/ ira;ka ili saudijskoAarabijska/ ali ne kao arapska4 Postoje arapske dr:ave/ pa ;ak i Liga arapski- dr:ava/ ali jo9 ne5a jedinstvene Arapske dr:ave/ koje bi svi Arapi bili dr:avljani4 Ali ako arapstvo ne5a dr:avne sadr:ine/ ono nije ni9ta 5anje stvarno/ i Arapin nije 5anje ponosan na svoju arapsku pripadnost i 5anje svijestan veza/ 9to ga vezuju s drugi5 Arapi5a u pro9losti i sada9njosti4 *a li je onda jezik ;inila,/ 9to ujedinjuje = da li je Arapin naprosto onaj/ koje5 je 5aterinji jezik arapski@ To je jednostavan odgovor/ koji na prvi pogled zadovoljava = pa ipak tu i5a te9ko8a4 *a li je 2idov iz Iraka ili 1e5ena/ koji govori arapski/ ili kr98anin iz &gipta i Libanona/ koji isto tako govori arapski/ Arapin@ Istra:iva; 5o:e dobiti razli;ite odgovore od sa5i- ti- ljudi i od nji-ovi- 5usli5anski- susjeda4 *a li je Arapin ;ak i 5usli5an iz &gipta/ koji govori arapski@ 6nogi se s5atraju Arapi5a/ ali ne svi/ a naziv Arapin jo9 se uvijek upotrebljava u svagdanje5 govoruB u &giptu i Iraku jo9 i zato/ da bi se razlikovali beduini iz okolnipustinja od do5oroda;kog selja9tva iz veliki- rije;ni- dolina4 U neki5 se krajevi5a odbojna rije; Arabofon upotrebljava/ da bi se razlikovali oni/ koji sa5o govore arapski/ od oni-/ koji jesu pravi Arapi4 Pred nekoliko je godina jedan skup arapski- vo<a definirao Arapina ovi5 rije;i5aB CTko god :ivi u na9oj ze5lji/ govori na9i5 jeziko5/ odgojen je u na9oj kulturi i ponosi se na9o5 slavo5/ on je jedan od nas4D S ti5e 5o:e5o usporediti defini,iju iz vrlo 5jerodavnog zapadnog izvora = profesora ?ibba iz 'EfordaB CArapi su svi oni/ za koje je sredi9nji doga<aj u povijesti poslanje 6u-a5edovo i uspo5ena na Arapsko ,arstvo i koji usto njeguju arapski jezik i njegovo kulturno naslije<e kao zajedni;ku ba9tinu4D Pri5ijetit 8ete/ da ni jedna defini,ija nije posve lingvisti;ka4 'bje dodaju kulturna/ a jedna i vjerska obilje:ja4 'bje 5ora5o tu5a;iti -istorijski/ jer sa5o ako upozna5o povijest narodF/ koji se zovu Arapi/ 5o:e5o se nadati/ da 8e5o razu5jeti zna;enje tog naziva od njegove pri5itivne ograni;ene upotrebe u drevni5 vre5eni5a do dana9njeg 9irokog/ ali prili;no nejasnog zna;enja4 Kako 8e5o vidjeti/ u to5 se dugo5 periodu zna;enje rije;i Arapin neprestano 5ijenjalo/ i budu8i da je ta pro5jena bila polagana/ 2

slo:ena i opse:na/ ustanovit 8e5o/ da se taj naziv 5ogao u jedno te isto vrije5e upotrebljavati u razli;ito5 s5islu i da je rijetko kada bilo 5ogu8e dati op8u standardnu defini,iju njegova sadr:aja4 Porijeklo rije;i Arapin jo9 uvijek nije jasno/ pre5da su filolozi pru:ili obja9njenja razli;ite uvjerljivosti4 $eki s5atraju/ da je ta rije; izvedena iz se5itskog korijena/ koji zna;i CzapadD/ i da su je prvi pri5ijenili stanovni,i 6ezopota5ije na narode zapadno od &ufratske doline4 Ta je eti5ologija sporna ve8 s lingvisti;ki- razloga i izvrgnuta prigovoru/ da su taj naziv upotrebljavali i sa5i Arapi/ i da nije vjerojatno/ da bi ljudi opisali sa5i sebe rije;ju/ koja ozna;uje nji-ov polo:aj u odnosu na druge4 Uspje9niji su bili poku9aji da se ta rije; ve:e s poj5o5 no5adstva4 To je u;injeno na razne na;ineB povezuju8i je s -ebrejsko5 rije;ju Arbh = 5ra;na ze5lja ili stepska ze5ljaG povezuju8i je s -ebrejsko5 rije;ju Ereb = 9to zna;i iz5ije9an i stoga neorganiziran :ivot kao suprotnost organizirano5 i ure<eno5 :ivotu u sjedila;ki5 zajedni,a5a/ 9to su ga no5adi odba,ivali i preziraliG s korijeno5 Abhr = kretati se ili prolaziti = od koje je vjerojatno izvedena na9a rije; %ebrej4 Aso,ija,ija s no5adstvo5 opravdana je zbog ;injeni,e/ 9to su/ ;ini se/ sa5i Arapi upotrebljavali tu rije; vrlo rano/ da bi razlikovali beduine od gradskog stanovni9tva/ koje je govorilo arapski/ i seoskistanovnika/ i to se u stanovitoj 5jeri ;ini sve do danas4 Tradi,ionalna arapska eti5ologija/ koja izvodi i5e iz glagola koji zna;i CizrazitiD ili Cizre8iD/ predstavlja gotovo sigurno preokretanje -istorijskog pro,esa4 Sli;an slu;aj 5ogli bis5o na8i u izvo<enju rije;i Cdeutli,-D od Cdeuts,-D = ova posljednja rije; dolazi od ger5anskog korijena/ koji zna;i CnarodD4 $ajraniji/ prikaz Arabije i Arapa/ 9to je dopro do nas/ nalazi se u deseto5 poglavlju ?eneze/ gdje su spo5enuti po i5enu 5nogi narodi i oblasti poluotoka4 6e<uti5 rije; Arapin ne nalazi se u to5 tekstu/ ve8 se prvi put pojavljuje u jedno5 asirsko5 natpisu iz HRI4 p n4 e4/ u koje5 je kralj Sal5anasar III/ zabilje:io poraz urote pobunjeni;kiknezova/ 9to su i5 ga nanijele asirske snageG jedan od nji- bio je C?indibu AribiD/ koji je po du:nosti pridonio 000 deva snaga5a saveza4 'd tog vre5ena pa do 9estog stolje8a p4 n4 e4/ ;esto se spo5inju u asirski5 i babilonski5 natpisi5a Aribi/ Arabu i Urbi4 U ti5 natpisi5a zabilje:en je pri5itak danka od aripski- vladara/ koji se obi;no sastojao od deva i drugi- stvari koje upu8uju na pustinjsko porijeklo/ a tu i ta5o govore o vojni5 po-odi5a u ze5lju Aribi4 1edan od kasniji- natpisa popra8en je ilustra,ija5a o Aribi5a i nji-ovi5 deva5a4 Ti po-odi protiv AribijF/ dakako/ nisu bili osvaja;ki ratovi/ nego kaznene ekspedi,ije sra;unate na to/ da natjeraju lutaju8e no5ade na poslu9nost/ koju duguju kao asirski vazali4 Slu:ili su glavnoj svrsi da osiguraju asirske pograni;ne ze5lje i saobra8ajne linije4 Aribi s ti- natpisa su no5adska ple5ena/ koja :ive na daleko5 sjeveru Arabije/ vjerojatno u sirskoAarapskoj pustinji4 'ni nisu uklju;eni u ,vatu8u sjedila;ku ,iviliza,iju jugozapadne Arabije/ koja se odvojeno spo5inje u asirski5 zapisi5a4 6ogu se poistovetiti s Arapi5a iz posljednji- knjiga Staroga zavjeta4 'ko "I04 p4 n4 e4 naziv Arabaja po;inje se pojavljivati u perzijski5 doku5enti5a pisani5 klinasti5 pis5o5 'd klasi;ni- pisa,a prvi i- spo5inje &s-il/ koji u CPro5etejuD govori o Arabiji kao dalekoj ze5lji/ odakle dolaze ratni,i s koplji5a o9tra 9iljka4 C6agos ArabosD/ 9to se spo5inje u CPerzijan,i5aD kao jedan od zapovjednika u Kserksovoj vojs,i/ bio je 5o:da tako<er Arapin4 Upravo u gr;ki5 spisi5a po prvi put nalazi5o geografski naziv Arabija/ obrazovan analogno kao Italija i t4 d4 %erodot/ a za nji5 i ve8ina drugi- gr;ki- i latinskipisa,a prote:u nazive Arabija i Arapin na ;itav poluotok i sve njegove stanovnike uklju;uju8i i ju:ne Arape/ pa ;ak i isto;nu pustinju u &giptu iz5e<u $ila i Jrvenog 5ora4 Tako se ;ini/ da u to vrije5e taj naziv obu-va8a sve pustinjske predjele Bliskog i Srednjeg Istoka naseljene narodi5a se5itskog jezika4 I opet se u gr;koj literaturi najprije uobi;ajio naziv Sara,en4 Ta se rije; prvi put pojavljuje u stari5 natpisi5a/ i ;ini se/ da je to ine posebnog pustinjskog ple5ena na podru;ju Sinaja4 U gr;koj/ latinskoj i 3

tal5udisti;koj literaturi ono se upotrebljava op8enito za no5ade/ a kasnije se u Bizantu i na srednjovjekovno5 Zapadu pridjeva svi5 5usli5anski5 narodi5a4 Arapi su prvi put upotrebili tu rije; u stari5 natpisi5a iz ju:ne Arabije/ koji su osta,i napredne ,iviliza,ije/ 9to ju je u 1e5enu osnovala ju:na grana arapski- naroda i koja potje;e iz pretkr98anski- i prvi- kr98anski- stolje8a4 U ti5 natpisi5a naziv Arapin ozna;uje beduina/ ;esto i plja;ka9a/ i pri5jenjuje se na no5adsko stanovni9tvo za razliku od sjedila;kog4 $a sjeveru se prvi put susre8e u rano5 ;etvrto5 stolje8u u $a5ara epitafu/ jedno5 od najstariji- sa;uvani- zapisa na sjeveroarapsko5 jeziku/ koji je kasnije postao klasi;ni arapski4 Taj natpis pisan arapski/ ali nabatejskoAara5ejski5 pis5o5/ bilje:i s5rt i dostignu8a I5r ul Kajsa/ Ckralja svi- ArapaD/ rije;i5a/ koje upu8uju/ da njegova suverenost nije i9la dalje od no5ada sjeverne i srednje Arabije4 I sve do pojave Isla5a rano u sed5o5 stolje8u ne5a5o nikakve pouzdane vijesti/ da se ta rije; upotrebljavala u srednjoj i sjevernoj Arabiji4 Za 6u-a5eda i njegove suvre5enike Arapi su bili pustinjski Beduini/ i u Kuranu se ta rije; upotrebljava jedino u to5 s5islu/ a nikada za gradsko stanovni9tvo 6eke/ 6edine i ostali- gradova4 " druge strane jezik ti- gradova i sa5og Kurana opisuje se kao arapski4 3e8 tu nalazi5o za5etke ideje/ koja 8e prevladavati u kasnije doba/ da je naj;istiji oblik arapskog jezika jezik Beduina/ koji su vjernije od svi- drugi- sa;uvali prvobitni arapski na;in :ivota i govora4 3eliki valovi osvajanja poslije 6u-a5edove s5rti i uspostave kalifata/ 9to su ga uveli njegovi nasljedni,i na vodstvu nove isla5ske zajedni,e/ zapisali su arapsko i5e dilje5 triju kontinenata Azije/ Afrike i &vrope/ i upisali ga na zaglavak jednog veo5a va:nog pre5da ne dugotrajnog poglavlja u povijesti ljudske 5isli i nastojanja4 $arodi arapskog jezika iz Arabije/ no5adi kao i sjedila;ki :ivalj/ osnovali su gole5o ,arstvo/ koje se prostiralo od Srednje Azije preko Srednjeg Istoka i Sjeverne Afrike do Atlantika4 S Isla5o5 kao svojo5 na,ionalno5 religijo5 i bojni5 pokli;e5/ i s novi5 ,arstvo5 kao sa svoji5 plijeno5/ Arapi su se obreli 5e<u 5nogovrsni5 narodi5a/ od koji- su se razlikovali raso5/ jeziko5 i religijo5/ i 5e<u nji5a su sa;injavali vladaju8u 5anjinu osvaja;a i gospodara4 &tni;ke razlike iz5e<u ple5ena/ te dru9tvene razlike iz5e<u gradskog i pustinjskog :ivlja postale su uskoro 5anje va:ne nego razlike iz5e<u gospodara novog ,arstva i raznovrsni- pokoreni- naroda4 U to5 prvo5 periodu isla5ske povijesti/ kad je Isla5 bio strogo arapska religija/ a kalifat arapsko kraljevstvo/ naziv Arapin po;eo se upotrebljavati za one/ koji su govorili arapski/ koji su bili po porijeklu pravi pripadni,i nekog arapskog ple5ena/ i koji su/ osobno ili po svoji5 pret,i5a/ potje,ali iz Arabije4 Taj je naziv slu:io to5e/ da se oni izdvoje iz 5ase Perzijana,a/ Sira,a/ &gip8ana i drugi-/ koje su velika osvajanja dovela pod arapsku vlast/ i kao pogodna oznaka novog i5perijalnog naroda 5e<u drugi5 narodi5a izvan CKu8e Isla5aD4 Rani klasi;ni arapski rje;ni,i daju na5 dva oblika rije;i Arapin = 'Arab i 'Arb = i ka:u na5/ da posljednja rije; zna;i CBeduinD/ dok se prva upotrebljavala u 9ire5/ gore ozna;eno5 s5islu4 Ako je to razlikovanje autenti;no = a u rani5 rje;ni,i5a i5a 5nogo toga/ 9to je leksikografski vrijedno/ 5ora da potje;e iz tog perioda4 $e5a nikakvi- znakova/ da bi potje,alo iz ranijeg perioda/ i ;ini se/ da se nije dugo odr:alo4 'd os5og stolje8a kalifat se postepeno pretvarao iz Arapskog u Isla5sko ,arstvo/ u koje5 je o pripadni9tvu vladaju8oj klasi vi9e odlu;ivala vjera nego porijeklo4 Budu8i da se sve ve8e 5no9tvo pokoreni- naroda obra8alo na Isla5/ religija je prestala da bude na,ionalni ili ple5enski kult arapski- osvaja;a te je dobila op8i zna;aj/ koji je odonda zadr:ala4 Razvitak ekono5skog :ivota i prestanak osvaja;ki- ratova/ koji su predstavljali glavnu proizvodnu djelatnost Arapa/ stvorio je novu upravlja;ku klasu ;inovnika i trgova,a/ raznorodnu po rasi i jeziku/ i ona je istjerala arapsku vojnu aristokra,iju/ 9to je bila stvorena u osvajanji5a4 Ta se pro5jena odrazila u organiza,iji i li;no5 sastavu vlasti4 Arapski je ostao jedini slu:beni jezik u ad5inistra,iji/ trgovini i kulturi4 Bogata i raznovrsna ,iviliza,ija kalifata/ 9to su je stvorili ljudi razli;iti- narodnosti i 4

vjeroispovijesti/ bila je arapska po jeziku/ a u velikoj 5jeri i po du-u4 Upotrebi pridjeva arapski/ da bi se opisali razli;iti aspekti te ,iviliza,ije/ ;esto se prigovaralo zato/ 9to su Arapi po porijeklu raz5jerno 5alo pridonijeli CArapskoj 5edi,iniD/ CArapskoj filozofijiD i t4 d4 Kritizirala se ;ak i upotreba rije;i 5usli5anski/ jer su 5nogi graditelji te ,iviliza,ije bili kr98ani i 2idovi/ pa se kao bolji predlagao naziv Cisla5skiD/ vi9e kao kulturna nego kao isklju;ivo vjerska ili na,ionalna oznaka4 6e<uti5 su autenti;ne arapske karakteristike ,iviliza,ije kalifata 5nogo ve8e/ no 9to bi na5 to pokazalo puko ispitivanje rasnog porijekla pojedini- tvora,a te ,iviliza,ije/ pa je upotreba tog naziva opravdana/ ukoliko se provodi jasno razlikovanje iz5e<u njenog kulturnog i etni;kog zna;enja4 *ruga je va:na stvar to/ 9to je u zajedni;koj svijesti dana9nji- Arapa upravo arapska ,iviliza,ija kalifata u ovo5 9ire5 s5islu nji-ovo zajedni;ko naslije<e/ koje utje;e na oblikovanje nji-ova kulturnog :ivota4 U 5e<uvre5enu se i etni;ki sadr:aj rije;i Arapin tako<er 5ijenjao4 Kako se 9irio Isla5 5e<u pokoreni5 narodi5a/ tako se 9irio i arapski jezik4 Taj se pro,es ubrzao zbog naseljavanja 5nogobrojni- Arapa u pokrajina5a/ a od desetog stolje8a zbog dolaska nove vladaju8e rase/ Turaka/ ta je razlika iz5e<u poto5aka arapski- osvaja;a i arabizirani- do5oroda,a izgubila va:nost4 Stari su do5oroda;ki jezi,i izu5rli gotovo u svi5 pokrajina5a zapadno od Perzije/ a arapski je postao glavni govorni jezik4 U kasno abasidsko doba pa dalje rije; Arapin ponovo ozna;uje beduina ili no5ada/ kao i prije/ i postaje ustvari vi9e so,ijalni nego etni;ki naziv4 U 5nogi5 zapadni5 kri:arski5 ljetopisi5a upotrebljava se sa5o za beduina/ dok se 5asa 5usli5anskog stanovni9tva na Blisko5 Istoku naziva Sara,eni5a4 Posve je sigurno/ da u to5 s5islu govori Tasso u 9esnaesto5 stolje8u o altri Arabi poi, che di soggiorno, certo non sono stabili abitanti;

K?&RUSAL&66& LIB&RATA4 73II/ L M

Arapski -istorik iz ;etrnaestog stolje8a Ibn %aldun/ koji i sa5 bio gra<anin arapskog porijekla/ upotrebljava rije; Arapin obi;no u to5 s5islu4 Religija je u to doba bila glavni kriterij za klasifika,iju4 Razli;ite vjerske 5anjine bile su organizirane kao religioznoApoliti;ke zajedni,e/ svaka sa svoji5 vo<a5a i zakoni5a4 3e8ina je pripadala Umetul Islamu/ zajedni,i ili narodu Isla5a4 Pripadni,i te zajedni,e s5atrali su se u prvo5 redu 5usli5ani5a4 Kad je bila potrebna daljnja klasifika,ija/ ona je 5ogla biti teritorijalna = &gip8ani/ Sir,i/ Ira;ani = ili so,ijalna = gra<ani/ selja,i/ no5adi4 $a te posljednje/ t4 j4 na no5ade se i odnosi naziv Arapin4 Taj je naziv sa;uvao tako 5alo etni;kog zna;enja/ te vidi5o/ da se povre5eno pri5jenjuje na nearapske no5ade kurdskog ili turko5anskog porijekla4 Kad su u Umetul Islamu uglavno5 Tur,i predstavljali vladaju8u dru9tvenu klasu = kao 9to je to bilo 5nogo stolje8a na Blisko5 Istoku = susre8e5o katkada izraz Csinovi ili dje,a ArapaD = Ebnaul Arab ili Evladul Arab/koji se pri5jenjuje na gradsko stanovni9tvo i selja9tvo/ koje govori arapski/ da bi se razlikovalo s jedne strane od turske vladaju8e klase/ a s druge strane od no5ada ili ;isti- Arapa4 U svakida9nje5 arapsko5 govoru to se nije pro5ijenilo sve do dana dana9njega/ pre5da su drugi za5ijenili Turke kao vladaju8a klasa4 Ali 5e<u intelektual,i5a ze5alja/ u koji5a se govori arapski/ zbila se pro5jena od dalekose:na zna;enja4 Brz porast evropske aktivnosti i utje,aja donio je u te ze5lje i evropsku ideju o na,iji kao grupi ljudi/ koji i5aju zajedni;ku do5ovinu/ jezik/ karakter i politi;ke te:nje4 'd " N4 narodi koji govore arapski na Blisko5 i Srednje5 Istoku nalazili su se ve8ino5 pod vla98u 'to5anskog ,arstva4 Pod sna:ni5 utje,aje5 na,ionalne ideje na narod/ koji se nalazio u poro<ajni5 gr;evi5a burni- so,ijalni- pro5jena 9to i- je izazvala pojava zapadnog
1

444 a zati5 drugi Arapi/ koji za,ijelo ne5aju stalnog prebivali9taG K'slobo<eni 1eruzale5M

i5perijaliz5a/ nastali su prvi za;e,i arapskog na,ionalnog pokreta/ koji je i5ao za ,ilj stvaranje nezavisne Arapske dr:ave ili dr:ava4 Pokret je zapo;eo u Siriji/ i ;ini se/ da su ga njegovi prvi vo<e za5i9ljali sa5o u grani,a5a te ze5lje4 Ali ubrzo se pro9irio na Irak/ a u novije doba uspostavio je tje9nje odnose s lokalni5 na,ionalisti;ki5 pokreti5a u &giptu/ pa ;ak i s pokreti5a u ze5lja5a Sjeverne Afrike/ u koji5a se govori arapski4 Za teoreti;are arapskog na,ionaliz5a Arapi su na,ija u evropsko5 s5islu/ koja u odre<eni5 grani,a5a obu-va8a sve one/ koji govore arapski i gaje uspo5enu na 5inulu arapsku slavu4 6e<uti5/ postoje razli;ita stanovi9ta o to5e/ gdje se nalaze te grani,e4 $eki -o8e/ da te grani,e obu-va8aju sa5o ze5lje arapskog jezika u jugozapadnoj Aziji4 *rugi dodaju &gipat = pre5da se to protivi 5i9ljenju 5nogi- &gip8ana/ koji svoj na,ionaliza5 za5i9ljaju sa5o u egipatski5 grani,a5a4 6nogi uklju;uju ova5o ;itav svijet koji govori arapski/ od 6aroka do perzijski- i turski- grani,a4 Po nji-ovu s-va8anju dru9tvene grani,e iz5e<u sjedila;kog i no5adskog stanovni9tva nisu vi9e tako va:ne/ uprkos to5e/ 9to se u svakida9nje5 govoru sa;uvala upotreba rije;i Arapin za beduina4 6e<uti5/ te:e je zane5ariti vjerske razlike u dru9tvu/ gdje je dugo vladala teokratska vjera4 To 8e neki predstavni,i pokreta/ dodu9e/ priznati/ ali 8e 5nogi Arapi isklju;iti one/ koji odba,uju arapsku vjeru/ pa stoga uglavno5 i ,iviliza,iju 9to ju je ona odnjegovala/ pre5da govore arapski4 *a rezi5ira5oB naziv Arapin susre8e se prvi put u deveto5 stolje8u p4 n4 e4 i ozna;uje beduina iz sjeveroAarapske stepe4 U to5 ga je s5islu nekoliko stotina godina upotrebljavao sjedila;ki :ivalj iz susjedni- ze5alja4 ?r,i i Ri5ljani prvi su ga pro9irili na ;itav poluotok i obu-vatili sjedila;ko stanovni9tvo oaza i raz5jerno naprednu ,iviliza,iju na jugozapadu4 Oini se/ da je i u sa5oj Arabiji taj naziv jo9 uvijek bio ograni;en sa5o na no5ade/ pre5da se zajedni;ki jezik i sjedila,a i no5ada zvao arapski4 $akon isla5ski- osvajanja i u doba Arapskog ,arstva naziv Arapin je odvajao vladaju8u klasu osvaja;a/ koji su govorili arapski i bili arapskog podrijetla/ od 5ase pokoreni- naroda4 'tkako se Arapsko kraljevstvo pretvorilo u svjetsko Isla5sko ,arstvo/ on nazna;uje = vi9e u vanjskoj no u unutarnjoj upotrebi = onu 9arolikost kulture toga ,arstva/ 9to su je stvorili ljudi razni- rasF i religijF/ ali na arapsko5 jeziku/ po arapsko5 ukusu i na te5elju arapske tradi,ije4 Po9to su se arapski osvaja;i i arabizirani pokoreni narodi stopili u jedno i bili zajedno podvrgnuti drugi5 vladaju8i5 ele5enti5a/ naziv Arapin je izgubio svoj na,ionalni sadr:aj i postao dru9tvena oznaka sa5o za no5ade/ koji su 5nogo vjernije nego drugi o;uvali prvobitni arapski na;in :ivota i jezik4 $arodi iz sjedila;ki- ze5alja/ koji su govorili arapski/ ozna;avani su naprosto kao 5usli5ani/ kad9to i kao Csinovi ili dje,a ArapaD/ da bi se razlikovali od 5usli5ana/ koji su upotrebljavali druge jezike4 Sve su se te razli;ite upotrebe odr:ale u stanovito5 s5islu sve do danas/ ali se pod utje,aje5 Zapada rodila jedna nova upotreba/ koja u posljednji- pedeset godina postaje sve va:nija4 To je ona/ koja narode 9to govore arapski s5atra na,ijo5 ili skupino5 sestrinski- na,ija u evropsko5 s5islu/ ujedinjeni- zajedni;ki5 teritorije5/ jeziko5/ kulturo5 i zajedni;ko5 te:njo5 pre5a politi;koj nezavisnosti4 6nogo je lak9e ustanoviti prostorne grani,e arapskog svijeta u dana9nje vrije5e4 Ze5lje/ u koji5a se govori I arapski/ dijele se u tri grupeB jugozapadna Azija/ &gipat i Sjeverna Afrika4 $ajve8a arapska ze5lja u prvoj grupi jest sa5 Arapski poluotok/ kojega najve8i dio zapre5aju dvije kraljevine/ Saudijska Arabija i 1e5en4 U obje5a jo9 postoji gotovo patrijar-alna organiza,ija/ a u prvoj je ekono5ika jo9 u velikoj 5jeri pastirska i no5adska4 1u:na i jugozapadna Arabija nalaze se pod britansko5 vladavino5/ u razli;iti5 stupnjevi5a4 *alje na sjeveru le:e ze5lje Plodnog polu5jese,a/ do ! H4 provin,ije 'to5anskog ,arstva/ a sada dr:ave Irak/ Sirija/ Libanon/ Transjordanija i Palestina4L U ti5 je ze5lja5a pro,es arabiza,ije oti9ao najdalje/ i osje8aj arapskog jedinstva je najja;i4 S Arapsko5 Azijo5 grani;i kraljevina &gipat/ koja le:i u sjeveroisto;no5 uglu Afrike/ najbogatija/ najrazvijenija i naj-o5ogenija od svi- ze5alja
2

' novije5 razvoju stvari u arapsko5 svijeta poslije *rugog svjetskog rata vidi Pogovor4 KPrev4M

u koji5a se govori arapski/ s najduljo5 tradi,ijo5 politi;kog na,ionaliz5a i politi;kog :ivota u 5oderno doba4 Oetiri sjeveroafri;ke ze5lje/ Libija/ Tunis/ Al:ir i 6aroko/ jo9 se nalaze pod evropsko5 vla98u/ a tri posljednje pod fran,uski5 suvereniteto5/ u razli;iti5 obli,i5a4 U nji5a ve8ino5 :ivi 5ije9ano stanovni9tvo/ dijelo5 Arapi/ dijelo5 Berberi/ a postoje i va:ne evropske naseobine u Tunisu i osobito u Al:iru4 $a te je ze5lje najvi9e utje,ala evropska ekono5ska/ kulturna i politi;ka penetra,ija/ a naj5anje arapski preporod4 Ali posljednji- je godina porasla snaga na,ionalisti;ki- pokreta u Sjevernoj Afri,i4 *ok su nji-ovi ,iljevi jo9 uvijek uglavno5 lokalni/ dotle 9irenje kulturnog utje,aja s Bliskog Istoka/ osobito u Tunisu/ stvara jak osje8aj srodstva s isto;ni5 Arapi5a4 'si5 u ti5 ze5lja5a/ arapske zajedni,e :ive u britanski5 i fran,uski5 posjedi5a u tropskoj Afri,i/ 5e<u prete:no ,rna;ki5 stanovni9tvo5/ a postoje i 5alobrojne arapske 5anjine u Perziji i Turskoj4 Ukupan broj ljudi/ koji govore arapski/ u Aziji i Afri,i o,jenjuje se razli;itoB iz5e<u ;etrdeset i pedeset 5ilijuna/ od toga *reko 9esnaest 5ilijuna :ivi u &giptu/ a preko dvanaest 5ilijuna u sjeveroafri;ki5 pokrajina5a4 Ali sve te ze5lje i5aju 5nogo 9to9ta zajedni;ko4 Sve se one sastoje od pustinje i 5anji- povr9ina obradive :enili e i bore se od najraniji- vre5ena pa sve do danas s vje;iti5 proble5o5 no5adski- posezanja4 *vije najva:nije/ &gipat i Irak/ od najstarijisu vre5ena navodnjavane rije;ne doline/ glavni trgova;ki putovi i sjedi9ta ,entralizirani- dr:ava4 Sve su to uglavno5 selja;ke ze5lje/ u osnovi s isti5 so,ijalni5 poretko5 i vladaju8i5 klasa5a = pre5da se vanjski obli,i pa i sa5a dru9tvena stvarnost 5ijenjaju u razli;ito vrije5e/ na razli;it na;in i razli;ito5 brzino5/ ve8 pre5a to5e/ kako na nji- djeluje &vropa4 Sve su te ze5lje/ osi5 Arabije/ osvojene za arabiza5 i Isla5 u veliki5 osvajanji5a/ i sve su one ba9tinile isto veliko nasljedstvo jezika/ religije i ,iviliza,ije4 Ali u jeziku i5a 5nogo lokalni- razlika/ a tako<er u religiji/ kulturi i so,ijalnoj tradi,iji4 *ugotrajna odvojenost i gole5e udaljenosti po5ogle su Arapi5a da u spajanju s razli;iti5 do5oroda;ki5 kultura5a stvore sna:ne lokalne varijante zajedni;ke tradi,ije/ ponekad/ kao u &giptu/ s drevni5 s5islo5 za lokalnu na,ionalnu individualnost4 Tu i ta5o bija9e uz pokorene narode i oni-/ koji su odbili da pri-vate bilo jezik bilo vjeru osvaja;a ili pak i jedno i drugo/ te su se odr:ali 5e<u Arapi5a/ kao Kurdi u Iraku ili Berberi u Sjevernoj Afri,i/ kao 5aroniti u Libanonu ili kopti u &giptu4 Rodile su se nove sekte i u sa5o5 Isla5u/ katkada djelovanje5 prija9nji- vjera/ i tako su nastali 9iiti i jezidi u Iraku/ *ruzi u Siriji i Libanonu/ zeidi i is5ailiti u 1e5enu4 6oderno je doba/ podvrgav9i arapske ze5lje sna:ni5 pro,esi5a diferen,iranja/ donijelo sa sobo5 nove ;inio,e nejedinstva/ koji proizlaze kako iz razli;iti- dru9tveni- razina/ tako i iz regionalni- i dinasti;ki- interesa4 Ali 5oderni razvitak ja;a i faktore jedinstva = brz razvoj 5oderni- saobra8ajni- veza povezuje ze5lje arapskog svijeta tje9nje i br:e no ikada prijeG 9irenje 9kolstva i pis5enosti daje 9ire podru;ja djelovanju ujedinjuju8e snage zajedni;kog pisanog jezika i predajeG i/ 9to je najo;evidnije/ stvorena je nova solidarnost u otporu/ 9to ga pru:aju 5ije9anju Zapada/ i u rje9avanju proble5a/ koje to 5ije9anje na5e8e4 6ora5o raspraviti jo9 jedan proble5 u ovi5 uvodni5 napo5ena5a4 &vropski pisa,/ koji pi9e povijest Isla5a/ nailazi na posebne te9ko8e4 Pi9u8i na neko5 od zapadnijezika/ on nu:no upotrebljava i zapadne nazive4 Ali ti se nazivi zasnivaju na zapadni5 kategorija5a 5i9ljenja i analize/ koje su i sa5e proiza9le uglavno5 iz povijesti Zapada4 $ji-ova pri5jena na prilike druga;ijeg dru9tva/ koje se oblikovalo pod druk;iji5 utje,aji5a i :ivi drugi5 na;ino5 :ivota/ 5o:e u najbolje5 slu;aju slu:iti sa5o kao analogija/ a 5o:e dovesti i do opasni- zabluda4 Uz5i5o kao pri5jerB takvi parovi rije;i kao ,rkva i dr:ava/ du-ovni i svjetovni/ ,rkveni i lai;ki/ ne5aju svoji- ekvivalenata u arapsko5 jeziku sve do najnovijeg vre5ena/ kad su stvoreni radi prevo<enja 5oderniideja/ jer je di-oto5ija/ koju oni izra:avaju/ bila nepoznata srednjovjekovno5 5usli5ansko5/ dru9tvu i neizra:ena u 5usli5anskoj 5isli4 Isla5ska zajedni,a bila je 7

,rkva i dr:ava u jedno5G one su 5e<usobno bile tako isprepletene/ da se nisu 5ogle razlikovati4 Titularni poglavar zajedni,e/ kalif/ bio je ujedno i svjetovni i vjerski starje9ina4 Ili drugi pri5jerB izraz Cfeudaliza5D odnosi se/ strogo uzev9i/ na onaj oblik dru9tva/ 9to je postojao u Zapadnoj &vropi u razdoblju iz5e<u slo5a Ri5skog ,arstva i po;etka 5odernog poretka4 Ako se taj izraz upotrebi za druga podru;ja i druga razdoblja/ a ne bude bri:no definiran u novo5 sadr:aju/ to 8e neizbje:no izazvati doja5 kao da je dru9tvo/ koje se tako opisuje/ istovetno ili bare5 sli;no zapadnoevropsko5 feudaliz5u4 Ali ne postoje dva dru9tva/ koja bi bila sasvi5 jednaka/ te/ iako dru9tveni poredak Isla5a 5o:e u odre<eni5 periodi5a pokazati prili;an broj va:ni- sli;nosti sa zapadnoAevropski5 feudaliz5o5/ to nikada ne 5o:e opravdati potpuno poistove8ivanje/ koje je sadr:ano u neograni;enoj upotrebi toga naziva4 Takve rije;i kao CreligijaDG C4dr:avaD/ CsuverenitetD/ Cde5okra,ijaD = zna;e sasvi5 razli;ite stvari u isla5sko5 sadr:aju/ a zapravo se razlikuju po svo5 zna;enju i u pojedini5 dijelovi5a &vrope4 6e<uti5/ te rije;i ne 5o:e5o izbje8i/ kad pi9e5o na englesko5/ pa i na oni5 5oderni5 orijentalni5 jezi,i5a/ na koje je ;itavo jedno stolje8e utje,ao zapadni na;in 5i9ljenja i razvrstavanja4 $a idu8i5 strani,a5a treba i- uvijek razu5jeti u nji-ovu isla5sko5 sadr:aju/ a ne s5ije se uzeti kao da sadr:e ve8i stupanj sli;nosti sa zapadni5 institu,ija5a/ no 9to je izri;ito navedeno4

I ARABIJA PRIJE ISLAMA

Breme pustin e na moru! "ao vihori #o i prola$e na ug, ta#o %e do%i i$ pustin e, i$ $eml e stra&ne!
KIZAI1A 77I/ IM

Arapski je poluotok po obliku gole5i pravokutnik s povr9ino5 od koji- 5ilijun i ;etvrt kvadratni- 5ilja4 $a sjeveru grani;i s nizo5 teritorija/ poznati- u povijesti pod nazivo5 Plodni polu5jese, = u 6ezopota5iji/ Siriji i Palestini = i s nji-ovi5 pustinjski5 pograni;ni5 oblasti5aG na istoku li na jugu o5e<uje ga Perzijski zaljev i Indijski o,eanG na zapadu Jrveno 5ore4 1ugozapadne oblasti 1e5ena predstavljaju planinski kraj 9to obiluje vodo5G to je o5ogu8ilo da se veo5a rano podigne poljoprivreda i razviju ,vatu8e i relativno napredne sjedila;ke ,iviliza,ije4 'stali dio ze5lje sastoji se od bezvodni- stepa i pustinja/ koje su 5jesti5i;no isprekidane oaza5a i ispresije,ane 5alobrojni5 karavanski5 i trgova;ki5 putovi5a4 Stanovni9tvo je uglavno5 pastirsko i no5adsko/ a :ivi od svoji- stada i plja;kanja stanovnika oaza i obra<eni- susjedni- pokrajina4 Pustinje u Arabiji razli;iti- su vrstaB po arapskoj podjeli najva:nija je $efud/ 5ore po5i;ni- pje9;ani- dina/ koje stvaraju krajolike/ 9to neprestano 5ijenjaju izgledG %a5ad/ podru;ja s prili;no ;vrsti5 tlo5 bli:e Siriji i IrakuG stepski predjeli/ gdje je tlo jo9 ;vr98e I gdje slu;ajni pljuskovi izazivaju naglu i prolaznu vegeta,ijuG i/ kona;no/ prostrana i nepro-odna pje9;ana pustinja na jugoistoku4 3eze iz5e<u ti- zona ograni;ene su i te9ke/ a ovise uglavno5 o vadi5a/ pa stanovni,i razli;iti- dijelova Arabije i5aju 5alo/ dodira jedni s drugi5a4 Sredi9nji i sjeverni dio poluotoka dijele Arapi na tri tradi,ionalne zone4 Prva se zove Ti-a5a = se5itska rije; koja zna;i CnizinaD/ a upotrebljava se za valovite ravni,e i padine uz obalu Jrvenog 5ora4 *ruga zona/ koja se prote:e na istok/ jest %ed:as ili CgrebenD4 Taj se naziv prvotno upotrebljavao za planinski lana, 9to odvaja obalnu ravni,u od visoravni $ed:d/ ali je kasnije protegnut na velik dio sa5e obalne ravni,e4 Isto;no od %ed:asa le:i velika unutra9nja visoravan $ed:d/ koja se ponajvi9e sastoji od pustinje %efud4 'd vrlo rani- vre5ena Arabija je predstavljala tranzitno podru;je iz5e<u sredoze5ni- ze5alja i *alekog Istoka/ i njezinu su povijest odre<ivali u velikoj 5jeri 8

preokreti u trgovini istokAzapad4 ?eografska konfigura,ija poluotoka us5jerila je ko5unika,ije/ i unutar Arabije i kroz Arabiju/ izvjesni5 to;no odre<eni5 ,rta5a4 Prvi je %ed:aski put/ koji ide od ,rveno5orski- luka i pograni;ni- 5jesta Palestine i Transjordanije unutarnjo5 strano5 obale 9to se pru:a uz Jrveno 5ore/ i vodi u 1e5en4 Ti5 se pute5 u razli;ita vre5ena vr9ila karavanska trgovina iz5e<u ,arstva Aleksandra 3elikog i njegovi- nasljednika na Blisko5 Istoku i dalji- azijski- ze5alja4 Ti5 isti5 pute5 ide i -ed:aska :eljezni,a4 *rugi put prolazi kroz 3adiAedA*avasir/ a ide iz krajnjeg sjeveroisto;nog dijela 1e5ena u Srednju Arabiju/ gdje se nadovezuje na jedan drugi put/ 3adiAerARu5a/ za ju:nu 6ezopota5iju4 U stara vre5ena to je bila glavna veza iz5e<u 1e5ena i asirske i babilonske ,iviliza,ije4 $apokon/ 3adiAesASir-an povezuje Srednju Arabiju s jugozapadno5 Sirijo5 preko oaza *:of4 Sve dok ne bude5o 5ogli vr9iti ar-eolo9ka iskopavanja u Arabiji/ kakva s5o izvr9ili u &giptu/ Palestini i 6ezopota5iji/ rana 8e stolje8a Arabije ostati obavljena ta5o5/ i istra:iva; na to5 polju 5orat 8e oprezno kr;iti sebi put kroz ru9evine napola izgra<enii napola sru9eni- -ipoteza/ koje povjesni;ar/ opre5ljen 5r9avi5 ;injeni,a5a 9to idanas posjeduje/ niti 5o:e upotpuniti niti oboriti4 6o:da je najpoznatija teorija +in,lerA Jaetanija/ nazvana tako po dvoji,i njeni- najistaknutiji- predstavnika4 Pre5a toj teoriji Arabija je u prvo doba bila veo5a plodna ze5lja i prva do5ovina se5itski- naroda4 U toku tisu8lje8a bila je podvrgnuta neprekidno5 pro,esu su9enja/ presa-njivanja bogatstva i vodeni- putova te 9irenja pustinje na 9tetu obradive ze5lje4 Sve 5anja produktivnost poluotoka zajedno sa sve ve8i5 broje5 stanovnika izazvala je ;itav niz kriza prenapu;enosti i zbog toga ,iklus uzastopni- provala se5itski- naroda s poluotoka u susjedne ze5lje4 Upravo su te krize dovele Sir,e/ Ara5ej,e/ Kanaan,e Kuklju;iv9i Peni;ane i 2idoveM i kona;no sa5e Arape u ze5lje Plodnog polu5jese,a4 Pre5a to5e/ -istorijski bi Arapi bili bezli;na 5asa/ 9to je preostala nakon velikiinvazija u prastaroj povijesti4 Pre5da Arabija jo9 nije geolo9ki te5eljito ispitana/ ipak su izneseni na vidjelo neki dokazi u prilog te teorije/ u obliku presa-nuli- vodeni- putova i drugi- znakova 5inule plodnosti4 6e<uti5/ ne5a dokaza da se taj pro,es su9enja zbivao nakon 9to je otpo;eo :ivot ;ovjeka na poluotoku/ a niti pak da se doga<ao na prostoru dovoljno veliko5 da izravno utje;e na tok ljudskog :ivota4 I5a tako<er i stanoviti- filolo9ki- dokaza u prilog te teorije/ a sastoje se u to5e/ da je arapski jezik/ pre5da se od se5itski- jezika najkasnije pojavio kao knji:evno i kulturno sredstvo/ ipak u 5nogo;e5u najstariji od nji- po gra5ati;koj strukturi/ pa dakle i najbli:i prvobitno5 prase5itskorn jeziku4 *rugu -ipotezu iznio je talijanski u;enjak Ignazio ?uidi/ koji s5atra kao vjerojatnije/ da je ju:na 6ezopota5ija prado5ovina Se5ita/ i isti;e/ da se5itski jezi,i i5aju zajedni;ke rije;i za CrijekuD i C5oreD/ ali da ne5aju ni9ta takva za CplaninuD ili CbrijegD4 *rugi u;enja,i s5atraju/ da je do5ovina Se5ita Afrika ili Ar5enija4 Po na,ionalnoj arapskoj tradi,iji arapski narodi dijele se u dvije grane/ sjevernu i ju:nu4 To se razlikovanje ponavlja i u deseto5 poglavlju ?eneze/ gdje su date dvije zasebne loze Se5ova poto5stva za narode iz jugozapadne i srednje/ te sjeverne Arabije4 'vi posljednji su bli:i 2idovi5a4 &tnolo9ko zna;enje toga razlikovanja jest i vjerojatno 8e ostati sasvi5 nepoznato4 U povijesti ono se prvi put pojavljuje u lingvisti;ki5 i kulturni5 izrazi5a4 1u:noarapski jezik razlikuje se od sjeveroarapskog/ koji je kona;no postao klasi;ni arapski4 'n je pisan druga;ijo5 azbuko5/ koja na5 je poznata s natpisa/ a u srodstvu je s etiopski5/ koji su u Abesiniji razvili ustvari kolonisti iz ju:ne Arabije4 *ruga je va:na razlika to/ 9to su ju:ni Arapi bili sjedila;ki :ivalj4 Kronologija rane ju:noarapske povijesti je nejasna4 U zapisi5a se spo5inje kao jedna od najraniji- kraljevina Saba/ koja je 5o:da istovetna s biblijsko5 Sabo5/ koje je kralji,a uspostavila odnose s kralje5 Solo5ono54 Saba je 5o:da postojala ve8 u deseto5 vijeku p4 n4 e4 Tu i ta5o i5a vijesti o to5e iz os5og vijeka/ a postoje dokazi/ da je u 9esto5 vijeku bila ve8 potpuno razvijena4 'ko N"04 p4 n4 e4 jedan od sabejski9

kraljeva podi:e ;uvenu branu 6arib/ koja je dugo vre5ena slu:ila za reguliranje poljoprivredne djelatnosti kraljevine4 Trgovinske veze odr:avale su se s afri;ki5 ze5lja5a na suprotnoj obali/ a vjerojatno i s udaljeniji5 ze5lja5a4 Oini se/ da su se Sabej,i uvelike naseljavali/ u Afri,i i osnovali kraljevinu Abesiniju/ kojoj i5e dolazi od ju:noarapskog naroda %aba9ata4 'tkako su Aleksandrova osvajanja dovela 5editeranski svijet u dodir s dalji5 Istoko5/ obilnije vijesti u gr;ki5 izvori5a svjedo;e o sve ve8e5 zani5anju za ju:nu Arabiju4 &gipatski Ptolo5ejevi8i 9alju kroz Jrveno 5ore brodove/ koji istra:uju arapske obale i trgova;ke putove u Indiju4 $ji-ovi nasljedni,i na Blisko5 Istoku tako<er su se zani5ali za Arabiju4 Potkraj petog stolje8a p4 n4 e4 kraljevina Saba je uvelike propadala4 6usli5anski i kr98anski izvori navode/ da je bila potpala pod vlast %i5jaritF/ nekog drugog ju:noarapskog naroda4 Posljednji -i5jaritski kralj/ *u $uvas/ obratio se na judeiza54 I kao od5azdu za bizantinske progone 2idova/ uveo je 5jere od5azde protiv kr98anski- doseljenika u ju:noj Arabiji4 To je opet izazvalo reperkusije u Bizantu i &tiopiji/ koja je tada ve8 kr98anska dr:ava/ te joj je dalo povoda i prilike da u isti 5aosveti progonjene kr98ane i da se do;epa klju;a indijske trgovine4 Uspje9na etiopska invazija dokraj;ila je Sabejsko kraljevstvo uz po5o8 5jesni- kr98ana4 &tiopska vlast u 1e5enu nije dugo potrajala4 ?odine "N"4 p4 n4 e4 u ze5lju je provalila perzijska ekspedi,ija i bez velike 5uke pretvorila je u satrapiju4 I perzijska je vlast bila si5boli;ka/ te je u vrije5e 5usli5anski- osvajanja od nje ostalo 5alo tragova4 Te5elj dru9tva u ju:noj Arabiji bila je poljoprivreda/ i natpisi/ u koji5a se ;esto spo5inju brane/ kanali/ proble5i grani,a i ze5lji9nog posjeda/ upu8uju na visok stupanj razvitka4 Pored :itari,a/ ju:na je Arabija proizvodila 5iru/ ta5jan i druge 5irodije i aro5atike4 'vi posljednji bili su glavni pred5eti izvoza/ i u 5editeranski5 su ze5lja5a 5irodije iz ju:ne Arabije/ koje su se ;esto brkale s oni5a 9to su preko ju:ne Arabije dolazile iz udaljeniji- ze5alja/ stvorile toj ze5lji legendarni glas kao ze5lje bogatstva i napretka = to je Arabia eudai5on ili Arabia feliE klasi;nog svijeta4 Arapske su 5irodije na9le odjeka i u zapadnoj knji:evnosti/ po;ev9i od %ora,ijevi- Ct-esauris arabi,iD do S-akespearovi- C5io5irisa ArabijeD i 6iltonovi- C5irisavi- :ala blagoslovljene ArabijeD4 Politi;ka organiza,ija ju:ne Arabije bila je 5onar-i;na i/ kako se ;ini/ na ;vrsti5 te5elji5a/ s redoviti5 naslje<ivanje5 od o,a na sina4 Kraljeva nisu bili bo:anstva/ kao drugdje na Istoku/ i nji-ova je vlast/ bare5 u neki5 razdoblji5a/ bila ograni;ena vije8i5a odli;nika i kasnije neko5 vrsto5 feudaliz5a s lokalni5 ple5i8i5a/ koji su iz svoji- za5aka vladali nad svoji5 vazali5a i selja,i5a4 Religija u ju:noj Arabiji bila je politeisti;ka i uglavno5/ pre5da ne u svi5 pojedinosti5a/ nalik na religiju drugi- prastari- se5itski- naroda4 %ra5ovi su bili va:na sredi9ta javnog :ivota i posjedovali su veliko bogatstvo/ a nji5a je upravljao glavni sve8enik4 I sa5a :etva 5irodija s5atrala se posve8eno5/ te je tre8ina prinosa bila zadr:ana za bogove/ t4 j4 za sve8enike4 Iako je pis5o bilo poznato/ te su se 5nogi natpisi sa;uvali/ ne5a ni traga knjiga5a ili literaturi4 Kad se iz ju:ne Arabije vrati5o u srednju i sjevernu Arabiju/ na8i 8e5o 5nogo druga;iju pripovijest/ koja se te5elji na kudika5o oskudniji5 vijesti5a4 3idjeli s5o/ da nas asirska/ biblijska i perzijska vrela povre5eno obavje9tavaju o no5adski5 narodi5a u sredi9tu i na sjeveru4 Pored toga/ ;ini se/ da su se ju:ni Arapi u ograni;eno5 opsegu naseljavali na sjeveru/ vjerojatno radi trgovine4 Prve potanje vijesti potje;u iz klasi;nog perioda/ kad je zbog prodiranja -elenisti;kog utje,aja iz Sirije i povre5ene upotrebe zapadnoAarapskog trgova;kog puta nastao niz polu,ivilizirani- grani;ni- dr:ava u sirskoj i sjeveroarapskoj pustinjskoj krajini4 Pre5da su te dr:ave bile arapske po porijeklu/ one su bile pod sna:ni5 utje,aje5 -elenizirane ara5ejske kulture/ te su op8enito upotrebljavale ara5ejski jezik za svoje natpise4 $ji-ovo arapsko obilje:je o;ituje se sa5o u vlastiti5 i5eni5a4 Prva/ a 5o:da i 10

najva:nija od nji- bila je dr:ava $abateja,a/ koji su u doba svoje najve8e 5o8i vladali podru;je5 9to se prote:e od zaljeva Akaba na sjever do 6rtvog 5ora i obu-va8a velik dio sjevernog %ed:asa4 Prvi kralj/ koji na5 je poznat iz natpisa/ bio je Aretas Karapski %arisM/ a spo5inje se godine #!4 p4 n4 e4 Prijestolni,a je bila u Petri/ u sada9njoj kraljevini Transjordaniji4 $abatejsko kraljevstvo uspostavilo je prve veze s Ri5o5 godine #"4 p4 n4 e4/ kad je Po5pej posjetio Petru4 Ri5ljani su uspostavili prijateljske odnose s to5 arapsko5 kraljevino5/ koja i5 je slu:ila kao neka vrst ta5ponAdr:ave iz5e<u naseljeni- ri5ski- posjeda na istoku i neukrotive pustinje4 ?odine L"=LQ4 $abatejska je kraljevina poslu:ila kao baza za ekspedi,iju &lija ?ala4 Ta je ekspedi,ija/ koju je August poslao da osvoji 1e5en/ bila prvi i jedini poku9aj Ri5ljana da prodru u Arabiju4 Pobuda za taj po-od bila je kontrola nad ju:ni5 prolazo5 trgova;kog puta za Indiju4 Ukr,av9i se u jednoj nabatejskoj ,rveno5orskoj lu,i/ &liju ?alu je uspjelo da se iskr,a u 1e5enu i da prodre duboko u unutra9njost4 6e<uti5/ ekspedi,ija je potpuno propala i zavr9ila sra5otni5 povla;enje5 Ri5ljana4 U toku prvog vijeka n4 e4 pogor9ali su se ri5skoAnabatejski odnosi/ te je god4 0"4 ,ar Trajan pretvorio sjevernu $abateju u ri5sku provin,iju/ koja je poznata kao Tre8a Palestina4 Usput 5o:e5o zabilje:iti/ da su Arapi iz pograni;ni- ri5ski- provin,ija dali Ri5sko5 ,arstvu bare5 jednog ,ara/ Pilipa/ koji je vladao od LQQ=LQ! n4 e4 U razdoblju neposredno poslije njegovi s5rti do9lo je do pojave druge ara5ejskoAarapske grani;ne dr:ave na jugoistoku Sirije4 To je bila glasovita kraljevina Pal5ira/ osnovana u sirskoA arapskoj pustinji/ opet na polaznoj to;ki zapadnog trgova;kog puta4 $jen prvi vladar bio je 'denat-us Karapski = Ud-ainaIM/ kojega je ,ar ?alien godine L#"4 priznao kralje5/ da bi 5u se odu:io za po5o8 u ratu protiv Perzijana,a4 Poslije njegove s5rti naslijedila ga je njegova udovi,a/ glasovita Zenobija Karapski = ZeinebM/ koja se neko vrije5e gradila kralji,o5 ve8eg dijela Bliskog Istoka/ i svog sina/ koji je klasi;ni5 izvori5a poznat kao Atenodor/ 9to je po svoj prili,i gr;ki prijevod arapskog i5ena 'ahballt/ proglasila Jezaro5 Augusto54 $apokon se ,ar Aurelijan pokrenuo i g4 LNI4 osvojio Pal5iru/ pokorio kraljevinu i poslao Zenobiju u zlatni5 lan,i5a u Ri5/ da bi ukrasila ri5ski triju5f4 Te su dvije dr:ave bile prolazne pojave usprkos to5e// 9to je nji-ova slava kratkotrajno bljesnula u ri5ski5 anali5aG nedostajala i5 je ;vrstina i zbijenost ju:niarapski- kraljevina/ jer su se osnivale uglavno5 na lutala;ki5 no5adski5 i poluno5adski5 narodi5a4 $ji-ova va:nost potje,ala je iz nji-ova polo:aja na trgova;ki5 putovi5a/ koji su i9li od Ri5a kroz zapadnu Arabiju na dalji Istok/ i iz nji-ove uloge kao ta5ponAdr:ava ili tributa5i- grani;ni- kne:evina/ koje su oslobodile Ri5ljane od te9ke i skupe du:nosti da odr:avaju vojni;ku obranu na grani,a5a pustinje4 6anje su na5 poznate dvije arapske dr:ave/ koje su u -elenisti;ko5 periodu ,vale u unutra9njosti4 To su Li-jan i Se5ud4 'bje su poznate uglavno5 s natpisa na nji-ovu vlastito5 jeziku/ a Se5ud i po to5e/ 9to se na nekoliko 5jesta spo5inje u Kuranu4 Oini se/ da su obje kra8e vrije5e bile pod nabatejski5 sizereniteto5 i da su kasnije postale nezavisne4 $egdje u ;etvrto5 vijeku/ reklo bi se/ trgova;ki su putovi iz zapadne Arabije skrenuli u druge kanale = kroz &gipat i Jrveno 5ore te dolino5 &ufrata i Perzijski5 zaljevo54 Razdoblje iz5e<u drugog i ;etvrtog stolje8a bilo je period propadanja i raspadanja4 Kao 9to s5o vidjeli/ na jugozapadu su propale ,iviliza,ije 1e5ena i pale pod stranu vlast4 ?ubitak blagostanja i seobe ju:ni- ple5ena na sjever zgusnula je arapska narodna predaja u jednu jedinu ali upe;atljivu epizodu ru9enja brane 6arib i pusto9enja/ koje je odatle proiza9lo4 $a sjeveru su neko8 napredne grani;ne dr:ave potpale pod izravnu ,arsku vlast ili su se vratile u no5adsku anar-iju4 >iro5 poluotoka i9;ezavalo je i nestajalo i ono 5alo gradova/ 9to i- je bilo/ i no5adstvo se 9irilo svuda na 9tetu trgovine i obra<ivanja4
3

&ngleska transkrip,ija

11

U to5 sudbonosno5 periodu/ koji neposredno pret-odi pojavi Isla5a/ do5inantno je obilje:je stanovni9tva srednje i sjeverne Arabije beduinsko ple5ensko ure<enje4 U beduinsko5 dru9tvu so,ijalna je jedini,a grupa/ a ne pojedina,4 Pojedina, i5a prava i du:nosti sa5o kao pripadnik svoje grupe4 Izvana grupu dr:i na okupu potreba sa5oobrane od tegoba i opasnosti pustinjskog :ivota/ a iznutra krvna veza podrijetla po 5u9koj lozi/ 9to je te5eljna dru9tvena veza4 Uzdr:avanje ple5ena zavisi od njegovistada te od plja;ke susjedni- naseljeni- ze5alja kao i karavana/ koje se jo9 uvijek usu<uju da putuju Arabijo54 Upravo je po nekakvo5 lan,u 5e<usobni- plja;kanja roba prodirala iz naseljeni- ze5alja preko ple5ena/ koja su bila najbli:e grani,a5a/ do oniu unutra9njosti4 Ple5e obi;no ne priznaje privatno ze5lji9no vlasni9tvo/ nego kolektivno ostvaruje prava na pa9njake/ izvore vode i t4 d4 Pre5a neki5 svjedo;anstvi5a ponekad su ;ak i stada bila zajedni;ko vlasni9tvo ple5ena/ i sa5o su pokretne stvari bile pred5et li;ne svojine4 Politi;ka organiza,ija ple5ena bila je nerazvijena4 $a ;elu 5u je bio sejjid ili 9eik/ izabrani vo<a/ koji je rijetkok ad bio ne9to vi9e no prvi 5e<u jednaki5a4 'n je vi9e slijedio nego vodio ple5ensko 5i9ljenje4 $ije 5ogao na5etnuti du:nosti niti izvr9iti kazne4 Prava i du:nosti odnosile su se na pojedina;ne obitelji unutar ple5ena/ ali ni na koga izvana4 Punk,ija 9eikove CvlastiD bila je vi9e posredovanje negoli zapovijedanje4 'n nije i5ao nikakve prinudne vlasti/ pa su i sa5i poj5ovi vlasti/ kraljevstva/ javni- kazna i t4 d4 bili nepoznati arapsko5 no5adsko5 dru9tvu4 >eika su birale starje9ine ple5ena/ obi;no 5e<u ;lanovi5a sa5o jedne obitelji/ koja je bila neka vrst 9ei;ke ku8e/ poznata kao Ehlul beit = Cljudi od ku8eD4 $jega je savjetovalo vije8e starje9ina zvano (ed)lis/ koje se sastojalo od glavara obitelji i predstavnika rodova u ple5enu4 (ed)lis je bio tu5a; javnog 5i9ljenja4 Oini se/ da se pravila razlika iz5e<u rodova/ koji su se s5atrali aristokratski5a/ i ostali-4 2ivot ple5ena bio je ure<en obi;aje5/ *unetom/ ili prakso5 predaka/ koja je svoj ugled dugovala op8enito5 po9tovanju presedana/ a jedina je sank,ija bila u javno5 5i9ljenju4 Ple5enski 5ed:lis bio je njegov vanjski si5bol i jedini instru5ent4 ?lavno dru9tveno ograni;enje prevladavaju8e anar-ije bio je obi;aj krvne osvete/ koji je svojti ubijenog nalagao du:nost da izvr9i osvetu na uboji,i ili na jedno5 od njegovisuple5enika4 Religija no5ada bio je oblik polide5oniz5a povezan s poganstvo5 prastari- se5ita4 Bi8a/ koja je obo:avala/ bila su u po;etku stanovni,i i za9titni,i pojedini- 5jesta// koji su :ivjeli na drve8u/ uz izvore/ i osobito u sveto5 ka5enju4 Bilo je nekoliko bogova u pravo5 s5islu/ koji- je 9tovanje prelazilo grani,e pu;kog ple5enskog kulta4 Tri najva:nija bili su 6enat/ Uza i AlatG posljednjeg spo5inje %erodot4 'va troji,a su i sa5i bili podre<eni vi9e5 bo:anstvu/ obi;no zvano5 Ala-4 Ple5enska religija nije i5ala stvarnog sve8enstvaG lutaju8i no5adi vukli su svoje bogove sa sobo5 u ,rveno5 9atoru/ koji je bio neke vrsti zavjetni kov;eg i pratio i- u boj4 $ji-ova vjera nije bila li;na/ ve8 kolektivna4 Ple5enska vjera usredsre<ivala se oko ple5enskog boga/ kojeg je obi;no si5bolizirao ka5en/ a katkada i neki drugi pred5et4 Ouvala ga je 9ei;ka ku8a/ koja bi tako zadobila stanovit religiozni ugled4 Bog i kult bili su znak ple5enskog pripadni9tva i jedini ideolo9ki izraz osje8aja jedinstva i ko-ezije ple5ena4 Pokoravanje ple5ensko5 kultu izra:avalo je politi;ku lojalnost4 'tpadni9tvo od vjere bilo je ravno izdaji4 1edini izuzetak od tog no5adskog na;ina :ivota bile su oaze4 Tu su 5ale sjedila;ke zajedni,e stvorile za5etke politi;ke organiza,ije/ i ;esto su ugledne obitelji znale uspostaviti neku vrstu sitne kraljevske vlasti nad stanovni,i5a oaze4 Katkada je vladar oaze svojatao neodre<eni sizerenitet nad susjedni5 ple5eno54 Katkada je pak jedna oaza 5ogla ste8i kontrolu nad susjedni5 oaza5a i tako osnovati si5boli;ko pustinjsko ,arstvo4 Treba spo5enuti sa5o jedno takvo ,arstvo/ ,arstvo Kinda/ jer njezin razvoj i ekspanzija u 5nogo;e5 predskazuje kasniju ekspanziju Isla5a4 Kraljevina Kinda evala je u kasno5 peto5 i rano5 ;etvrto5 stolje8u u sjevernoj Arabiji4 Isprva 5o8na/ 12

pru:aju8i se ;ak u podru;je grani;ni- dr:ava/ ona se sru9ila/ jer joj je nedostajalo 5oralne snage i unutarnje ko-ezije/ a nije joj uspjelo da probije prepreke koje je podiglo Bizantsko i Perzijsko ,arstvo/ ,arstva/ koja su tada bila raz5jerno daleko ja;a nego poslije nekoliko desetlje8a/ kad su se sukobila s navalo5 Isla5a4 Kraljevina Kinda ostavila je trajniju uspo5enu u arapskoj poeziji4 'd 9estog stolje8a arapska su ple5ena na poluotoku i5ala ustaljen i zajedni;ki pjesni;ki jezik i te-niku/ jezik nezavisan od ple5enski- dijalekata/ koji je sjedinjavao arapska ple5ena u jedinstvenoj tradi,iji i jedinstvenoj us5enoj kulturi4 Za svoj podstrek i razvoj taj zajedni;ki jezik i literatura 5nogo duguju postignu8i5a Kinde i uspo5ena5a na taj prvi veliki doga<aj ujedinjenja sredi9nji- i sjeverni- ple5ena4 U toku 9estog stolje8a zajedni;ki je jezik dosegao punu klasi;nu zrelost4 $o5adi/ koji su se stalno naselili/ osnovali su tu i ta5o gradove s ne9to napredniji5 dru9tveni5 ure<enje54 $ajva:nija je od nji- 6eka/ u %ed:asu4 U gradu je svaki I rod i dalje i5ao svoj 5ed:lis i svoj vlastiti ka5en/ ali je jedinstvo rodova/ koji su sa;injavali grad/ na vanjski na;in izra:avala zbirka ka5enja u jedno5 sredi9nje5 sveti9tu sa zajedni;ki5 si5bolo54 Tako je ko,kasta gra<evina/ poznata kao Kaba/ bila si5bol jedinstva u 6eki/ gdje je vije8e/ koje se zvalo (ahala/ a bilo je sastavljeno iz rodovski5ed:lisa/ nado5jestilo jednostavni ple5enski 5ed:lis4 'vdje je 9ei;ki autoritet/ koji je bio uvjetan i zavisio od pristanka ple5ena/ oslabio/ i u stanovitoj 5jeri za5ijenila ga je nekakva oligar-ija vladaju8i- porodi,a4 Usprkos nazadovanju/ Arabija se u to5 periodu jo9 nije sasvi5 odvojila od ,iviliziranog svijetaG ali je le:ala na rubu tog svijeta4 Perzijska i bizantinska kultura/ 5aterijalna i 5oralna/ otje,ala je kroz nekoliko kanala/ koji su ponajvi9e bili povezani s transarapski5 trgova;ki5 putovi5a4 1edan od ti- kanala bilo je osnivanje stranikolonija na sa5o5 poluotoku4 U razli;iti5 dijelovi5a Arabije bile su osnovane 5nogobrojne :idovske i kr98anske naseobine/ koje su 9irile ara5ejsku i -elenisti;ku kulturu4 ?lavno kr98ansko sredi9te u ju:noj Arabiji bilo je u $ed:ranu gdje se bio razvio raz5jerno napredan politi;ki :ivot4 Posvuda je bilo 2idova i po:idovljeni- Arapa/ napose u 1esribu/ koji je kasnije prekr9ten u 6edinu4 To su uglavno5 bili poljodjel,i i zanatlije4 $ji-ovo na5 podrijetlo nije poznato/ i o to5e i5a 5nogo razli;iti- teorija4 *rugi kanal utje,aja vodio je kroz grani;ne dr:ave4 Ista nu:da/ koja je navela Ri5ljane da podupru stvaranje $abatejskog kraljevstva i kraljevine Pal5ire/ podstakla je Bizantsko i Perzijsko ,arstvo da dopuste razvitak dviju arapski- dr:ava na arapski5 grani,a5a Sirije i Iraka4 *r:ave ?asan i %ira bile su obje kr98anske/ najprije 5onofizitske/ a kasnije nestorijevske4 'bje su i5ale pri5jesu ara5ejske i -elenisti;ke kulture/ od koje je pone9to otje,alo u unutra9njost4 Rana povijest ?asana je nejasna i poznata sa5o iz arapske predaje4 Poznata povijest po;inje "L!4 n4 e4/ kad je 1ustinijan u;inio filar-o5 i patri,ije5 %arisa I34 Ku gr;ki5/ izvori5a AretasM/ po9to je pobijedio arapske vazale Perzije4 ?asanidi su :ivjeli u blizini rijeke 1ar5uk/ i prije bi se reklo/ da ije Bizant priznao/ nego da i- je postavio4 Uo;i pojave Isla5a %eraklije je kao 5jeru 9tednje/ nakon skupog rata s Perzijan,i5a/ obustavio nov;ane po5o8i/ koje je dotada Bizant pla8ao ?asanidi5a/ pa su zato 5usli5anski osvaja;i zatekli u ?asanu ogor;enje i nelojalnost pre5a Bizantu4 $a grani,a5a pokrajine Iraka/ koji je bio pod perzijsko5 vla98u/ le:ala je arapska kne:evina %ira/ vazalna dr:ava perzijski- ,areva Sasanida4 Kad su oni bili jaki/ %ira je bila zavisna/ a kad su bili slabi/ pona9ala se sa5opouzdano4 Uloga %ire u sasanidsko5 ,arstvu bila je ista kao i uloga ?asanidske dr:ave u Bizantsko5 ,arstvu4 U perzijski5 ratovi5a protiv Bizanta Arapi iz %ire slu:ili su obi;no kao po5o8na vojska4 'ni su postigli najve8i stupanj nezavisnosti pod &lA6undiro5 III4/ suvre5eniko5 i neprijatelje5 ?asanida %arisa4 %iru je arapska tradi,ija uvijek s5atrala bitni5/ dijelo5 arapske zajedni,e/ koji je u izravno5 dodiru s ostali5 dijelovi5a Arabije4 Pre5da je bila vazal Perzije/ njena je kultura potje,ala uglavno5 sa Zapada/ iz kr98anske i -elenisti;ke ,iviliza,ije Sirije4 Isprva su stanovni,i %ire bili pogani/ ali su se 13

obratili na nestorijevsko kr98anstvo/ koje su donijeli sa sobo5 zarobljeni,i4 3ladaju8u dinastiju Lak5 istrijebio je nakon pobune perzijski ,ar %ozroe II4 i poslao perzijskog na5jesnika da vlada po5o8u jedne arapske 5arionete4 ?od4 #0Q4 prido9la arapska ple5ena potuko9e Perzijan,e i naseli9e se u to5 kraju dokraj;iv9i tako dr:avu %iru i perzijsku ekspanziju u sjeveroisto;noj Arabiji4 $eposredna strana vlast bila je drugi izvor ograni;enog vanjskog utje,aja4 Kratkotrajna abesinska i perzijska vladavina u 1e5enu/ te perzijske i bizantinske grani;ne oblasti u sjevernoj Arabiji slu:ile su kao kanali kroz koje su Arapi donekle upoznali napredniju vojnu te-niku toga vre5ena i kroz koje su protje,ali neki drugi 5aterijalni i kulturni utje,aji4 Ti vanjski utje,aji odrazili su se kod Arapa na nekoliko na;inaG 5aterijalno/ Arapi su pribavili oru:je/ nau;ili njegovu upotrebu i na;ela vojne organiza,ije i strategije4 U grani;ni5/ pokrajina5a na sjeveru arapske su po5o8ne ;ete bile potpo5agane i vje:bane na 9irokoj osnovi4 Tkanine/ -rana/ vino/ a vjerojatno i u5ije8e pisanja/ doprli su do Arapa isti5 pute54 Intelektualno/ religije Srednjeg Istoka sa svoji5 5onoteisti;ki5 na;eli5a i 5oralni5 ideja5a donijele su Arapi5a da- kulture i knji:evnosti i tako stvorile bitan te5elj za kasniji uspje- 6u-a5edova poslanja4 Taj odziv na strane utje,aje ograni;en je na odre<ena podru;ja/ osobito na sjedila;ko stanovni9tvo ju:ne Arabije i %ed:asa4 Usprkos opsegu i broj;anoj va:nosti no5ada/ upravo su sjedila;ki ele5enti/ a napose oni koji su :ivjeli i radili na transarapski5 trgova;ki5 putovi5a/ dali oblik stvarnoj povijesti Arabije4 Uzastopna pre5je9tanja ti- putova uvjetovala su pro5jene i revolu,ije u arapskoj povijesti4 U drugoj polovini 9estog stolje8a n4 e4 zbila se pro5jena od dalekose:nog zna;enja4 Put &ufratAPerzijski zaljev/ koji5 se dotada najvi9e slu:ila trgovina iz5e<u isto;nog Sredoze5lja i daljeg Istoka/ postao je te:ak zbog neprestaniratova iz5e<u Bizantskog i Perzijskog ,arstva/ a o5etala su ga politi;ka suparni9tva/ ,arinske barijere i op8e rasulo zbog neprestanog sukoba4 U &giptu je tako<er vladao nered/ pa on nije pru:ao alternativni put kroz dolinu $ila i Jrveno 5ore4 Stoga su se trgov,i ponovo vratili na te:i/ ali 5irniji put iz Sirije kroz zapadnu Arabiju u 1e5en/ gdje su indijski brodovi dolazili u je5enske luke4 I sa5 1e5en bio je pao pod stranu vlast4 $abatejsko i pal5irsko kraljevstvo/ koja su ranije evala zbog istog spleta uzroka/ odavna su nestala4 Stvorenu 5ogu8nost iskoristila je 6eka4 Rana povijest 6eke je nejasna4 Ako je ona isto 9to i 6akaraba gr;kog geografa Ptolo5eja/ kao 9to su neki tvrdili/ onda je vjerojatno bila osnovana kao postaja na ju:noA arapskoj 5irodijskoj ,esti pre5a Sjeveru4 'na je dobro s5je9tena na raskrsni,i ko5unika,ijaB na jug = pre5a 1e5enu/ na sjever = pre5a Sredoze5lju/ na istok = pre5a Perzijsko5 zaljevu/ na zapad = pre5a ,rvenoA5orskoj lu,i *:ida i 5orski5 pute5 pre5a Afri,i4 $e9to prije pojave Isla5a 6eku je osvojilo sjeveroarapsko ple5e Korej9a/ i ona se brzo razvila u va:no trgova;ko 5jesto4 Korejski trgov,i i5ali su trgova;ke sporazu5e s bizantinski5/ abesinski5 i perzijski5 pograni;ni5 vlasti5a/ i vodili su obi5nu trgovinu4 *va puta na godinu otpre5ali su velike karavane na sjever i na jug4 To su bila kooperativna poduze8a/ koja su organizirali sindikati trgova,a i investitora iz 6eke4 U drugo doba godine slali su i 5anje karavane/ a i5a neki- dokaza i o po5orskoj trgovini s Afriko54 U susjedstvu 6eke odr:avalo se nekoliko saj5ova/ od koji- je najva:niji saja5 u Ukazu4 Bili su uklju;eni u ekono5ski :ivot 6eke i po5ogli su joj da pro9iri utje,aj i ugled grada 5e<u okolni5 ple5eni5a4 Stanovni9tvo 6eke bilo je razli;ito4 ?lavni i vladaju8i ele5ent poznat kao Cunutarnji Korej9iD sastojao se od neke vrsti trgova;ke aristokra,ije poslovni- ljudi/ bankara i trgova,a/ poduzetnika i stvarnigospodara tranzitne trgovine4 Poslije nji- dolaze takozvani Cvanjski Korej9iD/ sloj 5alitrgova,a/ koji su se kasnije doselili i bili ni:eg statusa/ i napokon CproletarijatD strana,a i beduina4 Izvan 6eke bili su CArapi Korej9FD/ zavisna beduinska ple5ena4

14

3ladavinu u 6eki sretno je opisao La55ens kao trgova;ku republiku kojo5 upravlja sindikat bogati- poslovni- ljudi4 Ali ta nas re;eni,a ne s5ije zavesti na po5isao o organizirani5 republikanski5 ustanova5a po zapadno5 uzoru4 Korej9i su tek bili izronili iz no5adstva i nji-ov je ideal jo9 no5adski = 5aksi5u5 individualne slobode i 5ini5u5 javne vlasti4 'nakvu vlast/ kakva je postojala/ vr9ilo je vije8e (ahala/ neka vrst gradskog ekvivalenta za ple5enski 5ed:lis/ a sastojalo se #d velika9a i glavara obitelji/ koji su bili birani po bogatstvu i polo:aju4 Ta je vlast bila sasvi5 5oralna i sastojala se u ubje<ivanju/ ali je stvarna osnovi,a jedinstva ostala klasna solidarnost trgova,a4 Ta se solidarnost vrlo dobro pokazala na pri5jeru borbe protiv 6u-a5eda4 Trgova;ko iskustvo i 5entalitet bur:oazije 6eke osposobilo i- je za suradnju/ organiza,iju i sa5okontrolu/ koja su svojstva bila rijetka u Arapa/ ali izuzetno va:na u upravljanju gole5i5 ,arstvo5/ koje je trebalo da padne pod nji-ovu vlast4 To je bila sredina/ u kojoj se rodio 6u-a5ed/ prorok Isla5a4

II MUHAMED I POJAVA ISLAMA

+a#o smo ti dali ot#ri%e u araps#om e$i#u; da bi opomenuo ma #u gradova ,(e#u- i o#olna plemena, da bi upo$orio na dan op%eg sastan#a! !!.
KKURA$/ 7LII/ NM

U raspravi o 6u-a5edu i porijeklu Isla5a &5est Renan pri5je8uje/ da se za razliku od drugi- religija/ koje su obavljene 5isterije5/ Isla5 rodio u punoj svjetlosti povijesti4 C$jegovi su korijeni na sa5oj povr9ini/ a :ivot njegovi- osniva;a poznat na5 je isto tako dobro kao i :ivot refor5atora iz 73I4 stolje8a4D Ta se Renanova pri5jedba oslanja na obilan biografski 5aterijal u *iri/ tradi,ionalno5 5usli5ansko5 :ivotopisu Proroka4 Kad su se pri upravljanju prostrani5 ,arstvo5 Arapi sukobili sa svi5 5ogu8i5 proble5i5a i pote9ko8a5a/ kakve se nisu pojavljivale za Prorokova :ivota/ postavljen je prin,ip/ da nije 5jerodavan sa5o Kuran/ rije; bo:ja/ kao vodi; za :ivot/ nego i ,jelokupna djelatnost i izjave Proroka za njegova :ivota4 Te djelatnosti i izjave sa;uvane su u obliku tradi,ija Karapski hadisM/ a svaki je pojedini hadis zasvjedo;en od ;itavog niza svjedoka u obliku Cja sa5 ;uo od444 koji je ;uo od444 koji je ;uo od 444 koji je ;uo o< ProrokaD4 Kroz nekoliko genera,ija od Prorokove s5rti izrasla je opse:na zbirka hadisa/ koji su obu-va8ali svaku stranu njegova :ivota i 5isli4 $a prvi pogled -adisi bi sa svoji5 bri:ljivi5 nabrajanje5 svjedoka/ koje u svako5 pojedino5 slu;aju ide unatrag do o;evi,a/ 5ogli izgledati kao pouzdana vrela/ kakva se 5ogu sa5o po:eljeti4 Ali tu nastaju te9ko8e4 Sakupljanje i zapisivanje -adisa izvr9eno je tek za vrije5e druge ili tre8e genera,ije poslije Prorokove s5rti4 A u to5 su periodu 5ogu8nosti i pobude za falsifi,iranje bile gotovo neograni;ene4 $a prvo5 5jestu/ puki protek vre5ena i nepouzdanost ljudskog sje8anja ve8 su dovoljni da dovedu u su5nju svjedo;anstvo/ koje se us5eno prenosilo blizu sto godina4 Ali bilo je i razloga za svjesno iskrivljavanje4 U periodu neposredno nakon Prorokove s5rti isla5ska se zajedni,a sna:no razvijala4 Pokoreni narodi unijeli su u Isla5 svakovrsne nove dru9tvene/ politi;ke/ pravne i religiozne proble5e i s-va8anja/ te su 5nogi od ti- ideja i rje9enja prikazani kao da su potekli iz usta Proroka/ po5o8u la:ni- -adisa4 To je ujedno bio period :estoki- unutarnji- sukoba 5e<u pojedin,i5a/ obitelji5a/ stranka5a i sekta5a u Isla5skoj vjerskoj zajedni,i4 Svatko je s5atrao/ da najbolje podupire svoju vlastitu tezu tako/ 9to daje -adise 9to su se 5ogli pripisivati Proroku/ ili 9to su izra:avali prikladno stanovi9te u njegovu korist4 Uz5i5o sa5o pri5jer odgovaraju8i- polo:aja i va:nosti pojedini- obitelji u 6eki za Prorokova :ivotaB nji- je suparni9tvo nji-ovipoto5aka toliko iskrivilo u -adiskoj literaturi/ da se ne 5ogu ni prepoznati4
4

Prijevod %ad:i Ali Rize Karabega !IN4

15

I sa5i su 5usli5ani veo5a rano uvidjeli/ koliko 5nogo i5a la:ni- -adisa/ pa su razvili ;itavu kriti;ku nauku/ da bi se razlikovali pravi -adisi od krivotvoreni-/ 9to i- je iz5islila pobo:na ili bezbo:na prijevara4 Tradi,ionalna kritika slu:ila se isklju;ivo ispitivanje5 lan,a svjedoka = odba,uju8i neke izvjestio,e zbog nji-ovi- navodnipredrasuda ili zbog toga/ 9to oni nikad nisu i5ali 5ogu8nosti da dobiju obavijest/ koju su/ kako tvrde/ predali dalje4 6oderni su kriti;ari naglasili va:ne nedostatke takvog prila:enja4 $a prvo5 5jestu/ jednako je lako iz5isliti lana, svjedoka kao i tradi,iju4 U drugo5 redu/ odba,ivanje izvjestila,a uzi5aju8i kao probni ka5en 5i9ljenje/ zapravo je pobjeda nekog posebnog 5i9ljenja i pri-va8anje tog 5i9ljenja kao 5jerila za prosu<ivanje drugi- 5i9ljenja4 6oderna kritika radije postupa tako/ da podvrgava i tekst sa5i- tradi,ija -istorijskoj i psi-olo9koj analizi4 *etaljna/ ponekad i sitni;ava kritika Jaetanija i La55ensa pokazala je/ da ;itavu -adisku literaturu/ od koje Prorokov :ivotopis predstavlja jedan dio/ treba uzeti oprezno i s rezervo5 i da valja dobro vagnuti i ispitati svaki pojedini -adis prije no 9to se 5o:e pri-vatiti kao autenti;an4 $eprijeporan izvor Prorokova :ivota je sa5 Kuran/ zbirka izreka/ 9to i- je za :ivota dao narodu 6eke i 6edine kao izravno objavljenje bo:je rije;i4 Uz po5o8 Kurana i ograni;eni- svjedo;anstava iz drugi- izvora 5ogu8e je sastaviti 6u-a5edovu biografiju/ koja dodu9e ne 8e nipo9to biti tako potanka kao ona/ 9to je daje Predaja i raniji evropski pis,i koji su se dr:ali Predaje/ ali 8e biti ipak dovoljna da na5 otkrije osnovno zna;enje njegova :ivota4 6alo je 9to poznato o 6u-a5edovu porijeklu i djetinjstvu/ pa ;ak je i to 5alo postepeno postajalo nesigurno/ jer je napredak zapadne nauke osporavao sve vi9e ;injeni,a 5usli5anske tradi,ije4 Oini se/ da se Prorok rodio u 6eki iz5e<u "N04 i "H04 n4 e4 u obitelji Benu %a9i5a iz ple5ena Korej9a/ koja je bila ugledna/ pre5da nije pripadala vladaju8oj oligar-iji4 6u-a5eda je kao siro;e u siro5a9ni5 prilika5a vjerojatno odgojio njegov djed4 Bogatstvo i polo:aj stekao je o:eniv9i %atid:u/ udovi,u bogata trgov,a/ koja je bila nekoliko godina starija od njega4 Ti su doga<aji na9li odjeka u jedno5 sti-u iz KuranaB C$e bija9e li ti siro;e i nije li te on pri-vatio KSvevi9njo5 njego5M@ 'n te je na9ao izgubljena Kuzroko5 doti,aja s neznabo9,i5aM i uputio te je/ 'n te je na9ao nei5u8na/ pa te je obogatio4D" KKuran/ 7JIII/ #=HM 3jerojatno je/ pre5da nije sigurno/ da se i sa5 bavio trgovino54 6eka je bila trgova;ki grad/ i ;esta upotreba trgova;ki- 5etafora i re;eni;ki- obrata u Kuranu upu8uju na trgova;ko iskustvo4 Tradi,ije/ koje govore o trgova;ki5 putovanji5a u susjedne ze5lje/ nisu posve pouzdane4 *oista/ u 6u-a5edovi5 propovijedi5a i5a 5alo znakova/ da je on te ze5lje poznavao4 ?lavni proble5 njegova du-ovnog obrazovanja na5e8e opet 5noga pitanja4 Sigurno je/ da je bio izlo:en :idovsko5 i kr98ansko utje,aju4 To na5 potvr<uju upravo ideje o 5onoteiz5u i objavljenju kao i 5nogi biblijski ele5enti u Kuranu4 Ali 6u-a5ed nije ;itao Bibliju4 6usli5anska predaja ka:e/ da je bio nepis5en4 To 5o:da i nije istina/ ali njegove verzije biblijski- pri;a upu8uju na to/ da je svoje biblijsko znanje dobio posredno/ vjerojatno od :idovski- i kr98anski- trgova,a i putnika/ koji su bili pod 5idra9ki5 i apokrifni5 utje,aji5a4 Predaja govori o neki5 ljudi5a zvani5 %anifije/ pogani5a iz 6eke/ koji su bili nezadovoljni s vladaju8i5 idolopoklonstvo5 svoga naroda/ te su tra:ili ;istiji oblik religije/ ali nisu bili voljni da pri5e ni judaiza5 ni kr98anstvo4 6o:da bi 5e<u nji5a trebalo tra:iti 6u-a5edove du-ovne korijene4 6u-a5ed je prvi put osjetio $ada-nu8e kad se pribli:avao ;etrdesetoj godini :ivota4 *a li je to bio vr-una,/ dugog razvitka ili iznenadno bu<enje/ kao 9to -o8e Kuran i tradi,ija/ nije sigurno/ ali ovo posljednje ;ini se vjerojatnije4 Stanovni,i5a 6eke izgledalo je njegovo rano propovijedanje bezopasno/ pa 5u se nisu opirali4 U to vrije5e on po svoj prili,i nije po5i9ljao da osnuje novu religiju/ nego je zapravo te:io da dade
5

Prijevod %ad:i Ali Rize Karabega/ 6ostar/ !IN4

16

Arapi5a nji-ovo objavljenje/ kao 9to su ga prije toga dobili drugi narodi na svoji5 jezi,i5a4 Poglavlja Kurana nastala u 6eki uglavno5 su religiozna i bave se prvenstveno jedini5 i isklju;ivi5 Bogo5/ gre9no98u idolopoklonstva i ne5inovno98u bo:jeg suda4 U po;etku je na9ao 5alo pristali,a/ a i to uglavno5 5e<u siro5a9niji5 slojevi5a4 6e<u prvi5 obra8eni,i5a bili su njegova :ena %atid:a i njegov ne8ak Alija/ koji je kasnije postao ;etvrti kalif4 Ali 9to je 6u-a5ed postajao nasrtljiviji i 9to je otvorenije napadao postoje8u religiju 6eke/ to se 5e<u vladaju8i5 ele5enti5a poja;ao i otpor pre5a nje5u i njegovi5 sljedbeni,i5a4 1edan u;enjak iz devetnaestog vijeka nastodao je prikazati borbu 5lade 5usli5anske zajedni,e i oligar-ije/ koja je vladala 6eko5 kao klasni sukob/ u koje5 je 6u-a5ed predstavljao obespravljene i nji-ov otpor protiv vladaju8e bur:oaske oligar-ije4 Pre5da to s-va8anje isti;e jedan aspekt 6u-a5edova propovijedanja na 9tetu ostali-/ ono je ipak istinito utoliko/ 9to je on potporu dobio 5e<u siro5a9niji5 klasa5a i 9to je otpor oligar-ije bio uglavno5 ekono5skog porijekla4 'tpor se zasnivao na dva razloga4 Prvi i najva:niji bio je stra-/ da 8e ukidanje stare religije i statusa sveti9ta u 6eki li9iti grad jedinstvenog i unosnog polo:aja/ 9to ga je i5ao kao sredi9te -odo;asni9tva i poslova4 *rugi je razlog bio prigovor na5etanju ;ovjeka koji sa5 ne pripada jednoj od vladaju8i- obitelji4 Ako su ti razlozi bili ekono5ski/ otpor se izrazio vi9e politi;ki no religiozno/ te je kona;no natjerao i 6u-a5eda na politi;ku ak,iju4 Posljednje razdoblje njegova boravka u 6eki bilo je obilje:eno progono5 5usli5ana/ koji dodu9e nije bio tako :estok kao 9to -o8e Predaja/ ali je ipak bio dovoljno va:an da izazove bijeg jedne grupe obra8enika u Abesiniju4 6e<uti5/ uprkos progonu/ Isla5/ kako je bilo nazvano pri-va8anje 6u-a5edove vjere/ i nadalje je privla;io nove pristali,e4 6e<u nji5a bili su najugledniji &bu Bekir/ '5ar/ ;lan 5anje va:ne obitelji Benu Adi/ koji je zbog brzi- odluka i djelovanja bio od ogro5ne vrijednosti za novu zajedni,u/ i 's5an/ ;lan ku8e '5eja/ jedne od vladaju8i- obitelji 6eke/ jedini va:niji obra8enik iz redova vladaju8e klase4 6u-a5ed je 5orao tra:iti uspje- na drugoj strani/ jer nije 5ogao da uspje9nije suzbije opozi,iju4 Poslije pro5a9enog poku9aja u gradu Taifu/ odazvao se pozivu naroda 6edine/ da se preseli ta5o4 ?rad 6edinu/ neki- LH0 5ilja sjeveroisto;no od 6eke/ prvobitno su naseljavala :idovska ple5ena sa sjevera/ napose ple5ena Benu $adir i Benu Korejza4 Prili;no bogatstvo grada privuklo je poganske Arape/ koji su najprije do9li kao 9ti8eni,i 2idova/ dok kona;no nisu nji5a zavladali4 6edina ili/ kako se zvala prije Isla5a/ 1esrib/ nije uop8e i5ala stalne vlasti ni u koje5 obliku4 $eprijateljstvo suparni;ki- arapskiple5ena &vsa i %azre<a ras,ijepalo je grad/ a 2idovi su odr:avali nesigurnu ravnote:u snaga4 Bavili su se uglavno5 poljoprivredo5 i zanatstvo5/ te su bili ekono5ski i kulturno superiorniji Arapi5a i stoga o5rznuti4 3idjet 8e5o/ da su Arapi/ ;i5 su po5o8u 6u-a5eda postigli jedinstvo/ napali i na kraju uni9tili 2idove4 Preseljenje 6u-a5edovo iz 6eke u 6edinu = /id)ra/ kako se zove arapski = bilo je prekretni,a/ i kasniji nara9taji s pravo5 su ga uzeli kao po;etak 5usli5anskog kalendara4 Korej9i nisu ozbiljnije ni poku9ali da to sprije;e/ i 6u-a5ed je napustio 6eku bez :urbe4 Prije bi se 5oglo re8i/ da je pozvao svoje sljedbenike/ nego da i5 je naredio da idu/ a sa5 je ostao do posljednjeg u 6eki/ bez su5nje i zato/ da do<e u 6edinu ne kao usa5ljeni i progonjeni izgnanik/ ve8 kao poglavar odre<ene grupe sa stanoviti5 polo:aje54 6edinjani nisu pozvali 6u-a5eda toliko kao bo:jeg ;ovjeka/ koliko kao ;ovjeka neobi;no sna:na du-a/ koji je 5ogao da i5 poslu:i kao sudija/ da bi rije9io nji-ove unutarnje raz5iri,e4 Za nji- je Isla5 bio koristan ne toliko kao nova religija/ ve8 kao siste5 koji i5 je 5ogao dati sigurnost i dis,iplinu4 Za razliku od 6ekana,a/ oni nisu i5ali naslije<eni- interesa u poganstvu i 5ogli su po svojoj volji pri-vatiti religiozni aspekt Isla5a/ ukoliko je zadovoljavao nji-ove politi;ke i so,ijalne potrebe4 Potpuno religiozno obra8enje 6edinjana zbilo se tek 5nogo kasnije4 6edinjani su se otpo;etka razilazili u to5e treba li pozvati tog sudiju izvana4 'ni/ koji su podupirali 6u-a5eda/ 17

poznati su u Predaj kao Ansar/ po5aga;i/ a oni5a/ koji su 5u se protivili/ dan je ne ba9 laskav naziv (una0i#/ li,e5jeri4 Toj razli,i u 5i9ljenju dali su religiozno obilje:je kasniji ljetopis,i4 %id:ri su pret-odili dugotrajni pregovori/ i ona se kona;no zbila godine #LL4 n4 e4 = to je prvi siguran datu5 u isla5skoj povijesti4 %id:ra ozna;uje prekretni,u u 6u-a5edovu :ivotu i revolu,iju u Isla5u4 U 6eki je 6u-a5ed bio privatni gra<anin/ u 6edini glavni suda, zajedni,e4 U 6eki se 5orao ograni;iti na to/ da se vi9e 5anje pasivno protivi postoje8e5 poretku/ u 6edini je vladao4 U 6eki je propovijedao Isla5/ u 6edini ga je 5ogao provoditi4 Ta je pro5jena nu:no utje,ala na karakter/ djelatnost i doktrine 6u-a5eda i sa5og Isla5aG zapisi prelaze iz legende u povijest4 6u-a5edova vladavina u 6edini po;ela je s ozbiljni5 te9ko8a5a4 I5ao je 5alo zaista privr:eni- pristali,a/ koji su se sastojali od (uhad)ira/ oni- 6ekana,a 9to su ga pratili/ i od 5edinski- Ansara/ koji su se 5orali sukobiti s aktivni5 protivljenje5 Cli,e5jeraDG to je protivljenje bilo :ilavo/ pre5da je bilo uglavno5 politi;ko/ sve dok se Cli,e5jeriD nisu iz5irili s novo5 vjero5 zbog opipljivi- koristi/ koje i5 je ona kasnije donijela4 6u-a5ed se bio nadao/ da 8e ga 2idovi prijateljski do;ekati/ jer 8e i- nji-ova vjera i pis5a/ tako je on 5islio/ navesti da pri-vate tvrdnje arapskog Proroka s ve8o5 si5patijo5 i razu5ijevanje54 *a bi i- u5irio/ pri-vatio je stanovit broj :idovskiobreda uklju;iv9i i post Kipur i klanjanje pre5a 1eruzale5u4 6e<uti5/ 2idovi su s preziro5 odba,ili pretenzije ne:idovskog proroka i oduprli 5u se ba9 na religiozno5 podru;ju/ gdje je bio najosjetljiviji4 $ji-ov otpor svr9io je neuspje-o5 zbog nji-ova unutarnjeg nejedinstva i o5rznutosti 5e<u 6edinjani5a op8enito4 Po9to je 6u-a5ed s-vatio/ da s te strane ne 8e dobiti potporu/ odba,io je kasnije :idovske obrede koje je bio pri-vatio/ za5ijenio je 1eruzale5 6eko5 kao s5jero5 klanjanja i op8enito je svojoj vjeri dao strogo arapski i na,ionalni karakter4 'tkako je do9ao u 6edinu/ i5ao je dovoljno politi;ke snage da za9titi sebe i svoje sljedbenike od :estoke opozi,ije/ koja je bila sli;na onoj Korej9F4 S-vativ9i da religiozne doktrine/ koje su bile njegov pravi ,ilj/ trebaju potporu politi;ke vlasti/ on je djelovao politi;ki te je vje9to5 diplo5a,ijo5 pretvorio svoju politi;ku 5o8 u religioznu vlast4 Arapski su na5 -istori;ari sa;uvali doku5ent/ koji je ve8i5 dijelo5 nesu5njivo vjerodostojan/ a daje na5 po;etni ustav rane 5edinske zajedni,e4 Po rije;i5a ljetopis,aB C6u-a5ed je napisao i 5e<u 6u-ad:iri5a i Ansaro5 objavio doku5ent/ u koje5 se sporazu5io i zaklju;io ugovor sa 2idovi5a/ te i5 potvr<uje slobodno ispovijedanje nji-ove vjere i vlasni9tvo nji-ovi- dobara/ na5e8u8i i5 stanovite uvjete i daju8i i5 izvjesna prava4D *oku5ent nije ugovor u evropsko5 s5islu/ nego je vi9e jednostran proglas4 Svr-a 5u je bila sasvi5 prakti;na i ad5inistrativna te pokazuje oprezan i obazriv karakter Proroka4 *oku5ent je uredio odnose iz5e<u 5ekanski- doseljenika i 5edinski- ple5ena/ te iz5e<u nji- i 2idova4 Zajedni,a koju je osnovao/ Uma/ predstavlja razvitak predisla5skog grada s nekoliko bitni- pro5jena i ozna;ava prvi korak pre5a kasnije5 isla5sko5 despotiz5u4 'na potvr<uje ple5ensku organiza,iju i obi;aje/ pri ;e5u svako ple5e zadr:ava svoje obveze i povlasti,e 9to se ti;e inoze5a,a4 Ali unutar U5e svi se 5oraju odre8i svi- ti- prava i sve sporove iznijeti pred 6u-a5eda/ da irije9i4 Sa5o su Korej9i posebno izuzeti4 $ijedan dio U5e nije s5io sklopiti zaseban 5ir s neki5 vanjski5 tijelo5/ a oni/ koji bi se ogrije9ili o U5u/ stavljeni su izvan zakona4 To;nije je re8i/ da je Uma nadopunila/ a ne istisnula obi;aje predisla5ske Arabije/ i sve su njezine ideje u grani,a5a ple5enskog ure<enja4 'na je zadr:ala predisla5ske obi;aje 9to se ti;e svojine/ braka i odnosa iz5e<u pripadnika istog ple5ena4 Zani5ljivo je pri5ijetiti da se taj prvi ustav arapskog Proroka bavi gotovo isklju;ivo gra<anskoA pravni5 i politi;ki5 odnosi5a 5e<u sa5i5 gra<ani5a te iz5e<u gra<ana i strana,a4 Pa ipak su se dogodile va:ne pro5jene4 $ajva:nija je u to5e/ 9to je vjera nado5jestila krvno srodstvo kao dru9tvena spona4 1o9 su u predisla5sko5 ple5enu bog i kult bili oznaka na,ionalnosti/ i otpadni9tvo je bilo vanjski izraz izdaje4 Pro5jena je ustvari 18

zna;ila potiskivanje krvne osvete unutar U5e i postignu8e ve8eg jedinstva pute5 posredovanja4 1ednako je va:no bilo novo s-va8anje vlasti4 >eik U5e/ to jest sa5 6u-a5ed/ djelovao je za one/ koji su se zaista obratili/ ne na osnovu neke vlasti pod uvjeto5 ili po pristanku/ 9to bi 5u je preko volje podarilo ple5e/ te bi je uvijek 5oglo opozvati/ ve8 na te5elju apsolutnog religioznog ovla9tenja4 Izvor vlasti prenesen je od javnog 5i9ljenja na boga/ koji ju je podijelio 6u-a5edu kao svo5 odabrano5 apostolu4 U5a je/ pre5a to5e/ i5ala dvojak karakter4 S jedne strane bila je politi;ki organiza5/ neka vrsta novog ple5ena/ koje5 je 6u-a5ed bio 9eik/ a 5usli5ani i ostali = ;lanovi4 Ali je u isto vrije5e i5ala u osnovi religiozno zna;enje4 To je bila religiozna zajedni,a/ teokra,ija4 Politi;ki i religiozni ,iljevi nisu se nikad pravo razlikovali u 6u-a5edovoj 5isli i u 5isli5a njegovi- suvre5enika4 Taj je dualiza5 bitno svojstven isla5sko5 dru9tvu/ kojega je za5etak 6u-a5edova U5a/ te je bio neizbje:an u to vrije5e i na to5 5jestu4 U pri5itivnoj arapskoj zajedni,i religija se 5orala izraziti i organizirati politi;ki/ jer drugi oblik nije bio 5ogu84 'brnuto/ sa5o je religija 5ogla spojiti Arape u jedinstvenu dr:avu/ jer i5 je svaka ideja o politi;koj vlasti bila tu<a4 *oseljeni,i/ bez ekono5ske podloge i ne :ele8i da budu sasvi5 zavisni od 6edinjana/ prepustili su se jedino5 preostalo5 zani5anju/ -ajdukovanju4 &vropski su pis,i izrazili 5nogo pravednog gnjeva nad bo:ji5 Apostolo5/ koji vodi vjernike u plja;ka9ke napade na trgova;ke karavaneG ali u uvjeti5a onog vre5ena i pre5a 5oralni5 poj5ovi5a Arapa -ajdukovanje je bilo prirodno i zakonito zani5anje/ i ono ne ba,a nikakvu ljagu na Proroka zato 9to ga je pri-vatio4 Po-odi protiv 5ekanske trgovine slu:ili su dvostrukoj svrsiG s jedne strane po5ogli su da se nad grado5 odr:i blokada/ koja ga je jedina 5ogla nagnati da se pod;ini novoj vjeri/ a s druge strane pove8ali su 5o8/ bogatstvo i ugled U5e u 6edini4 U o:ujku #LQ4 g4 I00 5usli5ana pod vodstvo5 6u-a5eda iznenadilo je 5ekansku karavanu u Bedru4 $apada;i su zadobili 5nogo plijena/ i nji-ova postignu8a slave se u Kuranu kao izraz bo:anske dobre volje4 Bitka kod Bedra pridonijela je u;vr98enju zajedni,e i predstavlja po;etak nove vrste objavljenja4 'tada se 5edinska objavljenja sasvi5 razlikuju od 5ekanski- i bave se prakti;ni5 proble5i5a vlasti/ raspodjele plijena i to5e sli;no4 Pobjeda je o5ogu8ila reak,iju protiv 2idova/ a kona;no i protiv kr98ana/ koji su sada bili optu:eni/ da su krivotvorili svoje vlastite svete knjige/ kako bi sakrili proro;anstvo o 6u-a5edovu dolasku4 I sa5 se Isla5 po;eo 5ijenjati4 6u-a5ed je sada sasvi5 otvoreno propovijedao novu religiju/ nazivaju8i sebe $ada-nuti5 proroko54 $ova vjera bila je jo9 vi9e arapska/ i po9to je Kaba u 6eki pri-va8ena kao 5jesto -odo;a98a/ osvajanje grada postalo je vjerska du:nost4 U o:ujku #L"4/ kao odgovor na sve ve8u opasnost od 5edinskog -ajdukovanja/ Korej9i posla9e ekspedi,iju protiv 6u-a5eda i porazi9e 5usli5ane na padina5a U-uda4 Ali nisu se osje8ali dovoljno jaki da produ:e pre5a 6edini/ pa su se vratili natrag4 6usli5anska zajedni,a nije pretrpjela neki stvarni poraz/ i 6u-a5ed je/ kao i nakon bitke kod Bedra/ napao i protjerao jo9 jedno :idovsko ple5e4 6e<uti5/ Korej9i se jo9 ne bija-u okanili borbe4 U prolje8e #LN4 5ekanska je ar5ija od koji- 04000 ljudi napredovala pre5a 6edini i opsjela grad4 Ali = kako na5 u suglasnosti s predajo5 ka:e jedan perzijski obra8enik = bilo je dovoljno da se iskopa obi;an jarak oko grada/ pa da se razbije opsada/ i nakon ;etrdeset dana vojska Korej9a se povukla4 $akon te pobjede do9lo je do istrebljenja :idovskog ple5ena Korejza4 U rano prolje8e god4 #LH4 6u-a5ed se osjeti dovoljno jaki5/ da poku9a napasti 6eku4 6e<uti5/ dok su bili na putu/ postalo 5u je jasno/ da je poku9aj preuranjen/ i po-od se pretvorio u 5iroljubivo -odo;a98e4 6usli5anski vo<e sastali su se s 5ekanski5 pregovara;i5a na 5jestu zvano5 %udejbijja/ na grani,a5a svetog teritorija oko 6eke/ na koje5 je pre5a predisla5ski5 obi;aji5a bilo zabranjeno voditi bilo kakve borbe u stanovito doba godine4 Pregovori su zavr9ili desetgodi9nji5 pri5irje5/ i 5usli5ani5a je bilo danoA pravo da -odo;aste u 6eku idu8e godine i da ta5o ostanu tri dana4 19

6e<u najvatreniji5 5usli5ani5a bilo je i otpora protiv takvog neodlu;nog rezultata4 Ali otpor je upu8en na drugu stranu napado5 na :idovsku oazu Kaibar4 6usli5anska pobjeda kod Kaibara ozna;uje prvi dodir iz5e<u 5usli5anske dr:ave i osvojenine5usli5anski- naroda te ;ini te5elj za kasnije sporazu5e iste vrsti4 2idovi su zadr:ali svoju ze5lju/ ali su pla8ali "0R kao danak4 Idu8e godine 6u-a5ed je s dvjesta sljedbenika do9ao u 6eku na -odo;a98e/ gdje su 5u sve ve8i ugled i snaga nove vjere doveli nove obra8enike4 6e<u nji5a su bili A5r ibn ul As i %alid ibn ul 3elidG oba su kasnija odigrali va:nu ulogu u isla5ski5 pobjeda5a4 Kad je u sije;nju god4 #I04 neki 6ekana, ubio jednog 5usli5ana zbog sasvi5 privatni- raz5iri,a/ to je poslu:ilo kao casus belli za kona;ni napad i osvajanje 6eke4 Po9to je zauzeta 6eka i Korej9i podvrgnuti U5i Isla5a/ Prorokova je 5isija zapravo ispunjena za :ivota/ i u preostali5 godina5a svoga :ivota/ ;ini se/ vi9e se nije bavio nikakvo5 ozbiljno5 djelatno98u4 $ajzna;ajnije obilje:je posljednje godine bila je reak,ija no5adski- ple5ena pre5a novoj zajedni,i u 6edini4 U pregovori5a s ple5eni5a 6u-a5ed je nai9ao na posve nepovoljne uvjete4 $jegov siste5 bio i5 je tu< u svako5 pogledu/ jer je tra:io da se odreknu svoje sna:ne ljubavi pre5a osobnoj nezavisnosti te zna;ajnog dijela pri-va8eni- pravila o vrlini i praiskonski- tradi,ija4 Treba odati priznanje Prorokovoj dr:avni;koj vje9tini/ 9to je s-vatio i u velikoj 5jeri prebrodio te pote9ko8e4 $jegov kona;ni i stvarni ,ilj = obra8enje = nije bio nikada stvarno postignut/ i sve do danas 5jerodavni gledaju na Isla5 beduina sa stanovito5 su5njo54 $eposredni i vanjski ,ilj njegove diplo5a,ije poslije %id:re bio je da pro9iri vlastiti utje,aj na 9tetu utje,aja Korej9a4 To je postigao izbjegavaju8i trvenja s ple5enski5 predrasuda5a/ usredsre<uju8i se na vojne i politi;ke poslove u svoji5 kolektivni5 odnosi5a s ple5eni5a/ ostavljaju8i religiju individualno5 obra8enju4 Uvjeti 6u-a5edovi- utana;en ja s ple5eni5a bili su uvijek isti = ple5e pristaje da prizna sizerenitet 6edine/ da se uzdr:i od napada na 5usli5ane i nji-ove saveznike i da pla8a $e#at/ 5usli5anski religiozni na5et4 U neki5 su slu;ajevi5a pri-va8ali i 5edinske poslanike4 S udaljeniji5 ple5eni5a 6u-a5ed je ugovarao na osnovi jednakosti/ a ta su se ple5ena odnosila blagonaklono i odr:avala neutralnost pre5a prilika5a4 Po9to je osvojena 6eka/ po;eli su pro5usli5anski pokreti djelo5i,e sasvi5 politi;ke naravi 5e<u udaljeniji5 ple5eni5a4 To posvjedo;uje snagu i ugled U5e/ a i5alo je oblik ;itavog niza netra:eni- poklonstava u 6edinu/ koja su u 5usli5anskoj povijesti poznati kao 'u0udi4 Ti su poslani,i nudili politi;ko pod;injavanje/ kako ga je s-va8ao 6u-a5ed/ pre5da nije iskoristio priliku/ koja 5u se nudila/ za religioznu propagandu4 Sklopljeni ugovor bio je politi;ki i odnosio se osobno na vladara 6edine/ te je pre5a arapsko5 obi;aju sa5 po sebi prestajao njegovo5 s5r8u4 6e<u jo9 dalji5 ple5eni5a/ koja su bila pod utje,aje5 sirske i perzijske ,iviliza,ije i suvi9e daleko da bi osjetila snagu 5usli5anske vojske i oprla se toj snazi/ postojale su 5anjine pod religiozni5 utje,aje54 Ba9 od ti- 5anjina/ vi9e nego od sa5i- ple5ena/ potekli su 3ufudi4 Prorok je u5ro H4 lipnja #IL4 poslije kratke bolesti4 Postigao je vrlo 5nogoB poganski5 narodi5a zapadne Arabije donio je novu religiju/ koja je sa svoji5 5onoteiz5o5 i eti;ki5 doktrina5a stajala na neuporedivo vi9oj razini negoli poganstvo/ 9to ga je za5ijenilaG toj religiji dao je knjigu otkrovenja/ koja je u idu8i5 stolje8i5a trebala da postane vodi; 5i9ljenja i pona9anja bezbrojni- 5ilijuna vjernika4 Ali u;inio je jo9 vi9e od togaB osnovao je dobro organiziranu i dobro naoru:anu zajedni,u i dr:avu/ koja je zbog svoje snage i ugleda postala do5inantan faktor u Arabiji4 Kakvo je/ dakle/ kona;no zna;enje :ivota arapskog Proroka@ Tradi,iji vjerni 5usli5ani jedva da i postavljaju takvo pitanje4 6u-a5ed je bio posljednji i najve8i bo:ji apostol/ poslan kao $ada-nuti prorok da kona;no objavi i bo:ju rije; ;ovje;anstvu4 $jegov :ivot i uspjesi bili su predodre<eni i neizbje:ni/ i ne trebaju nikakva daljnog obja9njenja4 Sa5o je pobo:na 5a9ta kasniji- pokoljenja vjernika zaodjela 5agloviti lik 20

Proroka bogato5 i raznobojno5 tkanino5 bajki/ legenda i ;udesa/ a nije s-vatila/ da 5u/ u5anjuju8i njegovo bitno -istorijsko obilje:je/ oduzi5a jedno od najprivla;nijisvojstava4 Zapad je tako<er i5ao svoje legende o 6u-a5edu/ od s5ije9ni- zabluda i klevetni;ki- srednjovjekovni- pole5ika i paskvila pa do la:nog lika 3oltaireova C6a-o5etaD4 Po;ev9i kao neka vrst de5ona ili la:nog boga/ koga 9tuju u grije9no5 trojstvu sa sotono5 i ter5aganto5/ srednjovjekovni 6a-und i9;a-urio se na Zapadu u ar-ikrivovjer,a/ koje5 je *ante dodijelio istaknuto 5jesto u Paklu nazvav9i ga CSe5inator di s,andalo e di s,is5aD/ da bi se kasnije/ poslije Refor5a,ije/ pretvorio u lukava i sebi;na varali,u4 1edna legenda/ veo5a pro9irena na srednjovjekovno5 Zapadu/ opisivala je 6u-a5eda ;ak kao a5bi,iozna i razo;arana ri5skog kardinala/ koji je/ kad 5u nije uspjelo da bude izabran za papu/ potra:io druga;ije zani5anje kao la:ni prorok4 Posljednji tragovi zapadne teolo9ke predrasude 5ogu se jo9 za5ijetiti u djeli5a neki5oderni- u;enjaka/ kako se skrivaju iza nazubljeni- fusnota akade5skog aparata4 6oderni -istori;ar ne 8e spre5no povjerovati/ da je tako velik i zna;ajan pokret pokrenuo neki sebi;ni varali,a4 $iti 8e se on zadovoljiti puki5 vr-unaravni5 obja9njenje5/ bez obzira na to/ da li ono pretpostavlja bo:ansku ili <avolsku po5o84 'n 8e radije/ kao ?ibbon/ Cs prigodno5 skro5no98u ispitivati = ne koji su zaista bili prvotni/ ve8 koji su bili sekundarni uzro,i brzog porastaD nove vjere4 6u-a5ed nije toliko stvorio novi pokret/ koliko je o:ivio i us5jerio strujanja/ koja su ve8 postojala 5e<u Arapi5a u njegovo doba4 To/ 9to se poslije njegove s5rti aktivnost iznova razbuktala/ a nije splasnula/ pokazuje/ da je njegov :ivotni uspje- bio odgovor na velike politi;ke/ dru9tvene i 5oralne potrebe4 Te:nja k jedinstvu i ekspanzija ve8 se prije toga/ iako bez uspje-a izrazila u kratkotrajno5 ,arstvu Kinde4 Potreba za vi9i5 obliko5 religije bila je dovela do 9irenja judaiz5a/ kr98anstva i do jo9 va:nijeg pokreta arapski%anifija4 ;ak i za Prorokova :ivota djelovao je uporedo s nji5 jo9 ;itav niz la:niproroka 5e<u drugi5 arapski5 ple5eni5a na drugi5 dijelovi5a poluotokaG nji-ova je aktivnost bila dijelo5 opona9anje/ ali dijelo5 i uporedni razvitak4 6u-a5ed je probudio i us5jerio skrivene snage arapskog na,ionalnog preporoda i ekspanzije4 Ali drugi5a je palo u dio da to potpuno dovr9e4

III DOBA OSVAJANJA

'id eli ste!!! #a#o se n ihova veli1ina rodila i$ Poslan a, a n ihovo poslan e pro&irilo v erom, a n ihova v era postala mo%na proro1anstvom, a n ihovo e proro1anstvo osvo io *veti $a#on, a n ihov e *veti $a#on u1vrstio "ali0at, a n ihov e "ali0at napredovao $bog v ers#e i sv etovne politi#e!!!
K&BU %A1A$ &T T&3%I*IB KITABUL I6TA 3&L 6UA$ASAM

Po;etko5 sed5og stolje8a Bliski i Srednji Istok bio je podijeljen iz5e<u dvaju suparni;ki- ,arstava/ Bizanta i Perzije4 Povijest triju pret-odni- stolje8a bila je uglavno5 povijest nji-ovi- borbi4 Bizantsko ,arstvo/ sa svojo5 veliko5 prijestolni,o5 Konstantinopolo5/ i5alo je gr;ku kulturu i kr98ansku religiju/ ali je u velikoj 5jeri jo9 i5alo ri5sku dr:avnu upravu4 ?lavna osnovi,a njegove 5o8i bila je Anatolska visoravan/ koja je u to vrije5e bila jo9 potpuno -elenska4 Pre5a jugu le:e pokrajine Sirija i &gipat4 U nji5a je bizantska vlast bila ugro:ena na vi9e na;ina4 Stanovni9tvo = ara5ejsko u Siriji/ koptsko u &giptu AA bilo je ?r,i5a tu<e po rasi/ a u 5anjoj 5jeri i po kulturi/ i nji-ov otpor bizantskoj vladavini i te9ki5 porezi5a/ 9to i5 ga je ona na5etnula/ izrazio se u -ereti;ki5 5onofizitski5 sekta5a/ koje su bile u krvnoj zavadi s ortodoksno5 vjeroispovije98u Jarstva4 U Palestini su 2idovi/ jo9 uvijek va:an ele5ent/ iako nisu bili ve8ina stanovni9tva/ te:e trpjeli od bizantskog ugnjetavanja nego -ereti;ki 21

kr98ani i nisu 5nogo voljeli svoje gospodare4 Perzijsko ,arstvo Sasanida pokazuje neku op8u sli;nost s Bizanto54 I ovdje je jezgra ,arstva visoravan = Iran = koju su nastavali narodi 9to su govorili jednini indoevropski5 jeziko5 i vladali nad se5itsko5/ vjerski nezadovoljno5 pokrajino5 Irak kao svoji5 posjedo54 Kultura sasanidske Perzije bila je azijatska i ustvari je izra:avala protu-elenisti;ku reak,iju/ koja je dovela do propasti Parta4 *r:avna religija bila je 5azdaiza54 Unutarnja struktura ,arstva bila je 5nogo slabija od strukture Bizanta4 *ok je u Anatoliji organiza,ija vojni- pokrajina pru:ala Jarstvu ;vrstu ekono5sku i vojnu osnovu/ Perzijsko je ,arstvo potkraj 9estog stolje8a upravo bilo izronilo iz revolu,ionarnog potresa/ u toku kojeg je slo5ljen stari feudalni siste5 i nado5je9ten vojni5 despotiz5o5 s pla8eni;ko5 vojsko54 Ali novi poredak nije bio nipo9to siguran/ i 5noga nezadovoljstva 5e<u stanovni9tvo5 rodila su ;itav niz opasni- religiozni- -ereza/ koje su ugro:avale religiozno pa pre5a to5e i politi;ko jedinstvo Jarstva4 'd god4 #0L4 do #LH4 vodio se posljednji od perzijskoAbizantskiratova4 Svr9io je bizantsko5 pobjedo5/ ali su obje strane ostale is,rpene i oslabljene uo;i neo;ekivane opasnosti/ koja upravo treba da se sru;i na nji- iz Arapske pustinje4 6u-a5edova s5rt ostavila je 5ladu 5usli5ansku zajedni,u u nekoj vrsti ustavne krize4 Prorok se nije bio pobrinuo za nasljednike niti je ;ak bio stvorio vije8e po uzoru na ple5enski 5ed:lis/ koje bi 5oglo vr9iti vlast u presudno5 prelazno5 periodu4 1edinstven i isklju;iv karakter vlasti/ koju je za sebe prisvojio kao jedini predstavnik Bo:je volje/ ne bi 5u dopu9tao da za :ivota i5enuje nekog sudionika u vlasti pa ni nasljednika4 Kasnija predaja >ija/ da je Prorok i5enovao svog ro<aka Aliju/ koji se o:enio njegovo5 k8eri Pati5o5/ sigurno je krivotvorena4 Poja5 zakonitog naslje<ivanja bio je u to doba tu< Arapi5a/ a slijed doga<aja vjerojatno ne bi bio druk;iji sve da je 6u-a5ed ostavio za sobo5 i sina4 Sudbina 6ojsijeva potvr<uje to stanovi9te4 Oini se/ da je 5alo utje,ala arapska tradi,ija da 9eika treba izabrati iz jedne te iste porodi,e i da su u svako5 slu;aju pretenzije tastova kao &bu Bekir ili zetova kao Alija 5alo zna;ile u poliga5no5 dru9tvu4 Arapi su i5ali jedno jedino pravilo kojeg su se 5ogli dr:ati/ a to je izbor novog ple5enskog glavara4 6edinjani izabra9e pripadnika ple5ena %azred: i tako su usput otkrili nesavr9enost svog Isla5a4 Krizu je rije9ila odlu;na ak,ija troji,e ljudiB &bu Bekira/ '5ara i &bu Ubeide/ koji su neko5 vrsti dr:avnog udara na5etnuli zajedni,i &bu Bekira kao jedinog Prorokova nasljednika4 Idu8eg su dana 6ekan,i i pripadni,i Ansara bili stavljeni pred svr9en ;in/ koji su nerado pri-vatili4 &bu Bekir dobio je naslov /ali0a ili CZa5jenikD KProrokaM/ koji se u evropski5 spisi5a obi;no prevodi kao kalif/ i izbor &bu Bekira ozna;uje po;etak velike -istorijske ustanoveA= kalifata4 Kad su ga izabrali/ nisu i5ali predod:bu o kasniji5 funk,ija5a i razvitku tog polo:aja4 U to vrije5e nitko nije poku9ao da ograni;i njegovu 5o8 i du:nosti4 1edini uvjet da bude i5enovan kalifo5 bio je/ da o;uva netaknuto Prorokovo naslije<e4 3last/ 9to ju je vr9io &bu Bekir/ razlikovala se otpo;etAka u nekoliko va:ni- stvari od vlasti arapski- ple5enski- 9eika4 'n je bio ne sa5o poglavar zajedni,e/ ve8 i pokrajine4 I5ao je izvr9nu vlast i vojsku/ i/ budu8i da je situa,ija poslije njegova stupanja na prijesto za-tijevala politi;ku i vojnu ak,iju/ preuzeo je politi;ku i vojnu vlast/ 9to je u toku vre5ena postalo bitan dio kalifskog polo:aja4 $akon dvije godine/ kad je u5ro &bu Bekir/ uspjelo je '5aru/ koji se ve8 bio osilio u sjeni prijestolja/ da bude i5enovan bez ozbiljne opozi,ije4 Prvi je zadatak novog re:i5a bio da se vojni;ko5 ak,ijo5 suprotstavi pokretu 5e<u ple5eni5a/ pokretu koji je u predaji poznat kao 2ida4 To5 rije;ju/ koja zna;i otpadni9tvo/ nazvali su pokret teolo9ki zadojeni kasniji -istori;ari/ koji su na taj na;in zapravo iskrivili pravo zna;enje doga<aja4 Ple5ena nisu odbila da priznaju &bu Bekira kao nasljednika zato 9to bi obra8eni 5usli5ani bili ponovo pali u prija9nje poganstvo/ ve8 zbog toga/ 9to je politi;ki ugovor naprosto sa5 po sebi prestao s5r8u jedne od 22

stranaka4 Ple5ena u blizini 6edine bila su se doista obratila/ i nji-ovi su se interesi bili tako tijesno poistovetili s interesi5a U5e/ da na5 nije zabilje:ena neka nji-ova zasebna povijest4 >to se ti;e ostali- ple5ena/ 6u-a5edova je s5rt auto5atski prekinula nji-ove veze s 6edino5/ i stranke su ponova stekle slobodu ak,ije4 Ta ple5ena nikako nisu s5atrala da i- ve:e izbor &bu Bekira/ izbor/ u koje5 nisu sudjelovala/ te su od5aobustavila danak i prekinula ugovorne veze4 *a bi ponovo uspostavio prevlast 6edine/ &bu Bekir trebao je da sklopi nove ugovore4 Ali dok su to bli:a ple5ena pri-vatila/ udaljenija su odbila/ te je &bu Bekir bio prisiljen da po5o8u vojske podjar5i ta ple5ena prije no 9to 8e i- obratiti4 Ratovi Ri<e/ otpo;eti kao ratovi za ponovno obra8enje/ pretvorili su se u osvaja;ke ratove/ koji su kona;no odveli daleko izvan grani,a Arabije4 Ta dva osvajanja/ s jedne strane osvajanje sa5e Arabije/ a s druge strane susjedni- pokrajina Iraka/ Sirije i &gipta/ tekla su istovre5eno i 5e<usobno povezano/ a ne jedno za drugi54 Arapska ple5ena vjerojatno ne bi bila nikad osvojena/ da osvajanja na sjeveru nisu pru:ala privla;no rje9enje za unutarnje ekono5ske proble5e poluotoka4 Prvi po-odi na sjever bili su puki napadi grupa sra;unati na plja;ku/ a ne na osvajanje4 'no je uslijedilo tek kad je otkrivena slabost neprijatelja4 6edinska je kontrola u po;etku bila slaba i ograni;avala se na op8e us5jeravanje politike4 Zbog te9ki- pro5etni- veza u ono vrije5e sve pojedinosti i 5nogo ini,ijative bilo je prepu9teno ko5andanti5a i na5jesni,i5a na li,u 5jesta4 1edna od odlu;uju8i- li;nosti arapski- osvajanja bio je %alid ibn ul 3elid/ glavni &bu Bekirov general4 Po9to je ispunio zadatke obnoviv9i status Suo kakav je bio u ;asu Prorokove s5rti/ sa5 je rije9io proble5 9to da radi dalje/ i dao se na put vojne ekspanzije4 Pravi po;etak arapski- osvajanja predstavlja bitka kod Akreba god4 #II4 u isto;no5 $ed:du4 Pobjeda je dokazala Arapi5a/ da je 5edinska vlast sposobna i da je preporu;ljivo pokoriti se toj vlasti4 Poslije toga se niz po-oda razgranao u svi5 s5jerovi5a4 Iz5e<u 6edine i Sirije nalazi se 5no9tvo napola pokr9teni- arapski- ple5ena/ koja su ;inila odsudnu prepreku napredovanju iz pustinje4 Ta se ple5ena ne spo5inju u vreli5a/ pre5da 5ora da su igrala neku uloguG 5o:e5o sa5o pretpostaviti/ da i- je %eraklijeva obustava prija9nje nov;ane potpore bizantske vlade navela na to/ da ve:u svoju sudbinu uz osvaja;e4 ?odine #II4 &bu Bekir pozva dobrovolj,e za po-od na Siriju i po9alje nekoliko nezavisni- jedini,a u Palestinu i Siriju4 Idu8e godine Arapi porazi9e 5ale bizantske snage i izvr9i9e 5nogobrojne 5anje upade u 1u:nu Palestinu/ ali se povuko9e u pustinju da sa;ekaju poja;anje iz 6edine/ a dotle je %eraklije prikupio vojsku4 U taj ;as iznenada do<e %alid iz Iraka/ du: &ufrata preko Pal5ire/ i bane pred *a5ask u travnju #IQ4 Po9to je oplja;kao grad/ povukao se i spojio s ostali5a na jugu4 U 5e<uvre5enu/ Bizantin,i su se pribli:avali 1eruzale5u/ ali su i- porazile ujedinjene arapske snage u bi,i kod &d:nadeina4 Poslije ;itavog niza daljni- bizantski- neuspje-a i 9esto5jese;ne blokade Arapi zauze9e *a5ask4 'ni su se od5a- rasturili i raz5iljeli po ;itavoj Palestini/ dok je %alid kretao pre5a sjeveru4 U isto je vrije5e %eraklije spre5ao sna:nu vojsku/ koju su uglavno5 sa;injavali Ar5en,i s po5o8no5 konji,o5 unova;eno5 od podlo:ni- Arapa4 Iznena<eni od veo5a nad5o8ni- snaga/ Arapi se povuko9e iz *a5aska i kon,entrira9e na rije,i 1ar5uk/ gdje su u srpnju #I#4 nanijeli Bizantin,i5a ubita;an poraz/ koji5 i5 je prepu9tena na 5ilost i ne5ilost ;itava Sirija i Palestina/ izuzev9i dva utvr<ena bizantska upori9ta = Jezareu i 1eruzale54 Oi5 je Sirija bila osvojena/ %alid bude opozvan i za5ijeni ga &bu Ubeide = ,ivil je za5ijenio generala4 ?od4 #IN4 '5ar je posjetio Siriju i za,rtao op8e s5jerni,e vladavine4 Prijedlog da se upadne u Irak potekao je prvobitno od poglavi,a arapski- ple5ena u pograni;noj oblasti/ koji su/ pritije9njeni iz5e<u 5usli5ana na jugu i Perzijana,a na sjeveru/ vidjeli jedini izlaz u to5e/ da pri-vate Isla5 i da se pridru:e napadu na perzijska podru;ja4 ?od4 #II4 %alid je upao u %iru s 5ali5 i uglavno5 lokalno 23

prikupljeni5 snaga5a4 $eo;ekivani uspje- tog napada dovede do novi- poku9aja/ koji su svr9ili te9ki5 porazo5 arapski- snaga g4 #IQ4 u CBi,i na 6ostuDG taj su i5 poraz nanijele perzijske snage pod vodstvo5 ,ara 1ezdegerda4 Arapi ubrzo organizira9e nov napad/ i u ljeto #IN4 daleko 5anje arapske snage odlu;no porazi9e L04000 Perzijana,a kod Kadizije4 Arapi su iskoristili svoju pobjedu zauzev9i perzijsku prijestolni,u Ktesifon/ koji je poznat kao 6adajn/ te su zaposjeli ;itav Irak4 $a brzu ruku sakupljene perzijske snage bile su lako potu;ene kod *:alule/ i arapske snage jurnu9e na sjever kroz Siriju i Irak/ da se sastanu u 6ezopota5iji i dovr9e osvajanje Plodnog polu5jese,a4 Pre5a arapskoj predaji provala u &gipat bila je otpo;ela protiv kalifove volje/ kao izraz nezadovoljstva A5r ibn ul Asa/ zato 9to je bio zapostavljen u Siriji4 Stanje u &giptu/ kao i u Siriji/ i Iraku/ pogodovalo je napadu4 Kopti su bili duboko nezadovoljni s gr;ko5 vla98u i spre5ni da po5ognu osvaja;i5a4 L4 prosin,a #I!4 A5r sti:e do egipatskog pograni;nog grada &l Ari9a s tri tisu8e je5enski- konjanika4 Lako ga je zauzeo i to ga je o-rabrilo da upad pretvori u osvajanje4 Po9to je zauzeo Pelusiu5 Kdanas Para5aM/ nastavio je pre5a bizantskoj tvr<avi Babilon/ blizu dana9njeg Kaira/ i s pet tisu8a ljudi poja;anja iz 6edine lako je potukao Bizantin,e u srpnju #Q04 Idu8e godine grad se sa5 predao/ a Bizantin,i5a je ostala u &giptu sa5o Aleksandrija4 Poslije jednogodi9nje opsade/ A5r i koptski patrijar- sklopili su sporazu5 da se grad preda/ a bizantinska posada povu;e4 ?r,i su poku9ali god4 #Q"4 da ponovo osvoje grad s 5ora i postigli su privre5eni uspje-/ ali je taj pot-vat idu8e godine bio osuje8en4 U 5nogi5 knjiga5a obi;no se susre8e pri;a/ da je poslije zauze8a Aleksandrije kalif naredio da se uni9ti velika gradska biblioteka/ jer ako knjige sadr:e ono 9to je u Kuranu/ tada su nepotrebne/ a ako ne sadr:e/ onda su bezbo:ne4 Rezultati 5oderni- istra:ivanja pokazali su/ da je ta pri;a sasvi5 neosnovana4 $i jedan od rani- ljetopisa/ pa ni kr98anski-/ ne navodi tu pri;u/ koja se prvi put spo5inje u trinaesto5 stolje8u4 U svako5 slu;aju/ velika biblioteka u Serapeu5u bila je uni9tena u unutarnji5 vjerski5 sporovi5a prije dolaska Arapa4 $apredovanje Arapa u nese5itske planinske krajeve na sjeveru i na istoku od Plodnog polu5jese,a bilo je 5nogo sporije i te:e4 $a perzijskoj visoravni otpor se nastavio 5nogo godina/ i ;itav %orasan u isto;noj Perziji nije bio do kraja zauzet sve dok nije zavladao 6uavija4 U Anatoliji te9ko8e su se pokazale nesavladive/ i obron,i Taurusa obilje:avaju sve de danas najsjeverniju grani,u arapskog govora4 Arapi su se u veliki5 osvaja;ki5 po-odi5a slu:ili pustinjo5 na upadljivo sli;an na;in kao 9to se 5ode5e i5perijalisti;ke ze5lje slu:e po5orsko5 silo54 Arapi su dobro poznavali pustinju/ i ona i5 je bila pristupa;na/ ali ne nji-ovi5 neprijatelji5a4 Slu:ila je radi snabdijevanja i dobivanja poja;anja i kao sigurno uto;i9te u vrije5e nevolje4 I nije slu;ajno/ 9to su u svakoj osvojenoj pokrajini Arapi uspostavili svoje glavne baze u gradovi5a na rubu pustinje i obra<ene ze5lje4 U tu svr-u poslu:ili su i5 tada9nji gradovi/ kao *a5ask/ ako su zgodno le:ali/ a kad i5 je bilo potrebno/ osnivali su i nove/ kao Kufu i Basru u Iraku/ Pustat u &giptu i Kairuan u Tunisu4 Ti posadni gradovi predstavljali su ?ibraltare i Singapore ranog arapskog ,arstva4 U nji5a su Arapi podigli vojne utvrde i upori9ta/ koja su kroz ;itav o5ejidski period ostala glavna sredi9ta arapske vlasti4 Ti su gradovi = u arapskoj povijesti poznati kao Amsar = igrali :ivotno va:nu ulogu u uspostavljanju i u;vr98enju arapskog utje,aja u osvojeni5 ze5lja5a4 Pre5da su u ;itavi5 pokrajina5a Arapi bili 5anjina/ u gradovi5a A5sara sa;injavali su ve8inu/ i tu je arapski postao glavni jezik4 Ti su gradovi slu:ili kao tr:i9te za poljoprivredne proizvode susjedni- okru:ja i preko nji- se arapski jezik pro9irio na okolna seoska podru;ja4 Ubrzo se svaki arapski posadni grad razvio u vanjski grad zanatlija/ sitni- trgova,a i zanatski- radnika/ koji su potekli od podlo:nog stanovni9tva i zadovoljavali potrebe arapske vladaju8e klase4 Kretanju stanovni9tva iz seoski- krajeva u te gradove pridonijelo je nejednako oporezivanje ne5usli5anski- poljoprivrednika i

24

pad ,ijena poljoprivredni- proizvoda/ koji 5ora da je proistekao iz prili;no slobodne raspodjele pri-oda u naturi 5e<u arapski5 osvaja;i5a4 U osnovi/ velika osvajanja nisu predstavljala ekspanziju Isla5a ve8 arapske na,ije4 Pritisak prenapu;enosti na nji-ovu rodno5 poluotoku tjerao i- je da tra:e odu9ka u susjedni5 ze5lja5a4 Ta su osvajanja jedan od niza seoba/ koje su od vre5ena do vre5ena dovodile Se5ite u Plodni polu5jese, i dalje4 &kspanzija Arapa nije bila tako iznenadna/ kao 9to bi na prvi pogled 5ogla izgledati4 U razdoblji5a/ kad je brana/ koja je Arape dr:ala na nji-ovu poluotoku/ bila odvi9e jaka te nije dopu9tala da je izravno probiju/ pritisak prenapu;enosti nalazio je djelo5i;no olak9anje u neprestano5 prodiranju arapski- ele5enata u pograni;ne ze5lje4 I5a 5nogo podataka o va:no5 arapsko5 prodiranju u 9esto5 i sed5o5 stolje8u/ napose u basen &ufrata/ u Palestinu i jugoisti;nu Siriju4 Bizantski gradovi Bosra i ?aza/ da spo5ene5o sa5o ta dva/ i5ali su znatno arapsko stanovni9tvo jo9 i prije osvajanja/ i jedva se 5o:e su5njati/ da su osvaja;i zatekli 5nogo svoji- suple5enika ve8 naseljeni- u najbli:i5 ze5lja5a/ koje su osvojili4 Stariji su pis,i pre,jenjivali ulogu religije u osvajanji5a/ dok je neki 5oderni u;enja,i 5o:da o5alova:avaju4 $jena je va:nost u to5e/ 9to je u kratko vrije5e izvr9ila psi-olo9ku pro5jenu u narodu/ koji je po prirodi uzbudljiv i te5pera5entan/ nenavikao na bilokakvu vrst dis,ipline/ koji je pu9tao da ga uvjere/ ali nikada da 5u zapovijedaju4 'na i- je privre5eno u;inila 5nogo sa5opouzdaniji5a i podatljiviji5a nadzoru4 U osvaja;ki5 ratovi5a religija je bila si5bol jedinstva i pobjeda4 A da je vode8a snaga u osvajanji5a bila svjetovna/ a ne religiozna/ pokazale su nji-ove istaknute li;nosti kao %alid ili A5r/ koji- je zani5anje za religiju bilo povr9no/ i ona i5 je slu:ila sa5o kao sredstvo za nji-ove svr-e4 'si5 nekoliko izuzetaka/ istinski obra8eni,i i pobo:nja,i igrali su neznatnu ulogu u stvaranju Arapskog ,arstva4 Arapski -istori;ari iz kasniji- stolje8a dali su na5 5no9tvo pojedinosti o upravi/ 9to ju je '5ar zaveo u novo5 ,arstvu4 6e<uti5/ 5oderna kritika/ a napose i jo9 vi9e 5nogo tada9nji- upravni- doku5enata iz prvog stolje8a Isla5a/ koji su doprli do nas zapisani na egipatski5 papirusi5a/ otkrili su/ da je nji-ova pri;a/ uglavno5/ projek,ija unatrag uzeta iz kasnijeg doba4 Prve kalife pokretali su u to5 pogledu prakti;ni razloziG oni sa5i nisu osje8ali nikakve potrebe da utvr<uju odnose i funk,ije ili da for5uliraju na;ela/ pa izu;avanje nji-ovi- 5jera treba da se te5elji na obi;ni5 ;injeni,a5a4 $ji-ovu politiku u osnovi nisu odre<ivali interesi podanika u osvojeni5 pokrajina5a/ ve8 arapskoA 5usli5anske aristokra,ije/ koju su stvorila osvajanja4 Tu su politiku u velikoj 5jeri oblikovali zapovjedni,i i upravlja;i svoji5 postup,i5a4 Spo;etka su Arapi zadr:ali perzijski i bizantinski aparat vlasti s njegovi5 ;inovni,i5a/ pa ;ak i stari nova,4 'd5anakon god4 #Q04 '5ar je uvidio/ da su potrebne nove 5jere te je uveo novi siste5/ po ;e5u je C;itavo ,arstvo povjereno kalifu kao isklju;ivo5 povjereniku za ;itavu 5usli5ansku zajedni,uD4 Razne pokorene pokrajine i5ale su razli;ite zakone i obi;aje4 Budu8i da su Arapi naslijedili stare siste5e/ nije bilo jedinstvenog prava u Jarstvu4 U Siriji i &giptu/ koji su se predali pod uvjeti5a/ '5ar je bio prisiljen da po9tuje 5jesne obi;aje4 U Iraku/ koji se predao bezuvjetno/ i5ao je ve8u slobodu djelovanja4 Arapi su preuzeli sa5o dr:avna ze5lji9ta i ze5lji9ta neprijatelja re:i5a4 'stali5 ze5ljoposjedni,i5a/ koji su priznali novu vlast/ potvr<eno je puno pravo na slobodno vlasni9tvo s ti5/ da pla8aju odre<ene poreze4 *r:ava je izvr9ila popis i upravljala konfis,irani5 ze5lji9ti5a4 6usli5ani5a je bilo dopu9teno da kupuju ze5lju izvan Arabije/ i 5nogi5a su dodijeljena dr:avna ze5lji9ta u obliku zakupa poznatog kao "atia K5no:ina "atai eM4 Te su se povlasti,e davale za obra<ena ili za nekr;ena ze5lji9ta/ a u posljednje5 slu;aju obi;no i- je pratila dr:avna po5o8 u obliku poreski- olak9i,a/ nov;ani- davanja za razvoj i t4 d4 Pre5da je '5ar podijelio 5alo takvi- davanja/ njegovi su i- nasljedni,i podijelili 5nogo4 6usli5anski ze5ljoposjedni,i izvan Arabije nisu pla8ali pun iznos ze5ljarine/ ve8 su poslije stanovitog natezanja pla8ali 5nogo 5anju obavezu poznatu kao U&r ili desetinu4 Izuzev 5ali religiozni na5etG na 5usli5ane/ sve 25

ostale poreze pla8ali su podlo:ni ne5usli5anski narodi4 6e<u te poreze spadaju 3)i$ a i /ara14 Kasnije su ti izrazi ozna;avali razliku iz5e<u glavarine/ i koju su bili du:ni pla8ati ne5usli5ani/ i ze5ljarine4 6e<uti5/ u doba ranog kalifata ti su se izrazi naiz5jeni;no upotrebljavali za oznaku kolektivnog danka/ 9to su ga Arapi udarali na svaki kraj u pau9alno5 iznosu4 Bilo je prepu9teno bizantski5 ;inovni,i5a da razrezu porez i uberu nova, na stari na;in4 'svaja;i se nisu upletali u unutarnju gra<ansku i vjersku upravu pokoreni- naroda/ koji su dobili polo:aj dimisa/ t4 j4 pripadnika religija/ koje je Kuran dopu9tao4 Oini se/ da su pokoreni narodi uglavno5 pozdravili arapsku vlast/ jer su ustanovili/ da je novi jara5 lak9i nego stari/ i u porezi5a i u drugi5 stvari5a4 Oak je i kr98ansko stanovni9tvo Sirije i &gipta vi9e voljelo vlast Isla5a nego vlast ortodoksni- Bizantina,a4 U jedno5 apokalipti;ko5 :idovsko5 spisu iz ranog isla5skog doba an<eo govori rabinsko5 prorokuB C$e boj se/ ben 1o-ajG Stvoritelj/ blagoslovljen bio/ doveo je Kraljevstvo Is5aelovo sa5o da te spasi od zla i pokvarenosti Kt4 j4 BizantaM4 Svevi9nji/ blagoslovljen bio/ poslat 8e za nji- Proroka po svojoj volji i osvojit 8e za nji- ze5lju/ i oni 8e do8i i obnoviti jeD 444 S ti5 5o:e5o uporediti rije;i kasnijeg sirskog kr98anskog -istori;araB CStoga nas je Bog osvete izbavio iz ruke Ri5ljana po5o8u Arapa444 To na5 je ne 5alo po5oglo da se spasi5o od ri5ske okrutnosti i nji-ove ne5ile 5r:nje pre5a na5a4D $arodi osvojeni- pokrajina nisu se ograni;avali sa5o na to da pri-vate novi re:i5/ nego su u neki5 slu;ajevi5a i aktivno po5agali da se on uspostavi4 U Palestini su Sa5aritan,i pru:ili tako djelotvornu po5o8 arapski5 osvaja;i5a/ da su neko vrije5e bili oslobo<eni od pla8anja stanoviti- poreza/ a u rani5 ljetopisi5a i5a 5nogo vijesti o po5o8i 5jesni2idova i kr98ana4 I sa5i su Arapi poistove8ivali Isla5 s arabiz5o5/ 9to se vidi iz nji-ova stava pre5a novi5 obra8eni,i5a/ pripadni,i5a pokoreni- naroda/ koji su po;eli grnuti k Isla5u4 Arapski 5usli5ani bili su toliko nespre5ni na ideju o nearapski5 5usli5ani5a/ da su prido9li,e 5ogle pristupiti vjeri sa5o ako bi postali (avali ili 9ti8eni,i ovog ili onog arapskog ple5ena4 Pre5da su 6avali u teoriji bili izjedna;eni s Arapi5a i oslobo<eni od ve8ine poreza/ Arapi su zadr:ali prezrivo nad5en stav pre5a nji5a i dugo su poku9avali da i- isklju;e iz 5aterijalni- povlasti,a Isla5a4 $ajva:nija je povlasti,a bilo pri5anje pla8a i penzija od 3ivana/ ureda/ 9to ga je '5ar osnovao za raspodjelu do-odaka od osvajanja 5e<u arapske ratnike4 U to5 se siste5u pretpostavljalo/ da su Arapi i 5usli5ani isto/ kao i da se odr:ava religiozni ugled po ko5e kalif vr9i svoju vlast4 Oi5 su te pretpostavke prestale vrijediti/ siste5 se neizbje:no 5orao slo5iti4 Q4 studenog #QQ4 kalifa '5ara ubio je neki perzijski rob4 3ide8i/ da Isla5u prijeti gra<anski rat/ kalif je na sa5rtnoj postelji i5enovao &uru ili izborno tijelo/ koje se sastojalo od najvjerojatniji- kandidata za nasljedstvo/ s ti5e da oni iz5e<u sebe izaberu novog kalifa4 I5a protivurje;ni- vijesti o izboru &ure/ ali je na op8e iznena<enje izabran 's5an ibn Afan4 's5an bija9e poznat kao slabi8/ pa su ga ;ak su5nji;ili s kukavi;luka/ 9to je bio stra9an grije- u o;i5a Arapa4 $jegovo i5enovanje predstavlja pobjedu vladaju8e klase stari- 5ekanski- oligar-a/ koja je dodu9e koristi od nove religije pri-vatila 5nogo spre5nije no 9to je ikad priznala njenog Proroka/ ali je i dalje prezirala biv9e so,ijalne izgnanike/ koji su dotada vladali u 6edini4 Uprkos napori5a &bu Bekira i '5ara/ da pridobiju 6ekan,e za stvar Isla5a ti5e 9to su i- postavljali na visoke polo:aje = kao 9to je/ na pri5jer/ '5ar odabrao 6uaviju za na5jesnika Sirije = oligarsi su jo9 uvijek bili nezadovoljni i nastojali su da opet zadobiju prvenstvo/ za koje su s5atrali da i5 po pravu pripada4 's5an je/ kao i 6uavija/ bio ;lan vode8e 5ekanske porodi,e '5eja i bio je zapravo jedini predstavnik 5ekanski- patri,ija 5e<u prvi5 Prorokovi5 sljedbeni,i5a/ te je i5ao dovoljno ugleda/ da se svrsta 5e<u kandidate4 $jegov izbor bio je za oligar-e istodobno i pobjeda i zgodna prilika/ a tu priliku oni nisu propustili4 's5an je uskoro pao pod utje,aj vladaju8i- porodi,a u 6eki/ i visoki polo:aji u Jarstvu padali su jedan za drugi5 u ruke ;lanovi5a ti- porodi,a4 26

's5anova slabost i nepotiza5 doveli su do vr-un,a nezadovoljstvo/ 9to je ve8 dotada tinjalo 5e<u arapski5 ratni,i5a4 6usli5anska predaja pripisuje slo5 za vrije5e 's5anove vladavine njegovi5 osobni5 nedosta,i5a4 Ustvari/ razlozi su 5nogo dublji/ i 's5anova je krivnja u to5e/ 9to nije znao da i- uvidi/ kontrolira ili lije;i4 Poslije '5ar ove s5rti do9lo je do zastoja u osvaja;ki5 ratovi5a/ koji su sve dotle bili glavni pokreta; arapske povijesti4 Snoba arapski- naroda bila je uglavno5 dovr9ena4 Arapske 5ase preplavile su osvojene pokrajine i ta5o se nastanilo/ te je pokreta;ka snaga prenapu;enosti privre5eno uti-nula4 Arapi su se i opet na9li pred novi5 i te:i5 prepirka5a = visoke visoravni i neprijateljsko stanovni9tvo Irana na istoku i Anatolije na sjeveru/ pa je osvajanje postalo te:e i sporije4 Budu8i da je ratovanje zastalo/ pripadni,i su ple5ena i5ali vi9e vre5ena da raz5i9ljaju o dotada prigu9eni5 pitanji5a/ pa su uskoro ,entrifugalne no5adske sile izazvale slo5 dr:avne uprave i op8u pobunu4 &le5enti otpora 5ogli su se razabrati jo9 za '5arove vladavine te su 5o:da uzrokovali njegovu s5rt4 Za vrije5e slabe 's5anove vladavine ti su ele5enti izbili na povr9inu4 Pobuna protiv njega nije bila ni religiozna ni osobna4 To je bila pobuna no5ada protiv bilo kakvog siste5a ,entralizirane kontrole/ pobuna protiv dr:ave uop8e/ a ne protiv '5arove dr:ave4 'ni su zadr:ali no5adski/ t4 j4 konkretni i osobni poja5 vlasti/ po koje5 se poslu9nost s5atrala kao dobrovoljno podvrgavanje jedno5 pojedin,u4 Budu8i da 's5anu nije po9lo za ruko5 da ini na5etne poslu9nost/ oni su se osjetili slobodni5a da 5u je uskrate4 Iako je oru:ani napad na 's5ana do9ao iz &gipta/ stvarno sredi9te otpora bila je sa5a 6edina4 Tu su Tal-a i Zubeir/ dva nezadovoljna 6ekan,a/ A5r/ srdit 9to ga je 's5anov ;ovjek s5ijenio u &giptu/ i Ai9a/ udovi,a Prorokova/ stvorili sredi9ta spletaka i zavjere protiv kalifa i vjerojatno su i5ali nekog udjela u doga<aji5a 9to su doveli do njegova ubistva4 A5r i Ai9a su uvidjeli ka5o doga<aji vode/ pa su bili toliko oprezni da pribave sebi alibi otputova9i u sudbonosno5 trenutku jedan u Ber9ebu/ a drugi u 6eku4 Alijina uloga nije jasna4 Iako je i sa5 bio neosporni kandidat za nasljedstvo/ koga su ve8 tri puta 5i5oi9li/ ;ini se/ da ipak ne snosi nikakvu izravnu odgovornost za ubistvo/ pre5da je njegova pasivnost da upotrebi svoj ugled i polo:aj/ kako bi sprije;io ubistvo/ dala kasnije u ruke njegovi5 neprijatelji5a djelotvorno oru:je protiv njega4 $a dan N4 lipnja #"#4 jedna skupina pobunjenika iz arapske vojske u &giptu/ koja je do9la u 6edinu da se potu:i na nepravde/ u9la je u kalifove odaje i s5rtno ga ranila4 To ubistvo ozna;uje prekretni,u u povijesti Isla5a4 Ubijanje kalifa od strane pobunjeni- 5usli5ana postalo je :alostan presedan i te9ko je poljulalo religiozni i 5oralni ugled kalifove slu:be kao veze jedinstva u Isla5u4 'tada je jedina spona iz5e<u vlasti i ple5ena bila politi;ka i finan,ijska4 'bje su bile neprijatne4 Alija je gotovo od5a- bio pozdravljen u 6edini kao nasljednik/ ali su se ;ak i neki 's5anovi neprijatelji ustru;avali da priznaju kao kalifa ;ovjeka/ koji je dolazak na prijesto u velikoj 5jeri dugovao kraljoubi,a5a/ pre5da sa5 nije bio kriv4 *rugi/ koji nisu voljeli 's5ana/ nisu bili voljni da priznaju novog kalifa/ i proos5anska je stranka brzo rasla i tra:ila kaznu za kriv,e4 Alija nije znao da se sna<e te je sebi stvorio ;itav niz novi- neprijatelja opozvav9i s polo:aja 5noge ljude/ koje je bio postavio ubijeni kalif4 'tpor protiv Alije otpo;eli su Ai9a/ Tal-a i Zubeir/ koji su olako pre9li preko svoje vlastite uloge u prija9nji5 doga<aji5a/ pa su se povukli u 6eku/ da bi pozvali na rat i osvetu4 Triu5virat je sakupio snage za ak,iju protiv Alije i pre5jestio se u Basru/ gdje su se nadali 5jesnoj potpori4 U listopadu #"#4 krenuo je Alija iz 6edine na ;elu svoji- snaga4 Taj je doga<aj dvostruko zna;ajan4 U prvo5 redu/ on je ozna;avao kona, 6edine kao prijestolni,e Isla5skog ,arstva/ jer otada ta5o nikada vi9e ne 8e stolovati vladaju8i kalif4 *rugo/ po prvi put je jedan kalif poveo 5usli5ansku vojsku u gra<anski rat protiv bra8e 5usli5ana4

27

Alija sti:e sa svojo5 vojsko5 u Kufu/ gdje je poslije pregovora s Cneutralni5D na5jesniko5 &bul 6uso5 u9ao u grad uz odobravanje go5ile4 'tuda je nastupio protiv Basre i porazio snage triu5virata u boju poznato5 kao CBitka oko deveD/ jer se glavno kre9evo vodilo oko deve/ na kojoj je ja-ala Ai9a/ C5ajka vjernikaD4 Bitka je svr9ila Alijino5 pobjedo54 Tal-a i Zubeir su ubijeni/ a Ai9a poslana natrag u 6eku4 Poslije kratkog zadr:avanja u Basri/ gdje 5u nije uspjelo da pridobije za sebe stanovni9tvo/ Alija se vratio u Kufu/ koja je postala njegova prijestolni,a4 'n je sada bio gospoAdinA ;itavog Isla5skog ,arstva izuzev9i Siriju/ ali uprkos prividnoj snazi njegov polo:aj bija9e oslabio zbog ple5enskog ne jedinstva i neposlu9nosti njegovi- pristali,a/ kao i zbog proturje;ni- savjeta pobo:njaka i teokrata/ koji su sa;injavali velik dio njegove pratnje/ te su stalno ugro:avali dovodili u pitanje njegovu vlast4 U Siriji je polo:aj 6uavije bio jak4 'n je stajao na ;elu ,entralizirane vlasti = jedine u isla5sko5 svijetu u to doba = i vladao je nad ujedinjeno5 i poslu9no5 pokrajino5/ s dobro5 vojsko5/ koja je bila izvje:bana i dis,iplinirana u grani;ni5 ratovi5a s Bizantin,i5a4 I 5oralno je njegov polo:aj bio jak4 $jegovo pravo na vlast bilo je besprijekorno/ jer ga je za na5jesnika postavio '5ar/ a potvrdio 's5an/ posljednji op8enito priznati kalif4 Tra:e8i osvetu za s5rt svoga stri,a 's5ana/ on je postupao pre5a staro5 arapsko5 obi;aju/ 9to ga je potvrdio i sa5 Kuran4 U prvi5 borba5a iz5e<u Alije i njegoviprotivnika 5udro je ostao neutralan4 Oak ni sada nije isti,ao svoja prava na kalifat/ nego je naprosto tra:io pravdu/ te je lukavi5 izvo<enje5 osporio Aliji pravo na kalifat/ optu:iv9i ga s 5oralne krivnje zato/ 9to je oprostio kraljoubistvo4 6uaviju su podupirali lukavi i ,ini;ki A5r i ujedinjene snage sirske vojske4 6uavija je prvi put otvoreno istupio protiv Alije/ kad se nasilno odupro na5jesniku/ 9to ga je poslao Alija/ da ga za5ijeni4 Prisiljen na ak,iju/ Alija je najzad krenuo s vojsko5 i sukobio se sa sirski5 snaga5a blizu poru9enog ri5skog grada Sifina/ pored &ufrata/ u svibnju god4 #"N4 Bi,i su pret-odili/ kao 9to se to ;esto doga<alo/ pregovori/ koji nisu doveli ni do kakva zaklju;ka4 U toku pregovora 6uavija je za-tijevao da se izru;e i kazne 's5anovi ubi,e/ a 5o:da i da Alija abdi,ira i da se i5enuje nova sura/ koja 8e izabrati kalifa Isla5a4 $ajzad je zapo;ela bitka/ i L#4 srpnja Alijine su snage po;ele dobivati pre5o84 Sir,i/ suo;eni s porazo5/ pribjego9e bla:e5 izlazuB nataknuli su Kuran na 9iljke svoji- kopalja i vikali iz sveg glasaB C$eka Bog odlu;iD4 Taj poziv na arbitra:u 5ogao se odnositi sa5o na pitanje kraljoubi,F/ budu8i da su se te9ko 5ogli nadati/ da 8e u Kuranu prona8i upute o proble5u kalifata4 Alija je prozreo prijevaru/ ali je zbog pobo:nja;ke stranke u vlastito5 taboru bio prisiljen da pri-vati pri5irje4 Bilo je dogovoreno/ da svaka stranka i5enuje svog arbitra i da se suparni;ki vo<e obave:u/ da 8e se pokoriti presudi4 6uavija je i5enovao kao svog predstavnika A5ra = vje9ta pregovara;a/ odana njegovoj stvari4 Alijini sljedbeni,i/ koji su funk,ije arbitra protu5a;ili u druk;ijoj svjetlosti/ prisilili su ga da pri-vati usluge neutralnog &bul 6use4 Ti5 je potezo5 6uavija ve8 odnio 5oralnu pobjedu/ jer je ustvari oborio Aliju s polo:aja vladaju;eg kalifa na polo:aj pretendenta4 Arbitra:a je ubrzo donijela nove pote9ko8e za Aliju4 Znatna grupa njegovi- sljedbenika/ nezadovoljna ti5 korako5/ pobunila se protiv njega/ i pobuna je 5orala biti :estoko ugu9ena u krvavo5 sukobu4 Ti su pobunjeni,i bili poznati kao harid)iti K-avarid:M/ Coni koji idu vanD/ i ponovo se pojavljuju 5nogo puta u kasnijoj povijesti Isla5a4 U sije;nju god4 #"!4 arbitri su se sastali u Azru-u4 Arapski prikazi nji-ovi- pregovora posve su tenden,iozni/ ali je jasno/ da su nji-ovi zaklju;,i bili nepovoljni po Aliju te su vjerojatno sadr:avali njegovu abdika,iju4 'n je odba,io presudu/ i stanje je opet bilo prili;no sli;no kao prije Sifina/ sa5o je Alija jo9 vi9e oslabio zbog sukoba s -arid:iti5a i zbog opadanja 5orala svoji- sljedbenika4 U idu8i5 5jese,i5a pretrpio je nove gubitke4 6uaviji je uspjelo da se do;epa pokrajine &gipta i da ti5e li9i Aliju va:nog izvora bogatstva i snabdijevanja/ te je/ izbjegavaju8i bitku/ neka:njeno upadao i ;etovao u Iraku4 28

*oga<aji u posljednjoj godini Alijina :ivota nisu jasni4 6o:da je bio zaklju;io pri5irje s 6uavijo5 ili se 5o:da spre5ao za novi po-od/ ali u sije;nju god4 ## ubio ga je -arid:it po i5enu Ibn 6uld:e54 Alijin sin %asan napustio je borbu i prenio svoja prava na 6uaviju/ koji je sada pozdravljen u Siriji/ a uskoro je priznat u ;itavo5 ,arstvu4

IV ARAPSKO KRALJEVSTVO
4mar re1e *elmanu5 6esam li a #ral ili #ali07' a *elman odgovori5 ,A#o si ut erao i$ muslimans#ih $emal a edan dirhem, ili vi&e, ili man e, i upotrebio ga protu$a#onito, ti si #ral , a ne #ali0!' A 4mar $apla#a!
K&T TAB&RIB TARI% UR RUSUL 3&L 6ULUKM

Kad je 6uavija stupio na prijesto/ stanje je bilo puno te9ko8a4 Uprava ,arstva bila je de,entralizirana i u neredu/ te je o:ivljavanje no5adskog anar-iz5a i nedis,ipline/ koju vi9e nije obuzdavala religijska ili 5oralna veza/ dovelo do op8e nesigurnosti i po5anjkanja jedinstva4 Ubistvo 's5ana/ gra<anski rat koji ga je slijedio i pre5je9tenje prijestolni,e iz 6edine neopozivo su uni9tili teokratsku sponu/ koja je dr:ala na okupu prvi kalifat4 'ligar-ija u 6eki bila je pora:ena i bez ugleda4 6uavijin je proble5 bio u to5e/ da na<e novu osnovi,u za povezivanje ,arstva4 'n je taj proble5 rije9io tako/ 9to je po;eo preobra:avati teoretsku isla5sku teokra,iju u arapsku svjetovnu dr:avu/ koja 8e se te5eljiti na gospodstvu arapske kaste4 Pozniji arapski -istori;ari/ koji su pisali za vrije5e dinastija poslije '5ejida/ te su bili zaokupljeni ti5e da osra5ote svrgnutu dinastiju/ osporavali su naslov kalifa 6uaviji i njegovi5 nasljedni,i5a4 Aliji priznaju kalifat/ ali poslije njega govore o kraljevanju K6ulkM 6uavije i ostali- '5ejida izuzev9i sa5o pobo:nog '5ara II4 KN N=NL0M/ koje5u jedino5 priznaju naslov kalifa4 >io se ostali- ti;e/ kalifat se ponovo uspostavlja tek dolasko5 na prijesto dinastije Abasida god4 N"04 Pre5da u toj optu:bi zbog sekulariza,ije i5a vi9e nego trunak istine/ ipak je ne treba preuveli;avati4 6uavija i njegovi nasljedni,i pridavali su doista sve ve8u va:nost politi;ki5 i ekono5ski5 aspekti5a vlasti/ ali je religiozni faktor/ pre5da potisnut na drugo 5jesto/ jo9 uvijek vrlo 5nogo zna;io4 A 6uavija ga je vje9to iskori98ivao u neprestani5 borba5a s Bizantin,i5a/ koje su 5u o5ogu8ile da se gradi poborniko5 Isla5a i vo<o5 u Sveto5 ratu te da za-tijeva i postigne religioznu odanost ve8ine Arapa4 Pro,es ,entraliza,ije/ koji je sada bio neop-odan da bi arapsko ,arstvo 5oglo da pre:ivi/ obu-va8ao je niz koraka/ koje je trebalo poduzeti4 $ajprije je trebalo prenijeti prijestolni,u u Siriju/ koja je ostala prijestolni;ka pokrajina ,arstva u ;itavo5 vijeku o5ejidske vladavine4 Stvarna se prijestolni,a ;esto pre5je9tala4 '5ejidi/ poglavi,e najezdni;kog naroda/ kojega se poredak zasnivao na iskori98ivanju prednosti pustinje/ podigli su svoje za5kove na rubu pustinje/ gdje su se osje8ali sigurni4 6noge zgrade/ 9to sD i- podigli i napustili/ jo9 na5 uvijek slu:e kao drago,jen putokaz za nji-ovu politiku i kulturu4 Sa5 6uavija s5jestio se u *a5asku/ gdje 5u se s obziro5 na sredi9nji polo:aj i stare kulturne i upravne tradi,ije grada ;inilo/ da 5o:e uspostaviti vladu/ koja 8e biti sposobna da nadzire udaljenije pokrajine4 $ova 5oralna spona/ koja 8e nado5jestiti izgubljenu religioznu vezu/ predstavljala je odanost arapske na,ije svo5 svjetovno5 vo<i4 6uavijin suverenitet bio je u su9tini arapski4 $e vi9e religiozni/ ali jo9 ni 5onar-ijski/ taj je suverenitet bio nastavak i pro9irenje vlasti predisla5ski- sejjida4 Bizantinski ljetopisa, Teofan ne opisuje 6uaviju kao kralja ili ,ara/ ve8 kao protosimbulosa/ prvoga savjetnika4 To je prili;no zgodan opis prirode vlasti/ 9to ju je 6uavija vr9io4 ?lavno oru<e njegova vladanja nad Arapi5a bila je sura/ vije8e 9eika/ 9to ga je sazivao kalif ili pokrajinski na5jesnik/ a i5alo je i savjetodavnu i izvr9nu funk,iju4 Ti5 su ple5enski5 vije8i5a bili pridodani vufudi/ 29

delega,ije ple5ena/ i one su s nji5a zajedno sa;injavale labavu strukturu/ koja se u velikoj 5jeri te5eljila na slobodno5 pristanku i odanosti Arapa4 6uavija je rijetko kad zapovijedao/ ali se vje9to slu:io pri-vatljiviji5 ubje<ivanje5/ osobno5 sposobno98u i ugledo54 Pokrajina5a je vladao pute5 i5enovani- na5jesnika/ od koji- je bio najva:niji Zijad/ vanbra;no dijete/ poznat kao Czijad sin svoga o,aD4 'n je bio na5jesnik Iraka/ najne5irnije i najte:e pokrajine/ i na5jesnik Istoka4 U svojoj je upravi o5ejidski kalifat bio vi9e perzijska i bizantinska nasljedna dr:ava/ negoli arapska dr:ava4 Stari upravni aparat sa svoji5 osoblje5 i postupko5 ostao je netaknut/ a i sa5 6uavija dr:ao je jednog sirskog kr98anina kao svog glavnog sekretara4 2ivotni proble5 za stabiliza,iju ,arstva bilo je utvr<ivanje prava na prijestolje4 Izbori i gra<anski rat bili su jedini presedani/ 9to i- je 6uaviji pru:ala isla5ska povijest4 Izbori su bili neprakti;ni/ a gra<anski je rat donosio o;ite 9tete4 6etod naslje<ivanja prijestolja po srodstvu bio je i suvi9e tu< arapski5 s-va8anji5a/ a da bi ga oni spre5no pri-vatili4 6uavija/ sa svojo5 karakteristi;no5 diplo5a,ijo5/ prona9ao je ko5pro5is/ kad je i5enovao svog sina 1ezida4 Taj postupak najbolje pokazuje na;in/ na koji je funk,ionirao ple5enski parla5entariza54 'dluku su donijeli kalif i sura u *a5asku/ potvrdili su je vufudi kao savjetodavno tijelo ple5ena/ a tek je onda progla9ena4 'tpor je savladan vi9e uvjeravanje5 i pod5i8ivanje5/ nego silo54 Za vladanja 6uavije Jarstvo je neprestano raslo4 U Srednjoj Aziji Arapi su zauzeli %erat/ Kabul i Bu-aru4 U sjevernoj Afri,i stalno su napredovali na zapad/ pre5a Atlantiku4 Rat protiv Bizanta nastavljao se bez preda-a/ i brza izgradnja arapske flote o5ogu8ila je prvu veliku po5orsku pobjedu nad Bizantin,i5a u CBi,i jarbolaD god4 #""4/ dok je 6uavija bio jo9 sa5o na5jesnik Sirije4 $ajve8i vojni;ki doga<aj za njegove vladavine bio je napad na Jarigrad god4 #N04 Iako je Arapi5a uspjelo da nekoliko godina zadr:e jedno upori9te ju:no od grada/ taj se po-od i na kraju pokazao neuspje9an i bio je napu9ten kad je 6uavija u5ro4 Ratovi protiv Bizanta slu:ili su dvostrukoj svrsiB da podignu religiozni ugled 6uavijin i da pru:e arapskoj vojs,i u Siriji bolju izvje:banost/ dis,iplinu i iskustvo4 ?odine #H04 1ezid je naslijedio kalifat bez ozbiljniji- ne5ira4 Bio je to vje9t i sposoban vladar/ koji je u 5nogo;e5u naslijedio o;evu sposobnostG i njega su isto tako uvelike o,rnili kasniji arapski -istori;ari4 $jegova velika nesre8a proistekla je iz razvitka doga<aja u Iraku4 Ta5o je surova vladavina Zijadova i jo9 surovija vladavina njegova sina Ubejdula-a produbila nezadovoljstvo ira;ki- Arapa sa sirsko5 vla98u i dovela do toga/ da se pojavio pokret u korist %usejna/ Alijina sina4 ?odine #H 4 o5ejidske su snage poklale %usejna i 5alu grupu njegovi- ro<aka i sljedbenika u bi,i kod Kerbele4 *oga<aj nije i5ao velikog neposrednog politi;kog zna;enja/ ali daljnje posljedi,e bile su nedogledne4 *ra5atsko 5u;eni9tvo Alijina poto5ka pretendenta pripo5oglo je da se brzo razvije stranka protivna o5ejidskoj vlastiG ta se stranka okupljala oko za-tjeva Alijine loze4 ?odine #HI4 1ezid u5re i ostavi kao nasljednika svog 5aloljetnog sina 6uaviju II4 Uslijedio je period krize i nesigurnosti/ kad su se pojavili zlokobni ple5enski sukobi u veliko5 obi5u 5e<u sa5i5 Arapi5a4 Poslije s5rti 6uavije II4/ koji je vladao sa5o 9est 5jese,i/ nastalo je 5e<uvla<e i buknuo drugi gra<anski rat u Isla5u4 U Arabiji je Ibn Zubeir/ sin Zubeira koji se borio protiv Alije/ istakao za-tjev na kalifat/ ali je zbog tvrdoglavog odbijanja da napusti 6edinu i da se nastani u Siriji propustio vjerojatno izvrsnu priliku4 U sa5oj Siriji izbio je otvoren sukob 5e<u zara8eni5 arapski5 ple5eni5a/ a zavr9io/ je pobjedo5 '5ejida nad nji-ovi5 protivni,i5a u bi,i kod 6erd:ARa-ita god4 #HQ4 Tada je progla9en za kalifa 6ervan K#HQ=#H"M/ ;lan druge grane '5ejidske ku8e/ a dr:ao je u stvarnoj vlasti Siriju i &gipat4 $je5u je uspjelo da prije s5rti osigura nasljedstvo za svog sina Abd ul 6alika/ koje5u je pao u dio zadatak da obnovi jedinstvo ,arstva i autoritet te da stvori novi dr:avni organiza5/ koji je trebao da nado5jesti labavi poredak 6uavije I4 30

*rugi gra<anski rat bio je 5nogo slo:eniji i 5nogo opasniji od prvoga4 Tenden,ije pre5a ,ijepanju ,arstva djelovale su u 5nogo ve8e5 obi5u i s 5nogo ve8o5 silino5/ a u isto vrije5e razvio se niz novi- faktora/ koji su donijeli sa sobo5 nove proble5e i nove te9ko8e4 $ije na5 5nogo poznato o ekono5sko5 :ivotu u periodu '5ejida4 Arapska vrela potje;u iz kasnijeg doba i uglavno5 za5u8uju proble5/ jer prenose u pro9lost doga<aje iz kasnijeg razdoblja te gotovo sva odreda boluju od predrasuda prortiv '5ejidske ku8e i njeni- djela4 *vostruko je te9ko dati sre<en prikaz ekono5skog :ivota '5ejida zbog postupaka sa5i- '5ejida/ koji su djelovali sa5ovoljno i ;esto bez reda/ a 5alo su 5arili za presedan ili siste54 '5ejidsko dru9tvo te5eljilo se na gospodstvu Arapa/ koji su sa;injavali ne toliko na,iju koliko nasljednu dru9tvenu kastu/ u koju se 5oglo u8i sa5o ro<enje54 Arapi nisu pla8ali ze5ljarinu/ ve8 sa5o religioznu osobnu desetinu4 Sa5o su oni birani za A5sar = oni su ;inili ve8inu ratnika upisani- u spiskove *ivana/ koji su pri5ali i 5jese;ne i godi9nje penzije i pla8e u nov,u i u naturi iz ratnog plijena i pri-oda od osvojenipokrajina4 1o9 prije dolaska '5ejida Arapi su po;eli stje,ati ze5lju izvan Arabije4 'd vre5ena 6uavije broj takvi- arapski- ze5ljoposjednika neprestano je rastao4 I5anja su se stje,ala na dva na;ina = kupnjo5 od nearapski- vlasnika ili poklono5 arapske vlasti4 $ovi arapski re:i5 naslijedio je prostrana dr:avna ze5lji9ta od bizantske i perzijske dr:ave4 Ti5 ze5lji9ti5a pridodana su znatna i5anja/ koja su napustili bizantski veleposjedni,i/ kad su pobjegli zajedno s potu;eni5 ,arski5 ar5ija5a4 Ta i5anja/ zajedno s prostrani5 i neobra<eni5 ze5lji9te5/ sa;injavala su takozvani (evat ili C5rtve ze5ljeD/ kako su i- nazvali arapski pravni,i4 *a bi osigurali obra<ivanje tize5lja i ubiranje poreza s nji-/ kalifi su razvili praksu da i- izdaju u zakup/ poznat kao "atai e ili/ u Iraku/ *ava0i/ ;lanovi5a svoji- obitelji i drugi5 istaknuti5 i bogati5 Arapi5a4 Ti su zakupi bili sli;ni bizantskoj e5fiteuzi/ na kojoj su se zapravo i te5eljili4 'ni su uklju;ivali obavezu zakup,a da obra<uje ze5lju u ugovoreno5 periodu/ da sakuplja poreze i da i- predaje vlasti4 Za razliku od nearapski- ze5ljoposjednika i seljaka/ koji su bili obavezni da pla8aju pun iznos poreza naslije<enog od starog re:i5a/ ti su arapskoA5usli5anski ze5ljoposjedni,i pla8ali sa5o U&r ili desetinu4 Broj kataija brzo je rastao i obu-vatio gole5e povr9ine najbolje ze5lje4 6ogli su se kupovati i prodavati te su zapravo postali potpuno privatno vlasni9tvo4 Posjedni,i kataija obi;no nisu :ivjeli na svoji5 i5anji5a/ ve8 u gradovi5a A5sara ili u prijestolni,i/ a i5anja su za nji- obra<ivali do5a8i zakup,i ili poluropski radni,i4 $ije poznat to;an broj Arapa koji su se naselili u osvojeni5 pokrajina5a/ ali oni 5ora da su ;inili neznatnu 5anjinu 5e<u do5oroda;ki5 stanovni9tvo54 Pro,jene za Siriju i Palestinu kre8u se oko ;etvrt 5ilijuna potkraj prvog stolje8a Isla5a4 To su bili prete:no vojni,i/ ;inovni,i i drugi stanovni,i gradova/ ili beduini/ i sa5o ta5o/ gdje su se Arapi bili infiltrirali i naselili prije Isla5a/ 5o:e se na8i izvjestan broj Arapa ze5ljoradnika4 1edno egipatsko vrelo navodi/ da je u &giptu potkraj o5ejidskog perioda bilo tri tisu8e arapski- seljaka4 6nogi prin;evi iz ku8e '5ejida bili su i sa5i krupni ze5ljoposjedni,i/ i neki su od nji- posve8ivali veliku brigu i pa:nju razvitku svoji- i5anja4 Ibn A5ir/ dobro poznati i napredni ze5ljoposjednik/ pripisao je Proroku -adisB C6u;enik je svatko/ tko je ubijen dok je branio svoje vlasni9tvo4D 3jerodostojnost takvog -adisa posve je su5njiva/ ali na5 dobro obja9njava/ kakva su se gledanja razvila u novoj klasi bogatize5ljoposjednika/ koja je prevladavala u arapskoj vladaju8oj klasi4 Oini se/ da velika bogatstva/ koja su sakupili neki arapski osvaja;i/ nisu bila investirana iskori9tena u trgovini/ pa je i trgova;ka klasa 6eke/ uz neke izuzetke/ napustila svoj prija9nji poziv/ da bi igrala ulogu ratni;ke aristokra,ije4 Ali su zato o5ejidski kalifi i 5nogi drugi bogati ljudi :ivjeli u velikoj rasko9i u gradovi5a/ pa i u pustinji/ te su utro9ili gole5e svote zidaju8i i opre5aju8i svoje pala;e4 Privreda je u to vrije5e bila prete:no/ pre5da ne sasvi5/ nov;ana4 3ojni,i i ;inovni,i dobivali su pla8u i 31

u nov,u i u naravi4 Porezi su se ubirali na isti na;in4 Sa;uvani pri5jer,i kovanog nov,a iz doba ranog kalifata potvr<uju svjedo;anstvo -istori;ara/ da su kovni,e nov,a/ naslije<ene od perzijske i bizantske uprave/ i dalje kovale zlatni i srebrni nova, u koli;ina5a/ koje su bile dovoljne da o5ogu8e navedena pla8anja4 ?ole5i iznosi nov,a/ koji5a je raspolagala arapska vladaju8a klasa/ pridonijeli su razvoju nove klase = (avala Ksingular (avlaM4 6avla je bio svaki 5usli5an/ koji po porijeklu nije bio pravi ;lan nekog arapskog ple5ena4 Pre5a to5e/ 6avali su bili Perzijan,i/ Ara5ej,i/ &gip8ani/ Berberi i drugi nearapski obra8eni,i na Isla5/ a tako<er i neki ljudi koji su govorili arapski i bili arapskog podrijetla/ ali su s ovog ili onog razloga prestali biti ;lanovi vladaju8e kaste ili i5 nije uspjelo da to postanu4 Taj naziv ne obu-va8a ne5usli5ane/ poznate kao dimisi/ to jest sljedbeni,i dopu9teni- religija/ koje je arapska dr:ava 9titila/ jer su pristali na ve8i iznos poreza i na neka dru9tvena ograni;enja4 6avali su nagrnuli u veliko5 broju u gradove arapskog A5sara te su oko svakog brzo podigli prostrani izvanjski grad zanatski- radnika/ zanatlija/ du8and:ija/ trgova,a i drugi-/ koji su slu:ili potreba5a arapske aristokra,ije4 Kao 5usli5ani/ oni su teoretski bili ravnopravni Arapi5a pa su za-tijevali ekono5sku i dru9tvenu jednakost4 Ali arapska aristokra,ija nije i5 u doba '5ejida nikada priznala tu jednakost4 *ok je neki5 5avalski5 ze5ljoposjedni,i5a uspjelo posti8i da pla8aju isti iznos poreza kao i 5usli5ani/ zbog nji-ovi- usluga iskazani- novo5 re:i5u/ ve8ini to nije po9lo za ruko5/ te u vrije5e Abd ul 6alika 5usli5anska vlast nije ustvari poti,ala na preobra8anje na Isla5/ ve8 je tjerala 6avale iz gradova nazad na polje/ da bi pove8ala dr:avne pri-ode/ koji su bivali sve 5anji4 6avali su se doista borili ra5e uz ra5e s Arapi5a u isla5ski5 ar5ija5a/ a napose u pograni;ni5 pokrajina5a %orasana i dalekog zapada4 6e<uti5/ oni su se borili kao pje9a,i/ bili su slabije pla8eni i dobijali su 5anji dio plijena nego arapska konji,a4 $i:i dru9tveni polo:aj 6avala izbija veo5a jasno u arapskoj literaturi toga vre5ena4 $a pri5jer brak iz5e<u ;istokrvne arapske :ene i 6avla s5atrao se kao nedostojna vrsta braka/ a jedan se arapski pisa, pita/ da li bi se takva sjedinjenja 5ogla trpjeti ;ak i 5e<u bla:eni5a u raju4 6avali su broj;ano brzo rasli te su ubrzo nad5a9ili broj sa5i- Arapa4 $ji-ovo 5asovno naseljavanje u posadni5 gradovi5a stvorilo je nezadovoljno i opasno gradsko pu;anstvo/ koje je bivalo sve svjesnije svog sve ve8eg politi;kog zna;enja/ svoje kulturne nad5o8i pa i sve ve8eg udjela u vojni5 opera,ija5a4 ?lavna pritu:ba bila je ekono5ska4 Oitava struktura arapske dr:ave te5eljila se na pretpostav,i/ da 8e 5anjina Arapa vladati nad ve8ino5 poreski- plata,a ne5usli5ana4 &kono5ski izjedna;iti 6avale zna;ilo bi u isto vrije5e s5anjiti pri-ode i pove8ati ras-ode4 To bi 5oglo dovesti sa5o do potpunog slo5a4 Pre5da se podjela na vladaju8u kastu i 6avale u 5nogo slu;ajeva poklapala s rasni5 razlika5a iz5e<u Arapa i nearapa/ ipak je ona uglavno5 bila vi9e ekono5ska i dru9tvena nego na,ionalna4 Siro5a9niji Arapi u Iraku i Ba-reinu nisu bili upisani u spiskove *ivana/ te su bili svedeni na nivo 6avala i dijelili nji-ove pritu:be4 S druge strane/ 5nogi su se pripadni,i stare perzijske ze5ljoposjedni;ke vlastele prilagodili novo5 poretku4 $ezadovoljstvo 6avala na9lo je svoj religiozni izraz u pokretu poznato5 kao >ija Kod 8i atu Ali/ Alijina strankaM4 >iiza5 je otpo;eo kao posve arapska i posve politi;ka stranka/ koja se okupljala oko za-tjeva Alije i njegovi- poto5aka za kalifato54 Prijenos prijestolni,e od strane Alije u Kufu i kasnije prijenos u Siriju od strane '5ejida pribavio je 9iiz5u potporu ira;kog lokalnog patriotiz5a4 Stvarni razvoj pokreta po;eo je poslije 5u;eni9tva kod Kerbele/ kad je pokret/ po9to je pretrpio poraz kao arapska stranka/ nastojao da pobijedi kao isla5ska sekta4 >iitski propagandisti obra8ali su se s veliki5 uspje-o5 nezadovoljni5 5asa5a/ a naro;ito 6avali5a/ kod koji- je ideja o zakonito5 naslje<ivanju u Prorokovoj lozi nalazila 5nogo ve8i odziv nego kod sa5i- Arapa4 >iiza5 je u biti postao religiozni izraz otpora pre5a dr:avi i utvr<eno5 Poretku/ a oni/ koji su 32

pri-va8ali taj poredak/ bili su u suglasnosti sa Suneto5 ili ortodoksni5 isla5ski5 u;enje54 Taj se otpor nije nipo9to ograni;io sa5o na nearape4 U ne5irni5 posadni5 gradovi5a/ napose u Kufi/ gdje se rodio revolu,ionarni 9iiza5/ Arapi su igrali va:nu i isprva prete:nu ulogu4 Upravo su Arapi prvi unijeli 9iiza5 u Perziju/ gdje je arapski posadni grad Ku5/ naseobina Kufe/ bio jedno od glavni- 9iitski- upori9ta4 'tpor/ 9to ga je izra:avao 9iiza5/ bio je vi9e so,ijalna pobuna protiv arapske aristokra,ije/ njenog vjerovanja/ njene dr:ave i njeni- prista9a/ negoli na,ionalna pobuna protiv Arapa4 Ali ni svi branitelji re:i5a nisu bili isklju;ivo Arapi4 Pre:ivjela perzijska feudalna aristokra,ija/ koja je zadr:ala svoje ekono5ske i dru9tvene funk,ije i povlasti,e/ po5irila se i sa5a s privre5eni5 po5ra;enje5 svoji- politi;ki- prava i sura<ivala s arapsko5 dr:avo5 sve dotle/ dok je ta dr:ava priznavala njezine povlasti,e4 'brativ9i se na Isla5/ ona je sa5o za5ijenila 5azdaiza5 5usli5ansko5 ortodoksijo54 A isla5izirani gradski :ivalj i selja9tvo/ koji su se i dalje borili protiv istog neprijatelja/ za5ijenili su 5azdaisti;ka krivovjerja 5usli5anski5 krivovjerje5/ koje je bilo upereno protiv gospodstva aristokra,ije/ arapske i perzijske4 Kao 9to bi se i 5oglo o;ekivati/ 6avale = Perzijan,e i druge = 5nogo vi9e su privla;ili ekstre5niji i zadrtiji obli,i 9iiz5a/ koji5a su pridonijeli 5nogo novireligiozni- ideja izvedeni- iz svog pret-odnog kr98anskog/ :idovskog i perzijskog du-ovnog naslije<a4 6o:da je najva:nija od nji- ideja o (ahdi u/ Co ono5e koga bog vodiD4 6a-di je po;eo kao obi;an politi;ki vo<a/ ali se ubrzo razvio u 5esijanskog religioznog pretendenta4 Kao takva/ ta se doktrina prvi put pojavila u pobuni 6u-urtara/ koji je #H"=#HN4 organizirao pobunu u Kufi u i5e 6u-a5eda ibn el %anefija/ Alijina sina/ ali ne od Pati5e/ ve8 od druge :ene4 6u-urtar se obratio prvenstveno 6avali5a/ i zani5ljivo je/ da su 5u/ kako izvje98uje jedan arapski ljetopisa,/ Arapi za5jerali 9to je pobunio Cna9e 6avale/ koji su plijen/ 9to na5 ga je Bog darovao zajedno sa svi5 nji-ovi5 ze5lja5aD4 Poslije s5rti 6u-a5eda ibn el %anefija 6u-urtar je propovijedao/ da on nije stvarno u5ro/ nego da se skrio u planina5a blizu 6eke te 8e se vratiti u svijet/ kad do<e njegov ;as/ i uspostaviti vladavinu pravde na ze5lji4 6u-urtarova pobuna ugu9ena je u krvi/ ali je 5esijanska ideja/ koju je on prvi proturio/ u-vatila ;vrst korijen/ te su u preostali5 godina5a '5ejidskog kalifata 5nogi alijevski i pseudoalijevski pretendenti/ koji su jedni i drugi pripadali lozi 6u-a5eda ibn el %anefija i Pati5inoj lozi/ za-tijevali vjernost od 5usli5ana kao jedini pravi suvereni Isla5a4 Ti su 5esijanski buntovni,i jedan za drugi5 slijedili svoje pret-odnike u zagrobno skrovi9te/ te su svoji5 :ivoto5 i pado5 obogatili 5a-dijevsku legendu neki5 novi5 pojedinosti5a4 'p8enito govore8i/ pretendenti Pati5ine loze predstavljali su u5jereno krilo u >iji/ koje su znatno podupirali nezadovoljni ele5enti 5e<u sa5i5 Arapi5a4 Loza 6u-a5eda ibn el %anefija bila je povezana s ekstre5iz5o5/ u vjeri i ak,iji/ i 5nogo je sna:nije predstavljala akutno nezadovoljstvo 6avala4 '5ejidi su se s jedne strane sukobljavali sa sve ve8i5 nezadovoljstvo5 svojipodanika/ a s druge strane nipo9to nisu 5ogli ra;unati na jednodu9nu potporu sa5iArapa4 'p8i osje8aj ple5enske nezavisnosti/ jo9 uvijek jak 5e<u arapski5 no5adi5a/ osje8aj ne toliko antio5ejidski koliko antidr:avni/ izrazio se u nizu politi;ki- i religiozni- pokreta4 U 6eki i 6edini su pobo:nja,i/ koji se nikad nisu bili sasvi5 po5irili s 6uavijini5 spajanje5 arabiz5a i ,entraliza,ije/ stvorili teokratsku opozi,iju i nagla9avali dobrovoljne i religiozne aspekte patrijar-alnog kalifata/ koji su iznosili kao uzor4 $ji-ovo antio5ejidsko raspolo:enje daje boju ;itavoj ranoj isla5skoj religioznoj i -istorijskoj literaturi/ kojoj su u to vrije5e udarili te5elje4 $ji-ovo protivljenje '5ejidi5a rijetko je kad uzi5alo oblik oru:ane pobune/ ali je nji-ova neprestana propaganda po5ogla da se potkopa ugled sredi9nje vlasti4 1o9 opasniji izraz :elje da se odba,i dr:ava i vrati predisla5ski poredak s isla5sko5 spolja9no98u/ bio je pokret -avarid:a4 Kao 9to s5o ve8 vidjeli/ to je bila grupa Alijini33

pristali,a/ koji su se bili pobunili protiv sporazu5a o arbitra:i/ zaklju;enog kod Sifina/ i tra:ili da spor rije9i bog/ to jest oru:je4 *vanaest tisu8a ljudi napustilo je Alijine snage4 'n i- je ubrzo nagovorio da se ponovo vrate/ ali i- se ;etiri tisu8e opet od5etnulo/ te je Alija bio prisiljen da i- napadne i da pobije 5noge od nji- u bi,i kod $a-ravana/ god4 #"H4 Isprva je -arid:itski pokret bio posve religiozni pokret/ ali se postepeno iz5etnuo u ratobornu anar-isti;ku opozi,iju/ koja nije priznavala nikakvu vlast osi5 vlasti kalifa/ koga su -arid:iti sa5i izabrali te su ga 5ogli u svako doba s5ijeniti/ a to su ;esto i ;inili4 U dvadeset godina poslije Alijine s5rti u Iraku je izbilo vi9e 5anji- -arid:itski- buna/ koje su dostigle vr-una, u pobuni 9iroki- raz5jera poslije 1ezidove s5rti4 %avarid:i su pretrpjeli neuspje- zbog toga/ 9to je nji-ov pokret bio ras,jepkan i sklon unutarnji5 sukobi5a i neredu4 Za vladanja Abd ul 6alika -avarid:i su bili slo5ljeni u Iraku i postepeno potiskivani u Perziju4 Bili su gotovo zbrisani do po;etka os5og stolje8a4 'ni predstavljaju predisla5sku arapsku doktrinu o vlasti po slobodno5 pristanku i o prevlasti privatnog 5i9ljenja u krajnje5 obliku4 $ji-ova su na;ela dobro opisana kao Cprirodna nepokornost Arapa/ ra,ionalizirana/ siste5atizirana/ podjarivana i fanatizirana vjerski5 u;enje5D4 ?lavna unutarnja slabost o5ejidskog poretka/ zbog koje je taj poredak na kon,u i propao/ bila je krvna osveta/ koja se neprestano pojavljivala 5e<u sa5i5 arapski5 ple5eni5a4 Arapska narodna predaja dijeli ple5ena u dvije glavne grupeB sjevernu i ju:nu4 Svaka i5a razra<eno rodoslovno stabloG svako od nji- pokazuje veze iz5e<u razli;iti- ple5ena u grupi i nji-ovo porijeklo od zajedni;kog pretka4 Bilo je krvne osvete i u predisla5skoj Arabiji/ ali se ona vr9ila iz5e<u susjedni- ple5ena/ koja su ;esto bila u srodstvu jedna s drugi5a4 Ali je razvitak osvete 5e<u veliki5 savezi5a ple5ena bio rezultat osvajanja4 U gradovi5a A5sara Arapi su bili s5je9teni u ;etvrti5a po ple5eni5a4 Ti su se odsje;,i uobli;ili u saveze suparni;ki- stranaka ne na geografskoj osnovi,i/ ve8 vi9e kao 5ozaik4 Ple5enska stabla iz arapske predaje po svoj su prili,i iz5i9ljena/ ali su -istorijski va:na/ jer su vladala arapski5 :ivoto5 u doba '5ejida4 Krvna osveta iz5e<u sjeverni- i ju:ni- CsavezaD pojavljuje se/ jo9 nejasno/ prvi put u doba 6uavije4 'tada je stalno bujala i izvrgavala se u otvoreno nasilje kad bi god ugled sredi9nje vlasti oslabio4 To se dogodilo poslije s5rti 1ezida/ kad su Kaisi/ jedno od glavni- sjeverni- ple5ena/ odbili da priznaju njegova nasljednika i opredijelili se za Ibn Zubeira/ '5ejidi5a je po9lo za ruko5 da i- uz po5o8 ju:nog ple5ena Kalba potuku u bi,i kod 6erd: Ra-ita/ ali je '5ejidska ku8a izgubila neutralnost i u5ije9ala se u sva<u4 Poslije Abd ul 6alika kalifi su se obi;no oslanjali na jednu ili na drugu stranu/ pa se i sa5 kalifat izrodio u puko strana;ko i5enovanje u ple5ensko5 sukobu4 $eki s5atraju/ da tako duboko ukorijenjena i uporna borba 5ora da je i5ala ozbiljnije uzroke no 9to su iz5i9ljena rodoslovlja iz arapske predaje4 Te uzroke treba tra:iti u sukobu interesa iz5e<u oni- Arapa/ koji su bili prodrli u osvojene teritorije prije osvajanja = ve8ina je od nji- ju:nog porijekla = i oni-/ koji su do9li s ar5ija5a Isla5a/ a to su bili prete:no sjeverni Arapi4 To 5i9ljenje podupire ;injeni,a/ da su ju:na ple5ena op8enito bila vi9e sklona 9iitskoj propagandi/ a to upu8uje na stanovitu zajedni,u interesa s 6avali5a4 ?lavno podru;je sukoba u drugo5 gra<ansko5 ratu bio je Irak/ gdje su aktivno djelovali svi faktori4 Kufa/ napredan i va:an grad/ bio je glavno sredi9te i do:ivio je ;itav niz ne5ira4 U prvi5 godina5a svoje vladavine Abd ul 6alik bija9e zabavljen uglavno5 ti5e/ da ponovo uvede red 5e<u Arapi5a/ da sredi pitanja dinastije i da sklopi 5irovni ugovor s bizantski5 ,are5 i ti5e uspostavi 5ir na sjeverni5 grani,a5a4 'd god4 #!04 on je bio gotov da krene protiv pobunjenika/ i u roku od tri godine uspjelo5u je da postigne op8e priznanje svoje vlasti4 Proble5 5u je sada bio da s5isli novu organiza,iju4 $eizbje:ni odgovor bio je ve8i stupanj ,entraliza,ijeB skupljanje vlasti u ruka5a vladara i oslona, na vojni;ku snagu sirske ar5ije4 Ali kalifat Abd ul 6alika jo9 nije bio autokra,ija stare orijentalne vrste/ nego je to vi9e bila ,entralizirana 5onar-ija/ koju su preina;ili arapska tradi,ija i osta,i 34

teokratske ideje4 Za vladanja Abd ul 6alika zapo;eo je pro,es poznat arapski5 -istori;ari5a kao Corganiza,ija i sre<ivanjeD4 Stare perzijske i bizantske siste5e uprave/ koji su dotle bili zadr:ani u razni5 pokrajina5a/ postepeno je za5ijenio novi arapski i5perijalni siste5 s arapski5 kao slu:beni5 jeziko5 u upravi i finan,ija5a4 ?od4 #!#4 uveden je arapski nova, u5jesto preskupog bizantskog i perzijskog nov,a/ koji se dotada upotrebljavao4 Zasluga je Abd ul 6alika i njegovi- savjetnika/ 9to su zapo;eli pro,es fiskalnog sre<ivanja/ koji se pod vlado5 njegovi- nasljednika pretvorio u novi i spe,ifi;no isla5ski siste5 oporezivanja4 'n je na5ro svo5 nasljedniku s5ireno i 5o8no ,arstvo/ oboga8eno veliki5/ napori5a/ 9to i- je ulo:io u javne radove i obnovu4 6e<uti5/ glavni proble5i bili su odgo<eni/ ali ne rije9eni4 3ladavina 3elidova KN0"=N "M bila je u 5nogo5 pogledu vr-unska to;ka o5ejidske 5o8i4 $ajva:nije je u to5 periodu to/ 9to je ponovo otpo;elo osvajanje i ekspanzija/ koja se sada pro9irila na tri nova prostora4 U srednjoj je Aziji Kutejba ibn 6usli5/ kojeg je i5enovao &l %ad:ad:/ Abd ul 6alikov na5jesnik Iraka/ prvi udario ;vrst te5elj arapskoj vlasti u ze5lja5a s onu stranu A5u *arje/ kad je zauzeo Bu-aru i Sa5arkand i izvojevao proslavljene pobjede4 *alje na jugu jedna je arapska jedini,a zauzela indijsku pokrajinu Zind4 Ali ta ak,ija nije dovedena do kraja/ te je 5usli5ansko osvajanje Indije ostavljeno za 5nogo kasnije4 6nogo va:nije bilo je iskr,avanje u >panjolskoj god4 N0!4/ poslije kojeg je ubrzo zauzet ve8i dio Iberskog poluotoka4 Za vladanja Sulej5anova KN "=N NM bila je upu8ena velika/ ali neuspjela ekspedi,ija protiv Jarigrada/ posljednji arapski juri9 velikog stila4 $euspje- po-oda donio je te9ke ;asove o5ejidskoj 5o8i4 Zbog finan,ijskog napora za opre5u i odr:avanje po-oda poo9trio se fiskalni i finan,ijski pritisak/ koji je ve8 i ina;e bio izazvao tako opasan otpor4 Sirska vojska i flota bile su potpuno uni9tene pod obalni5 bede5i5a Jarigrada/ i to je li9ilo re:i5 glavne 5aterijalne osnovi,e njegove 5o8i4 U to5 odsudno5 ;asu Sulej5an je na s5rtnoj postelji i5enovao za svog nasljednika pobo:nog '5ara ibn Abdul Aziza/ koji je bolje nego ijedan od o5ejidski- prin;eva 5ogao provesti iz5irenje/ koje je jedino 5oglo da spasi o5ejidsku dr:avu4 '5arova je zada8a bila da sa;uva jedinstvo Arapa i Arapskog ,arstva ti5e 9to 8e privu8i 6avale4 'n je to poku9ao da u;ini nizo5 fiskalni- 5jera/ po5o8u koji- 5u je uspjelo da prebrodi krizu/ pre5da su one na kraju propale4 ?lavni proble5/ koji je stajao pred nji5/ potekao je otuda/ 9to je zbog 5asovnog obra8anja na Isla5 kao i neprestanog porasta broja arapski- ze5ljoposjednika bivalo sve vi9e oni- ljudi/ koji su odbijali da plate ikakav porez/ osi5 po ni:oj stopi/ kako su pla8ali 5usli5ani4 %ad:ad:ova 5jera = tjeranje 6avala natrag na ze5lju i za-tjev da 5usli5anski ze5ljoposjedni,i plate pun iznos poreza = izazvala je ogor;enje i o;ajanjeB bila je o;ito neupotrebljiva4 '5ar II4 poku9a rije9iti te pote9ko8e uredbo5/ po kojoj bi 5usli5anski ze5ljoposjedni,i pla8ali sa5o U9r/ a ne %ara; = vi9i iznos poreza/ ali ne bi bili priznati nikakvi prijenosi ze5lji9ta/ podlo:ni- porezu/ na 5usli5ane/ izvr9eni poslije 004 godine poslije %id:re KN ! n4 e4M 'tada su 5usli5ani na osnovu zakonske fik,ije 5ogli takvu ze5lju uzeti sa5o pod zakup/ te su 5orali na nju pla8ati %ara;4 *a bi u5irio 6avale/ dopustio i5 je da se bez ikakve s5etnje naseljuju u posadni5 gradovi5a i oslobodio i- od %ara;a i *:izje/ koja je sada dobila posebno zna;enje kao glavarina/ koju su pla8ali ne5usli5ani4 6e<uti5/ 6avali su jo9 uvijek pri5ali ni:e iznose pla8a nego arapski ratni,i/ osi5 u %orasanu4 >to se ti;e sa5i- Arapa/ nji5a je podijelio pla8e u visini razine pla8a u Siriji/ koja je dotada bila ve8a nego drugdje/ i dodijelio penzije udovi,a5a i dje,i ratnika4 Uporedo s ti5 5jera5a vodila se stro:a politika pre5a di5isi5aG oni su sada trebali biti isklju;eni iz uprave/ u kojoj su dotada slu:ili u veliko5 broju/ i bili su podvrgnuti o9triji5 dru9tveni5 i finan,ijski5 ograni;enji5a/ koja su i5 na5etnuta zakono54 Refor5e '5ara II4 u isti su 5a- pove8ale ras-ode i s5anjile pri-ode4 'dluka da ne upo9ljava di5ise u upravi dovela je do zbrke i nereda/ te je pod vlado5 njegovi- naA sljednika/ 1ezida II4 KNL0=NLQM i %i9a5a KNLQ=NQIM/ bio razra<en novi siste5/ koji je 35

uz svega nekoliko pro5jena ostao na snazi jo9 dugo vre5ena poslije pada '5ejida4 Oitava orijentalna predaja jednodu9no opisuje %i9a5a kao 9krta i lako5a vladara/ koji se nadasve zani5ao za ubiranje poreza4 Svjedo;anstva/ koji5a raspola:e5o/ ne dopu9taju na5 da da5o op8i sud o fiskalnoj politi,i u ;itavo5 kalifatu4 6e<uti5/ i5a5o neke vijesti o politi,i %i9a5ovi- triju glavni- na5jesnika pokrajinaB Ubejdula-a ibn ul %ababa u &giptu/ %alida el Kasrija u Iraku i $asra ibn Sajjara u %oiasanu/ i na osnovu tivijesti 5o:e se sastaviti op8a slika fiskalne politike u kasno5 o5ejidsko5 periodu4 ?lavni te5elj novog ure<enja bila je zakonska fik,ija/ da ze5lji9te/ a ne ze5ljoposjednik pla8a %ara;4 'tada sva ze5lji9ta/ oporezovana kao %ara;Aze5lji9ta/ pla8aju pun iznos poreza bez obzira na vjeru ili narodnost nji-ova vlasnika4 Ze5lji9ta obvezna da pla8aju U9r/ nastala u doba ranog kalifata/ pla8ala su i dalje 5anji iznos poreza/ ali se vi9e nisu 5ogla pove8avati4 *i5isi su jo9 povr- toga pla8ali *:izju ili glavarinu4 Taj novi siste5/ koji 8e postati kanonski siste5 isla5ske pravne nauke/ postao je jo9 djelotvorniji kad su uz na5jesnike pokrajina bili i5enovani posebni finan,ijski nadzorni,i/ sa zada8o5 da vr9e pregled i sastavljaju popis kao te5elj novog oporezivanja4 Poslije %i9a5ove s5rti arapsko je kraljevstvo po;elo brzo propadati4 Silno oja;ale ple5enske sva<e te aktivna 9iitska i -arid:itska opozi,ija/ koja se ponovo pojavila/ dotjerale su dotle/ da je od god4 NQQ4 vlast sredi9nje vlade bila ugro:ena ;ak i u Siriji/ dok se drugdje nisu na nju ni osvrtali4 Posljednji od '5ejida/ 6ervan II4 KNQQ=N"0M/ bio je vje9t i sposoban vladar/ ali je do9ao previ9e kasno da spasi dinastiju4 *okraj;ila ju je stranka koja se nazivala %a9i5ija4 &bu %a9i5/ sin 6u-a5eda ibn el %anefija za kojeg se borio 6u-urtar/ bio je na ;elu jedne ekstre5ne 9iitske sekte/ koju su podupirali 6avali4 Budu8i da sa5 nije postigao uspje-/ on je na sa5rti/ god4 N #4/ zavje9tao svoja prava 6u-a5edu ibn Ali ibn ul Abasu/ poto5ku jednog Prorokova stri,a4 Sekta je pri-vatila 6u-a5eda/ i on je stekao kontrolu nad njezini5 propagandisti;ki5 i revolu,ionarni5 stroje54 ?lavno sredi9te njezine djelatnosti bilo je u %orasanu/ gdje su se bili naselili arapski kolonisti iz Basre i Kufe otprilike #N04 godine4 'ni su donijeli sa sobo5 svoje ple5enske sukobe/ koji su se razvijali i 9irili u novoj sredini4 Arapi su bili neznatna 5anjina 5e<u perzijski5 stanovni9tvo5 ratoborne 8udi/ nezadovoljni5 svoji5 dru9tveno i ekono5ski ni:i5 polo:aje54 Oini se/ da su u po;etku -a9i5itski propagandisti sura<ivali s u5jereni5 9iiti5a/ koje je predstavljao u %orasanu Sulej5an ibn Katir/ Arapin s juga4 %a9i5itska aktivnost otpo;ela je otprilike god4 NL04 Prvi njezin rukovodila, bio je pogubljen nakon jedne neuspjele pobune neki- osa5naest godina kasnije/ i/ da bi ponovo zadobio povjerenje u5jereni- 9iita/ 6u-a5ed ibn Ali ibn ul Abas povjeri nadzor nad propagando5 u %orasanu Sulej5anu/ koje5u je po5agalo vije8e dvanaestori,e/ sastavljeno od osa5 Arapa i ;etiri 6avla4 Ustupak nije doveo ni do ;ega/ i pokret se/ li9en svoje posebne privla;nosti za 6avale/ s5anjio i :ivotario4 U 5e<uvre5enu 6u-a5ed u5re i naslijedi ga sin Ibra-i5/ ;ije je za-tjeve pri-vatila organiza,ija na istoku4 ?od4 NQI4 Ibra-i5 9alje perzijski5 6avali5a &bu 6usli5a/ perzijskog 6avla iz Iraka/ kao svog povjerljivog agenta i propagandista4 &bu 6usli5 je postigao zna;ajan uspje- 5e<u perzijski5 stanovni9tvo5/ pa ;ak i 5e<u seosko5 aristokra,ijo54 Uprkos stanovitoj su5nji i nezadovoljstvu u5jereni- 9iita/ rukovodstvo &bu 6usli5a bilo je op8enito pri-va8eno/ te je god4 NQ#4 izbio -a9i5itski pu;/ i ,rne zastave Abasida izvje9ene su u %orasanu4 Oesto se prikazivalo/ da je ,rna boja bila posebna boja Abasidske ku8e4 Ustvari/ upotrebo5 ,rni- barjaka poku9avalo se udovoljiti jedno5 od za-tjeva 5esijanski- i zagrobni- proro;anstava/ od koji- su 5noga kolala 5e<u nezadovoljni5 stanovni9tvo5 arapskog kraljevstva4 I drugi su pobunjeni,i prije Abasida isti,ali ,rne barjake4 I sa5o su zbog uspje-a Abasida oni postali odlika nove vladaju8e ku8e4 Za nekoliko godina Abasidi su postali poznati i u Bizantu i u dalekoj Kini kao Cljudi odjeveni u ,rnoD4 Svr9etak pri;e je ukratko ovaj4 Sukobi iz5e<u sa5i- arapski- ple5ena u %orasanu sprije;ili su Arape da pru:e bilo kakav djelotvoran otpor novo5 pokretu/ sve dok nije bilo prekasno4 Kad 36

su se jedno5 u;vrstile na istoku/ &bu 6usli5ove ar5ije brzo pojuri9e na zapad i potuko9e posljednje o5ejidske snage u bi,i kod 3elikog 2aba4 '5ejidska ku8a i arapsko kraljevstvo nestado9e4 $a nji-ovo 5jesto do9ao je Abasid Abdul Abas i progla9en je kalifo5 s naslovo5 Safa-4

V ISLAMSKO CARSTVO
A goodl9 place, a goodl9 time! :or it ;as in the golden prime 40 good /aroun Alraschid!<

KT&$$(S'$B R&J'LL&JTI'$S 'P T%& ARABIA$ $I?%TSM

Abasidi su za5ijenili '5ejide na ;elu Isla5ske zajedni,e/ i to nije bila sa5o puka pro5jena dinastije4 To je bila revolu,ija u povijesti Isla5a/ prekretni,a isto toliko va:na kao Pran,uska i Ruska revolu,ija u povijesti Zapada4 'na se nije zbila kao plod dvorske urote ili dr:avnog udara/ ve8 djelovanje5 9iroke i uspje9ne revolu,ionarne propagande i organiza,ije/ koja je predstavljala i izra:avala nezadovoljstvo znatni- slojeva stanovni9tva s pret-odni5 re:i5o5 i pripre5ala se dugo vre5ena4 Kao i ve8ina revolu,ionarni- pokreta/ to je bila sprega razli;iti- interesa/ koju je dr:ala na okupu :elja da se sru9i postoje8i poredak/ ali je ta sprega bila osu<ena da se raspadne na protivni;ke grupe/ kad je jedno5 pobjeda bila izvojevana4 1edna od prvi- zada8a pobjedni;ki- Abasida bila je da slo5e razo;arano ekstre5isti;ko krilo pokreta/ koje ije dovelo na vlast4 Pogubljeni su &bu 6usli5/ vo<a i graditelj revolu,ije/ i neki njegovi drugovi/ a ustanak nji-ovi- pristali,a ugu9en4 Pa kakva je priroda te revolu,ije = tko su bili revolu,ionari i 9to su te:ili da postignu@ &vropski orijentalisti iz devetnaestog stolje8a/ koje su zavele rasisti;ke teorije ?obineaua i ostali-/ obja9njavali su sukob iz5e<u '5ejida i Abasida/ a doista i ;itavu religioznu 9iz5u ranog Isla5a/ kao rasni sukob iz5e<u arapskog se5itiz5a i iranskog arijevstva4 Pobjedu Abasida s5atrali su pobjedo5 Perzijana,a nad Arapi5a/ jer da su Perzijan,i pod krinko5 perzijaniziranog Isla5a uspostavili novo Iransko ,arstvo u5jesto oborenog Arapskog kraljevstva4 U prilog takvo5 stanovi9tu govore pone9to i arapska vrela = CJarstvo poto5aka Abasovi- bilo je perzijsko i -orasansko/ a ,arstvo poto5aka 6ervanovi- o5ejidsko i arapskoD/ ka:e *:a-iz/ arapski esejist iz devetog stolje8a4 Ali novija su istra:ivanja pokazala/ da su rasni antagoniz5i dodu9e igrali ulogu u zba,ivanju '5ejida/ ali nisu bili glavne pokreta;ke snage revolu,ije/ pa pobjedni,i/ iako je 5e<u nji5a bilo 5nogo Perzijana,a/ nisu odnijeli pobjedu kao Perzijan,i niti su porazili svoje neprijatelje kao Arape4 Snage revolu,ije obu-va8ale su 5nogo Arapa/ osobito pripadnika ju:ni- ple5ena/ koji nisu zauzi5ali tako ;vrst polo:aj 5e<u aristokra,ijo5 osvaja;a4 6avali/ koji su ;inili glavni oslona, pokreta/ nisu nipo9to bili isklju;ivo Perzijan,i/ ve8 je 5e<u nji5a bilo Ira;ana/ Sira,a/ &gip8ana pa ;ak i Arapa/ koji nisu bili punopravni ;lanovi ple5enske aristokra,ije4 Perzijska ze5ljoposjedni;ka vlastela dih#ani bila su se = kao i biv9e bizanske ;inovni;ke klase u zapadni5 pokrajina5a = prilagodila o5ejidsko5 re:i5u i igrala su va:nu ulogu u funk,ioniranju tog siste5a4 Upravo su oni razrezivali i ubirali skupni porez/ 9to su ga Arapi za-tijevali od svake pokrajine/ i ne5a su5nje/ da su u to5 ubiranju izuzi5ali sa5i sebe4 U so,ijalno5 i ekono5sko5 nezadovoljstvu obespravljenog gradskog stanovni9tva/ a osobito 5avalski- trgova,a i zanatlija/ koji su se bogatili u posadni5 gradovi5a 9to su i- osnovali Arapi/ treba tra:iti vode8u snagu revolu,ije4 Kad su prestali osvaja;ki ratovi/ nestala je jedina proizvodna djelatnost arapske aristokra,ije/ koja je bila vladaju8a klasa u '5ejidsko5 kraljevstvu/ pa ta klasa vi9e nije bila -istorijski nu:na/ te je bio otvoren
6

*ivno 5jesto/ divno vrije5e/ jer to se zbiva9e u zlatno doba dobroga %aruna Alra9ida4

37

put uspostavljanju novog dru9tvenog poretka/ zasnovanog na 5irnodopskoj privredi = poljoprivredi i trgovini/ s koz5opolitsko5 vladaju8o5 klaso5 ;inovnika/ trgova,a/ nov;ara/ ze5ljoposjednika i ule5a/ klase vjerski- u;enjaka/ pravnika/ u;itelja i dostojanstvenika/ koji su bili najbli:i isla5sko5 s-va8anju o sve8enstvu4 Tu je zada8u jo9 olak9ala politi;ka nesposobnost i unutarnji razdor 5e<u Arapi5a/ kao i to/ 9to su 5nogi Arapi pribjegli revolu,ionarno5 pokretu4 1o9 jasnije pokazuju na5 prirodu pokreta pro5jene poslije pobjede4 Prva i najo;itija pro5jena bila je preba,ivanje sredi9ta vlasti iz Sirije u Irak/ koji je bio tradi,ionalno sredi9te veliki- svjetski- ,arstava na Blisko5 i Srednje5 Istoku4 Prvi abasidski kalif Safa- s5jestio je svoju prijestolni,u u 5alo5 gradu %a9i5iji/ 9to ga je sagradio na isto;noj obali &ufrata blizu Kufe/ da bi se ta5o nastanio sa svojo5 obitelji i svojo5 gardo54 Kasnije je pre5jestio prijestolni,u u Anbar4 Tek je kasnije 6ensur KN"Q=NN"M/ drugi abasidski kalif/ u 5nogo;e5u osniva; novog re:i5a/ trajno s5jestio abasidsku prijestolni,u u novo5 gradu na zapadnoj obali Tigrisa blizu ru9evina stare sasanidske prijestolni,e Ktesifona/ od koje je ka5enje bilo upotrebljeno za gradnju novoga grada4 Slu:beni naziv prijestolni,e bio je (edina es *elam/ grad 5ira/ ali je ona vi9e poznata po i5enu perzijskog sela/ koje je prije toga le:alo na to5 5jestu = Bagdada4 6ensur je izabrao taj polo:aj zbog sasvi5 prakti;ni- razloga4 'snovao je grad blizu plovnog kanala/ 9to povezuje Tigris i &ufrat i zauzi5a klju;ni polo:aj na raskrsni,i putova i na ,esti za Indiju4 U odjeljku/ u koje5 prikazuje osnutak grada/ geograf 1akubi pri;a kako se 6ensur na putovanju zaustavio u selu Bagdadu i rekaoB C'vaj otok iz5e<u Tigrisa na istoku i &ufrata na zapadu je tr:i9te svijeta4 Svi brodovi/ 9to plove uz Tigris iz 3asita/ Basre/ Ubule/ A-vaza/ Parsa/ '5ana/ 1a5a5e/ Ba-reina i jo9 iz daljega i8i 8e uzvodu i tu se usidritiG roba/ koju voze brodovi niz Tigris iz 6osula/ *ijarARabija/ Azerbejd:ana i Ar5enije te du: &ufrata iz *ijarA 6udara/ Rake/ Sirije i grani;ni- 5o;vara/ &gipta i Sjeverne Afrike/ dovest 8e se tu i iskr,ati4 To 8e biti glavni put za ljude iz *:ebela/ Isfa-ana i iz -orasanski- oblasti4 %vala Bogu/ koji je ovo 5jesto sa;uvao za 5ene i u;inio da ga svi oni prije 5ene zaborave4 Tako 5i Boga/ ja 8u ga sagraditi4 Zati5 8u boraviti u nje5u sve dok bude5 :iv/ i 5oji 8e poto5,i boraviti u nje5u poslije 5ene4 To 8e doista biti najnapredniji grad na svijetu4D Sredi9te Bagdada bio je okrugli unutarnji grad s pro5jero5 od oko dvije 5ilje/ a predstavljao je neku vrst tvr<ave/ u kojoj su bili kalifovi dvori i boravi9te ;inovnika i -orasanske garde/ koju su kalifi doveli sa sobo5 s istoka4 Izvan unutarnjeg grada brzo se razvila velika trgova;ka 5etropola4 Prijenos prijestolni,e i5ao je zna;ajni- u;inaka4 Sredi9te vlasti po5aknulo se od 5editeranske pokrajine Sirije u 6ezopota5iju/ bogatu/ navodnjavanu rije;nu dolinu/ koja je bila raskrsni,a 5nogi- trgovinski- putova4 To je bio znak pro5jeneB bizantska nasljedna dr:ava pretvorila se u srednjoisto;no ,arstvo po tradi,ionalno5 uzoru/ u koje5 su stari isto;nja;ki utje,aji/ poglavito perzijski/ po;eli igrati sve ve8u ulogu4 Pro5jena dinastije dovr9ila je pro,es razvitka u organiza,iji dr:ave/ koji je bio otpo;eo jo9 pod '5ejidi5a4 'd ple5enskog 9eika/ koji upravlja uz nerado dan pristanak arapske vladaju8e kaste/ kalif je sada postao autokrat i svojata bo:ansko porijeklo za svoju vlast/ koja se oslanja na redovite oru:ane snage i koju provodi pla8ena birokra,ija4 Pove8anu va:nost sile kao sastavnog dijela vlasti najbolje pokazuje va:an polo:aj krvnika na abasidsko5 dvoru/ 9to je poznato svi5 ;itao,i5a Araps#ih no%i4 U novo5 re:i5u rodoslovlje nije po5agalo niko5e da napreduje/ ve8 sa5o 5ilost suverena/ pa je arapsku aristokra,iju nado5jestila ;inovni;ka -ijerar-ija4 $ovo dostojanstvo kalifa izra:avalo se u novi5 naslovi5a4 Kalif vi9e nije bio Za5jenik bo:jeg Proroka/ ve8 naprosto Za5jenik bo:ji/ i i tvrdio je/ da njegova vlast potje;e izravno od Boga/ Ta ista 5isao izra:avala se u zvu;no5 naslovu CSjena bo:ja na ze5ljiD4 *ok su prvi kalifi bili Arapi kao i svi ostali/ te i5 je ;ovjek 5ogao pristupiti i obratiti i5 se po i5enu/ Abasidi 38

su se okru:ili sjaje5 i ,ere5onijalo5 bri:ljivo razra<enog i -ijerar-ijskog dvora i 5oglo i5 se pristupiti sa5o preko ;itavog niza dvorjana4 U teoriji/ kalifi su jo9 uvijek podvrgnuti vlasti seri jata/ svetog zakona Isla5a4 Ustvari/ to ograni;enje nije bilo djelotvorno/ jer nije bilo nikakva 5e-aniz5a da ga silo5 sprovede/ osi5 pobune4 Stoga je abasidski kalifat bio despotiza5 osnovan na vojnoj sili/ a svojatao je za sebe gotovo bo:ansko pravo4 Abasidi su bili ja;i od '5ejida zato/ 9to nisu zavisili od potpore Arapa/ pa su stoga vladali vi9e silo5 nego uvjeravanje54 $aprotiv/ bili su slabiji od stariisto;nja;ki- despota/ jer i5 nije po5agala ustaljena feudalna kasta i u9an;eno sve8enstvo4 Abasidska uprava predstavljala je daljnji razvoj uprave posljednji- '5ejida/ i 6ensur je otvoreno priznavao/ da u organiza,iji dr:ave 5nogo duguje o5ejidsko5 kalifu %i9a5u4 Ali utje,aj starog perzijskog poretka Sasanida postajao je sve ja;i/ te velik dio abasidske prakse bija9e s5i9ljeno opona9anje sasanidski- obi;aja/ koji su sada postali poznati preko perzijski- ;inovnika i sa;uvane sasanidske literature4 Abasidska uprava vi9e se nije te5eljila na rasnoj diskri5ina,iji i isklju;ivosti4 $jezina gole5a ;inovni;ka klasa popunjavala se u sve ve8oj 5jeri iz redova 6avala i u:ivala je velik dru9tveni ugled4 Ta je klasa bila organizirana u ;itavo5 nizu divana ili 5inistarstava/ kao 9to su divani pravosu<a/ vojske/ pe;ata/ finan,ija/ po9ta i obavje9tajne slu:be i t4 d4 3ojska ;inovnika/ koja je slu:ila u ti5 divani5a/ stajala je pod vr-ovni5 nadzoro5 vezira4 3ezirska slu:ba bila je abasidska novina/ vjerojatno perzijskog porijekla4 3ezir je stajao na ;elu ;itavog upravnog aparata te je kao glavni izvr9ni organ/ podre<en kalifu/ i5ao gole5u 5o84 1edan od prvi- vezira bio je %alid el Bar5aki iz Srednje Azije/ koji je nedavno bio pre9ao na Isla5/ i taj su polo:aj dr:ali pojedini ;lanovi bar5akidske obitelji sve dok i- nije zba,io %arun ur Re9id god4 H0I4 3last u pokrajina5a vr9ili su skupa e5ir ili na5jesnik/ i a5il ili finan,ijski nadzornik4 'ni su i5ali svoje vlastito osoblje i vlastite oru:ane snage/ te su u stanovitoj 5jeri u:ivali autono5iju pod op8i5 nadzoro5 upravitelja po9te/ ;ija je du:nost bila da o doga<aji5a izvje98uje izravno *ivan po9ta i obavje9tajne slu:be u Bagdadu4 U vojs,i/ arapska vojni,a nije vi9e bila va:na/ te su pla8e/ koje su se ispla8ivale Arapi5a/ postepeno ukinute/ osi5 za redovitu vojnu slu:bu4 3ojska se sada sastojala od pla8eni;ki- trupa/ bilo od redovni- vojnika bilo od dobrovolja,a za pojedine po-ode4 Sr: vojske bila je odana %orasanska garda/ glavni oslona, novog re:i5a4 Kra8e vrije5e bila se odr:ala i jedna arapska jedini,a poznata kao Arab ed 3evle/ Arapi *inastije/ sastavljena od Arapa vjerni- novo5 re:i5u4 6e<uti5/ ona je uskoro izgubila svoju vaA :nost/ pa su kasnije vojsku sve vi9e sa;injavali posebno obu;eni robovi poznati kao mameluci/ po porijeklu ve8ino5 Tur,i iz Srednje Azije4 Abasidi su do9li na vlast na valu vjerskog pokreta i nastojali su da sa;uvaju potporu naroda nagla9avaju8i religiozni aspekt svoje vlasti4 Pri5je8uje se/ da su prvi abasidski kalifi uporno udvarali vjerski5 vo<a5a i pravni,i5a i da su/ bare5 u javnosti/ 5nogo polagali na po9tovanje dobrog vjerskog ukusa4 Po rije;i5a jednog kasnijeg arapskog -istori;ara Cta je dinastija vladala svijeto5 po5o8u politike/ u kojoj se 5ije9ala religija i kraljevanjeG najbolji i najreligiozniji ljudi pokoravali su i5 se zbog religije/ a ostali su i5 se pokoravali zbog stra-aD4 3jerska organiza,ija ispunila je pukotinu/ 9to je ostala nakon slo5a arapskog rasnog jedinstva/ i slu:ila je da se povezu raznoliki etni;ki i dru9tveni slojevi stanovni9tva4 $agla9avanje religioznog karaktera dru9tva i najvi9e vlasti dovodilo je do ;esti- optu:aba za li,e5jerje i izazvalo pri5jedbu jednog pjesnikaB C%o8e li na5 se vratiti ugnjetavanje sinova 6ervanovi-/ ili 8e pravi;nost sinova Abasovivladati u paklu4D 6e<uti5/ u ekono5sko5 :ivotu abasidskog ,arstva 5o:e5o najjasnije sagledati prirodu pro5jena/ 9to i- je donijela revolu,ija4 Jarstvo je raspolagalo bogati5 izvori5a4 P9eni,a/ je;a5 i ri:a/ ti5 redo5/ bili su glavni :etveni prinosi veliki- navodnjavanirije;ni- dolina/ dok su datulje i 5asline predstavljale 5anje va:nu -ranu4 Jarstvo je bilo 39

dobro opskrbljeno i 5etali5a4 Srebro je dolazilo iz isto;ni- pokrajina/ napose iz %induku9a/ gdje je/ pre5a izvoru iz desetog stolje8a/ deset tisu8a rudara bilo zaposleno na kapitalisti;ki na;in4 Zlato se donosilo sa zapada/ a osobito iz $ubije i Sudana/ bakar iz okoli,e Isfa-ana/ gdje su bakreni rudni,i pla8ali u deveto5 vijeku porez od pet tisu8a dir-e5aG :eljezo iz Perzije/ Srednje Azije i sa Si,ilije4 *rago ka5enje nalazilo se u razni5 dijelovi5a Jarstva/ a biser se dobijao iz bogati- lovi9ta ribe u Perzijsko5 zaljevu4 ?ra<evnog drveta nije bilo u zapadni5 pokrajina5a/ ali ga je bilo prili;no na istoku/ a ra9irena uvozna trgovina dovozila ga je iz Indije i dalji-/ ze5alja4 Abasidi su poduzeli opse:ne radove na navodnjavanju pro9iruju8i povr9inu obradivog ze5lji9ta i isu9uju8i 5o;vare/ i -istori;ari izvje98uju o veo5a visoko5 prinosu4 Revolu,ija je dala selja,i5a ve8a posjedovna prava i pravedniji siste5 razrezivanja poreza/ koji se zasnivao na pro,entu od :etvenog prinosa/ u5jesto utvr<ene stope kao prije4 Ali je polo:aj seljaka bio i dalje lo9/ te se u toku vre5ena i pogor9ao zbog 9pekula,ije bogati- trgova,a i ze5ljoposjednika i zbog uvo<enja ropskog rada na veliki5 i5anji5a/ koji je srozao ekono5ski i dru9tveni polo:aj slobodnog rada4 Srednjovjekovna 5usli5anska en,iklopedija dijeli industriju i zanate u dvije skupineB pri5arnu = to su one industrije i zanati/ koji zadovoljavaju osnovne ljudske potrebe = i po5o8nu ili luksusnu4 Prva se dijeli na -ranu/ stan i odje8u4 A ova posljednja bila je ponajvi9e razvijena u Isla5sko5 ,arstvu4 $ajva:nija je bila tekstilna industrija/ i po broju zaposleni- i po obi5u proizvodnje/ a zapo;ela je pod '5ejidi5a i sada se brzo pro9irila4 Proizvodila je sve vrsti dobara/ i za do5a8u potro9nju i za izvoz = ko5adnu robu/ odje8u/ sagove/ zidne 8ili5e i 8ili5e za poku8stvo/ jastuke i t4 d4 Platno se izra<ivalo uglavno5 u &giptu/ gdje su kopti i5ali va:an udio u tri glavna sredi9ta = *a5ietti/ Tinisu i Aleksandriji4 Pa5uk se prvobitno uvozio iz Indije/ ali se uskoro po;eo gajiti u isto;noj Perziji i pro9irio se na zapad sve do >panjolske4 6anufaktura svile naslije<ena je od Bizanta i Sasanidskog ,arstva/ a najbolje je uspijevala u perzijski5 pokrajina5a *:urdejan i Sistan4 Sagovi su se izra<ivali gotovo svugdje/ ali su se s5atrali kao najbolji oni iz Tabaristana i Ar5enije4 Industrija je bila organizirana djelo5i,e pod dr:avno5 kontrolo5/ a djelo5i,e u ruka5a privatne ini,ijative4 'd kasni- o5ejidskivre5ena vlada je dr:ala radioni,e i 5anufakturna sredi9ta za proizvodnju tira$a/ 5aterijala za izradu odje8e vladara i ,ere5onijski- odora/ koje su se darivale u znak po;asti visoki5 ;inovni,i5a i vojni5 zapovjedni,i5a4 Uobi;ajeni siste5 proizvodnje bio je ku8na industrija4 Zanatlije su 5ogli prodavati sa5o dr:avni5 posredni,i5a ili privatno5 poduzetniku/ koji i- je finan,irao4 U neki5 slu;ajevi5a zanatlije su pri5ali nadni,u/ te doznaje5o/ da je u deveto5 stolje8u nadni,a iznosila u &giptu pola dir-e5a na dan4 Papir je najprije prona<en u Kini/ pre5a tradi,iji god4 0"4 p4 n4 e4 ?od4 N" 4 n4 e4 Arapi su pobijedili neke odrede kineski- snaga isto;no od 1aEartesa KSir *arjaM4 6e<u zarobljeni,i5a bilo je i nekoliko kineski- proizvo<a;a papira/ koji su uveli svoj zanat u isla5ski svijet4 Pod %arun ur Re9ido5 papir je uveden u Irak4 Iako se upotreba papira brzo 9irila po ;itavo5 5usli5ansko5 svijetu te je doprla u &gipat oko H004 i u >panjolsku oko !004 godine/ proizvodnja papira bila je u prvo vrije5e ograni;ena na isto;ne pokrajine/ gdje je najprije uvedena4 Ali od desetog stolje8a i5a5o sigurnidokaza/ da se papir izra<ivao u Iraku/ Siriji/ &giptu/ pa ;ak i u Arabiji/ a uskoro ;uje5o o 5linovi5a za papir u Sjevernoj Afri,i i >panjolskoj4 Poznati su kao sredi9ta te proizvodnje Sa5arkand/ Bagdad/ *a5ask/ Tiberija/ %a5a/ sirijski Tripoli/ Kairo/ Pez u 6aroku i 3alen,ija u >panjolskoj4 'stale su industrije bile lon;arstvo/ industrija 5etalni- proizvoda/ sapuna i parfe5a4 Izvori Jarstva/ kao i :ivotno va:na tranzitna trgovina iz5e<u &vrope i daljeg Istoka/ o5ogu8ili su opse:ni trgova;ki razvitak4 To5e je pridonijelo uspostavljanje unutarnjeg reda i sigurnosti te 5iroljubivi odnosi sa susjedni5 ze5lja5a u5jesto neprestaniosvaja;ki- ratova/ 9to su i- vodili '5ejidi4 40

Trgovina Isla5skog ,arstva bila je gole5og obi5a4 Iz luka u Perzijsko5 zaljevuB Sirafa/ Basre i Ubule/ a u 5anjoj 5jeri i iz Adena i ,rveno5orski- luka/ 5usli5anski su trgov,i putovali u Indiju/ na Je)lon/ u isto;ne Indije i Kinu/ odakle su donosili svilu/ 5irodije/ aro5atike/ drvo/ kositar i druga dobra/ i za do5a8u potro9nju i radi ponovnog izvoza4 *rugi su putovi u Indiju i Kinu vodili kopno5 preko Srednje Azije4 1edno vrelo daje popis dobara 9to su dolazila iz KineG to suB svila/ svileni proizvodi/ ze5ljano posu<e/ papir/ biber/ 5astilo/ pauni/ konji/ sedla/ pTst/ ,i5et/ rabarbara/ zlatno i srebrno posu<e/ zlatni nova,/ droge/ brokat/ robinje/ nakit/ brave/ -idrauli;ni in:enjeri/ in:enjeri agrono5i/ klesari 5ra5ora i eunusi/ a iz Indije su dolazili tigrovi/ pantere/ slonovi/ panterino krzno/ rubini/ bijelo sandalovo drvo/ ebanovina i kokosovi orasi4 Iz 5usli5anski- plovidbeni- priru;nika/ koji su do nas dospjeli/ vidi se/ da su 5usli5anski 5oreplov,i vrlo dobro poznavali isto;na 5ora/ gdje su se arapski trgov,i bili u;vrstili u Kini ve8 u os5o5 stolje8u4 U Skandinaviji/ osobito u >vedskoj/ na<eno je nekoliko tisu8a ko5ada 5usli5anskog nov,a/ koji nosi natpise iz kasnog sed5og i po;etka os5og stolje8a/ iz perioda kad je ,vjetala isla5ska trgovina4 6nogi nalazi arapskog nov,a du: 3olge potvr<uju vijesti iz pisani- vrela/ da se vodila obi5na trgovina iz5e<u Isla5skog ,arstva i Baltika preko Kaspijskog i Jrnog 5ora i Rusije4 Iz ti- ze5alja Arapi su dobivali u prvo5 redu krzna/ ko:e i jantar4 Potpuniji spisak daje arapski geograf 6ukadesi/ koji navodi Csa5urovinu/ krzno od sibirske vjeveri,e/ -er5elin/ krzno od lisi,e/ dabrovinu/ 9arene ze;eve i koze/ a isto tako vosak/ streli,e/ brezovu koru/ 9ubare/ riblje tutkalo/ riblje zube/ riblje ulje/ jantar/ stavljene konjske ko:e/ 5ed/ le9njake/ sokolove/ 5a;eve/ oklope/ javorovo drvo/ robove/ sitnu i krupnu stokuD4 $ije vjerojatno/ da su sa5i Arapi doprli i do Skandinavije4 3jerojatno je/ da su oni do9li u vezu sa sjeverni5 narodi5a u Rusiji i da su i5 kao posredni,i slu:ili Kazari i Bulgari na 3olgi4 ' va:nosti arapske trgovine sa sjevero5 govori ;injeni,a/ da se najraniji poznati 9vedski kovani nova, te5eljio na sustavu te:ine dir-e5a/ kao i to/ 9to se susre8e nekoliko arapski- rije;i u staroj islandskoj literaturi4 I s Afriko5 su Arapi obavljali obi5nu kopnenu trgovinu4 ?lavna roba koju su uvozili bilo je zlato i robovi4 Trgovina sa zapadno5 &vropo5 bila je isprva prekinuta zbog arapski- osvajanja/ ali su je obnovili 2idovi/ koji su slu:ili kao veza iz5e<u dvaju neprijateljski- svjetova4 U odjeljku/ koji se ;esto ,itira/ geograf iz ranog devetog stolje8a/ Ibn %ordabe-/ pripovijeda o :idovski5 trgov,i5a iz ju:ne Pran,uskeB C444 koji govore arapski/ perzijski/ gr;ki/ frana;ki/ 9panjolski i slavenski4 'ni putuju sa zapada na istok i s istoka na zapad/ kopno5 i 5ore54 Sa zapada dovoze eunu-e/ robinje/ dje;ake/ brokat/ dabrove ko:e/ kunovinu i druga krzna/ i 5a;eve4 Ukr,avaju se na brod u Prana;koj/ na zapadno5 Sredoze5no5 5oru/ a iskr,avaju se u Para5i/ odakle prevoze robu na deva5a do Kulzu5a/ na udaljenosti od L" parasanga4 Zati5 jedre isto;ni5 KJrveni5M 5ore5 od Kulzu5a do &l *:ara i *:ide i dalje pre5a Zindu/ Indiji i Kini4 Iz Kine donose natrag 5o9us/ aloj/ ka5for/ ,i5et i ostale proizvode tikrajeva i vra8aju se u Kulzu54 Zati5 i- preba,uju u Para5u i jedre ponovo zapadni5 5ore54 $eki plove sa svojo5 robo5 u Jarigrad i prodaju je ?r,i5a/ a neki je nose kralju Pranaka i prodaju ta5o4 CPonekad doplove sa svojo5 robo5 iz Prana;ke preko zapadnog 5ora i iskr,aju je u Antio-iji4 Zati5 putuju tri dana -oda kopno5 do &l *:abije/ odakle plove niz &ufrat do Bagdada/ zati5 niz Tigris do Ubule/ a od Ubule do '5ana/ Zinda/ Indije i Kine 444D Ako je dr:ava potpo5agala industriju uglavno5 zbog fiskalni- razloga/ trgovini nije po5agala/ i ;ini se/ da je ;ak i u takvi5 stvari5a/ kao 9to je odr:avanje ,esta/ vrlo 5alo u;inila/ da bi unaprijedila trgovinu4 Trgov,i su bili prisiljeni da se neprestano bore protiv birokra,ije/ koja je sve vi9e ja;ala4 &kono5ska ak,ija dr:ave isprvi,e se ograni;ila na op8u zabranu 9pekula,ije najva:niji5 :ive:ni5 na5irni,a5a = 9to se nije ba9 suvi9e djelotvorno provodilo = i na djelovanje muhtesiba/ gradskog ;inovnika/ ;ija je zada8a bila da nadzire tr:i9te/ da osigurava dobar kvalitet 5aterijala i izrade i upotrebu to;ni41

5jera4 Kasnije je dr:ava po;ela da se neposrednije 5ije9a u trgovinu/ pa je ;ak i sa5a poku9ala da se bavi trgovino5 i da 5onopolizira neku robu za sebe4 Uspon veletrgovine i poduzi5ljivosti izazvao je u deveto5 stolje8u razvoj bankarstva4 Privreda Isla5skog ,arstva bila je otpo;etka bi5etalisti;kaB u isto;ni5 pokrajina5a kolao je perzijski srebrni dir-e5/ a na zapadu bizantinski zlatni denarius Karapski/ dinarM4 Te je nov;ane jedini,e zadr:ao i kalifat sa standardno5 te:ino5 od L/!N gra5a za dir-e5 i Q/L" gra5a za dinar4 Usprkos 5nogi5 poku9aji5a da se ustale relativne vrijednosti ti- dviju 5oneta/ one su neizbje:no kolebale zajedno s ,ijena5a/ nov;ane robe od koje su bile napravljene/ pa je sara0 ili 5jenja; nov,a postao bitna odlika svakog 5usli5anskog tr:i9ta4 U deveto5 stolje8u on se razvio u krupnog bankara/ besu5nje uz potporu bogati- trgova,a/ koji su i5ali nova,a za ulaganje4 *oznaje5o/ da su postojale banke sa sjedi9te5 u Bagdadu i s ogran,i5a u drugi5 gradovi5a Jarstva i da se veo5a bio razvio siste5 ;ekova/ kreditni- pisa5a i t4 d4/ tako da je bilo 5ogu8e ispostaviti ;ek u Bagdadu/ a naplatiti ga u 6aroku4 U Basri/ glavno5 sredi9tu ,vatu8e isto;ne trgovine/ ka:e se/ da je svaki trgova, i5ao svoj bankovni ra;un i da su se pla8anja na bazaru vr9ila sa5o ;eko5/ a nikada u gotovini4 U deseto5 stolje8u nalazi5o dr:avne banke u prijestolni,iG one su se zvale CBankari $j4 3eli;anstvaD/ te su preduj5ljivale vladi ogro5ne su5e gotova nov,a/ koje su bile potrebne za upravne izdatke/ a kao zalog slu:ili su neubrani porezi4 Budu8i da je 5usli5ani5a bila zabranjena li-va/ bankari su bili ve8ino5 2idovi i kr98ani4 Bujni trgova;ki :ivot odra:ava se u 5isli i literaturi toga vre5ena/ gdje 8e5o na8i/ da se ;estit trgova, uzi5a kao idealni eti;ki tip4 Tradi,ija je pripisala Proroku i takve izjave kaoB C$a dan Suda po9ten i vjeran 5usli5anski trgova, stat 8e u red 5u;enika za vjeruD/ COestit trgova, sjedit 8e u sjeni prijestolja ?ospodnjeg na *an SudaD/ CTrgov,i su glasni,i svijeta i povjerljivi sluge Boga na ze5ljiD4 $avodi se/ ali to je sasvi5 nevjerojatno/ da je kalif '5ar I4 rekaoB C$e5a drugog 5jesta/ gdje bi 5i bilo 5ilije da 5e zatekne s5rt nego na trgu/ dok kupuje5 i prodaje5 za svoju obitelj4D &sejist *:a-iz pri5je8uje u raspravi pod naslovo5 CPo-vala trgova,a/ a osuda ;inovnikaD/ da je Bog dokazao da odobrava trgovanje kao na;in :ivota ti5e/ 9to je izabrao trgova;ku zajedni,u Korej9a za svog Proroka4 Literatura tog vre5ena daje prikaze idealna ;estita trgov,a i 5noge savjete o ulaganju nov,a u trgovinu/ a 5e<u nji5a i takva na;ela kaoB ne ulagati kapital u takve stvari/ za koji5a je ograni;ena potra:nja/ kao 9to su dragulji/ koje tra:e sa5o bogata9i/ ili nau;ne knjige/ koje tra:e sa5o u;enja,i/ koji su u svako5 slu;aju 5alobrojni i siro5a9ni4 Ba9 je to na;elo 5oralo pote8i od pis,a koji je i5ao vi9e teoretskog nego prakti;nog iskustva/ jer ;injeni,e op8enito pokazuju/ da su ba9 trgov,i luksusno5 robo5/ kao 9to su dragulji i fini ka5brik/N bili najbogatiji i najugledniji4 Sve su te ekono5ske pro5jene izazvale odgovaraju8e dru9tvene pro5jene i stvorile novu vrstu odnosa iz5e<u etni;ki- i so,ijalni- sastavni- dijelova stanovni9tva4 Arapska ratni;ka kasta bila je sada oborena4 'na vi9e nije dobivala poklone iz dr:avne blagajne/ a izgubila je i svoje povlasti,e4 'd tog vre5ena arapski ljetopis,i sa5o 5alokad govore o ple5enski5 krvni5 osveta5a 5e<u Arapi5a4 To ne zna;i/ da je nji-ova :estina jenjala/ jer jo9 i u devetnaesto5 stolje8u poto5,i Kaisa i Kalba -vataju jedni druge za gu9u u Siriji/ nego to zna;i/ da je arapska ple5enska aristokra,ija izgubila 5o8 da se uple8e i da utje;e na javne poslove/ pa njezine krvne osvete i kavge nisu vi9e od velikog zna;enja4 'tada unaprijed pripadni,i arapski- ple5ena napu9taju gradove A5sar i neki se vra8aju no5adsko5 :ivotu/ kojega se nisu nikad sasvi5 okanili/ a drugi se naseljavaju na ze5lji4 Isla5ski grad je iz5ijenio svoju naravB od posadnog grada osvaja;ke vojske u osvojenoj pokrajini postao je tr:i9te i 5jesto za raz5jenu/ gdje su trgov,i i zanatlije po;eli da se udru:uju u ,e-ove radi uzaja5ne po5o8i i obrane4 Ali Arapi nisu sasvi5 izgubili svoju prevlast4 Ispo;etka su jo9 uvijek prete:no Arapi zauzi5ali vi9e polo:aje u vladi4 *inastija je jo9 uvijek bila arapska i di;ila se svoji5
7

Kambrik je fino laneno platno, odnosno fina pamuna tkanina ! "re#

42

arapski5 porijeklo5/ a arapski je jezik bio jedini jezik vlasti i kulture4 Teoretska nad5o8nost Arapa odr:ala se i dovela do pojave pokreta >ubije u knji:evni5 i intelektualni5 krugovi5a/ koja je izra:avala za-tjeve nearapa za jednaki5 polo:aje54 Ali zbila se va:na pro5jena u zna;enju sa5e rije;i Arapin/ 'd tog vre5ena Arapi su prestali da budu zatvorena nasljedna kasta i postali narod/ koji je spre5an da pute5 neke vrsti naturaliza,ije pri-vati svakog 5usli5ana koji govori arapski kao jednog od svoji-4 *ru9tvena e5an,ipa,ija 6avala uzela je oblik punog pri-va8anja 6avala kao Arapa/ pa ;ak su i -orasanski pretorijan,i kalifa potpuno arabizirani4 Pro,esu arabiza,ije pokrajina zapadno od Perzije pridonijelo je to/ 9to su se de5obilizirani Arapi po nji5a raz5iljeli i 9to je arapski jezik prevladavao u gradovi5a/ a iz nji- i u okolni5 seoski5 podru;ji5a4 ' razvoju tog pro,esa svjedo;i na5 zajedni;ka arapskoAkoptska pobuna u &giptu god4 HI 4 $aposljetku su ;ak i kr98ani i 2idovi u Iraku/ Siriji/ &giptu i Sjevernoj Afri,i po;eli da se slu:e arapski5 jeziko5/ a sa5 naziv Arapin u arapskoj upotrebi po;eo se ograni;avati sa5o na no5ade4 U5jesto arapske aristokra,ije Jarstvo je i5alo novu vladaju8u klasu/ bogata9e i u;ene ljude/ od koji- su prvi u 5nogo slu;ajeva posjedovali gole5a bogatstva u nov,u i nekretnina5a4 Ta su bogatstva stekli u dr:avnoj slu:bi/ gdje su zauzi5ali 5jesta/ koja su ne sa5o bila bogato pla8ena/ ve8 su pru:ala i neograni;ene 5ogu8nosti za dopunsku zaradu od trgovine i bankarstva/ 9pekula,ija i zakupljivanja ze5lji9ta4 Pri5jer/ 9to ga navodi jedno vrelo/ govori/ kako je neki 5ladi8 iz ;inovni;ke obitelji ulo:io bogatstvo od Q04000 dinara/ koje je naslijedio4 000 dinara utro9io je na to/ 9to je obnovio sru9enu ku8u svoga o,a/ N000 na poku8stvo/ odje8u/ robinje i ostale udobnosti/ L000 je dao povjerljivu trgov,u/ da trguje u njegovu korist/ 04000 je zakopao u ze5lju za slu;aj nu:de/ a s ostatko5 od L04000 kupio je i5anje/ od kojega je :ivio4 'vdje 5o:e5o ne9to re8i o polo:aju di5isa/ ne5usli5anski- podanika Jarstva4 $ji-ov su polo:aj veo5a idealizirali neki pis,i/ koji su preuveli;avali nesu5njivu trpeljivost 5usli5anski- vlasti/ koje da su i5 podarile potpunu jednakost4 *i5isi bija-u gra<ani drugog reda/ pla8ali su ve8e poreze/ trpjeli su od stanoviti- dru9tveniograni;enja/ a u rijetki5 prigoda5a bili su izvrgnuti otvoreni5 progoni5a4 Ali sve u sve5u nji-ov je polo:aj bio beskrajno bolji od polo:aja oni- zajedni,a/ koje su se razlikovale od slu:bene ,rkve u to vrije5e u zapadnoj &vropi4 Slobodno su ispovijedali svoju vjeru/ i5ali su redovita vlasni;ka prava i bili su vrlo ;esto zaposleni u dr:avnoj slu:bi/ i to na najvi9i5 polo:aji5a4 6ogli su ulaziti u zanatske ,e-ove/ a u neki5a su od nji- stvarno i prevladavali4 $ikad nisu bili prisiljeni na 5u;eni9tvo ili na izgon zbog svoji- vjerovanja4 Prvi zna,i propadanja te zadivljuju8e ,iviliza,ije pojavili su se u strukturi politi;kog jedinstva4 Jarstvo 9to ga je izgradio 6ensur izgledalo je dovoljno ;vrsto uprkos izvjesnoj tutnjavi pobuna/ sve dok nije zavladao %arun KNH#= HL!M/ ;ija vladavina predstavlja u 5nogo;e5u vr-una, abasidske 5o8i4 Prvi su Abasidi po9tovali savez s perzijski5 aristokratski5 krilo5 pokreta/ koje i- je dovelo na vlast/ pa je perzijska ple5i8ka ku8a Bar5aka/ postav9i dinastijo5 vezira/ igrala sredi9nju ulogu u vladanju Jarstvo54 Za :ivota %arun ur Re9ida do9lo je/ zbog neobja9njeni- uzroka i okolnosti/ do ne5ira/ koji su dosegli vr-una, u svrgavanju ku8e Bar5aka/ koja je izgubila vlast/ bogatstvo i sa5 :ivot/ te se po to5e ti ne5iri u drugi5 tekstovi5a nazivaju i Bar5akidska no84 Poslije %arunove s5rti/ sukobi/ koji su tinjali/ razbuktali su se u otvoreni gra<anski rat iz5e<u njegovi- sinova &5ina i 6a.5una4 &5inova snaga bila je u prijestolni,i i Iraku/ a 6a.5unova u Perziji/ pa je gra<anski rat bio protu5a;en/ na te5elju su5njivipodataka/ kao na,ionalni sukob iz5e<u Arapa i Perzijana,a/ koji je svr9io pobjedo5 ovi- posljednji-4 3jerojatnije je/ da je to bio nastavak so,ijalni- borbi iz perioda 9to je neposredno pret-odio/ isprepleten vise regionalni5 nego na,ionalni5 sukobo5 iz5e<u Perzije i Iraka4 6a.5un/ koji se oslanjao uglavno5 na isto;ne pokrajine/ po5i9ljao je neko vrije5e da prenese prijestolni,u iz Bagdada u 6erv/ u %orasan4 Prijetnja/ da 8e 43

nji-ov grad izgubiti polo:aj arterije/ a gra<ani ;ak i sredstva za :ivot/ ujedinila je narod Bagdada/ koji je jarosno branio &5ina protiv napada;a4 6a.5un je izvojevao pobjedu/ ali je 5udro zadr:ao Bagdad kao prijestolni,u i kao ;vornu to;ku veliki- trgova;kiputova4 Poslije su perzijske aristokratske i regionalne te:nje na9le odu9ka u lokalni5 dinastija5a4 ?odine HL04 po9lo je za ruko5 perzijsko5 generalu u 6a.5unovoj slu:bi nazvano5 Ta-ir/ da postane nezavisan u isto;noj Perziji i da uspostavi nasljedno na5jesni9tvo u svojoj obitelji4 *ruge perzijske dinastije/ Safaridi godine H#N4 i Sa5anidi godine H!L4/ uskoro su se u;vrstile u drugi5 dijelovi5a Perzije4 Ti lokalni re:i5i bili su razli;ita karaktera4 Ta-iridska kraljevina bila je djelo a5bi,iozna generala/ koji je izdvojio jednu kne:evinu za sebe/ ali je ostao u op8e5 okviru ArapskoAisla5ske ,iviliza,ije4 Safaridi predstavljaju pli5u perzijskog pu;kog pokreta/ dok se sa Sa5anidi5a vratila na politi;ku vlast stara perzijska aristokra,ija i stala u punoj 5jeri u:ivati svoje prija9nje povlasti,e4 Politi;ki ras,jep na zapadu po;eo je jo9 ranije4 Zbog pre5je9tanja prijestolni,e na istok izgubio se interes/ a naposljetku i kontrola nad zapadni5 pokrajina5a4 Pod lokalni5 dinastija5a postaju stvarno nezavisniB >panjolska N"#4/ 6aroko NHH4/ Tunis H004G &gipat je otpao H#H4/ kad je na5jesniku A-5edu ibn Tulunu/ tursko5 robu koji je bio poslan iz Bagdada/ po9lo za ruko5 da postane nezavisan i da brzo protegne svoju vlast na Siriju4 Poslije pada Tulunida do9la je na prijesto u &giptu jo9 jedna turska dinastija sli;nog porijekla4 Pojava nezavisnog sredi9ta u &giptu/ koji je ;esto vladao i Sirijo5/ stvorila je novu ni;iju ze5lju iz5e<u Sirije i Iraka i o5ogu8ila arapski5 ple5eni5a iz Sirske pustinje i njezini- rubova da ponovo steknu nezavisnost/ koju su bili izgubili poslije pada '5ejida4 Ponekad su ta ple5ena/ znala protegnuti svoju vlast na naseljene ze5lje u Siriji i 6ezopota5iji/ da zauz5u i dr:e gradove u razdoblji5a vojne slabosti ili nejedinstva Jarstva i da uspostave kratkotrajne/ ali vrsne beduinske dinastije/ kao 9to je dinastija %a5danida iz 6osula i Alepa u deseto5 stolje8u4 Ubrzo je kalifu ostala izravna kontrola sa5o nad Irako5/ a 9io se ti;e ostalog dijela Jarstva/ 5orao se zadovoljiti s povre5eni5 danko5 i no5inalni5 priznanje5 od strane lokalni- nasljedni- dinastija/ koje se sastojalo u to5e/ 9to su ga svakog petka spo5injali u 5olitvi u 5o9eji i u natpisi5a na nov,u4 Sve dok je Bagdad zadr:ao kontrolu nad :ivotno va:ni5 trgova;ki5 putovi5a/ koji su vodili kroza nj/ politi;ki ras,jep nije o5etao ekspanziju ekono5skog i kulturnog :ivota/ nego se ;ini/ da joj je u izvjesno5 s5islu stvarno i po5agao4 Ali uskoro su stvari krenule jo9 opasniji5 toko5/ te je vlast kalifa oslabila i u sa5oj prijestolni,i4 Pretjerani luksus *vora i prete9ko bre5e birokra,ije izazvali su finan,ijski nered i oskudi,u nov,a/ koja je postala jo9 te:a/ kad su izvori 5etala presa-li ili pali u ruke napada;i5a4 Kalifi su prona9li lijek u to5e/ 9to su dali u zakup dr:avne pri-ode/ pa su naposljetku lokalni na5jesni,i postali zakupni,i poreza4 $ji-ova je du:nost bila da po9alju ugovoreni iznos sredi9njoj vladi i da uzdr:avaju lokalne vojne snage i ;inovnike4 Ti zakup,iAna5jesni,i postali su ubrzo pravi vladari Jarstva/ a do5alo su se poistovetili s vojni5 zapovjedni,i5a4 'd vre5ena 6utesi5a KHII= HQLM i 3atika KHQL=HQNM kalifi su 5alo po5alo gubili vlast nad svoji5 vlastiti5 vojni5 zapovjedni,i5a i gardo5/ koji su ;esto 5ogli da postavljaju i zba,uju kalife po svojoj volji4 Ti su se zapovjedni,i i garda sve vi9e sastojali od turski- 5a5eluka4 ?odine !I"4 stvoren je polo:aj Emir ul Umera/ vr-ovnog ko5andanta/ da bi se nazna;ilo prvenstvo zapovjednika u prijestolni,i nad ostali5a4 Kona;no je !Q"4 perzijska ku8a Buvej-/ koja se ve8 prije bila u;vrstila kao gotovo nezavisna dinastija u zapadno5 Iranu/ provalila u prijestolni,u i uni9tila posljednje ostatke kalifove nezavisnosti/ otada/ osi5 u rijetki5 razdoblji5a/ kalifi su zavisili od 5ilosti razni- 5ajordo5a/ ve8ino5 Perzijana,a i Turaka/ koji su vladali po5o8u oru:ani- snaga pod svojo5 ko5ando54 Pre5da je kalif sa;uvao polo:aj i 44

dostojanstvo vr-ovnog suverena Isla5a/ poglavara Jrkve i *r:ave/ koje su se obje stapale u toj slu:bi/ njegova je stvarna vlast prestala/ a postavljaju8i zapovjednike ili na5jesnike on je posve for5alno priznavao post 0acto postoje8e stanje4

VI POBUNA U ISLAMU
Et une heure, e suis descendu dans le mouvement d'un boulevard de Bagdad o= des compagnies ont chant> la oie du travail nouveau!! !?
KRI6BAU*/ L&S ILLU6I$ATI'$SM

Brzi ekono5ski razvitak na Blisko5 i Srednje5 Istoku u stolje8i5a nakon dolaska abasidski- kalifa na prijesto izvrgao je so,ijalno tkivo Jarstva ;itavo5 nizu opasnipritisaka i napetosti/ koji su urodili pokreti5a nezadovoljstva i otvoreno5 buno5 protiv utvr<enog poretka4 Ti su pokreti bili uglavno5 ekono5ski i so,ijalni po svo5 porijeklu/ a neki su bili i na,ionalno obojeni4 Raznoliki po svoji5 uzro,i5a i prilika5a/ u koji5a su se rodili/ kao i po sastavu svoji- sljedbenika/ oni i5aju 5nogo zajedni;kog u to5e/ 9to su se gotovo svi izrazili u religiozno5 obliku4 Bez obzira na to/ kakve su nepravde ili sukobi interesa stvorili stranku u Isla5u/ njezina su u;enja bila teologija/ njezino oru<e sekta/ njezin izvr9ila, 5isionar/ a njezin vo<a obi;no 6esija ili njegov predstavnik4 Ali/ opisivati te dru9tveno uvjetovane religiozne -ereze kao CparavaneD/ iza koji- su spletkari skrivali svoje stvarne i 5aterijalne ,iljeve/ kako bi zavarali pobo:ne ljude/ zna;ilo bi izvrtati povijest4 Isla5ska dr:ava/ koja se razvila iz 6u-a5edove zajedni,e u 6edini/ a koju su uzgojile stare bo:anske 5onar-ije na Istoku/ bila je u teoriji i u pu;ko5 s-va8anju teokra,ija/ u kojoj je Bog jedini izvor i vlasti i zakona/ a suveren njegov na5jesnik na ze5lji4 3jera je bila slu:beni ,redo utvr<enog poretka/ kult = vanjski i vidljivi si5bol istovetnosti i jedinstva/ a slaganje s vjero5 i kulto5/ 5akar i povr9no = znak i zalog lojalnosti4 'rtodoksija je zna;ila pri-va8anje postoje8eg poretka/ a -ereza ili otpadni9tvo bila je kritika ili odba,ivanje tog poretka4 U tako ustrojeno5 dru9tvu/ gdje su i u strukturi vlasti i u svijesti i osje8aji5a ljudi Jrkva i *r:ava bile tako stopljene/ da se vi9e nisu 5ogle razlikovati/ religija i religiozne raspre igrale su onu ulogu/ koju igra politika u 5oderno5 svijetu/ te je gotovo svaki pokret/ bez obzira na po;etne preduvjete/ tra:io u religiji ne krinku/ nego nu:an i organski izraz/ javni i dru9tveni/ oni- te:nji i nezadovoljstava/ koja su ga tjerala4 Bilo je da9to i izni5aka = dvorski dr:avna udari i vojni;ke pobune u vrije5e politi;ke slabosti/ selja;ke bune i ne5iri u gradovi5a u vrije5e ekono5ske napetosti4 Ali ti su pokreti bili povre5eni i ve8ino5 neorganizirani/ ograni;eni na vrije5e/ 5jesto i okolnosti svog neposrednog porijekla/ ;esto sasvi5 osobnog zna;enja4 Kad je god neka skupina ljudi nastojala da se organizirano i trajno suprotstavlja dru9tveno5 poretku/ ona je na9la svoj izraz u religioznoj sekti isto tako prirodno i neizbje:no kao 9to ga nji-ovi 5oderni dvojni,i nalaze u politi;koj partiji4 Abasidski kalifat 5orao se od sa5og po;etka susresti s prijetnja5a takve vrsti4 ?od4 N"L4 izbio je ustanak u Siriji u prilog za-tjevi5a svrgnute '5ejidske dinastije/ kojoj je ta pokrajina jo9 dugo vre5ena ostala vjerna4 Uskoro je i taj pokret krenuo op8i5 s5jero5 razvitka/ te je proo5ejidska partija po;ela govoriti o 5esijansko5 liku '5ejidske ku8e/ koja 8e se u toku vre5ena vratiti na ovaj svijet i uspostaviti vladavinu pravde4 >ija je tako<er uskoro pokazala/ da se razo;arala u novo5 re:i5u/ koje5u je i sa5a po5ogla da se uspostavi4 Pretendent iz Alijine loze/ poznat kao C6u-a5ed ;iste du9eD/ organizirao je urotu i poku9ao da se proglasi 6a-dije5 u 1eruzale5u4 Po9to je pretrpio neuspje- u Palestini/ ponovo je poku9ao u 6edini/ ali je bio pora:en i ubijen god4 N#L4
8

C1ednog ;asa si9ao sa5 u vrevu jedne bagdadske uli,e/ gdje su ;ete pjevale radost novog rada 444D KRi5baud/ Les Illu5inationsM

45

6nogo je va:niji bio niz pokreta u Perziji/ koji su po svo5 porijeklu bili povezani sa sekto5 9to je izba,ila i sa5e Abaside4 Abasidsku revolu,iju izvr9io je savez oniele5enata/ koji su bili protivni,i '5ejida4 'va5o treba ubrojiti 5usli5anske disidente/ i Perzijan,e i Arape/ a Perzijan,e i aristokratskog i siro5a9nog stale:a4 Po9to je revolu,ija zavr9ila s uspje-o5/ savez se raspao/ a njegovi sastavni dijelovi su i dalje ostali u sukobu/ koji je postao jo9 te:i zbog prijevare i razo;aranja4 &bu 6usli5a/ popularnog vo<u/ koji je vi9e nego ijedan drugi pojedina, bio graditelj abasidske pobjede/ s5aknuo je drugi abasidski kalif/ &l 6ensur4 Sli;no su pro9li i drugi vo<e sekte4 Kalifi su se i dalje oslanjali na perzijsku/ a posebno na -orasansku potporu/ ali je na 5jesto &bu 6usli5a i nje5u sli;ni- do9la aristokratska ku8a Bar5akida/ koja je za vladanja nekoliko kalifa igrala odlu;uju8u ulogu u politi;ko5 :ivotu prijestolni,e i osigurala vladi potporu stariperzijski- vladaju8i- krugova4 'gor;enje podjar5ljenog stanovni9tva izrazilo se u 5nogobrojni5 religiozni5 pokreti5a u razni5 dijelovi5a Perzije/ a podupirali su i- prete:no selja,i4 Ti su pokreti bili donekle na,ionalni utoliko/ 9to su re:i5/ koje5 su se protivili/ s5atrali i dalje arapski5/ te 9to je podloga nji-ove ideologije bila iranska4 Ali nji-ovo u;enje nije bilo 5azdaisti;ko4 Pravovjerni sljedbeni,i stare dr:avne religije u Iranu/ pripadni,i vladaju8e aristokratske kaste/ bili su se ve8 prije du:eg vre5ena poistovetili s re:i5o5/ pa su tek za vladanja 6a.5unova perzijski knezovi stvorili vlastite pokrete za nezavisnost/ kad su uspostavili autono5ne kne:evine u isto;ni5 pokrajina5a4 Prije 8e biti/ da su te buntovnike vjerski nada-njivale stare iranske -ereze/ koje su u predisla5ska vre5ena predstavljale pobunu ni:i- i srednji- klasa protiv sasanidske 5onar-ije4 $ajva:niji je od ti- buntovnika bio 6azdek/ ko5unisti;ki revolu,ionar/ koji u5alo 9to nije oborio Sasanidsko ,arstvo u ;etvrto5 vijeku4 Pre5da je 6azdekov pokret ugu9io u krvi sasanidski ,ar %ozroe Anu9irvan/ ipak se uspo5ena na taj pokret dugo sa;uvala 5e<u selja;ki5 stanovni9tvo5/ a njegove su doktrine igrale bitnu ulogu u stvaranju religiozni- pokreta u doba posljednji- '5ejida i prvi- Abasida4 Perzijski su se buntovni,i ;esto pozivali i na uspo5enu na &bu 6usli5a/ te su tvrdili za sebe/ da su njegovi nasljedni,i i osvetni,i protiv kalifa/ koji ga je izdao4 Isprva su ti pokreti po svoji5 vjerovanji5a bili iranski/ ali su kasnije postali sinkretisti;ki/ te su propovijedali 5je9avinu 5azdakisti;ki- i ekstre5ni-/ 9iitski- ideja4 'rtodoksni 5azdaisti ostali su podaleko ili su se dr:ali neprijateljski4 Prvi buntovnik/ ;ije na5 je i5e zabilje:eno/ bio je Bi-afarid/ biv9i 5azdaist/ koji se pojavio u $i9apuru oko god4 NQ!4 i tvrdio/ da je prorok4 6alo zna5o o njegovu ranije5 :ivotu/ osi5 da je proveo nekoliko godina u Kini/ 5ogu8e zbog trgovine4 6usli5ani su se pre5a njegovu pokretu dr:ali ravnodu9no/ a najvi9e su 5u se oduprli ortodoksni 5azdaisti/ poglavito sve8eni,i/ koji su protiv njega pozvali u po5o8 Abaside/ te su najvi9e pridonijeli njegovu porazu u idu8e dvije godine4 S5rt &bu 6usli5a unijela je pro5jenu4 $ajekstre5niji njegovi pristali,e podigli su nekoliko selja;ki- buna i obi;no su tvrdili/ da on zapravo nije 5rtav/ ve8 da se krije i da 8e se vratiti svo5 narodu4 ?od4 N""4 Sonpaz/ biv9i drug &bu 6usli5a i vjerojatno 5azdakist/ podi:e bunu4 Oini se/ da je bio rodo5 sa sela blizu $i9apura4 Uskoro je pridobio za sebe znatan dio selja9tva u zapadnoj Perziji/ uklju;uju8i 5azdaisti;ke i 5usli5anske -eretike4 $jegov se pokret brzo pro9irio/ i njegovi su sljedbeni,i zauzeli nekoliko gradova4 U arapski5 vreli5a nji-ov se broj kre8e iz5e<u !0 do 00 tisu8a4 Ali brzo i- je potukla vojska/ 9to ju je poslao 6ensur4 *vije godine kasnije poveo je sli;an pokret drugi biv9i agent &bu 6usli5a/ poznat kao Is-ak Tur;in/ jer je bio poslan da propovijeda vjeru 5e<u Tur,i5a u Srednjoj Aziji4 'n je tako<er slo5ljen4 ?od4 N#N4 Ustadsis povede bunu u %orasanu/ koja je za kratko vrije5e te9ko ugrozila sigurnost Jarstva4 6nogo opasnija od sviju bila je pobuna 6ukane KC;ovjeka s velo5DM/ koji je slu;ajno junak jedne epizode u 6ooreovu djelu @alla 2u#h4 Tako su ga zvali zbog navike da nosi 46

veo preko li,a/ da bi prikrio njegov sjaj/ kako tvrde sljedbeni,i/ ili da bi prikrio njegovu nakaznost/ kako tvrde protivni,i4 6ukana je bio perzijski -eretik/ a po zani5anju pera; rublja4 Propovijedati je po;eo u 6ervu/ i njegov se pokret brzo pro9irio po ;itavo5 %orasanu i u Srednjoj Aziji/ gdje je za kratko vrije5e Bu-ara bila njegovo upori9te4 'vdje se tako<er pri5je8uju zna,i povezanosti s 6azdeko5 i &bu 6usli5o5/ pa ortodoksna vrela ne propu9taju da ga optu:e/ da je propovijedao i provodio zajedni,u i5ovine i :ena4 $jegov je pokret potrajao du:e no pokreti njegovi- pret-odnika i odr:ao se od NN#4 do NH!4 $ajozbiljniji od ti- pokreta bio je Babekov pokret KH #=HINM/ koji se od5a- isti,ao svoji5 opsego5/ trajanje5/ rukovodstvo5 i ;vrstino54 Babek bija9e -eretik i ;ovjek izvanredno vojno i politi;ki nadaren4 Sljedbenike je na9ao uglavno5 5e<u selja,i5a/ koje je pridobio za sebe propovijedaju8i i provode8i razbijanje veliki- i5anja i podjelu ze5lje4 I5a neki- podataka o to5e/ da su ga podupirali i di-kani/ perzijsko seosko ple5stvo/ od koji- su se 5nogi u to vrije5e bili toliko srozali/ te su se vrlo 5alo 1 razlikovali od obi;ni- seljaka/ ali su se s ponoso5 sje8ali svog ple5enita9tva4 Sredi9te pobune bilo je u Azerbejd:anu/ koji je/ kako po5alo otrovno pri5je8uje geograf 1akut/ uvijek bio sredi9te buntovni9tva i kavge4 Iz Azerbejd:ana pokret se pro9irio na jugozapadnu Perziju/ gdje 5u se pridru:i9e kurdski/ a isto tako i perzijski ele5enti/ na kaspijske pokrajine na sjeveru i na Ar5eniju na zapadu4 Oini se/ da je Babek jedno5 i5ao poslovni savez s bizantski5 ,are5 protiv zajedni;kog neprijatelja4 Zbog svog polo:aja/ koji je presije,ao sjeverne trgova;ke putove/ bio je doista opasan neprijatelj4 Seda5 godina je njegovo oru:je bilo potpuno uspje9no/ potukao je ;etiri generala kalifa 6a.5una/ ali/ po9to je4HII4 do9ao na prijesto 6utesi5/ op8e je pobolj9anje sigurnosti Jarstva dopustilo da se u;ini odlu;niji vojni;ki napor/ koji je satjerao babekov,e u Azerbejd:an i kasnije i- uni9tio4 Sasvi5 je druk;ije prirode bila pobuna ,rna;ki- robova/ koji su se zvali zind:i/ iz5e<u H#!4 i HHI4 Isla5 je bio robovlasni;ko dru9tvo/ a u neki5 je krajevi5a jo9 i danas4 Ali robovi nisu bili glavna osnovi,a proizvodnje/ kao u Ri5sko5 ,arstvu/ ve8 je proizvodnja vi9e zavisila od slobodni- i poluslobodni- seljaka i zanatlija4 Robovi su se upotrebljavali uglavno5 kao ku8na posluga ili za vojni;ku slu:buG u njoj su 5a5elu,i sa;injavali zapravo povla9tenu vojni;ku kastu/ koja je s vre5eno5 po;ela vr9iti presudan utje,aj na dr:avne poslove4 Bilo je/ 5e<uti5/ i izuzetaka4 Robovi su se upotrebljavali za fizi;ki rad u izvjesno5 broju krupni- poduze8aB u rudni,i5a/ u 5ornari,i/ na isu9ivanju 5o;vara/ i t4 d4 S porasto5 klase krupni- kapitalista i poduzetnika/ koji su raspolagali znatni5 nov,e5/ do9lo je do kupovanja i upotrebe velikog broja robova u poljoprivredi4 ?o5ile robova bile su sja8ene u naselja/ i ;esto su na tisu8e nji- pripadali jedno5 jedino5 ze5ljoposjedniku ili poduzetniku4 Robovi te vrsti bili su uglavno5 ,rn,i/ a dobivali su se osobito iz Isto;ne Afrike zarobljavanje5/ kupovino5/ ili kao danak od pokoreni- dr:ava4 Takvi su bili robovi na slani5 ravni,a5a isto;no od Basre/ gdje su bogati gra<ani toga grada zapo9ljavali ne;uven broj robova na isu9ivanju slani- 5o;vara/ kako bi pripre5ili ze5lju za poljoprivredu/ kao i u svr-u va<enja soli za prodaju4 'ni su radili u grupa5a/ koje su brojile od pet stotina do pet tisu8aG spo5inje se i jedna grupa od petnaest tisu8a4 $ji-ovi su uvjeti :ivota bili krajnje lo9i4 Rad i5 je bio te:ak i naporan/ a dobivali su jedva za golo i nedovoljno uzdr:avanje/ koje se/ pre5a arapski5 vreli5a/ sastojalo od bra9na/ 5ekinja i datulja4 6nogi su od nji- bili Afrikan,i koji su tek nedavno stigli/ te su 5alo ili nikako poznavali arapski/ i ;uje5o/ da se nji-ov vo<a 5orao slu:iti tu5a;e5/ kad i5 se -tio obratiti4 'n je bio Perzijana,/ po i5enu Ali ibn 6u-a5ed/ i tvrdio je/ da je Alijin poto5akG 5o:da je i bio arapskog porijekla4 Po9to je vi9e puta bez uspje-a poku9ao da izazove bunu na razni5 5jesti5a/ pa i u Basri/ gdje je kratko vrije5e bio u ta5ni,i/ do9ao je na polja salitre rujna H#!4 i po;eo da djeluje 5e<u robovi5a4 'n i- je podsje8ao/ ka:e arapski -istorik Taberi/ na r<avo stanje u koje5 :ive 47

i tvrdio/ da 8e i- CBog izbaviti po5o8u njega i da on :eli/ da podigne nji-ov polo:aj i da i- u;ini gospodari5a robova/ bogatstva i nasta5biD4 Posljednje rije;i otkrivaju slabost pokreta = on nije i5ao stvarnog progra5a refor5i/ njegov op8i ,ilj nije ukidanje ropstva/ nego je to vi9e bio pokret odre<eni- robova/ koji su -tjeli pobolj9ati svoj vlastiti polo:aj4 Ali je ispunio svoje obe8anje kad su 5u izvojevane pobjede o5ogu8ile da preda zarobljene 5usli5ane svoji5 sljedbeni,i5a kao robove4 Oak je i taj polubarbarski pokret bio pod dovoljno jaki5 utje,aje5 tada9njeg du-a isla5skog dru9tva/ pa je i on nastojao da se religiozno izrazi4 Pre5da je vo<a zind:a tvrdio/ da je Alijin poto5ak/ nije pristupio >iji/ ve8 sekti -avarid:a/ egalitarskianar-ista/ koji su jo9 i prije ispovijedali/ da najbolji ;ovjek treba da bude kalif/ pa bio to i abesinski rob4 Pre5a -arid:itsko5 u;enju zind:i su s5atrali sve ostale 5usli5ane nevjerni,i5a/ koje treba odvesti u ropstvo ili pogubiti/ kad su zarobljeni4 Pokret se 9irio veo5a brzo i pristupala 5u je grupa za grupo5/ a kasnije vjerojatno i odbjegli robovi iz gradova i sela4 Jrna;ke ;ete ,arske vojske poslane protiv robova dezertirale su i pre9le k nji5a te su i- obogatile oru:je5 i izvje:bani5 ljudstvo5/ dok i5 je izgled na plijen pribavio potporu susjedni- beduinski- ple5ena4 Oini se/ da su se i slobodni selja,i na to5 podru;ju pridru:ili vo<i zind:a/ vjerojatno iz solidarnosti protiv ze5ljoposjednika4 I5a 5alo znakova o potpori nezadovoljni- slobodni- ele5enata u gradovi5a/ pre5da izvori ka:u/ da je jedan od Alijevi- po5o8nika bio 5linar/ a drugi prodava; li5unade4 3ojni;ki uspjesi zind:a bija-u sjajni4 Jarske vojske pretrpjele su poraz jedna za drugo5/ 9to je obogatilo zind:e robovi5a/ plijeno5 i napose oru:je54 U listopadu H#!4 napali su Basru/ ali i5 nije uspjelo da zauz5u grad4 6e<uti5/ protuofenziva Basrana bila je slo5ljena/ i 5alo zati5 zind:i su sa5i sagradili novu prijestolni,u/ koja se zvala &l 6ul-atara/ C'dabranaD/ na su-o5 5jestu u slani5 ravni,a5a4 $a:alost/ ne5a5o nikakvi- vijesti o nji-ovu siste5u vlasti4 *ana !4 svibnja HN04 zind:i su zauzeli i oplja;kali ,vatu8u trgova;ku luku Ubulu/ te su uvelike oja;ali svoje snage oslobo<eni5 robovi5a4 Ubrzo zati5 prodrli su u jugozapadnu Perziju i zauzeli grad A-vaz4 Pokret je od sada postao krupnija opasnost za JarstvoB zagospodario je va:ni5 podru;ji5a u ju:no5 Iraku i jugozapadnoj Perziji/ zauzeo nekoliko gradova/ vr9io te:ak pritisak na Basru/ drugi grad sredi9nji- pokrajina/ i presije,ao jugoisto;ne saobra8ajne linije sa5e prijestolni,e4 N4 rujna HN 4 zauzeli su Basru i oplja;kali je/ ali su se neposredno zati5 5udro povukli iz nje4 U 5e<uvre5enu potukli su jo9 nekoliko ,arskisnaga i HNH4 zauzeli stari posadni grad 3asit4 3e8 idu8e godine zind:i su plja;kali na seda5naest 5ilja od Bagdada4 To ozna;uje vr-unsku to;ku nji-ovi- postignu8a4 Sada je :ustri i energi;ni regent 6uvafak/ brat vladaju8eg kalifa/ po;eo da spre5a uz ogro5ne tro9kove veliku ekspedi,ionu silu4 $ajkasnije u velja;i HH 4 on je istjerao zind:e iz svizauzeti- podru;ja/ i opkolio i- u nji-ovoj prijestolni,i &l 6ul-atari4 3o<a zind:a odbio je pri5a5ljivu ponuduB da 5u se oprosti i da dr:avna penzija/ pa je poslije duge opsade grad podlegao napadaju 4 kolovoza HHI4 Alijeva glava donesena je u Bagdad na kol,u/ u 5jese,u studeno54 Oini se/ da ti pokretiB selja;ka buna u Perziji i buna robova u ju:no5 Iraku nisu trajno utje,ali na tok isla5ske povijesti i da nisu uzrokovali nikakvu bitnu pro5jenu u strukturi isla5skog dru9tva4 Za nji5a je ostalo sa5o prigu9eno nezadovoljstvo i razdor/ koji je s vre5ena na vrije5e izbijao u nizu neuspjeli- pokreta/ ali 8e se sve ve8e nezadovoljstvo obi;ni- ljudi u Jarstvu izraziti u jedno5 drugo5 pokretu/ koji je 5nogo zna;ajniji i trajniji po svoji5 u;in,i5a4 To je is5ailitski pokret/ izdanak >ije4 3e8 s5o vidjeli/ kako se 9iiza5 u svoje prvo doba razvio izB arapske stranke u 5avalsku sektu i postigao prvi zvu;ni uspje- dovev9i Abaside na prijesto4 To5 je pobjedo5 loza 9iitskipretendenata koji su potje,ali od 6u-a5eda ibn el %anefija prestala da bude va:no54 'dsada postaju vo<a5a >ije pripadni,i Pati5idske loze/ poto5,i Alije od njegove :ene Pati5e/ k8eri Prorokove4 Imami = pod ti5 su i5eno5 ti 9iitski pretendenti bili poznati 48

svoji5 sljedbeni,i5a = bili su u nji-ovi5 o;i5a jedini zakoniti kalifi4 Ali vlast/ koju su svojatali/ bila je 5nogo ve8a od vlasti Abasida4 >iitski imam bio je bogo5 nada-nuti vjerski poglavar/ koji je sebi pripisivao nepogre9ivost i za-tijevao slijepu poslu9nost4 Kad je N#"4 u5ro i5a5 *:afer/ njegovi su se sljedbeni,i po,ijepali u dvije grupeB jedna je podupirala za-tjeve njegova sina 6use na nasljedstvo/ a druga je podupirala za-tjeve njegova sina Is5aila4 Sljedbeni,i 6use priznali su 6usine poto5ke sve do dvanaestog i5a5a poslije Alije4 6e<uti5/ 6usa je nestao u neobja9njeni5 okolnosti5a/ i takozvana *vanaesta >ija o;ekuje njegov povratak sve do danas4 *vanaesta >ija bila je op8enito u5jerena u svoji5 u;enji5a/ koja se nisu 5nogo razlikovala od u;enja sunitskog Isla5a4 1edan fran,uski u;enjak opisao ju je/ vi9e do5i9ljato negoli to;no/ kao C'pozi,iju $jegova 3eli;anstvaD abasidski5 kalifi5a4 6nogo druga;ije razvijala se is5ailitska grupa/ koja je ba9tinila ekstre5isti;ki i revolu,ionarni karakter ranijeg pokreta4 's5o i rano deveto stolje8e 5o:e5o opisati kao period revolu,ionarnog dozrijevanja/ u koje5 su Is5ail/ njegov sin 6u-a5ed i stanovit broj privr:eni- sljedbenika organizirali ustrojstvo i propagandu sekte4 U;enja sekte upadno se razlikuju od u;enja ortodoksnog Isla5a i sadr:e B5nogo neoplatonisti;ki- i indijski- ideja4 Te je ideje uvelo u;enje o dvojako5 tu5a;enju/ pre5a koje5 svaki sti- u Kuranu i5a dva zna;enja/ jedno spolja9nje i doslovno/ i drugo skriveno/ poznato sa5o posve8eni5a4 Tajna u;enja sekte 9irila je neka vrst 5asonske -ijerar-ije stupnjeva posve8enosti/ a na najvi9e5 stupnju obra8eniku se otkrivao ;itav siste54 Tajna organiza,ija po5ogla je sekti da pre:ivi i da buja uprkos budnosti abasidske poli,ije4 $aslovni poglavar sekte bio je i5a5/ nepogre9ivi vjerski vo<a/ poto5ak Alije preko Is5aila4 U stanoviti5 okolnosti5a i5a5 je 5ogao prenijeti svoju vlast na drugu osobu pute5 neke vrste du-ovnog posinjenja4 Tada bi ta osoba postala pouzdanik i izaslanik i5a5a i i5ala bi 5noge/ pre5da ne sve/ ovlasti svoga gospodara4 $a po;etku desetog stolje8a dru9tvena kriza dostigla je prelo5nu to;ku4 Pora:eni selja,i i robovi bili su jo9 puni ogor;enja/ a sve ve8a kon,entra,ija kapitala i rada ve8 je stvorila gole5/ nezadovoljan gradski proletarijat4 U god4 !L04 i !L 4 finan,ijske 5akina,ije vezira dovele su do ne5ira zbog kru-a u prijestolni,i i do vrenja po ;itavo5 Jarstvu4 Stav razvla9teni- pre5a ortodoksnoj religiji dobro je izrazio pjesnik iz toga doba u ovi5 sti-ovi5aB C$e/ doista/ ja se ne 8u 5oliti Bogu sve dok bude5 siro5a9an4 $eka se 5oli >ei- ul *:alil/ Paik444 Zapovjednik vojski/ ;iji su podru5i prepuni4 Ali za9to bi- se ja 5olio@ 1esa5 li 5o8an@ I5a5 li pala;u/ konje/ bogate -aljine i zlatne pojase@ *a se 5oli5/ kad ne posjeduje5 ni ,igli pala, ze5lje/ bilo bi ;isto li,e5jerje4D Kod svi- ti- ele5enata is5ailitska su u;enja nailazila na spre5an odziv4 Sa5i is5ailiti ne ba,aju u svoji5 spisi5a 5nogo svjetlosti na so,ijalna u;enja sekte/ ali se iz toga/ kako su i- pobijali ortodoksni teolozi/ jasno vidi/ da su prijetnju is5ailita vladaju8e5 poretku s5atrali kao prvenstveno so,ijalnu/ ne religioznu4 Teolog &l Bagdadi Kna engl4 preveo A4 S4 %alkinM spo5inje neki is5ailitski doku5ent/ koji navodno ka:eB CIstinski oblik toga je naprosto to/ 9to i5 je nji-ov gospodar K6u-a5edM zabranio da u:ivaju dobra i ulio u nji-ova sr,a stra- pred skriveni5 Bi8e5/ koje se ne 5o:e doku;iti4 To je Bog/ u ;ije postojanje vjeruju4 'n K6u-a5ed/ op4 pr4M kn je prenio predaju o to5e/ da postoje stvari/ o koji5a se oni ne 8e nikada 5o8i osvjedo;iti/ kao uskrsnu8e iz grobova/ nagrada i kazna/ raj i pakao4 Tako i- je ubrzo podjar5io i pretvorio u svoje roblje za :ivota i u roblje svog poto5stva poslije svoje s5rti4 $a taj je na;in/ sebi prisvojio pravo da u:iva nji-ovo bogatstvo/ jer ka:eB .$e tra:i5 od vas nikakva uzdarja za to/ osi5 prijateljstva pre5a 5oji5 srodni,i5a KKuran/ L7III/ LIM.4 'n je poslovao s nji5a u gotovu/ ali oni su poslovali s nji5 na veresiju4 'n je tra:io od nji- da 5u s5jesta dadu svoj :ivot i i5ovinu u za5jenu za budu8e obe8anje/ koje se nikad ne 8e ispuniti4D 49

Pre5da doku5ent po svoj prili,i nije izvoran/ on je ipak va:an/ jer pokazuje kako se s-va8ala is5ailitska prijetnja4 ?azali/ jedan od vode8i- isla5ski- teologa/ opetovano pri5je8uje/ kad pobija Cgnusobe is5ailitaD/ da je glavna opasnost od sekte u to5e/ 9to ona privla;i obi;an svijet4 $a rano5 stupnju razvoja is5ailiti su se oslanjali uglavno5 na potporu seljaka4 6e<uti5/ ubrzo su stekli znatan broj sljedbenika 5e<u gradski5 stanovni9tvo5/ a osobito 5e<u zanatlija5a4 6o:da su is5ailiti i stvorili isla5ske ,e-ove/ a sigurno su se nji5a slu:ili kao sredstvo5 u svojoj organiza,iji/ i stolje8i5a poslije toga pravila i ustrojstvo ,e-ova pokazuju 5nogo tragova is5ailitskog utje,aja4 'rtodoksni protivni,i ;esto su optu:ivali is5ailite/ da su provodili zajedni,u i5ovine i :ena4 U arapski5 vreli5a sa;uvao se zani5ljiv prikaz djelatnosti nekog is5ailitskog agenta u okoli,i Kufe otprilike sredino5 devetog stolje8a4 Po9to je obratio stanovnike nekoliko sela na svoj nauk/ ;uje5o da je na nji- udarao sve vi9e poreza i na5eta i kona;no Cdu:nost Ul0a Kzajedni,eM4 Ta se du:nost sastojala u to5e/ 9to su trebali sakupiti sva svoja dobra na jedno5 5jestu i u:ivati i- zajedni;ki/ i da nitko ne zadr:i nikakvu li;nu svojinu/ koja bi 5u 5ogla dati prednost pred drugi5a 4 4 4 'n i- je uvjeravao/ da ne treba da sa;uvaju nikakvu svojinu/ jer sva ze5lja pripada nji5a i niko5e drugo5e4 .To je./ kazao i5 je on/ .ispit na koje5 8ete biti isku9ani/ tako da 5o:e5o znati kako 8ete se pona9ati.4 Po:urivao i- je da kupuju i pripre5aju oru:je444 6isionari su postavili u svako5 selu pouzdana ;ovjeka/ da sakuplja ono 9to su ljudi u selu posjedovaliB stoku/ ov,e/ drago,jenosti/ na5irni,e i t4 d4 'n je obla;io gole i pod5irivao sve nji-ove potrebe i nije ostavljao nikoga siro5a9na 5e<u nji5a/ niti ikoga potrebna i ne5o8na4 Svaki je ;ovjek 5arljivo radio na svo5 5jestu i tak5i;io se s drugi5a/ da bi zaslu:io visoko 5jesto zbog koristi koju je pridonio4 2ene su pridonosile ono 9to su zaradile tkanje5/ dje,a su pridonosila svoju zaradu od tjeranja pti,a4 $itko od nji- nije ni9ta posjedovao osi5 svoga 5a;a i oru:ja4 Kada je sve to uspostavio i kad je svatko pristao da se to5e prilagodi/ naredio je 5isionari5a da odre<ene no8i sakupe sve :ene/ da i- iz5ije9aju/ kako bi 5ogle op8iti sa svi5 ljudi5a bez razlike4 To je/ govora9e on/ pravo 5e<usobno prijateljstvo i bratstvo4D $e5a nikakvi- podataka u is5ailitski5 izvori5a/ da se i9ta takva sprovodilo/ i ;ini se/ da je optu:ba s ko5uniz5a vjerojatno odraz dru9tveni- te:nji is5ailita/ te:nji pre5a ve8oj slobodi pona9anja/ koju su dopu9tali :ena5a4 Pokret je po;eo otvoreno djelovati u prvi5 godina5a desetog stolje8a4 Iz5e<u !0 4 i !0#4 is5ailitske ;ete jedne srodne grupe/ koja je poznata pod nazivo5 Kar5ati/ opusto9ile su Siriju/ Palestinu i sjevernu 6ezopota5iju4 U vreli5a se sa;uvao tekst propovijedi/ koja se propovijedala u %i5su/ dok su ga dr:ali is5ailitiB C' Bo:e/ vodi nas pod kalifo5/ nasljedniko5/ ';ekivani5/ 6a-dije5/ ?ospodaro5 vre5ena/ Zapovjedniko5 vjernika/ 6a-dije54 ' Bo:e/ ispuni ze5lju pravdo5 i ;estito98u i uni9ti njegove neprijatelje4 Bo:e/ uni9ti njegove neprijatelje4D 1o9 je 5nogo va:niji bio kar5atski pokret u pokrajini Ba-rein Kkoja se sada zove &l %asaM/ na arapskoj obali zaljeva4 Tu je tlo bilo plodno za revolu,ionarne pokrete4 Pokrajina bija9e izolirana i te9ko joj je bilo pri8i/ a stanovni9tvo bija9e 5ije9ano/ i bilo je 5nogo oni-/ koji su pre:ivjeli pobunu zind:a4 $egdje u po;etku desetog stolje8a kar5atski su 5isionari postali vladaju8a snaga u pokrajini te su istjerali predstavnike sredi9nje vlade4 $a:alost/ do nas je doprlo 5alo vijesti o re:i5u koji su uspostavili4 $a9e znanje potje;e prvenstveno iz spisa dvoji,e putnika = oboji,a su bili prois5ailiti = koji su posjetili tu oblast4 Prvi/ koji je ta5o do9ao u drugoj polovini desetog stolje8a/ opisuje Kar5atsku dr:avu kao neku oligar-ijsku republiku4 3ladar je bio prvi 5e<u jednaki5a i upravljao je uz po5o8 odbora od svoji- naju:i- suradnika4 'vaj prikaz potvr<uje pri;anje jednog perzijskog is5ailita/ koji je posjetio Ba-rein negdje u jedanaesto5 stolje8u4 'n je jo9 zatekao Kar5atsku republiku u ,vatu4 U prijestolni,i La-si bilo je/ ka:e on/ vi9e od L04000 stanovnika sposobni- da nose oru:je4 $ji5a je upravljalo vije8e 50

9estori,e/ koje je vladalo po9teno i pravedno/ i kad bi ono nekoga pri5ilo u audijen,iju/ ;lanovi vije8a govorili su blago i skro5no4 Putni,i nisu pri5ijetili ni postova ni 5olitava/ i jedina 5o9eja bila je sagra<ena privatni5 tro9ko5 za ortodoksne -odo;asnike4 $ije bilo nikakvi- poreza ili desetina Kprvi putnik govori o 5nogi5aM4 3ije8e je posjedovalo I04000 ,rna;ki- robova/ koji su obavljali poljodjelske poslove4 Ako bi netko osiro5a9io ili zapao u dugove/ drugi bi 5u po5ogli da se opet podigne4 Svako5 strano5 zanatliji dali bi od5a-/ ;i5 bi do9ao u La-su/ dovoljno nov,a da se uvede4 Ku8e siro5a9niku8evlasnika popravljale su se na javni tro9ak/ a :ito se 5l jelo bez ikakve pristojbe u dr:avni5 5linovi5a4 Trgova;ki poslovi vr9ili su se si5boli;ki5 nov,e5/ koji se nije 5ogao izvoziti4 'pis re:i5a ti- dvaju putnika potvr<uje u jednoj to;ki kar5atski nova,/ 9to je prona<en/ a bio je kovan u i5e 'dbora4 *ruga oblast/ u kojoj su is5ailiti postigli uspje-/ bio je 1e5en/ gdje se !0 4 ugnijezdio jedan 5isionar i brzo zadobio 5o84 Iz 1e5ena slao je poslanike u Indiju i u Sjevernu Afriku/ a vjerojatno i u druge oblasti4 6isija u Sjevernoj Afri,i postigla je sjajan uspje- u Tunisu/ te je god4 !0H4 5ogla da ustoli;i i5a5a Ubeidula-a kao prvog fati5idskog kalifa4 Pati5idi su dakle u neki5 pogledi5a slijedili taktiku sa5i- Abasida na putu k vlasti4 Slu:ili su se tajno organizirano5 propagando5 krivovjerne sekte/ a odlu;an poku9aj da do<u na vlast izvr9ili su u jednoj udaljenoj pokrajini Jarstva4 'ni se razlikuju od Abasida u dva va:na pogleda/ koji su vjerojatno povezani4 Za razliku od Abasida/ nji5a nije po9lo za ruko5 da zadobiju op8u kontrolu nad isla5ski5 svijeto54 *alje za razliku od nji-/ Pati5idi su ostali glavari sekte koja i- je dovela na vlast4 Prva ;etiri fati5idska kalifa vladala su sa5o na zapadu/ gdje su nailazili na izvjesne te9ko8e4 Uspostavljanje dr:ave i dinastije tra:ilo je 5nogo vi9e nego vo<enje revolu,ionarne opozi,ione sekte4 U sa5o5 po;etku bilo je dosta nepo5irljivi- pristali,a sekte/ koji su optu:ivali nove kalife/ da su razvodnili i izdali na;ela is5ailiz5a4 Kasnije 8e Pati5idi do8i u sukob s Kar5ati5a iz Ba-reina/ uglavno5 zbog isti- razloga4 3last nove dinastije protegnuo je na istok/ nakon triju neuspje9ni- poku9aja/ 6uiz/ ;etvrti kalif/ koji je !#!4 osvojio &gipat4 'svajanje su dugo pripre5ali tajni izaslani,i i propagandisti/ koji su potkopali otpor &gip8ana4 ?otovo neposredno nakon osvajanja &gipta do9lo je do sukoba s Kar5ati5a/ koji su trenutno predstavljali stvarnu opasnost za novi re:i54 Kasnije su/ ;ini se/ opet postali vjerni Pati5idi5a4 6uizu su dobro slu:ila dva izvanredno sposobna ;ovjeka4 1edan je od nji- general *:ef-er/ 5a5eluk evropskog porijekla/ koji je bio pravi osvaja; &gipta4 Upravo je on sagradio novi grad/ Kairo/ kao prijestolni,u Pati5ida/ i veliku 5o9eju &l Az-ar/ kao sredi9te nji-ove vjere4 Po9to se u kasniji5 stolje8i5a &gipat preobratio na ortodoksni Isla5/ 5o9eja Az-ar ostala je sve do danas jedno od glavni- sredi9ta isla5ske 5isli i religioznog :ivota4 *rugi veliki 6uizov sluga bio je 1akub ibn Kilis/ isla5izirani 2idov/ Bagdadijev poto5ak/ koji je pri9ao 6uizu u Tunisu i po5agao 5u prije/ za vrije5e i poslije osvajanja4 1akub ibn Kilis bija9e finan,ijski genijB on je uredio oporezivanje i uveo siste5 ;inovni;ke slu:be/ koji je trajao gotovo ;itav period fati5idske vladavine4 Pati5idi su brzo protegnuli svoju vlast na Palestinu/ Siriju i Arabiju i neko su vrije5e svojo5 5o8i i utje,aje5 nad5a9ili ortodoksne kalife u Bagdadu4 Pati5idska 5o8 u &giptu dostigla je vr-una, za vladanja kalifa 6ustanzira K 0I#= 0!QM/ kad je u fati5idsko ,arstvo bila uklju;ena ,ijela Sjeverna Afrika/ Si,ilija/ &gipat i zapadna Arabija4 ?odine 0"#= 0"N4 uspjelo je jedno5 profati5idsko5 generalu da uzauz5e i sa5 Bagdad i da proglasi suverenitet fati5idskog kalifa s propovjedaoni,e abasidske prijestolni,e4 6e<uti5/ on je idu8e godine bio istjeran/ i poslije toga je fati5idska 5o8 opala4 Slo5 se najprije pri5ijetio u upravi i doveo do toga/ da se pojavio niz vojni-/ autokrata/ koji su vr9ili svoju vlast u Kairu isto kao 9to su to ve8 neko vrije5e prije radili nji-ovi dvojni,i u Bagdadu4 Li9eni svoje neiz5jerne 5o8i i dovedeni u polo:aj bespo5o8ni- lutaka e5ira/ kalifi su 5alo po5alo izgubili potporu sekta9a/ i najzad je nji-ov re:i5 ukinuo Saladin/ koji je povratio &gipat ortodoksno5 Isla5u4 51

Pati5idski se re:i5 u &giptu razlikuje na svo5 vr-un,u u neki5 pogledi5a od onire:i5a/ 9to su 5u pret-odili4 $a4 ;elu 5u je stajao nepogre9ivi i5a5/ apsolutni 5onar-/ koji je vladao po nasljedno5 pravu 9to je na njega bilo preneseno po bo:anskoj volji/ ti5e 9to se rodio u od boga odre<enoj obitelji4 $jegova je vlast bila ,entralizirana i -ijerar-i;na/ a dijelila se na tri odjelaB religiozni/ vojni;ki i ;inovni;ki4 Posljednja dva odjela bila su povjerena veziru/ gra<anskoj osobi/ koji je stajao pod nadzoro5 kalifa4 Religiozni odjel sa;injavala je -ijerar-ija 5isionara razli;iti- stupnjeva pod rukovodstvo5 glavnog 5isionara// koji je bio izvanredno utje,ajna politi;ka li;nost4 To je odjeljenje odgovaralo za vi9e 9kole i za propagandisti;ke organiza,ije is5ailitske sekte4 Propagandisti;ki odjel rukovodio je gole5o5 vojsko5 agenata po svi5 isto;ni5 pokrajina5a/ koje su no5inalno jo9 stajale pod vla98u abasidskog kalifa u Bagdadu4 *jelotvornost te propagande 5o:e se vidjeti u vi9e stvari4 U;estale bune od Iraka do grani,a Indije svjedo;e o aktivnosti is5ailitski- agenata/ a intelektualni :ivot ;itavog Isla5a svjedo;i na vi9e na;ina o zavodljivoj privla;nosti za radikalnu inteligen,iju4 *va od najve8i- pjesnika u arapskoj knji:evnosti/ 6utenebi Ku5ro !#"M i &bul Ala el 6earri Ku5ro 0"NM/ stajali su pod sna:ni5 utje,aje5 is5ailitski- ideja4 U Iraku je grupa CIskrena bra8a BasreD organizirala en,iklopedisti;ki pokret4 'ni su objavili " pis5o/ koje obu-va8a sva podru;ja znanja poznatog u ono doba/ a sna:no su is5ailitski obojena4 Pis5a Iskrene bra8e ;itala su se od Indije do >panjolske i izvr9ila gole5 utje,aj na kasnije pis,eB 9irenju pisa5a po5agala je polutajna organiza,ija u;eni- grupa pod rukovodstvo5 ;lanova Bratstva4 Pati5idsko doba bilo je tako<er i epo-a velikog pro,vata trgovine i industrije4 To je bilo razdoblje velikog napretka/ ako izuz5e5o razdoblja gladi zbog r<avi- prilika na $ilu ili zbog vojni- klika4 Pati5idske su vlasti od5a- otpo;etka s-vatile va:nost trgovine/ kako za napredak svog Jarstva/ tako i za pro9irenje njegova utje,aja4 1akub ibn Kilis potaknuo je trgova;ki napredak/ koje5 su kasnije po5agali i drugi vladari4 &gipatska trgovina prije Pati5ida bila je oskudna i ograni;ena4 Pati5idi su razvili planta:e i industrije u &giptu i zapo;eli va:nu izvoznu trgovinu egipatski5 proizvodi5a4 Povr- toga razvili su 9iroku 5re:u trgova;ki- veza/ naro;ito s &vropo5 i s Indijo54 $a Zapadu su uspostavili tijesne odnose/ koji potje;u jo9 iz vre5ena dok su Pati5idi bili u Tunisu/ s talijanski5 gradski5 republika5a/ a napose s A5alfije5/ Piso5 i 3ene,ijo54 Iz5e<u &gipta i Zapada vr9ila se obi5na po5orska trgovina/ i egipatski su brodovi i trgov,i plovili sve do >panjolske4 *vije glavne luke pod vlado5 Pati5ida bile su Aleksandrija i sirijski TripoliG to su bila svjetska tr:i9ta4 Pati5idska 5ornari,a kontrolirala je isto;no Sredoze5lje4 $a Istoku su Pati5idi uspostavili va:ne dodire s Indijo5/ pro9iruju8i postepeno svoj suverenitet pre5a jugu nad obje obale Jrvenog 5ora4 Uspjelo i5 je da po5aknu indijsku trgovinu sa Srednji5 Istoko5 od Perzijskog zaljeva pre5a Jrveno5 5oru/ a napose pre5a velikoj fati5idskoj lu,i &jzeb na sudanskoj obali4 Trgovali su tako<er s Bizanto5 i 5usli5anski5 dr:ava5a/ pre5da ta trgovina nije bila toliko va:na4 Kuda bi god odlazio egipatski trgova,/ is5ailitski 5isionar uskoro ga je slijedio/ i ubrzo nalazi5o isto previranje ideja 5e<u 5usli5ani5a u >panjolskoj kao i u Indiji4 Kako je fati5idski kalifat propadao u &giptu/ tako su i veze iz5e<u dinastije i sekte slabile te su se na kon,u prekinule4 Pati5idski kalifat jo9 je neko vrije5e :ivotario kao dinastija sa5o po i5enu/ dok na kon,u nije bio ukinut/ ali je zato u isto;ni5 ze5lja5a kalifata/ sada pod vla98u turski- Seld:uka/ revolu,ionarna organiza,ija produ:ila ponovo svoj :ivot4

VII ARAPI U EVROPI

Aue Bastillos son aCuelos7 Altos son 9 relu$ianD 52

E El Alhambra era, seFor, 9 la otra la me$Cuita!

KR'6A$JA ' AB&$A6ARUM!

1o9 u predisla5sko doba Arapi su bili vi;ni 5oru4 Stolje8i5a prije pojave Isla5a narodi iz ju:ne Arabije gradili su brodove i vodili va:ni po5orski pro5et na Jrveno5 5oru i Indijsko5 ',eanu4 Ali sjeverni Arapi/ a napose oni iz %ed:asa te iz sirski- i ira;ki- pograni;ni- ze5alja/ bili su prvenstveno kontinentalan narod/ koji je 5alo znao o4 5oru ili plovidbi4 1edno od najupadljiviji- obilje:ja veliki- isla5ski- osvajanja je to/ 9to su se Arapi tako brzo prilagodili to5 novo5 obliku djelatnosti4 U nekoliko godina nakon zauzi5anja sirski- i egipatski- obala ljudi iz arapski- pustinja/ koje nisu i5ale izlaska na 5ore/ sagradili su i popunili posado5 velike ratne flote/ koje su se 5ogle C5jeriti s 5o8ni5 i iskusni5 bizantski5 5ornari,a5a/ i poraziti i-/ te tako dati kalifatu onaj bitni preduvjet sigurnosti i ekspanzije = po5orsku kontrolu nad Sredoze5lje54 'svajanje5 Sirije i &gipta Arapi su podvrgli svojoj vlasti duga;ak pojas sredoze5ne obale/ s 5nogo luka i 5ornarskog stanovni9tva4 Arapi/ koji su se dotada sukobljavali sa5o s bizantski5 kopneni5 vojska5a/ sada su se sukobili i s bizantski5 flota5a/ pa ije ponovno/ pre5da kratkotrajno bizantsko zauze8e Aleksandrije s 5ora god4 #Q"4 rano opo5enulo na zna;enje po5orske snage4 'ni su od5a- reagirali4 Za stvaranje 5usli5anske 5ornari,e zaslu:na su uglavno5 dva ;ovjekaB kalif 6uavija i na5jesnik &gipta Abdula- ibn Sad ibn ebu Sar-4 U Aleksandriji kao i u luka5a na sirijsko5 pri5orju 5usli5ani su opre5ili i popunili posado5 ratne flote/ koje su uskoro izvoj9tile jednako uvjerljive pobjede kao i 5usli5anska kopnena vojska4 Prva velika po5orska bitka odigrala se g4 #""4/ i kad je 5usli5anska flota od L00 brodova nanijela ubita;an poraz ve8oj bizantskoj floti u blizini anatolske obale4 Kad su Abasidi preba,ili sjedi9te kalifata iz Sirije u Bagdad/ sredi9nja je vlada po5alo gubila interes za Sredoze5lje/ ali su nezavisni vladari &gipta i Sjeverne Afrike dugo odr:avali flote/ koje su gospodarile Sredoze5ni5 5ore5 s kraja na kraj4 Ouje5o/ da su fati5idski kalifi u &giptu i5ali u neko vrije5e ni9ta 5anje nego pet tisu8a po5orskikapetana/ koji su plovili u nji-ovoj slu:bi4 U deveto5 je stolje8u sve ve8a 5usli5anska trgova;ka 5ornari,a 5e<usobno povezivala luke na 5usli5anskoj sredoze5noj obali/ a ujedno odr:avala vezu iz5e<u ti- i kr98anski- luka na sjeveru4 Prvi ratni po-odi novostvoreni- 5usli5anski- flota bili su upereni protiv bizantskiotokF Jipra/ Krete i Roda/ koji su spadali 5e<u glavna upori9ta bizantske 5ornari,e u isto;no5 Sredoze5lju4 Arapski -istori,i ka:u/ da prvi kalifi nisu rado odobravali po-ode preko 5ora/ i navode/ da je '5ar bio zabranio svoji5 generali5a da napreduju u bilo koje 5jesto Cka5o on ne 5o:e sti8i na svojoj deviD4 I ?odine #Q!4 kalif 's5an po5alo nerado dopusti 6uaviji da izvr9i prvi napad na Jipar4 Poslije toga uslijedilo je kratkotrajno zauze8e Roda i Krete/ a u razdoblju '5ejida Arapi su znali da odr:e neko vrije5e jedan otok ili poluotok u sa5o5 6ra5orno5 5oru i da se nji5e slu:e kao po5orski5 upori9te5 za ko5binirani napad s 5ora i kopna na ,arsku prijestolni,u Konstantinopol4 Zauze8e isto;ni- otoka bilo je najve8i5 dijelo5 kratkotrajno i prolazno4 6nogo je zna;ajniji bio arapski napad na Si,iliju4 Prve po-ode na otok poveo je 6uavija s Bliskog Istoka i iz libi je4 Kasniji po-odi vr9ili su se ponajvi9e iz Tunisa/ a ne s Istoka/ a potpo5oglo i- je zauzi5anje otoka Pantellerije oko god4 N004 Prvi odlu;ni osvaja;ki poA ku9aji zbili su se tek god4 NQ04/ kad je %abib ibn ebu Ubeide opsjedao Sirakuzu i iznu<ivao danak/ ali se 5orao okaniti tog poku9aj i vratiti se ku8i/ da bi ugu9io pobunu Berbera u Afri,i4 $akon nekog drugog napada god N"L=N"I4 uslijedilo je razdoblje nesigurnog 5ira/ u koje5 su bizantske vlasti na otoku potpisale nekoliko pri5irja sa sada nezavisni5 5usli5anski5 vladari5a u Tunisu4
9

Kakvi su ono dvor,i@ 3isoki su i sjaje seU Al-a5bra to bje9e/ gospodine/ a druga je d:a5ija4

53

Pravo osvajanje zapo;elo je god4 HL"4 Bizantski ad5iral &ufe5ije/ s5atraju8i da 5u prijeti ,arska kazna zbog nekog prijestupa/ za koji nije znao u ;e5u se sastojao/ pobunio se protiv ,ara i zauzeo otok4 Kasnije/ kad su ga porazile ,arske snage/ odbjegao je sa svoji5 brodovi5a u Tunis i zatra:io po5o8 Zijadatala-a/ aglabidskog vladara Tunisa/ te je navaljivao na njega neka po-ita i osvoji otok4 Pre5da je tuniski vladar pone9to oklijevao/ ipak je otposlao flotu od seda5deset do sto brodova/ koja je izvr9ila iskr,avanje kod 6azare/ god4 HLN4 $akon po;etnog brzog napredovanja napada;i su pretrpjeli nekoliko poraza/ te i- je iz nji-ovi- te9ko8a izbavio sa5o neo;ekivani dolazak grupe pustolova iz >panjolske4 Poslije toga se nastavilo napredovanje4 ?odine HI 4 5usli5ani su zauzeli Paler5o/ koji je postao i ostao prijestolni,a otoka u ;itavo5 razdoblju 5usli5anske vlasti i slu:io kao polazna to;ka za daljnje prodiranje4 Rat iz5e<u bizantski- i 5usli5anski- snaga nastavljao se na su-u i na 5oru/ na otoku i na talijansko5 kopnu/ sve do god4 H!"=#4/ kad su Bizantin,i potpisali 5ir/ koji5 su se ustvari odrekli Si,ilije4 6usli5ani su zaposjeli 6esinu oko HQI4 g4/ Jastrogiovanni H"!4 i Sirakuzu HNH4 godine4 U 5e<uvre5enu iskr,ali su se i na kopno te su za neko vrije5e uspostavili posade u Bariju i Tarantu4 6usli5anski su napada;i ugro:avali $apulj/ Ri5 pa ;ak i sjevernu Italiju/ te su prisilili i jednog papu/ da i5 dvije godine pla8a danak4 'd HHL4 do ! "4 5usli5anska vojna naseobina u ?uariglianu dr:ala je u stra-u Ka5panju i ju:ni La,ij4 3jerojatno su je poslali i uzdr:avali sa Si,ilije4 Si,ilija pod 5usli5ansko5 vla98u bila je isprva kolonija Tunisa/ uz koji bija9e vezana politi;ki i ad5inistrativno4 Kad su svrgnuti Aglabidi i za5ijenili i- Pati5idi/ vlast nad otoko5 pre9la je na nove kalife4 U po;etku je na5jesnike otoka postavljala izravno vr-ovna vlast ili su i-/ u slu;ajevi5a nu:de/ birali velika9i Paler5a4 Kad su se Pati5idi pre5jestili u &gipat godine !LN4/ kontrola sredi9nje vlasti je oslabila/ i na5jesni9tvo je pre8utno postalo nasljedno/ a prigrabila ga je loza %asana ibn ul Kalbija4 $asljedno na5jesni9tvo Kalbida/ koje se zadr:alo do god4 0Q04/ ozna;uje vr-una, 5usli5anske 5o8i i utje,aja na otoku4 Putnik iz desetog stolje8a Ibn %evkal na9ao je tri stotine 5o9eja sa5o u Paler5u = to je rje;it dokaz o opse:nosti 5usli5anskog prodiranja4 Kasniji pis,i govore na5 o bogato5 pro,vatu arapske kulture i knji:evnosti/ od koje se na:alost veo5a 5alo sa;uvalo4 Kalbidi su svrgnuti u gra<ansko5 ratu iz5e<u si,ilijanski- i afri;ki- 5usli5ana/ koji je u;inio kraj jedinstvu otoka4 Poslije kratkog vre5enskog razdoblja/ u koje5 je i sa5i5 Paler5o5 vladalo vije8e velika9a/ a ostali5 dijelo5 otoka 5jesni knezovi/ provalili su $or5ani/ koji su u 5e<uvre5enu bili zaposjeli ju:nu Italiju/ i osvojili su ve8i dio otoka4 U god4 0# 4 Roger I4 zauzeo je 6esinu te je ve8 do g4 0! 4 podvrgao ,ijelu Si,iliju osi5 5anji- upori9ta/ koja su jo9 dr:ali 5usli5ani4 Pod nor5ansko5 vla98u/ koja se odr:ala do !Q4/ va:an dio kulturne gradske klase iselio se u Sjevernu Afriku i &gipat4 Arapi su na Si,iliji pri5ijenili uglavno5 ista na;ela vladavine kao i u pokoreni5 ze5lja5a na Istoku/ te su izvr9ili va:nu so,ijalnu pro5jenu u posjedu i raspodjeli i ze5lji9ta4 6noga sa;uvana arapska i5ena 5jesta pokazuju snagu arapske koloniza,ije = 5noge arapske rije;i u si,ilijansko5 dijalektu svjedo;e o nji-ovu zani5anju za poljoprivredu4 Arapi su donijeli na Si,iliju naran;e/ dudove/ 9e8ernu trsku/ datulje i pa5uk4 'ni su pro9irivali obradu ze5lje bri:ljivi5 navodnjavanje5/ te jo9 i danas 5noge ;es5e na Si,iliji/ a osobito u Paler5u/ nose i5ena/ koja se lako 5ogu prepoznati kao arapska4 ?otovo svi spo5eni,i arapske vladavine su i9;ezli/ a knjige 9to su i- Arapi napisali na Si,iliji/ sa;uvale/ su se sa5o u odlo5,i5a4 Spisi najve8eg si,ilijanskog arapskog pjesnika Ibn %a5disa Ku5ro ILM doprli su do nas sa5o u 9panjolski5 i sirski5 prijepisi5a4 'ni su nestali dijelo5 zbog kratkotrajnosti upotrebljenog 5aterijala/ dijelo5 zbog iseljavanja kulturni- klasa nakon nor5anski- osvajanja/ a nadasve zbog razorne djelatnosti sa5i- osvaja;a4 Ali $or5ani su se brzo prilagodili kulturi 9to su je zatekli na otoku4 Arapski i 5usli5anski ele5enti na dvoru i u kulturi nor5anske Si,ilije bili su 5nogobrojni4 Roger 54

II4 K I0= "QM/ poznat kao CPoganinD zbog svoje naklonosti pre5a 5usli5ani5a/ slu:io se arapski5 ;eta5a i opsadni5 in:enjeri5a u svoji5 vojna5a u ju:noj Italiji kao i arapski5 ar-itekti5a za svoje gra<evine/ koje su stvorile novi i karakteristi;ni sara,ensko=nor5anski stil4 $jegov veli;anstveni krunidbeni pla9t/ satkan u kraljevski5 radioni,a5a tira$a u Paler5u/ nosi arapski natpis u kufijsko5 stilu i datu5 %id:re "LH4 Kto jest god4 II=QM4 'n je zadr:ao ;ak i arapski obi;aj da se dr:e dvorski pjesni,i koji slave vladara4 1edan kasniji 5usli5anski sastavlja; antologije sa;uvao je odlo5ke arapski- pjesa5a napisani- u po-valu ovoga kralja i osu<uje pis,e/ 9to su se ponizili slave8i nevjernikeB C$eka i- Bog str5oglavi u naj:e98u paklenu vatru4D Upravo je na Rogerovu dvoru napisao Idrizi/ najve8i arapski geograf/ svoj 5onu5entalni pregled geografije/ koji je posvetio nor5ansko5 kralju i koji na5 je poznat kao "itab 2ud)er = Knjiga Rogerova4 U H"4 posjetio je otok 9panjolski 5usli5anski putnik Ibn *:ubejr4 'n pri5je8uje/ da kralj K3ili5 II/ ##= H!M u5ije ;itati i pisati arapski4 CKralj se uvelike pouzdaje u 5usli5ane i povjerava i5 svoje poslove/ ;ak i one najva:nijeG tako je nadstojnik njegove ku-inje 5usli5an/ kao i444 njegovi veziri i ko5orni,iD4 Putnik zapa:a/ da ;ak i kr98ani u Paler5u izgledaju i obla;e se kao 5usli5ani i da govore arapski4 $or5anski su kraljevi nastavili da kuju nova, s arapski5 natpisi5a i nadnev,i5a %id:re/ a u po;etku ;ak i s 5usli5ansko5 for5ulo54 6noge su se slu:bene knjige jo9 uvijek vodile na arapsko5/ a 5e<u nji5a i knjige kraljevskog dvora4 Kasnije je pod 9vapsko5 dinastijo5/ 9to je do9la poslije $or5ana/ latinski postepeno za5ijenio arapski u slu:benoj upotrebi/ te posljednji arapski doku5ent na Si,iliji potje;e iz godine LQL4 Ali arapska se kultura i dalje sa;uvala i ,vala pod vlado5 Pridri-a II4 K L "= L"0M/ oja;ana njegovi5 trgovanje5 s 5usli5anski5 Istoko54 Znakovi arapskog utje,aja vide se jo9 i pod 6anfredo5 Ku5ro L##M/ te su se u logoru Lu,eri/ si,ilijanskoj 5usli5anskoj koloniji 9to ju je na kopnu osnovao Pridri- II/ jo9 uvijek 5olile ;etiri kanonske 5olitve4 Ali stara je kultura izu5irala/ te je po;etko5 ;etrnaestog stolje8a arapski jezik bio presa-nuo na otoku/ a Isla5 iskorijenjen iseljavanje5 ili otpadni9tvo54 Si,ilija je = sve u sve5u = igrala u preno9enju 5usli5anske kulture u &vropi 5anju ulogu/ nego 9to bis5o o;ekivali4 'na je najvi9e postigla u to5 s5islu za vlade Pridri-a II/ kad je niz prevodila,a/ kr98ana i 2idova/ preveo na latinski brojna arapska djela/ kako originalna tako i ona pre5a gr;ki5 tekstovi5a4 6e<u prevodio,i5a bio je Teodor/ astrolog isto;nja;kog porijekla/ koji je preveo djela o -igijeni i sokolarstvu/ i ;uveni 6i,-ael S,ot/ 9kotski ;arobnjak i astrolog/ koji je nakon izu;avanja arapskog i :idovskog jezika u >panjolskoj stupio u slu:bu Pridri-a II4 na Si,iliji i ostao ta5o sve do svoje s5rti4 Posljednji od si,ilijanskiprevodila,a bio je :idovski lije;nik Pered: ibn Sali5/ koji je za an:uvinskog kralja Karla I4 Ku5ro LH"M preveo na latinski veliko 5edi,insko djelo Razija/ Razesa/ kako su ga zvali na srednjovjekovno5 zapadu4 U >panjolskoj su Arapi postigli najve8e i najtrajnije osvajanje u &vropi4 ?odine N0!4 iskr,ala se jedna berberska jedini,a u Alge,irasu na poziv pobunjenog vizigotskog j na5jesnika4 Idu8e je godine berberski vo<a Tarif napao oblast iz5e<u Alge,irasa i Tarife/ koja i danas nosi njegovo i5e4 '-rabren uspje-o5 ti- po;etni- okr9aja/ Tarik/ berberski slobodnjak 6use ibn $usejra/ arapski na5jesnik sjeverozapadne Afrike/ iskr,ao se s ja;o5 vojno5 snago5 i zauzeo ?ibraltar/ Jarte)u i Alge,iras4 'datle je prodro u unutra9njost/ potukao vizigotsku vojsku i osvojio Jordobu i Toledo4 *otada9nje 5usli5anske snage bile su gotovo isklju;ivo berberske/ ali je god4 N L4 do9ao sa5 6usa s jako5 arapsko5 snago5 od neki- 04000 5o5aka i zauzeo gradove Sevillu i 6eridu4 $akon toga su Arapi brzo napredovali i do N H4 osvojili ve8i dio Poluotoka i pre9li preko Pireneja u ju:nu Pran,usku/ i tek su tu nji-ovo napredovanje zaustavili Pran,i pod Karlo5 6artelo5 u bi,i kod Poitiersa/ NIL4 g4

55

>panjolska je uo;i arapskog osvajanja bila u lo9e5 i :alosno5 stanju4 C'd svega/ 9to je jedno; posjedovala/ sa;uvala je sa5o i5eD/ ka:e jedan rani ljetopisa,4 $a jednoj strani nalazila se 5alobrojna ze5ljoposjedni;ka klasa s ogro5ni5 latifundija5a/ a na drugoj strani gole5a i bijedna 5asa k5etova i robova te uni9tena i upropa9tena srednja klasa4 Blarissimi ili povla9tena klasa bili su izuzeti i od ve8ine poreza/ te su :ivjeli u rasko9i i pokvarenostiG ostali su bili gladni i nezadovoljni4 Po ;itavoj su ze5lji lutale razbojni;ke bande odbjegli- k5etova i robova4 ?od4 # #4 po;inje na poluotoku :estok progon 5nogobrojni- 2idova/ 9to je sa5o jo9 pove8alo 5no9tvo oni-/ koji nisu i5ali 9to da izgube u bilo kakvoj pro5jeni/ ali su 5ogli da sve dobiju4 3izigotska vojska sastojala se veliki5 dijelo5 od unova;eni- k5etova4 Sasvi5 je razu5ljivo/ da je ta vojska bila nepouzdana4 Po;etne pobjede Arapa izazvale su gotovo od5a- slo5 ,rvoto;ne strukture vizigotske dr:ave4 K5etovi su obustavili radG 2idovi su se pobunili i pridru:ili napada;i5a te i5 izru;ili grad Toledo4 $ovi re:i5 bio je liberalan i trpeljiv/ te i sa5i 9panjolski ljetopis,i govore/ da je bio bolji od frana;ke vlasti na sjeveru4 'n je u;inio ze5lji najve8u korist/ jer je uklonio staru vladaju8u klasu/ ple5stvo i sve8enstvo/ jer je razdijelio nji-ove ze5lje i stvorio novu klasu sitni- posjednikaG koji su uglavno5 zaslu:ni za razvitak poljoprivrede u 5usli5anskoj >panjolskoj4 Polo:aj k5etova 5nogo se poprativio/ a bur:oazija je na9la izlaz iz svoji- nevolja u to5e/ stoj se na 9irokoj osnovi obra8ala na Isla5 i izjedna;avala s Arapi5a4 Poslije osvajanja vojni,i osvaja;ke vojske ostali su u >panjolskoj i tu su se nastanili i po:enili s 5jesni5 stanovni9tvo54 $ovi talas useljavanja uslijedio je u toku os5og stolje8a i doveo na poluotok 5nogo Arapa/ a jo9 vi9e Afrikana,a4 ?od4 NQ 4 Berberi su bili dovoljno sna:ni da dignu op8u bunu protiv Arapa4 Kalif je poslao arapsku/ veliki5 dijelo5 sirsku vojsku/ koja je stigla NQL4/ nakon dugog i pustolovnog putovanja/ pod zapovjedni9tvo5 Beld: ibn Bi9ra4 'na je brzo potukla Berbere/ a za uzvrat je dobila kao leno ze5lji9ta uz sredoze5nu obalu >panjolske4 Ti novi kolonisti iz Sirije naselili su se po isto5 planu kao i u Siriji/ te je ljudi5a iz svakog sirskog d)unda Kvojno okru:jeM bilo dodijeljeno po jedno 9panjolsko okru:je = *a5asku okru:je u &lviri/ 1ordanu u 6alagi/ Palestini u Sidoniji/ %i5su u Sevilli/ Kinasrinu u 1aenu4 &gipatska vojska dr:ala je Beju i 6ur,iu4 Ti su arapski feudalni posjedni,i bili obavezni na vojnu slu:bu na poziv vlade u Jordobi/ arapskoj prijestolni,i4 Kad nisu bili u vojnoj slu:bi/ pretpostavljalo se/ da :ive na svojoj ze5lji4 Ali Arapi se jo9 nisu navikli na ze5ljoradnju/ pa je ve8ina feudalniposjednika vi9e voljela da se naseli u glavni5 gradovi5a okru:ja/ gdje su le:ale nji-ove ze5lje/ i da :ivi od do-odaka/ 9to su i- izvla;ili od 9panjolski- k5etova i napoli;ara/ koji su obra<ivali nji-ova i5anja4 'ni su ;inili novo gradsko stanovni9tvo/ arapsku ratni;ku kastu/ koja je :ivjela od svoji- do-odaka/ a zvala se 8ami$ ili Sir,i/ da bi se razlikovala od stariji- naseljenika/ koji su do9li s prvo5 najezdo54 Ti su doga<aji/ oja;av9i sirski ele5ent u >panjolskoj/ stvorili povoljne prilike za Abdura-5ana/ o5ejidskog prin,a/ koji je pobjegao od propasti svoje ku8e na istoku4 Poslije izvjesni- pripre5a u Beld:ovoj vojs,i/ u kojoj je bilo 5nogo o5ejidskipristali,a/ on se iskr,ao kod Al5uVe,ara/ N""4 Ubrzo je pobijedio na5jesnika/ koji je priznavao Abaside/ te je/ zauzev9i Jordobu godine N"#4/ uspostavio nezavisnu o5ejidsku dinastiju/ koja 8e trajati do 0I 4 Prvo stolje8e o5ejidske vladavine u >panjolskoj bilo je razdoblje ne5ira/ u toku kojeg su e5iri iz Jordobe bili zauzeti s5irivanje5 ze5lje i upokoravanje5 pritajeni- ili otvoreni- pobuna razli;iti- ele5enata stanovni9tva4 Arapi su bili prete:no gra<ani/ veliki vazali vojne aristokra,ije d:unda4 Bili su najja;i na jugoistoku i neko su vrije5e ozbiljno ugro:avali dr:avnu vlast4 Kad je prestalo useljavanje Arapa/ u deveto5 stolje8u/ te su se Arapi i arabizirani 9panjolski obra8eni,i na Isla5 postepno stopili/ po5alo je slabio utje,aj veliki- arapski- obitelji/ koje su u kasnija o5ejidska vre5ena prestale da igraju neku va:niju ulogu u javni5 poslovi5a4 6nogo brojniji i 5nogo opasniji bija-u 56

Berberi/ koji su broj;ano rasli zbog stalnog useljavanja sve do u jedanaesto stolje8e4 U gradovi5a oni su sa;injavali 5anjinu/ koja se brzo pretapala4 Ti su br<ani iz 6aroka ve8ino5 vi9e voljeli da se nasele u planinski5 okru:ji5a/ ka5o i- je privla;io srodan na;in :ivota/ koji se zasnivao na sto;arstvu i poljoprivredi/ a isto tako i prednosti poznatog terena4 $ajzad valja spo5enuti i sa5e >panjol,e/ kr98ane/ 2idove i obra8enike4 U >panjolskoj su za9ti8ene ne5usli5anske zajedni,e bile brojnije i bolje organizirane no igdje drugdje u Isla5u4 Politika vlasti pre5a nji5a bila je op8enito liberalna i trpeljiva/ a povre5ena tla;enja treba uglavno5 pripisati politi;ki5 razlozi5a4 Ina;e je prela:enje na Isla5/ na koje je navodila privla;nost vi9e nego prisila/ bilo brzo i obi5no4 Ubrzo su oni/ koji su govorili arapski/ i 9panjolski 5usli5ani/ slobodni ljudi/ slobodnja,i i robovi/ tvorili najve8i dio stanovni9tva4 Oak i oni/ koji su ostali vjerni svoji5 stari5 religija5a/ u znatnoj su 5jeri pri-vatili arapski jezik4 3e8 u sredini devetog stolje8a Alvaro/ kr98anin iz Jordobe/ govori sa :aljenje5B C6nogo 5oji- istovjera,a ;ita arapsku poeziju i pri;e/ prou;ava spise 5u-a5edanski- teologa i filozofa/ ne zato/ da bi i- pobili/ ve8 zato da nau;e/ kako 8e se 9to to;nije i ot5jenije izraziti na arapsko54 ?dje 8ete danas na8i laika/ koji ;ita latinska tu5a;enja Svetoga Pis5a@ Tko od nji- prou;ava evan<elja/ proroke/ apostole@ Svi 5ladi kr98ani/ na glasu sa svoje nadarenosti/ poznaju sa5o arapski jezik i literaturu/ revno ;itaju i prou;avaju arapske knjige i skupljaju velike knji:ni,e od tiknjiga uz gole5e tro9kove te posvuda na sav glas progla9uju/ da je ta literatura vrijedna divljenja4 6e<u tisu8a5a nas te9ko je na8i jednoga/ koji zna napisati kakvo takvo latinsko pis5o prijatelju/ ali i5a bezbroj oni-/ koji se znaju izra:avati na arapsko5 i sastavljati pjes5e na to5 jeziku s ve8o5 vje9tino5 nego sa5i Arapi4D 'tprilike u isto vrije5e nadbiskup Seville s5atra za potrebno da prevede Bibliju na arapski jezik i da je poprati tu5a;enje5/ i to ne u 5isionarske svr-e/ ve8 za vlastitu vjersku zajedni,u4 6nogi su kr98ani bili u dr:avnoj slu:bi/ a o5ejidski su e5iri slali ;ak i biskupe u va:ni5 diplo5atski5 5isija5a4 Za kr98ane i 2idove/ koji su govorili arapski/ upotrebljavao se naziv 6ozarab = od arapskog i (ustarib KarabiziraniM4 'bra8eni,i su u 9panjolskoj povijesti poznati kao otpadni,i/ a na arapsko5 kao (uvalad/ naziv koji zna;i otprilike usvojeni,i4 3ladanje Abdura-5ana II4 KHLL=H"LM bilo je raz5jerno dugo razdoblje 5ira4 Abdura-5an je preuredio ,ordobsko kraljevstvo po abasidski5 uzori5a uvev9i ,entraliziranu birokratsku upravu i abasidsku organiza,iju dvora4 Poznat je kao pokrovitelj knji:evnosti/ koji je doveo 5nogo u;enjaka i knjiga s Istoka i ti5e veo5a oja;ao kulturne veze iz5e<u 9panjolskog Isla5a i sredi9ta isla5ske ,iviliza,ije na Istoku4 1edna od najzna;ajniji- li;nosti 5e<u nji5a bio je Zirjab/ perzijski 5uzi;ar/ kojega je s dvora %aruna ur Re9ida otjerala zavist njegova u;itelja4 $a9ao je uto;i9te na dvoru u Jordobi i postao neprijeporni arbitar ukusa i 5ode u 9panjolskoj prijestolni,i/ gdje je uveo nove i nepoznate profinjenosti isto;ne ,iviliza,ije = od orijentalni5uzi;ki- oblika do no9enja fini- odijela i u:ivanja 9paroga4 Za Abdura-5anovi- nasljednika s5anjila se opasnost od unutarnjeg ras,jepa4 Arapi/ Berberi i >panjolski 5usli5ani stopili su se postepeno u jedinstveno 5usli5ansko stanovni9tvo/ ponosno na svoju nezavisnost u kulturi i politi,i/ a po svoji5 pogledi5a sve vi9e ibersko4 To5 pokretu za politi;ko i kulturno ujedinjenje 5nogo je koristio obrat doga<aja na po;etku desetog stolje8a4 Pojava Pati5ida u Sjevernoj Afri,i i uspostava 9iz5ati;kog protukalifata na ;elu 9iroko rasprostranjenog i buntovnog revolu,ionarnog pokreta navela je e5ira Abdura-5ana III4 K! L=!# M da sa5 uz5e naslov i dostojanstvo kalifa te da se ti5e proglasi vr-ovni5 vjerski5 poglavaro5 5usli5ana u >panjolskoj i da presije;e posljednje spone zavisnosti od Istoka4 Za kalifata Abdura-5ana III4 nastupio je vr-una, o5ejidske 5o8i4 $jegovo je vladanje bilo razdoblje politi;ke stabilnosti i unutarnjeg 5ira/ u koje5 su i arapski feudalni glavari i berberski gor9ta,i bili ;vrsto podre<eni sredi9njoj vlasti4 I9;ezavali su isto;ni utje,aji i 57

po;ela je da se o,rtava posebna -ispanoAarapska ,iviliza,ija/ u kojoj je klasi;na arapska tradi,ija podvrgnuta nepri5jetni5 utje,aji5a 5jesne sredine4 U isto vrije5e odr:avale su se trgovinske veze s Istoko5/ pa uspostavljanje diplo5atski- odnosa s Bizanto5 pokazuje snagu i ugled '5ejidske dr:ave4 &l %aki5 II4 K!# =!N#M/ zna5eniti 5e,ena/ koji je podigao knji:ni,u s 5nogo tisu8a svezaka/ i napose njegov vezir &l 6ensur = ili Al5anzor = stvarni vladar u ze5lji/ nastavili su djelo Abdura-5ana u ,entraliza,iji vlasti i ujedinjavanju stanovni9tva4 Poslije s5rti &lA6ensura/ za vladanja %i9a5a K!N#= 00HM/ po;elo je rasulo4 Slabljenje sredi9nje vlasti odrije9ilo je suzdr:ana suparni9tva iz5e<u dviju stranaka/ CAndalu:anaD/ to jest ,jelokupnog 5usli5anskog stanovni9tva >panjolske/ i Berbera/ koji su se nedavno doselili iz Sjeverne Afrike4 U 5e<uvre5enu iz5e<u gra<anskog rata i raskola 9to je uslijedio/ igrala je sudbonosnu ulogu tre8a stranka/ poznata pod i5eno5 Robovi4 Isprva se taj naziv upotrebljavao za robove isto;noevropskog podrijetla/ a na kraju za sve robove evropskog porijekla u kraljevoj slu:bi4 6nogi su od nji- bili Talijani ili su potje,ali iz jo9 neosvojeni- upori9ta nezavisnog kr98anstva na sjeveru4 Bili su dovedeni kao dje,a/ te su bili poglavito 5usli5ani i govorili su arapski4 3e8 sredino5 desetog stolje8a bili su sve va:niji i u vojs,i i na dvoru/ a navodi se/ da su pod Abdura-5ano5 III4 brojili I4N"0 ljudi4 6nogi su oslobo<eni te su stekli bogatstvo i polo:aj4 '5ejidski su i- knezovi upotrebljavali kao protute:u utje,aju arapskifeudalni- glavara/ postavljaju8i i- na visoke polo:aje u vladi i na zapovjedni;ka 5jesta u vojs,i4 $ji-ova nepokornost i nji-ovi sukobi s Berberi5a uvelike su po5ogli da se obori o5ejidski kalifat4 Prva polovi,a jedanaestog stolje8a bila je period politi;kog ,jepkanja/ kad je >panjolska bila podijeljena 5e<u nizo5 si8u9ni- kraljeva i knezova berberskog/ robovskog ili andaluzijskog porijekla/ a koji su poznati kao Cstrana;ki kraljeviD4 Ta je politi;ka slabost dovela do dvostruke provale u 5usli5ansku >panjolskuB do provale kr98ana sa sjevera/ uz frana;ku po5o8/ i Berbera s juga4 ?od4 0H"4 talas ponovnog kr98anskog osvajanja progutao je ToledoG gubitak tog grada bio je s5rtonosan udara, 9panjolsko5 Isla5u4 Ipak/ uprkos politi;koj slabosti i nejedinstvu ze5lje/ 5e<urazdoblje Cstrana;ki- kraljevaD bilo je doba velikog kulturnog pro,vata4 6nogi si8u9ni dvorovi bili su sredi9ta znanosti/ filozofije/ nauke i knji:evnosti/ a pad kalifata je dopustio da se ponovo obnove aktivni ekono5ski i kulturni odnosi s Istoko54 3ladavinu Cstrana;ki- kraljevaD dokraj;ila je nova provala Berbera iz Afrike4 1usuf ibn Ta9fin/ osniva; dinastije Al5oravida/ u9ao je u >panjolsku na poziv sa5iAndalu:ana/ da bi se suprotstavio kr98anskoj opasnosti4 Po9to je potukao kr98ane god4 0H#4/ on je nastavio da pripaja strana;ke 5onar-ije svo5 6aursko5 ,arstvu4 Al5oravidi su opet ustupili pred novo5 afri;ko5 dinastijo5 Al5o-adF/ fanati;no5 berbersko5 sekto54 U 5e<uvre5enu nastavilo se ponovno kr98ansko osvajanje4 ?odine !"4 5usli5ani su izvojevali posljednju ve8u pobjedu kod Alar,osa4 S 5usli5anski5 porazo5 kod Las $avas de Tolosa L L4 otpo;eo je niz kr98anskinapredovanja/ koja su dosegla vr-una, u zauzi5anju Jordobe god4 LI#4 i Seville LQH4 Al5oravidsko kraljevstvo raspalo se u niz kratkotrajni- strana;ki- 5onar-ija4 Pod kona, trinaestog stolje8a kr98ani su bili ponovo osvojili ;itav poluotok izuzev9i jedino grad i pokrajinu ?ranadu/ gdje je 5usli5anska dinastija vladala jo9 blizu dvije stotine godina4 Upravo je tu/ u sjaju sutona 9panjolskog Isla5a/ izrasla veli;anstvena fantazija Al-a5bra/ posljednji i najvi9i izraz njegova stvarala;kog genija4 *ana L4 sije;nja Q!L4 ujedinjene vojske Aragona i Kastilije zauzele su grad ?ranadu/ a 5alo zati5 je kralj ukazo5 naredio da se protjeraju svi nekatoli,i s poluotoka4 Arapski je jezik jo9 neko vrije5e :ivotario 5e<u oni5a/ koji su se na silu preobratili na kr98anstvo/ ali su ;ak i oni bili protjerani u Afriku na po;etku seda5naestog stolje8a4 >panjolski Isla5 pru:a na svo5 vr-un,u sjajan prizor4 Arapi su 5nogostruko obogatili :ivot poluotokaB u poljoprivredi/ uveli su znanstveno navodnjavanje i neke 58

nove kulture/ 5e<u nji5a li5un/ pa5uk/ 9e8ernu trsku i ri:u4 $apredno stanje u 9panjolskoj poljoprivredi pod arapsko5 vla98u treba uvelike pripisati pro5jena5a koje su oni unijeli u siste5 ze5lji9nog posjeda4 Razvili su 5noge industrijeB tekstilnu/ lon;arstvo/ industriju papira/ svile i rafiniranje 9e8era/ i otvorili su va:ne rudnike zlata/ srebra i drugi- kovina4 3una i svila izra<ivala se u Jordobi/ 6alagi i Al5eriji/ lon;arski proizvodi u 6alagi i 3alen,iji/ oru:je u Jordobi i Toledu/ ko:a u Jordobi/ 8ili5i u Bezi i Jal,eni/ papir = koji su Arapi uveli s *alekog Istoka = u 1ativi i 3alen,iji4 Kao i svuda u Isla5u/ glavna je industrija bila tekstilna industrija/ i ;uje5o/ da je sa5o u Jordobi bilo I4000 tka;a4 6usli5anska >panjolska vodila je obi5nu vanjsku trgovinu s Istoko5/ a trgova;ka flota iz andaluzijski- 5ati;ni- luka prevozila je 9panjolsku robu po ;itavo5 Sredoze5lju4 ?lavna tr:i9ta nalazila su se u Sjevernoj Afri,i = nadasve u &giptu = i u Jarigradu/ gdje su bizantinski trgov,i kupovali nji-ove proizvode i preprodavali i- u Indiji i Srednjoj Aziji4 6noge arapske rije;i/ koje su se sa;uvale u poljoprivredi i u zanati5a/ pokazuju koliko je bio sna:an arapski utje,aj4 Oak i u politi;ko5 :ivotu 5nogi arapski nazivi/ koji se jo9 upotrebljavaju u 9panjolskoj 5jesnoj upravi i vojni;ko5 rje;niku/ svjedo;e o :ilavosti arapske tradi,ije4 Kr98anski kralj iz ;etrnaestog stolje8a/ koji je obnovio Al,azar/ proslavio je svoje djelo u natpisu na arapsko5 jeziku CSlava na9e5 gospodaru/ sultanu don PedruD4 *ugo vre5ena poslije ponovnog kr98anskog osvajanja nova, je po obliku ostao arapski4 >panjolska arapska ,iviliza,ija/ tako<er/ predstavlja velik i neosporan dio arapske knji:evnosti uop8e i dala je va:ne doprinose svi5 grana5a arapske klasi;ne predaje/ koje je ona dio4 Pa i gr;ko nasljedstvo nije do 9panjolski- Arapa stiglo iz 5jesni- izvora/ ve8 s Istoka/ pute5 knjiga uvezeni- iz isto;ni- prevodila;ki- sredi9ta/ poglavito za vladanja Abdura-5ana II4 6jesni se utje,aj osjetio ponajvi9e u lirskoj poeziji/ gdje su 9panjolski Arapi stvorili nove oblike/ nepoznate 5usli5ansko5 Istoku/ a koji su znatno utje,ali na ranu 9panjolsku kr98ansku poeziju/ a 5o:da i na ostale knji:evnosti u Zapadnoj &vropi4 6o:da su najkarakteristi;ni je tvorevine 9panjolskog Isla5a njegova u5jetnost i ar-itektura/ koja se u po;etku povodila za arapski5 i bizantski5 uzori5a s Bliskog Istoka/ ali se pod 5jesni5 utje,aji5a razvila u ne9to novo/ individualno i izvorno4 Zna5enita 5o9eja u Jordobi/ koja se po;ela graditi pod Abdura-5ano5 I/ obilje:ava po;etak novog -ispanoA5aurskog stila/ koji je kasnije dao takva re5ekAdjela/ kao 9to su kula ?iralda/ Al,azar u Sevilli i Al-a5bra u ?ranadi4 Kao 9to bis5o 5ogli i o;ekivati/ svi 9panjolski -istori,i nisu jednako odu9evljeni trajni5 u;in,i5a arapske okupa,ije >panjolske na 9panjolski :ivot i ustanove4 U jednoj raspravi punoj duboki- 5isli 5oderni 9panjolski u;enjak San,-ez Albornoz nabraja/ koje su = po njegovu gledanju = trajne 9tetne posljedi,e sna9le kr98ansku >panjolsku zbog njenog stra:arenja u i5e Zapada protiv 5usli5anskog napredovanja kao i zbog napora podneseni- u ponovno5 osvajanju4 Prvo je politi;ka ras,jepkanost ze5lje4 'svajanje i ponovno osvajanje zbrisalo je politi;ko jedinstvo poluotoka/ koje je ve8 bilo daleko uznapredovalo pod ri5sko5 vla98u/ a ponovno osvajanje ko5ad po ko5ad o:ivjelo je stari du- 9panjolskog partikulariz5a i prouzrokovalo/ da je >panjolska daleko zaostala za ostalo5 &vropo5 u politi;ko5 razvitku i ,entraliza,iji4 Uporedo s ti5 kr98anska je >panjolska ekono5ski zaostala zbog toga/ 9to je velika zada8a ponovnog osvajanja is,rpla svu njezinu raspolo:ivu energiju i ostavila 5alo ili ni9ta za razvoj trgovine i industrijeG trgovina i industrija pore5etile su se ti5e/ 9to je >panjolska bila preba;ena iz afri;kog i sredoze5nog kruga/ koje5 je pripadala pod arapsko5 vla98u/ u krug Zapadne &vrope/ gdje je bila prido9li,a/ zaostala na putu razvoja iza ostali- i nesretno s5je9tena na rubu4 $apokon/ pri5je8uje on/ Csudbonosni utje,aj sara,enske prevlasti u >panjolskoj nije usporio sa5o ekono5ski :ivot i politi;ku organiza,iju4 Ta je prevlast i u najinti5nije5 tkivu 9panjolske du9e izazvala reak,ije prepune :alosniposljedi,aD4 Pretrpljeni napor u ponovno5 osvajanju prouzrokovao je ratni;ki i pustolovan 5entalitet i slabljenje politi;kog s5isla/ 9to je navodilo >panjol,e da rasipaju 59

svoje energije u neplodni5 pot-vati5a i5perijalnog osvajanja/ dok je religiozni karakter rata izazvao nezdravo bujanje sve8enstva i sve8eni;kog utje,aja/ koji je zatrovao 9panjolski politi;ki :ivot4 Ponekad 9panjolski u;enja,i iznose ovo stanovi9teB pre5da je ,iviliza,ija kalifata bila besu5nje bogata i raznolika = za,ijelo bogatija od bilo koje druge u Zapadnoj &vropi u to vrije5e = ona nije nadoknadila navedene 9tete/ jer je najve8i dio te ,iviliza,ije bio izba;en iz ze5lje zajedno sa sa5i5 Arapi5a/ a i prije toga je u veo5a ograni;eno5 opsegu otje,ala u kulturni :ivot kr98anske >panjolske/ koji se 5nogo vi9e te5eljio na siro5a9ni5 i zaostali5 nezavisni5 dr:ava5a na neosvojeno5 sjeveru negoli na blistavoj kulturi 5usli5anskog juga4 *oista je trajni utje,aj Arapa na >panjolsku bio 5nogo 5anji nego/ na pri5jer/ na Perziju4 U perzijsko5 jeziku gotovo sva ter5inologija kulturnog i du-ovnog :ivota jo9 je i danas arapska4 U 9panjolsko5 jeziku ona je latinska4 Ali ipak 5noge sa;uvane rije;i/ koje se odnose na 5aterijalni :ivot/ pokazuju koliko 5nogo >panjolska duguje Arapi5a u ekono5ski5/ dru9tveni5 i/ u izvjesnoj 5jeri/ politi;ki5 stvari5a4 I u kulturi 5ora se priznati velika va:nost arapskog naslije<a za >panjolsku/ a doista i za ;itavu Zapadnu &vropu4 U >panjolsku su dolazili kr98ani iz 5nogi- ze5alja/ da u;e uz ro<ene >panjol,e kod 5usli5anski- i :idovski- u;itelja koji su govorili arapski/ i oni su preveli 5nogo knjiga s arapskog na latinski4 3eliki dio ostav9tine stare ?r;ke upoznao je Zapad najprije iz arapski- prijevoda/ 9to su prona<eni u >panjolskoj4 Prvo veliko sredi9te na Zapadu/ gdje se kultura prenosila od Isla5a na kr98anstvo/ bio je grad Toledo/ ponovo osvojen god4 0H"4 6nogi su u;eni 5usli5ani ostali u gradu i uskoro su nji-ov broj poja;ali :idovski izbjegli,e s 5usli5anskog juga/ tada pod vla98u netrpeljivi- Al5o-ada/ koji su uveli :estoke vjerske progone u 5usli5ansku >panjolsku i natjerali 5noge 2idove da potra:e privre5eno uto;i9te u liberalnijoj sredini Toleda4 U dvanaesto5 i trinaesto5 stolje8u/ a osobito za vladanja Alfonsa 6udrog/ kralja Klastilije i Leona K L"L= LHQM/ prevodila;ke 9kole u Toledu stvorile su velik opus djela/ koji je uklju;ivao Aristotelov 4rganon i 5noge spise &uklida/ Ptolo5eja/ ?alena i %ipokrata/ koje su arapski ko5entatori i nasljedni,i obogatili4 Prevodio,i su obi;no radili zajedno s dvojezi;ni5 do5oro,i5a = 5nogi su od ti- do5oroda,a bili 2idovi = a bilo je 5e<u nji5a 9panjolski- i strani- u;enjaka4 6e<u nji5a su bili *o5ingo ?undisalvi te preobra8eni 2idovi kao Ivan od Seville i Petrus Alp-onsi/ a iz drugi- ze5alja ?erard od Jre5one iz Italije/ %er5an *al5atina, iz $je5a;ke/ Adelard od Bat-a/ *aniel od 6orla)a i 6i,-ael S,ot iz Britanije4 Arapi su utisnuli svoj biljeg 9panjolskoj = u vje9tina5a 9panjolskog seljaka i zanatlije i u rije;i5a koji5a i- on opisuje/ u u5jetnosti/ ar-itekturi/ 5uzi,i i literaturi poluotoka te u nau,i i filozofiji srednjovjekovnog Zapada/ koju su oni obogatili prenijev9i nasljedstvo antike vjerno sa;uvano i uve8ano4 Uspo5ena na 5usli5ansku >panjolsku sa;uvala se i 5e<u sa5i5 Arapi5a/ 5e<u izgnani,i5a U Sjevernoj Afri,i/ od koji- jo9 5nogi nose andaluzijska i5ena i ;uvaju klju;eve svoji- ku8a u Jordobi i Sevilli objesiv9i i- po zidovi5a u 6arake9u i Jasablan,i4 U novije su vrije5e posjetio,i 9panjolske s Istoka/ kao egipatski pjesnik A-5ed >evki i sirski u;enjak 6u-a5ed Kurd Ali/ podsjetili Arape na Istoku na velika dostignu8a nji-ove 9panjolske bra8e i dali uspo5eni na 9panjolski Isla5 pravo 5jesto u na,ionalnoj svijesti Arapa4

VIII ISLAMSKA CIVILIZACIJA

Gnanosti su do&le u araps#i e$i# i$ ra$li1itih #ra eva svi eta; on ih e ul ep&ao i unio u srca l udi, a 1ari su toga e$i#a stru ale #ro$ n ihove vene i arteri e!
K&L BIRU$I/ KITAB &S S&I*A$AM

60

$a najvi9oj to;ki razvoja arapski- i isla5ski- ,arstava na Blisko5 i Srednje5 Istoku razvila se bujna ,iviliza,ija/ obi;no poznata pod i5eno5 arapska ,iviliza,ija4 $isu je donijeli sa sobo5 ve8 gotovu arapski napada;i iz pustinje/ nego ju je poslije osvajanja stvorila suradnja 5nogi- naArodaB Arapa/ Perzijana,a/ &gip8ana i drugi-4 'na ;ak nije bila ni posve 5usli5anska/ jer je 5e<u njezini5 tvor,i5a bilo 5nogo kr98ana/ 2idova i 5azdaista4 Ali je njezino glavno sredstvo izra:avanja bio arapski jezik/ a nad nji5 je vladao Isla5 i njegov pogled na :ivot4 I upravo su te dvije stvari/ nji-ov jezik i vjera/ bili veliki doprinos arapski- osvaja;a novoj i izvornoj ,iviliza,iji/ 9to se razvila pod nji-ovi5 :ezlo54 Arapski spada u se5itske jezike/ 5e<u nji5a je jedan od najbogatiji-4 Predisla5ski su Arapi bili pri5itivan narod/ i5ali su te:ak i pri5itivan na;in :ivota/ 5alo prosvije8enosti ili for5alne kulture i gotovo nikakvu pis5enu tradi,iju4 Ali su razvili izvanredno bogat pjesni;ki jezik i predaju/ poeziju istan;ane i slo:ene rit5ike/ ri5e i dik,ije/ klasi;nu pravilnost oblika/ koja je bila uzor najve8e5 dijelu kasnije arapske poezije4 Bogata strasti5a i slikovita/ a ograni;ena te5atski/ ona je bila istinski izraz :ivota beduina/ pjevaju8i o vinu/ ljubavi/ ratu/ lovu/ o stra9ni5 krajoli,i5a planine i pustinje/ ratni;koj vrlini ple5enski- pripadnika/ o rugobi nji-ovi- neprijatelja4 Kao 9to bis5o i o;ekivali/ to nije literatura apstrak,ije ili ;iste 5isli4 'svajanja su u;inila arapski i5perijalni5 jeziko5/ a uskoro i jeziko5 velike i raznovrsne kulture4 'n se pro9irivao/ da bi zadovoljio te dvije potrebeB djelo5i,e je posu<ivao nove rije;i i izraze/ ali se uglavno5 razvijao iznutra/ stvaraju8i nove rije;i iz stari- korijena/ daju8i novo zna;enje starini rije;i5a4 Kao pri5jer tog razvitka 5o:e5o uzeti arapsku rije; za CapsolutanD/ poja5 sasvi5 nepotreban predisla5ski5 Arapi5a4 To je mud)arrad/ parti,ip pasivni od d)arrada/ svu8i do gola ili ogoliti/ izraz koji se nor5alno upotrebljavao za skakav,e i u vezi je s rije;i5a d)arda/ skakava,/ i d)arHda/ list4 1ezik stvoren na ovaj na;in posjedovao je :iv/ konkretan i slikovit rije;nik/ i svaki je naziv i5ao duboke korijene u posve arapskoj pro9losti i tradi,iji4 'n je dopu9tao da ideje neposredno i neubla:eno djeluju na 5isao po5o8u konkretni- i poznati- rije;i kao i da neo5etano pro:i5aju dublje slojeve svijesti4 Tako oboga8en/ arapski je jezik ostao isklju;ivo sredstvo kulture jo9 dugo vre5ena poslije propasti arapskog kraljevstva4 S jeziko5 Arapa do9la je i nji-ova poezija kao njegov klasi;ni uzorak i svijet ideja obu-va8en to5 poezijo5B konkretan/ a ne apstraktan/ pre5da ;esto istan;an i ne uvijek doku;ivG retori;an i dekla5atoran/ a ne prisan i li;anG re,itativan i isprekidan/ a ne epi;an i povezanG literatura u kojoj se vi9e polagalo na djelovanje rije;i nego na preno9enje 5isli4 Pri arapskoj ekspanziji vi9e se treba ;uditi arabiza,iji osvojeni- pokrajina nego vojni;ko5 osvajanju4 *o jedanaestog stolje8a arapski nije postao sa5o glavni govorni jezik od Perzije do Pireneja/ ve8 i glavno sredstvo kulture/ koja je istisnula stare kulturne jezike/ kao koptski/ ara5ejski/ gr;ki i latinski4 Kako se 9irio arapski jezik/ tako je i blijedjelo razlikovanje iz5e<u arapskog osvaja;a i arabiziranogAosvojenog i postalo raz5jerno bezna;ajno4 Ali/ pre5da su svi oni/ koji su govorili arapski i ispovijedali Isla5/ i dalje s5atrali/ da pripadaju jedinstvenoj zajedni,i/ naziv Arapin po;eo se ponovo pri5jenjivati na no5ade/ koji su se prvobitno tako zvali/ ili se upotrebljavao kao naslov za aristokratsko porijeklo/ bez ve8eg ekono5skog ili so,ijalnog zna;enja4 Arapski je jezik izvr9io ogro5an utje,aj na druge 5usli5anske jezike i izvan prostrani- oblasti koje su bile trajno arabizirane4 6usli5anski jezi,i/ perzijski i turski/ a kasnije urdu/ 5alajski i sva-iliB sve su to novi jezi,i/ koji se slu:e arapsko5 azbuko5 i sadr:e gole5 broj arapski- rije;i = isto toliko koliko i5a gr;ki- i latinski- ele5enata u englesko5 = koje su obu-va8ale ;itav svijet poj5ova i ideja4 'dr:avanje i 9irenje arapskog jezika zna;ilo je vi9e nego odr:anje sa5og jezika = vi9e/ na pri5jer/ nego daljnja upotreba latinskog na srednjovjekovno5 Zapadu4 S jeziko5 su do9le arapske navike i predaja s obziro5 na izbor i obradu te5a4 To 8e5o 61

najbolje s-vatiti/ ako usporedi5o perzijsku poeziju na arapsko5 jeziku do jedanaestog stolje8a/ s poezijo5 na perzijsko5 jeziku u neko kasnije doba/ kad je 5usli5anska Perzija ve8 razvila svoju vlastitu nezavisnu isla5sku kulturu4 Perzijska se arapska poezija razlikuje u 5nogi5 va:ni5 pogledi5a od rane poezije sa5i- Arapa/ pa ipak u osnovi odgovara arapsko5 ukusu/ i Arapi je i danas svrstavaju u rizni,u svog naslije<a4 $edostaje joj epika i subjektivni liriza5 kasnije perzijske poezije4 Isla5 = ;edo Arabije i arapskog Proroka = nije bio sa5o siste5 vjerovanja i kulta4 Bio je to i siste5 dr:ave/ dru9tva/ prava/ 5isli i u5jetnosti = ,iviliza,ije/ koju je religija ujedinjavala/ a kasnije njo5e vladala4 'd %id:re naova5o Isla5 je zna;io pokoravanje ne sa5o novoj vjeri/ nego i zajedni,i = u praksi/ sizerenitetu 6edine i Proroka/ a kasnije sizerenitetu Jarstva i kalifa4 Isprva je Isla5 predstavljao arapsko dr:avljanstvo prvog reda4 $jegov zakonik bio je 8eri at/ sveti zakon/ 9to su ga razvili pravni,i na osnovu Kurana i Prorokove predaje4 >erijat nije bio sa5o nor5ativni zakonik/ ve8 i/ u svoji5 so,ijalni5 i politi;ki5 aspekti5a/ pravilo pona9anja/ ideal pre5a koje5u su ljudi i dru9tvo trebali da te:e4 Isla5 nije dopu9tao nikakvu zakonodavnu vlast/ jer je zakon 5ogao proizi8i sa5o bo:ansko5 objavo5/ ali ipak se neslu:beno odr:alo obi;ajno pravo i ,ivilno zakonodavstvo/ koje je bilo volja vladara/ a koje su pravni,i povre5eno priznavali u ograni;eno5 opsegu4 'd toga dana >erijat je propisivao svaki oblik :ivota/ ne sa5o vjerovanje i kult/ nego i javno pravo = ustavno i 5e<unarodno = te privatno pravo = kazneno i gra<ansko4 $jegov idealni karakter vidi se najjasnije u njegovu ustavno5 obliku4 Pre5a >erijatu/ poglavar zajedni,e je kalif/ izabrani bo:ji na5jesnik/ koji i5a vr-ovnu vlast u svi5 vojni5/ gra<anski5 i religiozni5 poslovi5a/ a du:nost 5u je da o;uva netaknuto du-ovno i 5aterijalno naslije<e Prorokovo4 Kalif sa5 nije i5ao du-ovni- ovlasti4 'n nije 5ogao iz5ijeniti doktrinu niti stvoriti novu doktrinuG njega nije podupiralo nikakvo sve8enstvo/ ve8 sa5o polusve8eni;ka klasa ulema/ doktora bo:anskog prava/ koji- su ovlasti bile ograni;ene sa5o na tu5a;enje4 U praksi/ kalif je postao igra;ka vojni- zapovjednika i politi;ki- pustolova/ koji su od devetog stolje8a bili stvarni vladari Isla5a4 U jedanaesto5 stolje8u pojavio se uz kalifa sultan kao vr-ovni svjetovni vladarG njegove su vlasti pravni,i priznali post 0acto i nerado4 Istu suprotnost vidi5o i u pri5jeni zakona4 Uz kadiju/ koji pri5jenjuje Sveti zakon/ bilo je svjetovni- sudova/ koji su i5ali izri;itu svr-u da rje9avaju pred5ete izvan kadijine nadle:nosti i da ispravljaju nepravde slu:e8i se diskre,ioni5 ovla9tenji5a4 'ba doprinosa Arapa/ jezik i vjera/ bila su od najraniji- vre5ena izlo:ena vanjski5 utje,aji5a4 I5a strani- rije;i ve8 u predisla5skoj poeziji i u Kuranu/ a jo9 vi9e u razdoblju osvajanja4 Ad5inistrativni nazivi iz perzijskog i gr;kog jezika/ teolo9ki i religiozni iz -ebrejskog i sirskog/ znanstveni i filozofski nazivi iz gr;kog jezika pokazuju gole5 utje,aj stariji- ,iviliza,ija s tog podru;ja na novu ,iviliza,iju/ koja se ra<ala4 Isla5sko dru9tvo u klasi;no5 razdoblju slo:eni je razvitak/ koji je sjedinjavao u sebi 5noge ele5ente razli;ita porijeklaB kr98anske/ :idovske i 5azdaisti;ke ideje o proro;anstvu/ dr:avnoj religiji/ zagrobno5 :ivotu i 5isti,iz5u/ sasanidsku i bizantinsku upravnu i i5perijalnu praksu4 6o:da je najva:niji bio biljeg -eleniz5a/ osobito u nau,i/ filozofiji/ u5jetnosti i ar-itekturi/ a donekle i u literaturi4 %elenisti;ki je utje,aj bio toliko velik/ da se Isla5 opisivao kao tre8i poto5ak -elenisti;kog naslije<a/ zajedno s gr;ki5 i latinski5 kr98anstvo54 Ali je -eleniza5 Isla5a bio kasniji -eleniza5 Bliskog Istoka/ napola orijentaliziran ara5ejski5 i kr98anski5 utje,aji5a/ vi9e neprekinuti nastavak kasne antike nego ponovno otkri8e klasi;ni- Atenjana/ kao na Zapadu4 Uprkos razli;iti5 izvori5a/ isla5ska ,iviliza,ija nije bila puki 5e-ani;ki spoj pret-odni- kultura/ nego je to vi9e nova tvorba/ u kojoj su se svi ti ele5enti spojili u novu i izvornu ,iviliza,iju ti5e/ 9to su bili preneseni na arapske i isla5ske oblikeG to je karakteristi;na faza/ koja se razabire na svako5 stupnju njezini- dostignu8a4 $ajve8e dostignu8e Arapa/ pre5a nji-ovoj vlastitoj o,jeni/ i prvo po vre5enu bilo je pjesni9tvo i s nji5 srodna govorni;ka vje9tina4 Predisla5sko je pjesni9tvo i5alo javnu i 62

dru9tvenu funk,ijuB pjesnik se ;esto pojavljivao kao -valitelj ili satirik i igrao je va:nu politi;ku ulogu4 Pod '5ejidi5a ta je us5eno preno9ena poezija predisla5ske Arabije bila sabrana u zbornik i slu:ila kao uzor za daljnji razvoj4 Pod Abasidi5a arapsku su poeziju obogatili 5nogi nearapi/ osobito Perzijan,i/ od koji- 8e prvi postati velik slijepi i daroviti Ba9-ur ibn Burd Ku5ro NHQM4 'ni su za neko vrije5e postigli pobjedu novite5a i oblika nad predisla5ski5 obras,i5a u ogor;enoj borbi iz5e<u drevni- i 5oderni- oblika4 Ali i te je novotare sputavala potreba da se prilagode arapsko5 ukusu vladara i vladaju8e elite/ te i- je na kon,u potisnuo triju5f neoklasi,iz5a/ kojega je najistaknutiji predstavnik bio 6utenebi K!0"=!#"M/ kojeg Arapi s5atraju svoji5 najve8i5 pjesniko54 Sa5 Kuran je prvi spo5enik arapske prozne literature/ koja je u prvi5 stolje8i5a arapske vlasti razvila i ri5ovanu i nevezanu prozu/ te je bila vrlo bogata u beletristi,i i eseju4 $ajve8i 5ajstor eseja/ a odista i arapske proze/ bio je Annr ibn Babr/ poznat kao el *:a-iz/ CbuljookiD Ku5ro H#!M4 Rodo5 iz Basre i unuk ,rna;kog roba/ on zbog svoje svestranosti/ originalnosti i privla;nosti zauzi5a jedinstveno 5jesto u arapskoj knji:evnosti4 Znanost i u;enost bili su religioznog porijekla4 ?ra5atika i leksikografija nastale su iz potrebe da se tu5a;i i obja9njava Kuran4 U 6edini su pobo:nja,i stare 9kole bili zaokupljeni religiozni5 nauka5a u u:e5 s5islu = tu5a;enje5 Kurana/ for5ula,ijo5 dog5i i sabiranje5 i sre<ivanje5 predaje4 To je dovelo do isla5ski- 9kola prava i -istorije/ koje su se razvile iz zakonske i biografske gra<e u Predaji4 Zakonska se gra<a razvila u razra<eni pravni zakonik = >erijat4 Povijest po;inje kod Arapa :ivotopiso5 Proroka4 'bogatila ju je sabrana arapska predisla5ska -istorijska us5ena predaja/ a kasnije su joj slu:ili kao pri5jer perzijski dvorski ljetopis,i Sasanida/ 9to su i5e<u Arape uveli perzijski obra8eni,i4 Arapi i5aju jak s5isao za povijest i ubrzo su stvarali obi5ne povijesti 5nogi- vrstaB op8e povijesti/ 5jesne povijesti/ povijesti pojedini- obitelji/ ple5ena i ustanova4 $ajranija arapska -istorijska djela jedva da su ne9to vi9e nego knjige gra<e pisane na na;in priru;nika predaje/ a sastoje se od prikaza o;evida,a uvedeni- pute5 niza svjedoka koji i- prenose4 Iz ti- prikaza/ koji su narativni i tek tu i ta5o interpretativni/ razvila se povijest/ koja je dosegla vr-una, u djelu Ibn %alduna K IIL= Q0#M/ najve8eg -istori;ara Arapa/ a 5o:da i najve8eg -istorijskog 5islio,a Srednjega vijeka4 Religiozna literatura bila je izlo:ena jako5 kr98ansko5 i :idovsko5 utje,aju/ osobito u prvo vrije5e/ te je u Predaju u9lo 5nogo apokalipti;kog i tal5udisti;kog 5aterijala/ Teolo9ka literatura u u:e5 s5islu zapo;ela je pod utje,aje5 sirskog kr98anstva/ a kasnije i gr;ke 5isli4 ?r;ki utje,aj bio je najva:niji u filozofiji i u svi5 nauka5aB 5ate5ati,i/ astrono5iji/ geografiji/ ke5iji/ fizi,i/ u -istoriji prirode i 5edi,ini4 'gro5an napor da se prevedu gr;ke knjige/ bilo izravno s originala bilo sa sirski- obrada/ izazvao je nov polet nauke u deveto5 i deseto5 stolje8u4 ?r;ke su se 9kole odr:ale u Aleksandriji/ Antio-iji i drugdje/ te u perzijsko5 u;ili9tu u *:undi9apuru/ 9to su ga osnovali nestorijevski prebjezi iz Bizanta u sasanidsku Perziju4 Prevo<enje je zapo;elo pod '5ejidi5a/ kad su bila prevedena neka gr;ka i koptska djela o ke5iji4 Pod '5aro5 II4 preveo je 6asard:evaj-/ neki 2idov iz Basre/ sirska 5edi,inska djela na arapski jezik i ti5e udario te5elje arapske 5edi,inske nauke4 Prevodio,i su obi;no bili kr98ani i 2idovi/ uglavno5 Sir,i4 Pod '5ejidi5a prevo<enje je bilo povre5eno i pojedina;noG pod Abasidi5a bilo je j organizirano i slu:beno podsti,ano4 $ajvi9e se prevodilo u deveto5 vijeku/ a osobito za vladanja 6a.5una KH I=HIIM/ i koji je u Bagdadu osnovao 9kolu za prevodio,e/ s knji:ni,o5 i redovni5 osoblje54 1edan od najzna;ajniji- prevodila,a bio je %unejn ibn Is-ak Koko H0!=HNNM/ kr98anski doktor iz *:undi9apura/ koji je preveo ?alenov opus/ %ipokratove A0ori$me i 5noga druga djela4 *rugi su se prevodio,i bavili astrono5ijo5/ fiziko5/ 5ate5atiko5 i drugi5 pred5eti5a/ te su i- prevodili s gr;kog na sirski i jo9 ;e98e na arapski4 Kalifi su slali u;enjake na razli;ite strane pa ;ak i u Bizant u potragu za rukopisi5a4 63

$eki su od ti- prvi- prevodila,a dali svoja vlastita djela/ obi;no kratke preglede i tu5a;enja gr;ki- izvornika4 6e<uti5/ uskoro se pojavila genera,ija izvorni5usli5anski- pisa,a/ uglavno5 Perzijana,a/ a 5e<u nji5a i takve li;nosti kao 9to su lije;nik Razi KRazesM KH#"=!L"M/ lije;nik i filozof Ibn Sina KAvi,enaM K!H0= 0INM i najve8i od svi-/ &l Biruni K!NI= 0QHM/ lije;nik/ astrono5/ 5ate5ati;ar/ fizi;ar/ ke5i;ar/ geograf i -istori;ar/ dubok i izvoran u;enjak/ jedna od najve8i- intelektualni- pojava u srednjovjekovno5 Isla5u4 U 5edi,ini Arapi nisu dirali osnovnu gr;ku teoriju/ ali su je obogatili prakti;ni5 opa:anji5a i klini;ki5 iskustvo54 1o9 je ve8i i izvorniji nji-ov doprinos 5ate5ati,i/ fizi,i i ke5iji4 'ni su prvi uveli upotrebu nule i takozvaniarapski- brojeva = pre5da to nije izvoran arapski pronalazak = u glavni siste5 5ate5atski- teorija i prenijeli iz Indije u &vropu4 Algebra i geo5etrija/ a osobito trigono5etrija = to su veliki5 dijelo5 arapske tekovine4 U filozofiji je uvo<enje gr;ki- ideja bilo od dalekose:ne va:nostiB one su do9le do punog izra:aja tek pod 6a.5uno5/ kad su prijevodi Aristotela izvr9ili utje,aj na ;itavu filozofiju i teolo9ke poglede Isla5a i djelovali na dugi niz djela izvorni- arapski5islila,a/ 5e<u koji5a 5o:e5o spo5enuti Kindija Ku5ro oko H"0M = to je slu;ajno jedini pravi Arapin 5e<u nji5a = Parabija Ku5ro !"0M/ Ibn Sinu Ku5ro 0INM i Ibn Ru:da KAveroesaM Ku5ro !HM4 'bi;no se tvrdi/ da je/ dodu9e/ jedino Istok sa;uvao znanstveno i filozofsko naslije<e drevne ?r;ke/ ali da je zane5ario knji:evno i estetsko naslije<e/ koje je bilo poznato sa5o na Zapadu4 To nije sasvi5 to;no4 Arapi su nastavili tradi,iju gr;koAri5ske u5jetnosti i ar-itekture/ koju su tako<er preobrazili u ne9to bogato i neobi;no4 Te:nja bizantinske u5jetnosti pre5a apstraktno5 i for5alno5 oja;ala je u Isla5u/ gdje je predrasuda protiv slikovnog prikazivanja ljudskog lika dovela najzad do u5jetnosti stiliziranog i geo5etrijskog ,rte:a4 Isla5ska u5jetnost 5nogo duguje tako<er i perzijski5 i kineski5 utje,aji5a i doprinosi5a4 $ajjasnije 5o:e5o vidjeti i eklekti,iza5 i izvornost isla5ske ,iviliza,ije u dekorativni5 i pri5ijenjeni5 u5jetnosti5a4 $a zidovi5a o5ejidski- za5aka u Siriji/ na iskopani5 posuda5a i drugi5 pred5eti5a u Iraku i &giptu 5o:e5o vidjeti/ kako su Arapi najprije posudili u5jetni;ka djela = pa i sa5e u5jetnike = od drugi- ,iviliza,ija/ zati5 i- redo5 opona9ali i kona;no i- spojili u ne9to novo/ izvorno/ sa5osvojno4 U lon;arski5 nalazi5a iz devetog vijeka/ na pri5jer u Iraku/ vidi5o uporedo daljnju proizvodnju bizantinskog i sasanidskog zanatstva/ zati5 pred5ete uvezene iz Kine/ 5jesne i5ita,ije ti- pred5eta i nove tvorevine nastale kao plod poku9aja s naslije<eni5 i uvezeni5 uzor,i5a4 1edno od karakteristi;ni- dostignu8a isla5ske u5jetnosti jest zna5enita i divno o,akljena grn;arija/ koja se pod 5usli5ansko5 vla98u pro9irila od Perzije do >panjolske4 $a isti su na;in zanatlije Isla5skog ,arstva razvili u5jetnost u 5etalu/ drvetu/ ka5enu/ slonovoj kosti/ na staklu i nadasve na tkanina5a i sagovi5aB najprije su posu<ivali/ zati5 su opona9ali i vr9ili pokuse/ dok nisu stvorili nove/ posebne i karakteristi;ne stilove/ koji se po svoji5 odlika5a 5ogu prepoznati kao izri;ito isla5ski4 Iz stariji- ,iviliza,ija potje;e i sa5a ideja o knjizi kao fizi;ko5 jedinstvu/ povezano5 skupu strani,a s naslovo5/ sadr:aje5/ po;etko5 i svr9etko5/ a kasnije s ilustra,ija5a i ukra9eni5 uvezo54 Isprva se knji:evno djelo na arapsko5 jeziku objavljivalo sa5o us5eni5 preno9enje5 i re,itiranje5/ te je govorena rije; dugo vre5ena bila jedini priznati oblik objavljivanja4 Ali/ kad se veo5a pove8ao broj i opseg knji:evniostvarenja/ pribilje9ke su postale neop-odne/ te su se uskoro bilje9ke s predavanja razvile u diktat/ u autorske na,rte i kona;no u knjigu4 To5 je pro,esu po5oglo uvo<enje papira iz Kine u os5o5 stolje8u/ preko Srednje Azije4 To je o5ogu8ilo jeftinije i opse:nije izdavanje knjiga/ te se u;in,i toga uvo<enja na kulturni :ivot 5ogu usporediti/ pre5da u 5anje5 raz5jeru/ s kasniji5 9irenje5 9ta5parstva na Zapadu4

64

Pri-va8anje gr;kog naslije<a od strane Isla5a prouzrokovalo je borbu iz5e<u znanstvene ra,ionalisti;ke tenden,ije novog u;enja s jedne strane te ato5isti;kog i intuitivnog obilje:ja isla5ske 5isli s druge strane4 U razdoblju borbe 5usli5ani iz oba tabora stvorili su bogatu i raznoliku kulturu/ koja je veliki5 dijelo5 od trajne va:nosti u povijesti ;ovje;anstva4 Borba je svr9ila pobjedo5 ;istijeg isla5skog stanovi9ta4 Isla5/ religijo5 uvjetovano dru9tvo/ odba,io je vrijednosti/ koje su ugro:avale njegove te5eljne postavke/ ali je u isti 5a- pri-vatio nji-ove rezultate te i- je 9tovi9e i razvio pokuso5 i opa:anje54 Is5ailiza5 = revolution manCu>e Isla5a = 5o:da bi bio doveo do punog pri-va8anja -elenisti;ki- vrijednosti/ objavljuju8i -u5anisti;ki preporod zapadne vrste/ savladavaju8i otpor Kurana do5i9ljati5 ezoteri;ni5 tu5a;enje5/ a otpor >erijata neograni;eno5 diskre,iono5 vla98u nepogre9ivog i5a5a4 Ali snage iza is5ailitske revolu,ije nisu bile dovoljno jake/ pa je ona propala ba9 u ;asu svog najve8eg uspje-a4 1alovo je/ pre5da ugodno/ baviti se analizo5 karaktera na,ija = to obi;no ba,a vi9e svjetlosti na analitika negoli na pred5et analize4 $a,ija je isuvi9e slo:en/ isuvi9e raznolik organiza5/ da bi dopustio is,rpno statisti;ko ispitivanje/ koje jedino 5o:e potvrditi bilo koji ozbiljni znanstveni sud4 1o9 je ve8a pote9ko8a kad se radi o ,iviliza,iji koja je udaljena u vre5enu i prostoru i koja na5 je poznata uglavno5 iz literarniostataka4 Srednjovjekovna arapska literatura potje;e gotovo sva od 5ale povla9tene vladaju8e 5anjine/ koja je iz5e<u ostali- povlasti,a i5ala i tu/ da je u5jela pisati i da je vr9ila pokroviteljstvo nad pisanje54 'stali/ obi;an puk zanije5io je zauvijek/ osi5 ono ne9to odjeka nji-ovi- glasova/ koje jo9 danas 5o:e5o nejasno ;uti4 Ali uz tu ogradu ipak je 5ogu8e izdvojiti izvjesne zna;ajke svojstvene/ ako ne Arapi5a/ a ono svakako vladaju8oj ,iviliza,iji srednjovjekovnog Isla5a/ kako je izlo:ena u arapskoj u5jetnosti i knji:evnosti4 Prvo obilje:je/ koje na5 upada u o;i/ jest jedinstvena 5o8 arapske kulture da u sebe upije druge kulture/ 9to se ;esto pogre9no prikazivalo kao puko opona9anje4 Arapska su osvajanja ujedinila prvi put u povijesti prostrana podru;ja od grani,a Indije i Kine pa do prilaza ?r;koj/ Italiji i Pran,uskoj4 Arapi su za neko vrije5e vojno5 i politi;ko5 silo5/ a za 5nogo du:e vrije5e svoji5 jeziko5 i vjero5 ujedinili u jedinstveno dru9tvo dvije prije toga suprotne kulture = tisu8ugodi9nju i raznovrsnu sredoze5nu tradi,iju ?r;ke/ Ri5a/ Izraela i drevnog Bliskog Istoka i bogatu ,iviliza,iju Perzije/ koja je i5ala vlastite oblike :ivota i 5isli i plodonosan dodir s veliki5 kultura5a daljeg Istoka4 Iz zajedni;kog :ivota 5nogi- naroda/ vjera i kultura u okviru isla5skog dru9tva rodila se nova ,iviliza,ija/ raznovrsna po svo5 porijeklu i svoji5 tvor,i5a/ koja ipak nosi na svi5 svoji5 pojava5a osebujni pe;at arapskog Isla5a4 Iz te raznolikosti isla5skog dru9tva nastaje drugo obilje:je/ koje osobito pada u o;i evropsko5 pro5atra;u = to je raz5jerna trpeljivost4 Za razliku od svoji- evropskisuvre5enika/ srednjovjekovni je 5usli5an 5alokada osjetio potrebu da silo5 na5etne svoju vjeru svi5a oni5a/ koji su bili pod njegovo5 vla98u4 Kao i tada9nji &vropljanin/ on je dobro znao/ da 8e do8i vrije5e kad 8e oni koji vjeruju druk;iju vjeru gorjeti u Paklu4 Ali za razliku od njega/ on nije vidio razloga da prete;e bo:anski sud na ovo5 svijetu4 'n se ve8ino5 zadovoljavao ti5e/ 9to pripada vladaju8oj religiji u dru9tvu s 5nogo religijF4 $a5etao je drugi5a stanovita dru9tvena i zakonska ograni;enja kao znak svog prvenstva/ te bi i- djelotvorno podsjetio/ ako bi se ikad u;inilo/ da su oni skloni da to zaborave4 Ina;e i5 je ostavio religioznu/ ekono5sku i intelektualnu slobodu kao i 5ogu8nost da dadu zna;ajne doprinose njegovoj vlastitoj ,iviliza,iji4 Kao gotovo sve ostale ,iviliza,ije/ srednjovjekovni je Isla5 nepokolebljivo vjerovao u svoju nad5o8nost i/ u bitni5 stvari5a/ u svoju sa5odovoljnost4 Isla5sko -istorijsko gledanje na proro;anstva/ pre5a koje5 je poslanje 6u-a5edovo bilo posljednja karika u lan,u otkrovenja/ u koje5 su :idovstvo i kr98anstvo bile ranije karike/ o5ogu8ilo je 5usli5anu da s5atra/ kako 2idovi i kr98ani posjeduju rane i nesavr9ene prikaze ne;ega/ 65

9to sa5o on posjeduje u puno5 savr9enstvu4 $asuprot kr98anstvu/ koje se stolje8i5a 9irilo kao religija siro5a-a i razvla98eni- prije no 9to je postalo dr:avna vjera Ri5skog ,arstva/ Isla5 je za :ivota svog osniva;a postao rukovode8i zakonik zajedni,e/ koja se pobjedonosno 9irila4 ?ole5a osvajanja Isla5a u prvi5 po;etni5 genera,ija5a utisnula su u du9e vjernika uvjerenje o bo:anskoj naklonosti/ koja je izra:ena u ovo ze5aljskoj 5o8i i uspje-u jedine zajedni,e/ 9to je :ivjela po bogo5dano5 zakonu4 6usli5ani su 5ogli 5nogo nau;iti od 5udri- nevjernika drugi- vjera/ ali je na kon,u probni ka5en vrijednosti tog u;enja bio >erijat/ posve8en izravni5 otkrovenje5 i potvr<en uspjesi5a njegovi- sljedbenika4 Rije; Cato5isti;kiD ;esto se upotrebljava/ da bi se opisao na;in 5i9ljenja i pogled na svijet/ koji se 5o:e razabrati u 5nogi5 obli,i5a ,iviliza,ije Arapa/ a prevladava na posljednji5 stupnjevi5a nji-ove povijesti4 Ti5e 5isli5o na tenden,iju da se gleda na :ivot i svijet kao na niz stati;ki-/ konkretni- i odvojeni- jedini,a/ labavo povezani- u neku vrst 5e-ani;ke ili pak uzro;ne povezanosti/ koje vezuju okolnosti ili volja nekog pojedin,a/ ali ne5aju vlastite organske 5e<usobne povezanosti4 Pre5da to nije nipo9to op8a tenden,ija/ ona je utje,ala na :ivot Arapa na 5nogo razli;iti- na;ina4 Arapin ne za5i9lja svoje dru9tvo kao organsku ,jelinu sastavljenu od 5e<usobno povezani- i zavisni- dijelova/ ve8 kao udru:enje odvojeni- grupa = religija/ na,ija/ klasa = koje dr:i na okupu sa5o ze5lja odozdo i vlast odozgo4 $jegov grad je -rpa naselja/ ,e-ova/ rodova/ ku8a/ i sa5o u rijetki5 slu;ajevi5a i5a svoj vlastiti skupni gra<anski identitet4 $asuprot u;enja,i5a i filozofi5a s jedne strane i 5isti,i5a s druge strane/ obi;an ortodoksni teolog/ u;enjak ili litt>rateur i5a su9tinski isti stav pre5a znanju4 Raznovrsne nau;ne grane nisu razli;iti putovi koji vode do iste su9tine/ skupljaju8i svoje pronalaske u povezanu ,jelinu/ ve8 su to zasebni i sa5ostalni odjelj,iG svaki sadr:i ograni;en broj dijeli8a znanja/ a progresivno nago5ilavanje ti- dijeli8a sa;injava nauku4 Arapska knji:evnost/ u kojoj ne5a epa ili dra5e/ posti:e svoj u;inak nizo5 odvojeniopa:anja i karakteriza,ija/ istan;ani- i :ivi-/ ali razbijeni-G povezuju i- subjektivne aso,ija,ije pis,a ili ;itao,a/ a rijetko kad neki op8i plan4 Arapska je pjes5a niz zasebni- i odvojeni- sti-ova/ nanizani- bisera/ koji su sa5i po sebi savr9eni/ a obi;no 5ogu da za5ijene jedan drugoga4 Arapska 5uzika je kora5a i rit5i;ka/ razvija je fantazija ili varija,ija/ a nikad -ar5onija4 Arapska u5jetnost = uglavno5 pri5ijenjena i dekorativna = isti;e se vi9e svojo5 potanko98u i savr9enstvo5 detalja nego ko5pozi,ijo5 ili perspektivo54 %istori,i i biografi/ isto kao i pis,i ro5ana/ iznose svoju pripovijest kao niz slabo povezani- zgoda/ pa i pojedin,a opisuju kao zbir svojstava/ ;esto navedeni-/ kako pri5je8uje jedan dana9nji pisa,/ kao li;ni opis u putni,i4 'vo nas posljednje dovodi do druge ,rte/ bezli;nosti = 9tavi9e do kolektiviz5a = a ta se zna;ajka arapske prozne literature neprestano ponavlja4 2estoki individualiza5 prvi- Arapa o;uvao se u punoj snazi sa5o 5e<u beduini5a/ a u sredi9ti5a ,iviliza,ije ustupio je 5jesto pasivno5 pa ;ak i anoni5no5 stavu4 Oesto se knjiga nije prikazivala kao individualna i osobna tvorevina pis,a/ ve8 kao karika u lan,u preno9enja/ a autor je skrivao svoju li;nost iza ugleda svjedoka i niza pret-odni- prenosila,a4 Pa i poezija/ taj bitno individualan izra:aj/ bila je vi9e javna i dru9tvena negoli li;na i prisna4 To se vi9e kolektivisti;ko no -u5anisti;ko prila:enje pojavljuje u svako5 obliku isla5ske 5isli i ustanova/ 5o:da najjasnije u 5usli5ansko5 idealu savr9enog ;ovjeka i savr9ene dr:ave/ kao izvana pri5ijenjeni5 uzori5a/ koji5a/ u teoriji/ svatko 5ora poku9ati da se saobrazi vi9e nasljedovanje5 i pri5jero5/ nego razvijanje5 svoji- unutarnjiindividualni- 5ogu8nosti4 Ato5isti;ki pogled na :ivot dobio je svoj puni izraz u s-olasti;noj teologiji &l &9arija Ku5ro !I#M4 'p8e pri-va8anje te teologije u jedno5 ili drugo5 obliku obilje:ava kona;nu pobjedu reak,ije protiv slobode 5isli i istra:ivanja/ koji su stvorili tako veli;anstvena postignu8a4 &9ariza5 je deter5inisti;ki/ kazuisti;ki i autoritativan te za-tijeva da se slijepo pri-vati Bo:anski zakon i 'tkrovenje bila #ei0 = ne pitaju8i kako4 66

'n pori;e sve sekundarne uzroke i radije naziva boga Tvor,e5 negoli Prvi5 uzroko54 $e5a nikakvi- nu:ni- posljedi,a/ nikakvi- prirodni- zakona ili uzroka4 $edostatak -rane ne izaziva nu:no glad/ ve8 ga obi;no sa5o prati4 Sve proizlazi izravno iz bo:je volje/ koja je utvrdila izvjestan uobi;ajen redoslijed ili vre5ensko poklapanje4 Svaki doga<aj u svako5 dijeli8u vre5ena rezultat je izravnog i individualnog ;ina stvaranja4 Kad je jedno5 bilo op8enito pri-va8eno kona;no i s5i9ljeno odba,ivanje svake uzro;nosti/ to je zna;ilo kraj slobodne 5isli i istra:ivanja i osujetilo razvoj arapske -istoriografije/ koji je 5nogo obe8avao4 To je dobro odgovaralo potreba5a isla5skog dru9tva/ u koje5 je slobodniji so,ijalni i ekono5ski :ivot velike trgova;ke ere ustupao 5jesto stati;ko5 feudaliz5u/ koji se ne 8e 5ijenjati 5nogo stolje8a4 Stari sukob s-va8anja tinjao je i dalje/ ali ovo novo tu5a;enje Isla5a nije bilo ozbiljno ugro:eno za tisu8u godina/ sve dok utje,aj Zapada u devetnaesto5 i dvadeseto5 stolje8u nije zaprijetio ,jelokupno5 tradi,ionalno5 ustrojstvu isla5skog dru9tva i njegovi5 na;ini5a 5i9ljenja/ koji su bili njegov intelektualni odraz4

IX SUTON ARAPSKE MOI

Io; +ur#s and +artars sha#e their s;ords at thee, (eaning to mangle all th9 provinces!JK
K6ARL'+&/ TA6B&RLA$ T%& ?R&AT/ PART II4M

Po;etko5 jedanaestog stolje8a isla5ski je svijet nao;igled nazadovao4 Znakovi propadanja 5ogli su se zapaziti jo9 i prije/ najprije u politi;ko5 rasulu/ u koje5 je sredi9nja vlada izgubila vlast nad udaljeniji5 pokrajina5a/ zati5 svuda osi5 u sa5o5 Iraku/ i na kraju u to5e/ 9to su kalifi spali na polo:aj puki- igra;aka u ruka5a svoji5inistara i vojni- zapovjednika4 ?odine !Q"4 opadanje kalifata oti9lo je korak dalje4 Te su godine Buvej-idi/ perzijska 5jesna dinastija/ prodrli u Irak i zauzeli prijestolni,u4 U toku idu8eg stolje8a buvej-idski su knezovi bili stvarni gospodari prijestolni,e/ te su uzeli naslov sultana kao oznaku svjetovne vlasti4 Pre5da su bili 9iiti/ zadr:ali su abasidske kalife kao no5inalne vladare i kao zakoniti izvor vlasti sredi9nje vlade nad pokrajina5a4 Zna;ajno je 5o:da i to/ 9to je ba9 u vrije5e kad je do9la na vlast u5jerena 9iitska dinastija/ nestao u zagrobno5 skrovi9tu dvanaesti i5a5/ pretendent sekte4 Buvej-idi su za neko vrije5e povratili red i napredak u sredi9nji5 pokrajina5a4 Ali znakova ekono5skog nazadovanja bilo je sve vi9e4 'pala je i ugasila se unosna trgovina s Kino5/ djelo5i,e i zbog unutarnji- prilika u toj ze5lji4 Trgovina s Rusijo5 i sa sjevero5 s5anjila se i prestala u toku jedanaestog stolje8a/ a sve ve8a oskudi,a drago,jeni- kovina pripo5ogla je da se ugu9i ekono5ski :ivot ,arstva/ koje je prestajalo da bude trgova;ko ,arstvo4 1edan od glavni- uzroka ekono5skog propadanja bilo je besu5nje rasipni9tvo i po5anjkanje organiza,ije u sredi9tu4 Rasipni;ki5 izda,i5a dvora i nabujaloj birokra,iji = koja se povre5eno dr:ala u dvostruko5 broju zbog niza suparnika za vlast = nije se suprotstavio nikakav veliki te-nolo9ki napredak ili ve8i razvoj privredni- izvora4 Ubrzo je oskudi,a gotova nov,a prisilila vladare/ da pla8aju vi9e ;inovnike i generale ti5e/ 9to su i5 davali u zakup dr:avne pri-ode4 $ije dugo potrajalo/ pa su na5jesni,i pokrajina i5enovani kao zakupni,i poreza za podru;ja koji5a su upravljali/ a i5ali su du:nost da uzdr:avaju 5jesne snage i ;inovnike i da upla8uju ugovoreni iznos u sredi9nju blagajnu4 Ti su na5jesni,i ubrzo postali gotovo nezavisni vladari svoji- pokrajina/ te su iskazivali sa5o pravno po9tovanje kalifu/ ;ija se funk,ija svela na to/ da i- for5alno/ u sve ve8oj 5jeri post fa,to/ ovla98uje/ da dr:e vlast4 Potreba/ da se dade neop-odna vojna 5o8 na5jesni,i5a i zakupni,i5a poreza/ uvela je praksu/ da se vojni zapovjedni,i postavljaju za sakupljale poreza/ a to je opet dovelo do
10

A sada Tur,i i Tatari vitlaju nad tobo5 svoji5 5a;evi5a/ -ote8i da ti ot5u sve tvoje pokrajine4

67

rasula u gra<anskoj i ;inovni;koj vlasti/ koju su sada nado5jestili naoru:ani pretorijan,i/ 9to su vladali po5o8u svoje garde4 Po;etko5 jedanaestog stolje8a niz gotovo istovre5eni- napada unutra9nji- i vanjski- barbara sa svi- strana otkrio je slabost ,arstva4 U &vropi/ kr98anske su snage napredovale i u >panjolskoj i na Si,iliji istr:u8i velika podru;ja ispod 5usli5anske vlasti u talasu ponovnog osvajanja/ koji je dosegao vr-una,/ kad su Kri:ari potkraj stolje8a stigli na sa5 Bliski Istok4 U Afri,i je novi religiozni pokret 5e<u Berberi5a u ju:no5 6aroku i na podru;ju SenegalA$iger doveo do stvaranja novog/ Berberskog ,arstva/ koje je uspostavljeno osvajanje5 ve8eg dijela sjeverozapadne Afrike i oni- dijelova >panjolske/ koji bija-u ostali pod 5usli5ansko5 vla98u4 *alje na Istoku provalila su dva velika arapska beduinska ple5ena/ %ilal i Sulei5/ s podru;ja gornjeg &gipta/ gdje su dotada :ivjela/ i preplavila Libiju i Tunis/ pusto9e8i i razaraju8i4 'ko 0"#="N4 uspjelo i5 je da oplja;kaju staru tunisku prijestolni,u Kairuan4 Upravo toj najezdi/ vi9e nego prvoj arapskoj provali u sed5o5 vijeku/ treba pripisati pusto9enje i zaostalost Sjeverne Afrike4 Arapski -istorik iz ;etrnaestog stolje8a Ibn %aldun/ raz5i9ljaju8i kako su te no5adske provale upropastile njegovu rodnu ze5lju/ razradio je vjerojatno prvu filozofiju povijesti u obliku ,ikli;kog 5e<usobnog djelovanja Pustinje i 'bradive ze5lje4 ' ti5 provala5a on pri5je8ujeB CU Tunisu i na zapadu/ otkako su ple5ena %ilal i Sulei5 pro9la ti5 pute5 na po;etku petog stolje8a Ksredino5 jedanaestog stolje8a n4 e4M i opusto9ila/ te ze5lje/ sve su ravni,e ostale puste za trista i pedeset godinaG a prije je sve bilo obra<eno od Sudana do Sredoze5lja/ kao 9to na5 dokazuju osta,i biv9ispo5enika// zgrada/ i5anja i sela4D Iz Srednje Azije do9ao je drugi talas osvaja;F/ koji je po svoji5 trajni5 u;in,i5a bio 5o:da najva:niji4 Arapi su se prvi put sukobili s Tur,i5a u Srednjoj Aziji i neko su ivrije5e uvozili na 5usli5anski Bliski Istok kao robove/ a osobito kao onu vrst robova/ koji su od djetinjstva bili posebno izvje:bani za vojnu i upravnu slu:bu te su kasnije poznati pod i5eno5 5a5elu,i/ da bi se razlikovali od ni:i- robova/ koji su se upotrebljavali kao ku8na posluga i u druge svr-e4 Tu i ta5o nalazi5o turske robove u rano abasidsko doba pa i pod '5ejidi5a/ ali i- je prvi po;eo upotrebljavati u veliko5 broju 6utesi5 KHII=HQLM/ koji je sakupio veliku snagu od turski- vojni- robova jo9 i prije no 9to je stupio na prijesto/ a kasnije je uredio da dobije svake godine velik broj robova kao dio danka iz isto;ni- pokrajina4 Stara -orasanska garda abasidski- kalifa bila se arabizirala i stopila s 5jesni5 stanovni9tvo54 Perzijska je aristokra,ija sada na9la vlastiti politi;ki odu9ak u nezavisni5 iranski5 dinastija5a/ i tako su kalifi uvidjeli/ da 5oraju potra:iti novi oslona,4 $a9li su ga u turski5 5a5elu,i5a pod ko5ando5 nji-ovi- turski- zapovjednika/ ljudi bez do5ovine/ koji nisu i5ali nikakvi- 5jesni-/ ple5enski-/ obiteljski-/ na,ionalni- ili religiozni- veza/ pa su zbog toga bili privr:eniji sredi9njoj vlasti4 'd po;etka su se Tur,i odlikovali svoji5 vi9i5 vojni;ki5 svojstvi5a/ koja su se/ ;ini se/ sastojala uglavno5 u upotrebi strijela,a na konji5a i u no5adskoj brzini nji-ove konji,e/ 'tada su se kalifi sve vi9e oslanjali na turske ;ete i nji-ove zapovjednike/ na 9tetu stariji- kulturni- naroda u Isla5u/ Arapa i Perzijana,a4 Sve ve8a 5ilitariza,ija re:i5a poja;ala je nji-ovu snagu4 Po;etko5 jedanaestog stolje8a Tur,i su po;eli ulaziti u svijet Isla5a/ ne sa5o pojedina;no kao zarobljeni,i i roboAvi/ nego su se selila ;itava ple5ena slobodniturski- no5ada/ organizirani- jo9 uvijek na svoj tradi,ionalan na;in4 U;vr98enje re:i5a Sung poslije kra8e 5e<u vlade nereda presjeklo je put 9irenju u Kinu i prisililo srednjoazijske no5ade da se 9ire na zapad4 Turski osvaja;i Isla5a pripadajuj*le5eni5a 'guz i obi;no se zovu Seld:u,i/ po i5enu vladaju8e obitelji 5e<u osvaja;i5a4 Seld:u,i su u9li u ze5lje kalifata oko god4 !N04 i ubrzo pri5ili Isla54 U kratko vrije5e zauzeli su ve8i dio Perzije/ i 0""4 TugrulAbeg je u9ao u Bagdad poraziv9i Buvej-ide i pripojiv9i Irak seld:u;ko5 kraljevstvu4 U nekoliko godina Seld:u,i su preoteli Siriju i Palestinu od 5jesni- vladara i oslabljeni- Pati5ida/ te i5 je uspjelo ono 9to Arapi5a 68

nije po9lo za ruko5B osvojili su od Bizantina,a velik dio Anatolije/ koja je postala i ostala 5usli5anska i turska ze5lja4 Seld:u,i su bili 5usli5ani suniti/ pa su 5nogi s5atrali nji-ovo zauze8e Bagdada oslobo<enje5 od krivovjerni- Buvej-ida4 Kalifi su ostali no5inalni vladari/ ali su stvarni gospodari Jarstva/ od kojeg je veliki dio bio sada ujedinjen pod jedinstveno5 vla98u prvi put od vre5ena ranog kalifata/ bili seld:u;ki veliki sultani/ koji su potukli i Bizantin,e i Pati5ide na zapadu4 U upravi/ novi su se vladari ,arstva oslanjali uvelike na Perzijan,e i perzijsko ;inovni9tvo4 1edna od najzna;ajniji- li;nosti toga doba bio je veliki perzijski 5inistar $iza5 ul 6ulk/ koji je razvio i razradio onu s5jerni,u pre5a feudaliz5u/ koja je ve8 bila izra:ena u praksi u neposredno pret-odno5 razdoblju/ kad su se porezi po;eli izdavati u zakup4 Zloupotrebe iz pret-odnog razdoblja postale su sada pravila novog dru9tvenog i upravnog poretka/ koji se te5eljio na ze5lji u5jesto na nov,u4 Ze5lja se darivala ofi,iri5a/ ili su je oni sa5i uzi5ali4 Za uzvrat 5orali su opre5ati nekoliko naoru:aniljudi4 Ti pokloni nisu davali sa5o pravo na ubiranje poreza/ nego i na sa5e do-otke4 Pre5da su tu i ta5o sa5ovoljno pretvoreni u nasljedne/ oni su u teoriji i uobi;ajenoj praksi bili podareni sa5o za odre<en broj godina i uvijek su se 5ogli opozvati4 %istorik Bundari/ koji je pisao u seld:u;ko doba/ nagla9ava/ da je to bio jedini na;in da se u goropadni- pripadnika turski- ple5ena i vojnika pobudi interes za napredak poljodjelstva/ te pri5je8ujeB CBilo je uobi;ajeno ubirati nova, od ze5lje i ispla8ivati ga ;eta5a/ i nitko prije toga nije i5ao lena4 $iza5 ul 6ulk je vidio/ da nova, ne pritje;e iz pokrajine/ zbog njenog ne5irnog stanja/ i da je prinos nesiguran zbog nereda u njoj4 Stoga ju je podijelio ;eta5a u lena/ dodijeliv9i i5 i prinos i do-odak4 $ji-ovo zani5anje za razvoj pokrajine veo5a se pove8alo/ i ze5lja se brzo vratila u napredno stanje4D S tinekoliko jednostavni- rije;i on je opisao dugotrajni prijelaz od nov;ane na feudalnu privredu4 U doba takvi- pro5jena so,ijalni prevrati bili su neizbje:ni4 Pojava nove klase feudalni- gospodara/ koji nisu :ivjeli na svoji5 i5anji5a/ te9ko je pogodila ze5ljoposjednike iz starog re:i5a4 Trgovina je presa-njivala i propadala4 6o:da se najjasniji znak propadanja trgovine 5o:e na8i u nov;ani5 zali-a5a u Skandinaviji4 U toku devetog i desetog stolje8a u ti5 je zali-a5a bilo veo5a 5nogo/ zapravo i najvi9e/ perzijskog i arapskog kovanog nov,a4 U toku jedanaestog stolje8a koli;ina tog nov,a veo5a se s5anjujeG kasnije nestaje4 ?lavni opozi,ioni pokret u to5 razdoblju bili su opet is5ailiti/ ali u novo5 i iz5ijenjeno5 obliku4 ?odine 0NH4 je %asanAiASaba-/ perzijski is5ailitski vo<a/ posjetio fati5idsku prijestolni,u Kairo4 Ta5o se sukobio s vojni5 sa5odr9,e5/ koji je bio stvarni vladar Pati5idske kraljevine u i5e sve slabijii5a5a4 'd5a- poslije s5rti fati5idskog kalifa 6ustan:ira god4 0!Q4 %asanAiASaba- i njegovi perzijanski sljedbeni,i odbi9e da priznaju nasljednika/ 9to ga je i5enovao vojni sa5odr:a, zbog njegove popustljivostiB prekinu9e veze s oslabljeno5 organiza,ijo5 u &giptu4 Isto;ni su is5ailiti proglasili sada svoju vjernost $izaru/ 6ustanzirovu starije5 sinu/ koje5u je bilo uskra8eno nasljedstvo/ te su stvorili novo razdoblje sna:ne djelatnosti kao ilegalni revolu,ionarni pokret u seld:u;ki5 ze5lja5a4 Sljedbeni,i C$ovog propovijedanjaD/ kako se nazivao refor5irani is5ailiza5 %asanaAiASaba-a/ zvali su se obi;no Asasini = to je arapska rije; koja zna;i u:ivao,e -a9i9a/ u vezi sa sredstvi5a po5o8u koji- su/ tvrdi se/ dovodili vjernika u ekstazu4 &vropsko zna;enje rije;i izvedeno je iz politi;ke taktike sekte4 ?od4 0!04 %asanAiASaba- zavlada nepristupa;no5 gorsko5 tvr<avo5 Ala5ut u sjevernoj Perziji4 'vdje je/ i u sli;ni5 upori9ti5a uspostavljeni5 u idu8e5 stolje8u u Siriji/ CStara, s planineD/ kako su se zvali veliki 5e9tri sekte/ zapovijedao banda5a odani- i fanati;ni- sljedbenika i poduzi5ao po-ode terora i Cpod5ukli- ubistavaD protiv kraljeva i knezova Isla5a/ u i5e tajanstvenog i skrivenog i5a5a4 Izaslani,i veliki- 5e9tara izvr9ili su niz s5jeli- ubistava istaknuti- 5usli5anski- dr:avnika i 69

generala/ uklju;uju8i i sa5og $iza5a ul 6ulka/ godine 0!L4 Ka:u/ da je Rikard Lavljeg Sr,a bio po9te<en od bode:a razbojnika sa5o zato/ 9to oni nisu :eljeli da suvi9e olak9aju polo:aj njegova suparnika Saladina4 Teror Asasina nije bio odagnan sve do 5ongolskiprovala u trinaesto5 vijeku/ poslije koji- je is5ailiza5 zakr:ljao kao 5anje va:na sekta4 &kono5ska reorganiza,ija u doba prvi- Seld:uka i5ala je svoj odraz u religiozno5 :ivotu4 U Bagdadu i drugdje bila su osnovana teolo9ka u;ili9ta poznata pod nazivo5 medreseG one su postale uzor 5nogi5 drugi5a 9to su poslije osnovane u isla5sko5 svijetu4 $iza5ija u Bagdadu/ nazvana po veliko5 5inistru koji ju je osnovao/ i njezine posestri5e bile su sredi9ta ortodoksnog konfor5iz5a = osobito &9arijeve 9kole = koji je sada postajao slu:ben/ a svr-a i5 je u velikoj 5jeri bila da pobijaju revolu,inarnu -eterodoksiju is5ailita i intelektualni radikaliza5 iz pret-odnog razdoblja4 Tu je neko vrije5e nau;avao &l ?azali K 0"!= M/ jedan od najve8i- 5usli5anski- religiozni5islila,a4 U svoji5 djeli5a pobija i filozofiju i krivovjerje4 Poslije s5rti $iza5a ul 6ulka nastavilo se politi;ko ,ijepanje Bliskog i Srednjeg Istoka4 Seld:u;ko se ,arstvo raspalo na ;itav niz 5anji- nasljedni- dr:ava/ koji5a su vladali ;lanovi ili dostojanstveni,i Seld:u;ke ku8e4 Upravo su u to5 razdoblju slabosti Kri:ari do9li na Bliski Istok/ god4 0!#4 Uprkos idealisti;ko5 aspektu tog velikog pokreta/ za 9to na5 najbolji pri5jer daje zlosretna *je;ja kri:arska vojna/ kri:arske su vojne bile u povijesti Bliskog Istoka u su9tini prvi poku9aji ekspanzionisti;kog i5perijaliz5a/ koji su pokretali 5aterijalni razlozi/ a vjera je bila psi-olo9ko opravdanje4 Trgov,i iz talijanski- gradski- republika/ slijede8i trgovinu/ 9to su je bili uspostavili s Bizanto5 i Pati5idi5a/ do izvora sirovina/ ratoborni i slavo-lepni baruni/ 5la<i sinovi koji su tra:ili kne:evine i gre9ni,i koji su tra:ili unosno ispa9tanje = to su bile zna;ajne i karakteristi;ne li;nosti provale sa Zapada/ a ne tra:io,i Svetog ?roba4 U prvi- trideset godina ne jedinstvo 5usli5anskog svijeta olak9alo je posao napada;i5a/ koji su brzo napredavali du: obale Sirije u Palestinu i uspostavljali niz latinski- feudalni- kne:evina sa sredi9ti5a u Antio-iji/ &desi/ Tripoliju i 1eruzale5u4 To prvo razdoblje bilo je doba koloniza,ije i pretapanja4 'svaja;i i -odo;asni,i naselili su se u Siriji/ usvojili 5jesni na;in odijevanja i obi;aje i po:enili se 5e<u 5jesni5 kr98ani5a4 Ljetopisa, Prve kri:arske vojne/ Pul,-er iz J-artresa/ pri5je8ujeB CSada s5o 5i/ koji s5o bili zapadnja,i/ postali isto;nja,i4 'naj/ tko je bio Talijan ili Pran,uz/ postao je u ovoj ze5lji ?alileja, ili Palestina,4 'naj/ tko je bio gra<anin R-ei5sa ili J-artresa/ sada je Tiranin ili Antio9anin4 6i s5o ve8 zaboravili svoj rodni kraj4 6nogi ga od nas ne znaju ili ;ak nisu ni ;uli za nj4 1edan ve8 posjeduje ku8u i do5a8instvo kao da ga i5a po o;insko5 i nasljedno5 pravu/ drugi nije uzeo za :enu svoju sunarodni,u/ nego sirsku/ ar5ensku ili ;ak pokr9tenu sara,ensku :enu444 'naj/ tko je bio tu<ina,/ postao je do5oroda,/ onaj/ tko je bio doseljenik/ postao je sada prebivala,4 Za na5a svaki dan dolaze na9i ro<a,i i prijatelji/ koji drage volje napu9taju sve 9to su posjedovali na Zapadu/ jer/ one/ koji su ta5o bili siro5a9ni/ ovdje je Bog u;inio bogati5a4 'ni/ koji su ta5o i5ali nekoliko gro9a/ ovdje i5aju bezbroj zlatnikaG onaj/ tko ta5o nije posjedovao ni sela/ ovdje/ za-valjuju8i Bogu/ koji 5u je dao/ posjeduje ;itav grad4 Za9to bis5o se onda vra8ali na Zapad/ kad na5 je na Istoku tako dobro@D S ovi5 bi se 5ogla uporediti pri5jedba Usa5e ibn 6unkida/ Sir,a iz dvanaestog stolje8aB CI5a ne9to Pranaka 9to su se naselili u na9oj ze5lji i :ive 5e<u 5usli5ani5aB oni su od bolje vrste nego oni/ 9to su do9li nedavno444D Ali ;ak i u to5 prvo5 razdoblju/ dok su kri:ari i5ali uspje-a/ oni su bili stegnuti uglavno5 na obalne ravni,e i padine te su uvijek bili u tijesnoj vezi sa sredoze5ni5 i zapadni5 svijeto54 Ali u unutra9njosti/ na istok pre5a pustinji i Iraku/ spre5ao se protuudara,4 ?od4 LN4 do;epao se seld:u;ki dostojanstvenik Zend:i grada 6osula te je u naredni5 godina5a postepeno izgra<ivao sve ja;u 5usli5ansku dr:avu u sjevernoj 6ezopota5iji i Siriji4 $jegovu napredovanju s5etalo je isprva suparni9tvo drugi70

5usli5anski- dr:ava/ a poglavito *a5aska/ kojega se vladar nije :a,ao da sklopi savez s latinski5 Kraljevstvo5 1eruzale5a protiv zajedni;kog neprijatelja4 ?od4 QN4 Kri:ari su nerazborito raskinuli savez/ pa je Zend:ijevu sinu i nasljedniku $urAedA*inu po9lo za ruko5 da "Q4 zauz5e *a5ask i da stvori jedinstvenu 5usli5ansku dr:avu u SirijiG sada su se Kri:ari prvi put na9li pred zaista stra9ni5 protivniko54 Pred obje strane se sada postavilo pitanje vlasti nad &gipto5/ gdje je fati5idski kalifat na posljednje5 stupnju oronulosti teturao pre5a svo5 kona;no5 slo5u4 Is-od nije 5ogao dugo ostati neizvjestan4 U &gipat je do9ao kurdski ofi,ir Sala-udin/ na Zapadu bolje poznat pod i5eno5 Saladin/ i ta5o je slu:io kao vezir Pati5ida zastupaju8i u isti 5a- interese $urA edA*ina4 ?od4 N 4 Saladin je objavio kraj fati5idskog kalifata4 'n je ponovo uveo da se i5e abasidskog kalifa u Bagdadu spo5inje u slu:bi bo:joj u 5o9eji i na kovano5 nov,u/ a sa5 se u;vrstio kao stvarni vladar &gipta ispovijedaju8i neku usiljenu i neodre<enu vjernost $urAedA*inu4 Poslije s5rti $urAedA*ina/ god4 NQ4/ koji je ostavio 5aloljetnog sina kao nasljednika/ Saladin je pripojio njegove sirske posjede i tako stvorio ujedinjeno SirskoAegipatsko 5usli5ansko ,arstvo4 ?od4 HN4 osjetio se dovoljno jaki5 da napadne kri:are4 Prije svoje s5rti/ god4 !I4/ ponovo je zauzeo 1eruzale5 i istjerao Kri:are odasvud osi5 s uskog obalnog pojasa/ 9to su ga oni dr:ali iz gradova Akre/ Tira/ Tripolija i Antio-ije4 Saladinova ujedinjena sirskoAegipatska dr:ava nije dugo potrajala4 Pod njegovi5 nasljedni,i5a &jubidi5a Sirija se opet raspala na nekoliko 5ali- dr:ava/ ali &gipat je ostao sna:na ujedinjena 5onar-ija/ glavna 5usli5anska sila na Blisko5 Istoku/ glavni bede5 Isla5a protiv Zapada/ o koji/ su se razbili opetovani poku9aji kasniji- kri:arskivojni da ponovo zauz5u Svetu ze5lju4 ?lavni trajni u;inak kri:arski- vojni na Blisko5 Istoku odrazio se u trgovini4 Pod kri:arsko5 vla98u ,vale su naseobine zapadni- trgova,a u levantski5 luka5a4 'ne su pre:ivjele 5usli5ansko ponovno osvajanje te su razvile znatnu izvoznu i uvoznu trgovinu4 ?od4 HI4 Saladin u pis5u kalifu u Bagdad ovi5 rije;i5a obja9njava za9to podsti;e tu trgovinuB C3ene,ijan,i/ ?enove:ani i Pizan,i donose u &gipat izabrane proizvode sa Zapada/ osobito oru:je i ratni 5aterijal4 To predstavlja korist za Isla5/ a 9tetu za kr98anstvo4D Jrkva je u &vropi gr5jela protiv te trgovine i dekreti5a izop8ivala one/ koji su se njo5 bavili/ ali to nije ni9ta po5oglo4 U 5e<uvre5enu nadvijala se nad Isla5o5 nova i opasnija prijetnja s Istoka4 *aleko u isto;noj Aziji *:ingiskan I je poslije ogor;enog unutarnjeg rata ujedinio no5adska ple5ena 6ongolije i poveo i- na put osvajanja/ koja po opsegu spadaju 5e<u najzna;ajnija u povijesti ;ovje;anstva4 *o god4 LL04 6ongoli su bili osvojili svu Transoksaniju4 ?odine LL 4 *:ingiskan je pre9ao rijeku 'Eus KA5uA*arjaM i u9ao u Perziju4 Poslije njegove s5rti/ LLN4/ do9lo je do preda-a/ ali je sredino5 tog stolje8a bio pripre5ljen i izvr9en nov po-od na zapad4 6ongolski knez %ulagu pre9ao je rijeku 'Eus s nare<enje5 3elikog kana 6ongolije/ da osvoji isla5ske ze5lje sve do &gipta4 $jegove su vojske preplavile Perziju/ svladavaju8i svaki otpor i kr9e8i ;ak i is5ailite/ koji su se bili oduprli prija9nji5 napadi5a4 ?od4 L"H4 %ulagu osvaja Bagdad/ ubija Kalifa i ukida Abasidski Kalifat4 Uni9tenje te velike -istorijske ustanove/ koja je/ i dok je propadala/ jo9 uvijek bila zakonito sredi9te Isla5a i znak njegova jedinstva/ ozna;ilo je kraj jednog perioda u isla5skoj povijesti/ Pa ipak/ u sve5u/ udara, 5o:da i nije bio tako velik kao 9to se ponekad tvrdi4 Kalifi su dugo prije toga bili izgubili gotovo svu svoju stvarnu 5o8/ i svjetovni su sultani/ i u prijestolni,i i u pokrajina5a/ bili po;eli da pripisuju sebi ne sa5o ovla9tenja/ nego i neke od kalifovi- prerogativa4 6ongoli su sa5o dotukli utvaru jedne ustanove/ koja je ve8 bila 5rtva4 Za razliku od Seld:uka/ 5ongolski su osvaja;i bili jo9 neznabo9,i i nisu pokazivali zani5anja za Isla5/ njegove tradi,ije i ustanove4 Razaranje/ 9to su ga prouzrokovali u osvojeni5 ze5lja5a/ 5nogo se preuveli;ava4 'no je najve85a bilo sasvi5 strate9ko/ a ne na5jerno/ i prestalo je nakon osvaja;ki- po-oda/ koji- je sa;injavalo dio/ pa je u 71

Perziji pod 5ongolsko5 vla98u otpo;elo novo razdoblje ekono5skog i kulturnog razvitka4 Ali u Iraku su se neposredni u;in,i 5ongolski- osvajanja izrazili u slo5u gra<anske vlasti i propasti naprava za navodnjavanje/ od koji- je ze5lja zavisila4 Te su u;inke jo9 pogor9ali upadi beduinski- ple5ena/ kad je kontrola sjedila;ke vlasti jedno5 oslabila4 1o9 je sudbonosnije po napredak Iraka bilo to/ 9to je bio uklju;en/ kao vanjska pokrajina/ u isto;no ,arstvo/ koje5u je sredi9te le:alo u Perziji4 'dsada dolina Tigrisa i &ufrata/ odsje;ena od sredoze5ni- pokrajina grani,o5 pijeska i ;elika/ zaobi<ena na istoku pojavo5 perzijskog sredi9ta/ koje5u je bila pod;injena/ vi9e nije 5ogla slu:iti kao kanal za trgovinu IstokAZapad/ koja se po5akla na sjever u Tursku/ na istok u Perziju/ na zapad u &gipat i Jrveno 5ore/ a Irak i poru9eni grad kalifa ostali su stolje8i5a u zastoju i zapu9tenosti4 Uprkos neki5 upadi5a u Siriju/ izravni u;in,i 5ongolski- osvajanja na arapski svijet ograni;ili su se na Irak/ koji je sada bio pripojen 5ongolskoj dr:avi sa sredi9te5 u Perziji4 $ovi re:i5/ 9to je proizi9ao iz ejubidske 5onar-ije/ spasio je Siriju i &gipat od 6ongola4 Iako su sa5i &jubidi bili kurdskog porijekla/ nji-ov je re:i5 bio turskoA seld:u;ke vrste4 3ladaju8a klasa bila je vojna autokra,ija turski- pretorijana,a/ koji su ;esto znali da nadziru i sa5og ejubidskog sultana4 Sredino5 trinaestog stolje8a 5o8 turski- 5a5eluka u Kairu dosegla je vr-una,/ i pojavio se novi re:i5/ 5a5elu;ki sultanat/ koji je vladao &gipto5 i Sirijo5 do god4 " N4 ?od4 L#04/ nakon razdoblja 5ete:a poslije s5rti posljednjeg &jubida/ postao je sultano5 kip;a;ki Tur;in po i5enu Baibars4 $jegov :ivotni put ;ini u 5nogi5 to;ka5a zani5ljivu usporedbu sa Saladinovi54 'n je ujedinio 5usli5ansku Siriju i &gipat u jedinstvenu dr:avu/ ovaj put trajnije4 Potukao je vanjske neprijatelje dr:aveB suzbio 6ongole na istoku i 9atro posljednje ostatke Kri:ara u Siriji4 Bila je genijalna za5isao/ 9to je pozvao ;lana Abasidske obitelji/ da se ustoli;i u Kairu s naslovo5 kalifa4 Poto5,i abasidski- kalifa u Kairu bili su obi;ni dvorski slu:beni,i 5a5elu;ki- sultana4 &gipatski -istorik 6akrizi Ku5ro QQLM ka:eB CTurski su 5a5elu,i ustoli;ili kao kalifa ;ovjeka koje5u su dali i5e i naslove kalifa4 'n nije i5ao nikakve vlasti i nikakva prava da izrazi svoje 5i9ljenje4 Provodio je vrije5e sa zapovjedni,i5a/ s vi9i5 ofi,iri5a/ ;inovni,i5a i su,i5a/ koje je posje8ivao/ da i5 za-vali na ve;era5a i zabava5a/ na koje je bio pozvan4D To je bila posljednja stepeni,a u srozavanju te ustanove4 6a5elu;ki siste5 Baibarsa i njegovi- nasljednika bio je feudalan = to je bio preina;eni seld:u;ki feudaliza5/ 9to su ga &jubidi donijeli u Siriju i &gipat4 'fi,ir ili e5ir pri5ao je na dar ze5lji9te u5jesto pla8e/ pod uvjeto5/ da uzdr:ava izvjestan broj 5a5elu;ki- vojnika/ koji se kretao iz5e<u pet i stotinu/ ve8 pre5a njegovu ;inu4 Za nji-ovo uzdr:avanje davao je obi;no dvije tre8ine svoji-/ do-odaka4 Ze5lji9ta se nisu poklanjala u nasljedstvo/ pre5da su 5nogi poku9ali da i- takvi5a u;ine4 Siste5 se te5eljioD na to5e/ 9to su novouvezeni 5a5elu,i trajno izba,ivali arabizirane poto5ke 5a5elu;ki- ofi,ira/ 9to je/ 5o:da i s5i9ljeno/ sprije;ilo da se stvori nasljedna ze5lji9na aristokra,ija4 6a5elu;ki je ofi,ir pri5ao poklon do:ivotno ili za kra8e vrije5e4 'bi;no on nije prebivao na svoji5 i5anji5a/ ve8 u Kairu ili u glavno5 gradu okru:ja/ gdje je bilo njegovo leno4 $jega nije toliko zani5ao posjed/ koliko do-odak4 Stoga taj siste5 nije razvio za5kove ili vlastelinstva niti sna:ne 5jesne vlasti zapadne vrste4 $ije bilo daljnjeg darivanja ze5lje vazali5a/ 9tavi9e u &giptu nije bila trajna ni podjela ze5lje na lena/ jer je bila podvrgnuta povre5enoj teritorijalnoj iz5jeni4 Sa5i 5a5elu,i bili su kupljeni robovi/ izvje:bani i odgojeni u &giptu4 Isprva su to bili uglavno5 kip;a;ki Tur,i sa sjeverni- obala Jrnoga 5ora/ kasnije je 5e<u nji5a bilo 5ongolski- vojni- bjeguna,a i ljudi drugi- rasa/ najve85a Oerkeza/ po koji ?rk/ Kurd/ pa ;ak i ne9to &vropljana4 Prito5 je turski i ;erkeski ostao jezik vladaju8e klase/ ;iji su 5nogi pripadni,i/ uklju;uju8i i sultane/ jedva znali arapski4 6a5elu;ka dr:ava/ kako su je razvili Baibars i njegovi nasljedni,i/ te5eljila se na veo5a slo:enoj dvostrukoj upravi/ 72

gra<anskoj i vojnoj/ a obje su nadzirali 5a5elu;ki ofi,iri s gra<anski5 osoblje54 *o IHI4 5a5elu;ki su se sultani redali jedan za drugi5 po neko5 vi9e 5anje nasljedno5 redu4 Poslije su sultanat dr:ali najja;i zapovjedni,i4 Sultana bi od5a- poslije s5rti naslijedio njegov sin kao for5alni poglavar/ dok se ne bi odlu;ilo pitanje stvarnog naslije<a4 U prvo vrije5e 5a5eluke su ugro:avali 5ongolski i kr98anski neprijatelji/ te je nji-ova najve8a tekovina 9to su obranili isla5sku ,iviliza,iju Bliskog Istoka od tineprijatelja4 U toku petnaestog stolje8a pojavila se nova sila = 'to5ansko ,arstvo/ koje se kao feniks diglo iz ru9evina seld:u;kog sultanata u Anatoliji4 'dnosi iz5e<u dviju dr:ava bili su u po;etku prijateljski/ ali do9lo je do sukoba kad su 's5anlije/ nakon 9to su se sigurno u;vrstili u &vropi/ obratili pa:nju Aziji4 Trgovina s &vropo5/ a napose trgovina iz5e<u &vrope i *aljeg Istoka preko Bliskog Istoka/ bila je od :ivotne va:nosti za &gipat/ kako zbog sa5e trgovine/ tako i zbog ,arinski- pri-oda od nje4 U razdoblji5a kad su 5a5elu;ke vlasti bile sna:ne/ one su 9titile i podsti,ale trgovinu/ koja je donijela &giptu velik napredak i nov pro,vat u5jetnosti i knji:evnosti4 Ali 5a5elu,i nisu posve uklonili 5ongolsku prijetnju/ koju je Baibars suzbio4 ?od4 Q00= Q0 4 turskoA5ongolske snage Ti5ura KTa5erlanaM opusto9i9e Siriju i oplja;ka9e *a5ask4 Po9ast/ skakav,i i plja;ke razulareni- beduina poslije odlaska 6ongola dovr9i9e nji-ovo djelo/ a 5a5elu;ki je sultanat pretrpio udara, po svojoj ekono5skoj i vojnoj snazi/ od kojeg se vi9e nikad nije oporavio4 U petnaesto5 stolje8u/ ekono5sko propadanje i finan,ijska kriza doveli su do nove fiskalne politike/ koja je bila us5jerena na to/ da izvu;e najve8i 5ogu8i iznos nov,a iz tranzitne trgovine4 Kao politika pri-va8ena je 5onopoliza,ija glavni- do5a8i- i tranzitni- proizvoda4 Porast ,ijena/ 9to je odatle proizi9ao/ izazvao je evropsku od5azdu i pore5etio ;itav ekono5ski :ivot &gipta4 3a:an faktor bio je stvarni slo5 5a5elu;kog siste5a nova;enja pute5 kupnje4 Zbog te9ko8a u ze5lja5a kraj Jrnog 5ora/ odakle su pristizali robovi/ novi prilivi bili su neredoviti i slabe kvalitete4 %istori,i tog razdoblja slikaju :ivu sliku sve ve8e korup,ije i nesposobnosti re:i5a u njegove posljednje dane4 ?ovore8i o veziri5a jedan -istorik ka:eB CTo bija-u okrutne -ulje/ izu5itelji tisu8a nepravdi/ siloviti i uobra:eni/ $isu do9li na glas ni sa svog znanja niti sa svog vjerskog du-a4 Bija-u bi; svoga vre5ena/ u usti5a i5 uvijek spre5na bezrazlo:na uvreda4 2ivot i5 je pro9ao sa5o u ugnjetavanju nji-ovisuvre5enika i u nano9enju zla ;ovje;anstvu4D Kad je Barsbej K QLL= QIHM prizvao ;etiri glavna kadije u Kairu i zatra:io od nji- da potvrde nove poreze/ ve8e i povr- oni-/ 9to i- je zasnovao Sveti zakon/ navodno 5u je jedan od nji- odgovorioB CKako 5o:e5o potvrditi da uzi5a9 nova, od 5usli5ana/ kad sultanova :ena nosi na dan obrezovanja svoga sina odje8u vrijednu I04000 dinaraG a to je sa5o jedna odje8a i jedna :ena4D ?od4 Q!H4 do9lo je do kona;ne katastrofe4 *ana N4 svibnja te godine portugalski 5oreplova, 3as,o da ?a5a iskr,ao se u Indiji/ do9av9i preko 5ora oko Rta *obre $ade4 U kolovozu Q!!4 vratio se u Lisabon s tovaro5 5irodija4 'n je otvorio novi put iz &vrope do *alekog Istoka/ jeftiniji i sigurniji od starog puta4 Brzo su uslijedile i druge ekspedi,ije4 Portugizi su uspostavili upori9ta u Indiji/ te su razvili izravnu trgovinu/ nanijev9i ti5e s5rtni udara, levantsko5 putu i presjekav9i sa5u :ilu ku,avi,u 5a5elu;ke dr:ave4 S-vativ9i neposredne posljedi,e ti- doga<aja/ a po:urivani na ak,iju od svoji- supatnika 6le;ana/ 5a5elu,i poku9a9e da otklone portugisku prijetnju diplo5a,ijo5/ a zati5 i rato54 $ji-ovi napori bija-u uzaludni4 Portugiski brodovi/ sagra<eni da odole atlantski5 bura5a/ bili su bolje gra<eni/ bolje naoru:ani i vje9tiji u plovidbi nego 5usli5anski4 Ubrzo i5 je uspjelo da poraze egipatske eskadre/ da sustavno uni9te arapsko trgova;ko brodovlje u Indijsko5 o,eanu i da prodru u sa5 Perzijski zaliv i Jrveno 5ore4 Arapski Bliski Istok bio je odsje;en4 I tek se u devetnaesto5 stolje8u :ivotvorni tok svjetske trgovine vratio u njegova presa-la korita4

73

U toku dugog razdoblja 9to ga raz5atra5o ispoljile su se tri va:ne pro5jene4 Prva je od ti- pro5jena preobra:aj isla5skog Bliskog Istoka iz trgova;ke nov;ane privrede u takvu privredu/ koja je uprkos obi5noj i va:noj vanjskoj i tranzitnoj trgovini bila iznutra feudalna privreda/ osnovana na naturalno5 poljodjelstvu4 *ruga je pro5jena kraj politi;ke nezavisnosti sjedila;ki- Arapa i narodF arapskog jezika na 5jesto koji- su do9li Tur,i4 U prostrani5/ ali rijetko naseljeni5 pustinja5a arapska su ple5ena sa;uvala nezavisnost/ koju su ponovo stekla u doba Abasida/ te su se oduprla opetovani5 poku9aji5a da i5 se na5etne nadzor i ;esto su nagrizala grani,e obra<ene ze5lje u svojoj dugotrajnoj borbi s Tur,i5a4 I na nekoliko usa5ljeni- planinski- 5jesta/ ljudi koji su govorili arapski sa;uvali su svoju nezavisnost4 Ali svuda drugdje/ u gradovi5a i obra<eni5 rije;ni5 dolina5a i na ravni,a5a Iraka/ Sirije i &gipta ljudi arapskog govora ne 8e vi9e tisu8u godina vladati sa5i sobo54 Toliko je bilo ukorijenjeno osje8anje/ da su sa5o Tur,i po prirodi pozvani da vladaju/ te nalazi5o u ;etrnaesto5 stolje8u/ kako se neki 5a5elu;ki ;inovnik sirskog porijekla obra8a Arapi5a na tursko5 jeziku pute5 tu5a;aG a ne na svo54 5aterinsko5 jeziku/ da ne bi okaljao obraz/ ako bi govorio prezreni5 jeziko5 podjar5ljenog stanovni9tva4 Oak je i na po;etku devetnaestog stolje8a $apoleon/ po9to je provalio u &gipat/ poku9ao da postavi na polo:aje u vlasti &gip8ane koji su govorili arapski/ ali bez uspje-a/ pa je bio prisiljen da pribjegne Tur,i5a/ koji su jedini 5ogli da pribave poslu9nost4 Tre8a pro5jena bila je preba,ivanje sredi9ta vlasti svijeta koji je govorio arapski/ iz Iraka u &gipat4 $esre<enost i slabost Iraka/ kao i njegova udaljenost od Sredoze5nog 5ora/ preko kojeg 8e kasnije do8i trgov,i i neprijatelji/ isklju;ivala je tu ze5lju kao 5ogu8u bazu4 1edina je alternativa bio &gipat/ drugi trgova;ki put i navodnjena rije;na dolina jedne jedine rijeke/ koja je po sa5oj prirodi za-tijevala jedinstvenu ,entraliziranu vlast = to je bila jedina sna:na ,entralizirana dr:ava na arapsko5 Blisko5 Istoku4 S arapsko5 5o8i oti9la je i arapska slava4 Perzijski i turski vladari/ koji su naslijedili prijestolja od Arapa/ bili su pokrovitelji oni- pjesnika/ koji su i- 5ogli slaviti na nji-ovi5 vlastiti5 jezi,i5a/ pre5a nji-ovi5 ukusi5a i tradi,ija5a4 $ajprije su Perzijan,i/ a zati5 Tur,i razvili svoje vlastite 5usli5anske kulturne jezike/ te su zajedno s politi;ki5 vodstvo5 preuzeli i kulturno vodstvo Isla5a4 Pod seld:u;ko5 i 5ongolsko5 vla98u isla5ske su u5jetnosti u9le u nova razdoblja pro,vata4 I perzijska i turska literatura/ pre5da sna:no obojene arapskoAisla5sko5 tradi,ijo5/ izba,ile su nezavisne i zna;ajne izdanke4 Poslije seld:u;ki- vre5ena knji:evna upotreba arapskog jezika bila se svela na ze5lje/ gdje se govorilo arapski/ izuzev9i ograni;en broj teolo9ki- i znanstveni- djela4 Po5aknu8e sredi9ta vlasti na zapad dalo je ve8u va:nost Siriji/ a jo9 ve8u &giptuG oni su sada postali glavna sredi9ta arapske kulture4 Razvitak stati;kog dru9tva i prevlast stati;ke for5alisti;ke teologije doveo je do opadanja nezavisne 5isli i istra:ivanja4 Pasivna zavisnost od vlasti u javno5 :ivotu tekla je usporedo i u literaturi4 'padanje pis5enosti i s5anjivanje broja pisa,a i ;itala,a knjiga zajedno s gubitko5 veze sa stvarni5 :ivoto5 ugu9ilo je :ivotnu snagu i nezavisnost4 $ajupadljivija zna;ajka vre5ena bio je sve ja;i naglasak na for5i kod u5jetnika i na pa58enju kod u;enjaka4 Ali su se ipak pojavljivale velike li;nosti = ?azali K 0"!= M/ jedan od najve8i- 5islila,a Isla5a/ koji je poku9ao da spoji novu s-olastiku s intuitivno5 i 5isti;no5 religijo5 sufijaG %ariri K 0"Q= LLM/ kojega narodi arapskog jezika s5atraju za najve8eg predstavnika knji:evnog oblika i ot5jenostiG 1akut K N!= LL!M/ biograf/ geograf i u;enjak/ a u post5ongolska vre5ena niz -istorika ili to;nije -istorijski- ko5pilatora/ 5e<u koji5a str9i usa5ljen Tuni:anin Ibn %aldun K IIL= Q0#M/ kao najve8i -istorijski genij Isla5a i prvi koji je stvorio filozofsko i so,iolo9ko poi5anje povijesti4 ?od4 " N4 oslabljeno i trulo 5a5elu;ko ,arstvo podleglo je oto5ansko5 nasrtaju/ te su ;etiri stotine godina Sirija i &gipat ;inili dio 'to5anskog ,arstva4 Ubrzo su Barbarske 74

dr:ave sve do grani,a 6aroka priznale oto5anski sizerenitet/ i kad su #I!4 's5anlije kona;no osvojili Irak od Perzije/ na9ao se pod oto5ansko5 vla98u gotovo/ ;itav svijet koji je govorio arapski4 Sa5o su na neki5 5jesti5a narodi arapskog govora sa;uvali neku stvarnu nezavisnost4 U Arabiji je jugozapadna pokrajina 1e5en postala "IN4 oto5anski pa9aluk/ ali je ponovo stekla nezavisnost #I"4 Arapski vladari 6eke i %ed:asa/ 9erifi/ priznavali su oto5anski sizerenitet/ a bili su zavisni vi9e od Kaira nego od Jarigrada4 U ostalo5 dijelu Poluotoka beduini su o;uvali svoju nezavisnost u negostoljubivi5 pustinja5a4 Sredino5 osa5naestog stolje8a oni su stvorili sna:an du-ovni pokret/ koji u neki5 stvari5a podsje8a na postanak sa5og Isla5a4 Pravnik iz $ed:da po i5enu 6u-a5ed ibn Abdul 3e-ab K N0I= N! M osnovao je novu sektu/ zasnovanu na strogo5/ anti5isti;ko5 ;istunstvu4 U i5e ;istog/ pri5itivnog Isla5a iz prvog stolje8a on je napao sve kasnije nadopune vjerovanja i obreda kao praznovjerne CnovotarijeD/ tu<e pravo5 Isla5u4 Zabranio je 9tovanje sveti- ljudi i sveti- 5jesta/ pa ;ak i pretjerano 9tovanje 6u-a5eda/ i odba,io sve oblike posredovanja4 Tu istu ;istunsku strogost pri5ijenio je na religiozni i osobni :ivot4 Kad se na 3e-abov nauk obratio e5ir $ed:da 6u-a5ed ibn Saud/ sekta je dobila vojno i politi;ko :ari9te4 Ubrzo se ve-abiza5 pro9irio osvajanje5 na najve8i dio srednje Arabije/ oti5aju8i svete gradove 6eku i 6edinu 9erifi5a/ koji su nji5a vladali u oto5ansko i5e/ i ugro:avaju8i ;ak i oto5anske pokrajine Siriju i Irak4 'dgovor na to do9ao je god4 H H4/ kad je provalila turskoAegipatska vojska egipatskog pa9e 6u-a5eda Alija/ koja je slo5ila 5o8 ve-abisti;kog ,arstva i potisnula ve-abiza5 u njegov rodni $ed:d4 Ta5o je sekta pre:ivjela u neu5anjenoj snazi/ da bi se ponovo pojavila kao politi;ki faktor sredino5 devetnaestog stolje8a i iznova u dvadeseto5 stolje8u4 U Libanonu je postojala tradi,ija nezavisnosti u planinski5 oblasti5a od ranivre5ena/ kad su kr98anski napada;i iz Anatolije pretvorilo/ vi9e planinske predjele u kr98anski otok okru:en 5usli5anski5 5ore54 Polunezavisne 5jesne dinastijeB neke kr98anske/ neke 5usli5anske/ a neke dru9ke = nastavile su da vladaju planinski5 krajevi5a pod 5usli5ansko5 vla98u/ s izvjesni5 stupnje5 nezavisnosti/ koji se 5ijenjao u zavisnosti od djelotvorne snage oto5anske vlasti4 Kona;no/ na daleko5 je zapadu 5je9ovito arapskoAberbersko ,arstvo u 6aroku zadr:alo nezavisnost i razvilo se svoji5 posebni5 putovi5a4 >to se ti;e ostali- arapski- ze5alja/ podvrgavanje Arapa turskoj vlasti/ zapo;eto pod kalifo5 6utesi5o5/ potvr<eno od Seld:uka i 5a5eluka/ zadr:alo se pod 's5anlija5a4 'ne pokrete za nezavisnost/ kakvi- je bilo u arapski5 pokrajina5a/ naj;e98e su organizirali pobunjeni turski pa9e/ a ne nekakvi 5jesni vo<e4 U &giptu su 's5anlije zadr:ali 5a5elu;ki poredak/ na5etnuv9i 5u oto5anskog pa9u i vojnu posadu4 Ali feudalni je siste5 izgubio svoj vojni zna;aj i po;eo se te5eljiti vi9e na do-otku no na vojnoj slu:bi4 $ajve8i broj lena postali su ilti$ami = dodjele dr:avnog ze5lji9ta dr:avni5 ;inovni,i5a kao plodou:ivao,i5a/ s/ ograni;eni5 pravi5a naslje<ivanja i raspolaganja4 'vla98enik je ubirao godi9nje da:bine od seljaka nevlasnika4 I ovla98enik K5ultazi5M i seljak pla8ali su poreze4 6ultazi5ovi nasljedni,i 5ogli su stupiti u nasljedstvo/ ako su platili du:nu pristojbu4 Kad je oslabila sredi9nja vlast/ 5jesni su se begovi do5ogli vlasti/ pa je pa9a postao pasivni pro5atra; nji-ovisuparni9tava4 Ponekad su znali da zadobiju punu vlast4 'to5anska osvajanja izazvala su ve8u pro5jenu u Siriji4 $a po;etku seda5naestog stolje8a ze5lja je bila podijeljena na tri oto5anska pa9alukaB *a5ask/ Alep i TripoliG god4 ##04 dodan i5 je i ;etvrti = Saida4 Svaki5 je pa9aluko5 vladao pa9a/ koji je kupio svoj polo:aj i u:ivao 9iroku 5jesnu slobodu djelovanja/ koja se kretala u zavisnosti od prilika i li;nosti4 Sa5i pa9alu,i bili su organizirani pre5a oto5anski5 feudalni5 osnova5a4 $ajve8i dio ze5lje bio je podijeljen 5e<u posjednike lena/ uglavno5 Turke4 Lena su bila polunasljedna i optere8ivala posjednike obavezo5 da pla8aju godi9nje 75

pristojbe i da vr9e vojnu slu:bu sa svo5 pratnjo54 Posjednik lena i5ao je pravo da ubire poreze i da vr9i vlastelinsku vlast nad selja,i5a4 6noge iltiza5e krunski- ze5alja dr:ali su dvorski dostojanstveni,i u Jarigradu4 Pa9e su i5ali veliku diskre,ionu 5o8 i ovlasti/ koje su rasle uporedo s udaljeno98u od prijestolni,e i sa slabo98u vlade4 Isprva je oto5ansko osvajanje zna;ilo prednost/ jer je donosilo raz5jernu sigurnost i napredak nakon o5a5ne 5ore posljednji- dana 5a5elu;ke vlasti4 Ali od osa5naestog je stolje8a propadanje oto5anskog ,arstva dovelo do op8i- zloupotreba vlasti i korup,ije/ do anar-ije i zastoja4 U toku dugog razdoblja strane vlasti/ te obostrano 9tetne sprege dviju kultura/ od koji- je svaka bila silo5 prilika upletena u propast druge/ jo9 uvijek se 5ogao razabrati du- bune4 Poslije 5ongolski- provala is5ailitski se pokret s5anjio i postao bezna;ajan/ ali su ga za5ijenili drugi pokreti4 Oak je i pod 5a5elu,i5a bilo s vre5ena na vrije5e pobuna egipatskog stanovni9tva/ koje je govorilo arapski4 Povre5ene pokrete za nezavisnost pod 's5anlija5a treba pripisati obi;no slavo-lepni5 pojedin,i5a/ ;esto sa5i5 turski5 na5jesni,i5a4 Prava pu;ka opozi,ija/ u skladu s isla5sko5 tradi,ijo5/ religiozno se izrazila u sufiz5u4 'n je najprije bio sas5a pojedina;no 5isti;no do:ivljavanje/ zati5 so,ijalni pokret s veliki5 broje5 sljedbenika 5e<u ni:i5 stale:i5a/ organiziran u dervi9ka bratstva/ koja su ;esto bila povezana sa zanatski5 ,e-ovi5a4 Por5alno/ sufije nisu bili -ereti,i kao is5ailiti/ a u politi,i se nisu slu:ili nasilje54 U religiji su pretpostavljali osobno 5isti;no vjerovanje vladaju8e5 ortodoksno5 trans,endentaliz5u/ te i5 je ponekad uspjelo da na nj utje;u4 Ukoliko su ikad do9li do izravnog politi;kog izra:aja/ on je bio neprijateljski pre5a postoje8e5 poretku4 Ali sufisti;ka pobuna pute5 uvla;enja nije uspjela isto kao 9to nije uspio ni neposredni is5ailitski juri9 u svoje doba4 Stati;ki ele5enti bili su jo9 suvi9e jaki4 Stvarnu 8e pro5jenu donijeti novi/ vanjski ;inila,/ sna:niji i beskrajno nasrtljiviji od -elenisti;ki- poti,aja/ koji su bili otpo;eli plodonosno previranje u srednjovjekovno5 Isla5u4

X UTJECAJ ZAPADA
Icci, beatis nunc Arabum invides ga$is, et acrem militiam paras non ante devictis *abaeae regibus, horribiliCue (edo nectis catenas7
K%'RAJI1&B '*& I/ L!M

Arapi bija-u u dodiru sa zapadno5 &vropo5 jo9 od vre5ena prvi- osvajanja4 U >panjolskoj i na Si,iliji vladali su zapadnoevropski5 stanovni9tvo5/ a i5ali su vojne/ diplo5atske i trgovinske odnose s drugi5 zapadnoevropski5 dr:ava5a4 Pri5ali su zapadnoevropske studente na svoje univerzitete4 Kri:ari bija-u donijeli ko5adi8 zapadne &vrope u sa5o sr,e arapskog Istoka4 Ali te veze/ plodonosne za Zapad/ koji je 5nogo nau;io od Arapa/ veo5a su 5alo utje,ale na Arape4 Za nji- su ti odnosi bili i ostali sa5o izvanjski i povr9ni te su 5alo djelovali na arapski :ivot i kulturu4 U geografskoj i -istorijskoj literaturi srednjovjekovni- Arapa ogleda se posve5a9nje
11

Ik,iju/ ti sada zavidi9 Arapi5a nji-ovo gole5o blago/ te se na ljutu spre5a9 vojnu Pre5da jo9 nisi slo5io kraljeve Sabeje i stra-otno5 6e<aninu kuje9 lan,e@

76

po5anjkanje zani5anja za zapadnu &vropu = koju su s5atrali kao potpunu ta5u barbarstva/ od koje se sun;ani svijet Isla5a ne treba 5nogo bojati/ a jo9 5anje 5o:e 9to nau;iti4 CSjeverni narodiD/ ka:e 6asudi/ geograf iz desetog stolje8a/ Cjesu oni/ koji5a je sun,e daleko od zenita 444 5agla i studen prevladava u ti5 krajevi5a/ a snijeg i led re<aju se jedan za drugi5 u beskona;no5 slijedu4 $e5a u nji- vedra raspolo:enjaG tijela su i5 krupna/ 8ud neotesana/ pona9anje grubo/ poi5anje tupo/ a jezik tro5444 I nji-ovi5 religiozni5 vjerovanji5a nedostaje ;vrsto8e444 I a oni najdalje na sjeveru najvi9e podlije:u tupoglavosti/ neotesanosti i surovostiD4 $eki kadija iz Toleda/ iz jedanaestog stolje8a/ u djelu o narodi5a 9to su gajili znanost/ nabraja Indij,e/ Perzijan,e/ Kaldej,e/ ?rke/ Ri5ljane Kuklju;uju8i Bizantin,e i isto;ne kr98aneM/ &gip8ane/ Arape i 2idove4 Iz5e<u ostali- izdvaja Kineze i Turke kao Cple5enite narodeD/ koji su se odlikovali na drugi5 polji5a/ i prezirno ostavlja postrani preostale kao sjeverne i ju:ne barbare/ te o prvi5a ka:eB CTrbusi su i5 veliki/ boja ko:e blijeda/ kosa duga;ka i glatka4 $e5a u njio9trou5nosti s-va8anja ni bistre inteligen,ije4 Priti98e i- neukost i ludost/ sljepilo i glupost4D Oak je i u ;etrnaesto5 stolje8u nitko 5anje nego Ibn %aldun jo9 uvijek 5ogao da ka:e s nevjeri,o5B COuli s5o u posljednje vrije5e/ da u ze5lja5a Pranaka/ a to su Ri5 i njegove kolonije na sjevernoj obali Sredoze5lja/ ,vatu filozofske nauke 444 i i5a sva sila nji-ovi- u;enjaka4 Ali sa5 Bog zna 9to se zbiva u ti5 krajevi5a4D Taj je stav bio u po;etku opravdan/ ali je s napretko5 Zapadne &vrope sasvi5 zastario i kasnije se osvetio Arapi5a4 'd po;etka 9esnaestog stolje8a 5o:e se razabrati nov odnos iz5e<u Isla5a i Zapada4 Zapad je bio veo5a te-ni;ki uznapredovao u ratni5 i 5irnodopski5 u5ije8i5a4 'bnovili su ga Renesansa i Refor5a,ija4 Slo5 feudalnog poretka oslobodio je trgovinu i dao odrije9ene ruke privatnoj poduzi5ljivosti/ koji5a je u;vr98enje ,entraliziranina,ionalni- dr:ava pribavilo sna:na i pouzdana politi;ka oru<a/ i tako je po;ela velika ekspanzija zapadne &vrope/ koja je do po;etka dvadesetog vijeka bila stjerala ;itav svijet u svoj ekono5ski/ politi;ki i kulturni krug4 $a Blisko5 Istoku je upadljiva snaga 'to5anskog ,arstva prikrivala duboku slabost vojnog despotiz5a i trulog dru9tvenog poretka4 S5anjivala se djelotvorna snaga religioznog jedinstva kao 5oralne spone4 &kono5ski je zastoj pogor9ao korup,iju i trule: u upravi i propadanje 5oralni- vrednota4 $i vojni;ka vladaju8a klasa ni intelektualna klasa nije bila zainteresirana za ekono5sku pro5jenu4 &vropska ekspanzija na po;etku 9esnaestog stolje8a bila je nove vrste4 'na je po;ela fran,uski5 pregovori5a s 3isoko5 Porto5/ radi sklapanja saveza protiv zajedni;kog neprijatelja4 3je9ta je diplo5a,ija pretvorila taj savez u trgova;ki ugovor/ koji je davao odre<ena prava i povlasti,e fran,uski5 trgov,i5a u oto5anski5 ze5lja5a4 Ta su prava bila ozakonjena u takozvani5 Kapitula,ija5a iz "I"4/ koje su ja5;ile fran,uski5 trgov,i5a osobnu i i5ovinsku sigurnost/ slobodu vjeroispovijesti i t4 d4 To je zapravo bila 5jera eksteritorijalnosti4 U po;etku to nije bio ustupak iznu<en od slabe isto;nja;ke Sile/ ve8 podjeljivanje/ gotovo akto5 5ilosti/ prava di5isa u 5usli5ansko5 dru9tvu/ koje se pravo sada pro9irilo unutarnjo5 logiko5 5usli5anskog zakonika na strane kr98ane4 Pran,usko je prodiranje brzo teklo4 Pran,uski su trgov,i iskoristili dobivene prednosti/ da bi uspostavili trgova;ke ispostave i konzularna poslanstva u Siriji i &giptu4 Kasnije su uslijedile druge kapitula,ije/ &nglezi5a K "H0M/ %olan<ani5a K # LM i drugi5 sila5a4 U seda5naesto5 i osa5naesto5 stolje8u evropska je trgovina neprestano rasla/ i nastale su 5nogobrojne naseobine trgova,a u sirski5 i egipatski5 luka5a i gradovi5a pod za9tito5 nji-ova konzula4 Za razliku od trgova;kog/ vojni;ko je napredovanje &vrope u 5usli5anski svijet Bliskog i Srednjeg Istoka bilo ograni;eno do devetnaestog stolje8a na njegove sjeverne grani,e/ gdje su Austrija i Rusija stalno napredovale na 9tetu 's5anlija na Balkanu i du: sjeverni- i isto;ni- obala Jrnoga 5ora4 Arapske su ze5lje bile za-va8ene sa5o 77

trgova;ki/ i ta5o su dolazili uglavno5 engleski/ fran,uski i talijanski trgov,i/ da kupuju i prodaju4 3elika je pro5jena nastala/ kad je god4 N!H4 $apoleon Bonaparte zaposjeo &gipat4 Taj je po-od prvi oru:ani upad iz &vrope na arapski Bliski Istok nakon kri:arskivojni zapo;eo novo razdoblje4 'to5anski 5a5elu;ki poredak odjedno5 se sru9io/ i Pran,uzi5a je uspjelo da zaposjednu ze5lju bez ozbiljne te9ko8e4 'ni su kratko vrije5e dr:ali &gipat/ ali su izvr9ili dubok utje,aj4 Po;elo je razdoblje izravnog zapadnog upletanja u arapski svijet/ s veliki5 ekono5ski5 i so,ijalni5 posljedi,a5a4 Svojo5 lako5 pobjedo5 Pran,uzi su razbili la:no uvjerenje/ da je isla5ski svijet u svako5 slu;aju nad5o8an nevjerni;ko5 Zapadu/ te su tako postavili ozbiljan proble5 prilago<avanja novi5 odnosi5a4 Psi-olo9ke s5utnje/ koje su odatle proistekle/ jo9 nisu rije9ene4 Razdoblje anar-ije poslije povla;enja Pran,uza svr9ilo je pojavo5 6u-a5eda Alija/ albanskog vojnika u oto5anskoj slu:bi/ koje5u je uspjelo da postane gotovo nezavisan vladar &gipta/ a kratko vrije5e i Arabije i Sirije/ dok ga zapadne sile nisu ponovo potisnule u &gipat4 3elike su sile osujetile napore 6u-a5eda Alija za nezavisnost i ekspanziju4 $je5u je uspjelo da uspostavi nasljedno na5jesni9tvo jedino u autono5noj oto5anskoj pokrajini &giptu/ ali je s druge strane zapo;eo velik progra5 refor5i4 Refor5e su s po;etka bile vojni;ke/ a potekle su iz :elje da i5a novu vojsku evropske vrste4 *a bi to postigao/ pokrenuo je a5bi,iozni progra5 ekono5ski- i prosvjetni- 5jera4 &kono5ske su 5jere bile djelo5i;no uspje9ne4 $jegov plan industrijaliza,ije nije i5ao uspje-a/ ali je zato 6u-a5ed Ali zapo;eo da lo5i zakonski feudalni poredak u &giptu i Siriji i da unapre<uje i pro9iruje poljoprivredu4 'tvorio je nove 9kole sa zapadni5 u;itelji5a/ podsti,ao je prevo<enje evropski- knjiga/ koje su se tiskale u 9ta5pariji 9to ju je u tu svr-u podigao u Kairu/ i slao je studente u &vropu/ koji su bili prvi u dugo5 nizu4 Pro9irenje gajenja pa5uka u &giptu pod 6u-a5edo5 Alije5 i njegovi5 nasljedni,i5a dovelo je do tje9nji- ekono5ski- veza sa zapadno5 &vropo5/ poglavito s &nglesko5/ koja je bila glavno tr:i9te za egipatski pa5uk4 &vropski jezi,i i ideje 9irili su se 9kolovanje5 kod ku8e i vani/ pa je tradi,ionalni pogled na svijet bio izlo:en utjenoviideja4 $i sa5 6u-a5ed Ali nije bio Arapin/ ve8 's5anlija/ te je govorio turskiG on nije snivao o arapsko5 ,arstvu/ koje bi se oslanjalo na narod/ koji je prezirao kao i ve8ina Turaka u njegovo doba4 Ali je on djelovao u arapski5 ze5lja5a/ koji5a je dao izvjestan stupanj nezavisnosti/ stvorio je egipatsku i sirsku vojsku/ a njegov je vlastiti sin Ibra-i5 govorio arapski i bio zadojen arapsko5 idejo54 Sirija se vratila 'to5ansko5 ,arstvu po9to su se god4 HQ04 povukle snage 6u-a5eda Alija4 Ali feudalni se poredak i dalje lo5io pod oto5anski5 okrilje5/ te ga je postepeno za5jenjivala ,entralizirana uprava4 'to5anske su refor5e dovodile do sve ve8e ,entraliza,ije4 Pokrajine vi9e nisu bile feudalni pokloni/ 9to su i- dr:ali vojni;ki pa9e/ nego upravna okru:ja/ koji5a su upravljali pla8eni ;inovni,i sredi9nje vlade4 Ali/ pre5da su ze5ljoposjedni;ke klase bile li9ene svoji- feudalni- povlasti,a i zakonskiovlasti/ one su sa;uvale svoje so,ijalno i ekono5sko prvenstvo i ostale vladaju8a klasa u ekono5sko5 i upravno5 :ivotu4 U 5e<uvre5enu je evropska ekono5ska aktivnost u9la u novu fazu4 &vropljani se vi9e nisu zani5ali uglavno5 za trgovinu/ ve8 za razvoj i kontrolu privredni- izvora i slu:bi/ a ponajvi9e saobra8ajni- veza/ bilo neposredno/ dobivanje5 povlasti,a/ bilo posredno/ davanje5 zaj5ova 5jesni5 vlasti5a4 1o9 od vre5ena 3as,a da ?a5e &vropljani su dolazili u Indiju = bilo radi trgovine ili rata = preko otvorenog 5ora/ oko Rta *obre $ade/ izbjegavaju8i Bliski Istok4 Ali u ;itavo5 to5 razdoblju bilo je ljudi koji su po5i9ljali/ da bi se trebalo vratiti prastari5 kopneni5 dru5ovi5a/ te su ;ak i poku9ali da to izvr9e/ no bez uspje-a4 $apoleonov po-od u &gipat jasno je ukazao na tu

78

5ogu8nost4 Pojava parobroda/ koji ne zavisi od periodi;ni- vjetrova u isto;ni5 5ori5a/ pretvorila je tu 5ogu8nost u stvarnost4 Stolje8i5a bi evropski brodovi/ uglavno5 iz Indije/ s vre5ena na vrije5e prodirali u Jrveno 5ore i Perzijski zaljev/ donose8i proizvode Indije na tr:i9ta Basre/ *:ide/ a ponekad i Sueza4 'd po;etka devetnaestog stolje8a britanske su ko5panije iz Indije dr:ale redovitu parobrodarsku slu:bu do Basre i Sueza4 *a bi osigurale tu slu:bu/ britanske su po5orske jedini,e iz Indije krstarile arapski5 5ori5a/ skr9ile oru:ano5 silo5 arapsko gusarstvo/ te su u isto vrije5e podigle stani,e za opskrbu ugljeno5 i strate9ka kontrolna upori9ta4 $iz po-oda iz Bo5ba)a protiv plja;ka9ki- ple5ena na isto;noj i jugoisto;noj obali Arabije dosegao je vr-una, u 5irovno5 ugovoru sa 9ei,i5a Zaljeva god4 HL04 'n je ute5eljio britansko politi;ko vr-ovni9tvo u toj oblasti/ koje je postupno ja;alo u toku devetnaestog stolje8a4 ?usarstvo sultana od Adena do9lo je kao naru;eno te je izazvalo zauzi5anje i zaposjedanje Adena god4 HI!4/ a tako<er i osiguralo prilaze Jrveno5 5oru4 $a Sredoze5lju/ Britansko parobrodarsko dru9tvo otpo;elo je redovitu slu:bu za &gipat i Siriju HI#4/ a brzo su je slijedile fran,uske/ austrijske/ talijanske i druge parobrodarske linije4 $ije trebalo dugo ;ekati ni na sli;an razvoj kopneni- veza iz5e<u ti- dvaju 5ora4 ?odine H004 na arapsko5 istoku jedva da je bilo ,este ili vozilaG prijevoz tereta i ljudi vr9io se uglavno5 po5o8u tovarne stoke ili unutarnji5 vodeni5 putovi5a4 &vropski kapital i in:enjeri izazvali su gole5u pro5jenu4 ?od4 HIQ4 neki je britanski ofi,ir izradio na,rt za ira;ke i egipatske putove/ a od HI#4 britanski su parobrodi redovito plovili rijeka5a u Iraku vezuju8i 6ezopota5iju s Basro5 i Perzijski5 zaljevo54 Ali kona;ni izbor nije pao na Irak/ ve8 na &gipat4 Prve su na popri9tu bile Isto;noindijska ko5panija i/ od HQ04/ Poluoto;na i 'rijentalna parobrodarska ko5panija/ s kopneno5 vezo5 AleksandrijaASuez za prijevoz robe i putnika/ a upotrebljavale su parobrode na $ilu i unutarnji5 kanali5a te kopnena vozila na novosagra<eni5 ,esta5a4 ?odine H" 4 pa9a od &gipta sklopio je ugovor s ?eorgeo5 Step-ensono5/ da ovaj izgradi prvu egipatsku :eljezni,u4 Pruga AleksandrijaAKairo dovr9ena je H"#4/ a priklju;ak iz5e<u Kaira i Sueza idu8e godine4 2eljezni,e u &giptu brzo su se razvijale4 *o H#I4 bilo je LQ" 5ilja pruge/ do HHL4 znatno preko tisu8u/ do ! Q4 preko tri tisu8e 5ilja4 'tvaranje Sueskog kanala/ nakon desetogodi9njeg rada/ N4 studenoga H#!4/ kona;no je u;vrstilo obnovu puta &gipat = Jrveno 5ore i klju;ni polo:aj &gipta na to5 putu4 U arapskoj Aziji/ postrani od glavnog puta/ saobra8ajne su se veze razvijale sporije i kasnije4 Razvitak ti- veza treba pripisati uglavno5 fran,uski5 ko5panija5a/ koje su izgradile nekoliko ,esta u sredi9njoj Siriji i/ iz5e<u g4 H!L4 i ! 4/ neki- pet stotina 5ilja :eljezni;ke pruge koja je povezivala neke va:nije gradove u Siriji i Palestini4 Sa5i su Tur,i podigli %ed:asku :eljezni,u na -odo;asni;ko5 putu od *a5aska do 6edine/ a do ! Q4 gotovo je dovr9ena glasovita Bagdadska :eljezni,a preko Alepa i 6osula/ 9to su je sagradili $ije5,i4 Uporedo su se razvile luke/ 5ostovi/ kanali/ telegrafske veze i druge slu:be/ a od osa5deset i 9este godine = otprilike = evropske su tvrtke po;ele uvoditi vodovod/ plin/ gradski saobra8aj i druge javne slu:be u neki5 glavni5 luka5a i drugi5 gradovi5a4 Ali sav se taj krupni razvitak odnosio u su9tini sa5o na tranzit/ pa je i5ao tek ograni;ene u;inke na privrede ze5alja kroz koje je tranzit prolazio4 Preba,ivanje glavne kopnene veze s egipatski- :eljezni,a u Sueski Kanal/ god4 H#!4/ jo9 je vi9e u5anjilo za neko vrije5e izravni u;inak na egipatsku privredu4 Pre5a to5e/ polaganije su se razvijali privredni izvori u arapski5 ze5lja5a4 $ajva:nije je bilo pro9irenje gajenja pa5uka i 9e8era u &giptu za-valjuju8i veo5a brzo5 napretku u navodnjavanju po5o8u 5oderne opre5e i za-valjuju8i novi5 :eljezni,a5a/ ,esta5a i luka5a/ koje su o5ogu8ile br:i pristup na velika tr:i9ta4 Pro5jene u dvadeseto5 vijeku bile su daleko korjenitije4 Pojava 5otora s unutarnji5 sagorijevanje5 dodala je vozili5a avion/ auto5obil i ka5ion4 Avion je revolu,ionirao 79

tranzitne putove i u ekono5sko5 i u strate9ko5 pogledu/ a auto5obil i ka5ion prekrili su ;itav Bliski Istok 5re:o5 novi- unutarnji- saobra8ajni- veza/ koje o5ogu8uju brzu raz5jenu ljudi/ dobara i ideja u dotad neslu8eni5 raz5jeri5a4 Za5jena konja/ 5agar,a i deve auto5obilo5/ autobuso5 i ka5iono5 vi9e je no ijedan drugi faktor iz5ijenila ;itav izgled arapskog svijeta4 Uporedo se razvila eksploata,ija nafte/ koja je otada postala prirodni izvor Bliskog Istoka za vanjski svijet4 $akon nekoliko godina rada u Perziji i Anatoliji/ ko5panije za naftu su upravo protezale svoju djelatnost na Irak/ kad je god4 ! Q4 buknuo rat4 Stoga je pun razvoj izvora ira;ke nafte po;eo tek nakon zaklju;enja 5ira/ kad je nekoliko ko5panija/ u koji5a su prevladavali britanski interesi/ po;elo raditi u razni5 dijelovi5a ze5lje4 1o9 je novijeg datu5a eksploata,ija izvora nafte u Saudijskoj Arabiji/ gdje gospoduju a5eri;ki interesi4 Ko5panije za naftu/ sa svoji5 veliki5 postrojenji5a i gole5i5 zapo9ljavanje5 arapske radne snage/ sa svoji5 naftovodi5a i rafinerija5a/ toliko su ponovo iz5ijenile i ekono5sku i strate9ku sliku/ da se ona vi9e ne 5o:e prepoznati4 Pre5da je u &giptu i Palestini napredak industrijaliza,ije jo9 u po;e,i5a/ ipak je zbog njega ve8 otpo;eo dalekose:ni pro,es dru9tvene 5ijene4 &vropsko kulturno prodiranje bilo je isprva uglavno5 religiozno i vr9ilo se preko kr98anski- 5anjina4 3atikan je od 9esnaestog stolje8a odr:avao veze s 5aronitski5 katoli,i5a u Libanu4 Talijanski i fran,uski kapu,ini i jezuiti djelova-u u Siriji/ 5oronitski sve8eni,i dola:a-u u Ri5 i Pariz4 'to5anski su sultani dugo vre5ena zabranjivali 9ta5panje na arapsko5 ili tursko5 jeziku4 Prvi 9ta5parski strojevi bili su na :idovsko5/ gr;ko5 i sirsko5 jeziku/ a upotrebljavali su i- 5jesni 2idovi i kr98ani4 Ali arapske su se knjige 9ta5pale u Italiji i drugdje na Zapadu/ te su kolale na Blisko5 Istoku4 Tur,i su po;eli 9ta5pati knjige u Jarigradu NLH4 $apoleon je donio sa sobo5 arapski 9ta5parski stroj u Kairo/ da bi 9ta5pao novine i proglase na arapsko5 i tursko54 Prvu 5usli5ansku 9ta5pariju u arapsko5 svijetu podigao je 6u-a5ed Ali u &giptu4 'd HLL4/ kad je bila osnovana/ do HQL4 od9ta5pala je LQI knjigeG to su ponajvi9e bili ud:beni,i za nove 9kole i odgojne zavode 6u-a5eda Alija4 Zna;ajno je/ da turske knjige broje5 nad5a9uju arapske/ te da su djela vojnog i po5orskog sadr:aja/ kao i djela o 5ate5ati,i i 5e-ani,i/ gotovo sva na tursko5 jeziku4 Religiozna suparni9tva veliki- sila radi unosne za9tite sveti- 5jesta i kr98anski5anjina poja;ala su se u devetnaesto5 stolje8u4 $ajaktivniji 5isionari u arapsko5 svijetu bili su fran,uski jezuiti i A5eri;ka protestantska 5isija = oni su dr:ali 9kole i u;ili9ta u Siriji4 'snovali su arapske 9ta5parije i od9ta5pali 5nogo knjiga otkrivaju8i Arapi5a napola zaboravljene arapske klasike i prevode8i neke zapadne izvore znanja4 'dgojili su novo pokoljenje Arapa/ koji su odjedno5 postali svjesniji svog arapskog/ naslije<a i skloniji evropski5 utje,aji5a4 So,ijalni u;in,i svi- ti- pro5jena bili su 5anji/ nego 9to bi se o;ekivalo4 $ova do5a8a klasa trgova,a i intelektuala,a potekla je veliki5 dijelo5 od 5anjina te zbog nesigurnosti svog polo:aja i odvojenosti od stanovni9tva kao ,jeline nije 5ogla da odigra do kraja svoju ulogu4 Ali ta je nova klasa govorila i pisala arapski4 Sir,i i kr98ani/ odgojeni od 5isionara/ osnovali su listove i ;asopise u &giptu i u Siriji/ te su stekli 9iru publiku/ kad je sve vi9e stanovni9tva bilo obu-va8eno ekono5sko5 i dru9tveno5 5ijeno54 Upravo u to5 razdoblju rodio se arapski na,ionaliza54 'n je 5je9ovitog porijekla4 Staroj arapskoj odbojnosti pre5a Tur,i5a te :ivo5 nepovjerenju pre5a presezanju i tu<insko5 Zapadu prido9la je evropska ideja na,ionalnosti i preporod arapskog jezika i kulture4 $a,ionaliza5 je bio najja;i 5e<u kr98ani5a/ koji su bili naj5anje pod utje,aje5 5usli5anskog ideala jedinstva/ a najvi9e pod djelovanje5 ekono5ske pro5jene i zapadnog kulturnog utje,aja4 Kr98anin nije 5ogao pristati uz panisla5sku ideju/ koja je bila 5oderan politi;ki izra:aj stare zajedni,e Isla5a4 U5jesto toga on je nastojao dati novi izra:aj/ u na,ionalni5 a ne religiozni5 okviri5a/ solidarnosti i otporu Istoka protiv nasrtljivog Zapada4 1er/ 5usli5ani nisu nikad pravo 80

razlikovali ta dva oblika izra:avanja4 Te5eljni osje8aj identi;nosti bio je religiozni i so,ijalni/ ,jelovito isla5sko dru9tvo izra:eno ponekad u na,ionalni5/ ponekad u religiozni5 nazivi5a/ koji su bili sinoni5i i istorodne skupine rije;i/ 9tosu ozna;avale istu te5eljnu realnost4 Izravna evropska kontrola ubrzala je razvitak na,ionalisti;kog pokreta/ isprva na rubu arapskog svijeta = fran,uska kontrola u Al:iru/ god4 HI04/ britanska u Adenu/ godine HI!4 = a zati5 i u sa5o5 sr,u toga svijeta4 ?odine HLL4 Britan,i su okupirali &gipat u sa5o5 sredi9tu arapskog svijeta4 To je zaposjedanje izazvalo sna:an razvitak na,ionalisti;kog pokreta u &giptu/ koji je ovaj put bio vi9e lokalan zbog 5nogo konkretniji- nepravdi/ i ,iljeva4 $ekako u to vrije5e na,ionalisti;ki se pokret izrazio politi;ki = u politi;ki5 dru9tvi5a/ a zati5 u partija5a4 To obilje:ava drugu va:nu pro5jenu4 *odu9e/ stari religiozni obli,i dru9tvenog izra:avanja nisu jo9 u5rli4 U Arabiji je na po;etku dvadesetog stolje8a ponovo o:ivio ve-abisti;ki pokret/ kad je AbdAul Aziz ibn Saud zapo;eo osvajanje/ u toku kojeg su odani ve-abisti;ki ratni,i pripojili najve8i dio Arabije njegovoj o;evini u $ed:du4 Ibn Saud je priklju;io %asu god4 ! I4/ *:ebel >a5ar god4 !L 4/ %ed:as god4 !LQ=L"4/ te je !IL4 proglasio novu Kraljevinu Saudijsku Arabiju/ u kojoj je ve-abiza5 slu:bena vjera4 6e<uti5/ organizirani se pokret otada izra:avao uglavno5 politi;ki/ kako se to s-va8a na Zapadu4 To pozapadnja;enje javnog :ivota bilo je u velikoj 5jeri sa5o vanjsko4 Stvarna osnovi,a dru9tva nije se jo9 te5eljito iz5ijenila4 Zakonsko ukidanje feudalni- prava jedva je ne9to iz5ijenilo stvarni feudalni odnos iz5e<u ze5ljoposjednika i seljaka/ pa je ze5ljoposjednik i dalje u:ivao 5onopol stvarnog rukovodstva4 Trgova;ke klase bile su ne5usli5anske = uglavno5 izvan borbe4 3ladaju8a klasa ostala je ista te je jo9 uvijek i5ala iste osnovne ideje i interese4 Zapadnoevropski aparat parla5enata i izbora/ partija i progra5a/ listova i pozivanja na Cjavno 5i9ljenjeD kao izvor vlasti/ posu<en je ve8 gotov i nakale5ljen na dru9tvenu stvarnost/ kojoj jo9 nije odgovarao4 'datle sna:an religiozni karakter takvi- pokreta/ ukoliko su prelazili 5ale klike4 I sa5a 5ladoturska revolu,ija g4 !0H4 5alo je djelovala na Arape koji su jo9 bili pod oto5ansko5 vla98u4 Za5jena Isla5a tursko5 idejo5 kao osnovi,o5 'to5anskog ,arstva i progra5 potur;ivanja izazvali su izvjesnu reak,iju u Siriji/ ali gotovo nikakvu u Iraku ili Arabiji4 Kad je izbio rat god4 ! Q4/ 5usli5anski je osje8aj jo9 prevladavao4 3e8ina 5usli5anski- Arapa bila je jo9 uvijek za Turke/ koji su i5ali si5patija i u &giptu pod britansko5 okupa,ijo54 Ali je pod pritisko5 ratni- godina i djelatno98u Saveznika do9lo do brzog razvoja arapskog j na,ionaliz5a4 ?od4 ! #4 Britan,i5a je uspjelo da organiziraju pobunu Arapa u %ed:asu/ te su za neposrednu 5aterijalnu po5o8 i za obe8anu arapsku nezavisnost poslije rata beduinske po5o8ne ;ete po5ogle britanski5 snaga5a da osvoje Siriju4 6irovni ugovor nije ni izdaleka ispunio sve nade Arapa/ ali i5 je ipak dao 5nogo4 'snovane su nove dr:ave u Iraku/ Siriji/ Libanu/ Transjordaniji i Palestini/ gdje su savezni;ke oru:ane snage dokraj;ile tursku vlast4 Ali :u<ena je nezavisnost odgo<ena/ te su uspostavljeni britanski i fran,uski 5andati4 Razo;aranje Arapa/ koje je postalo jo9 glasnije zbog brzog ekono5skog i kulturnog razvoja u 5e<uratni5 godina5a/ izrazilo se u nizu sna:ni- na,ionalisti;ki- pokreta4 Ti su pokreti jo9 bili religiozno obojeniG nji-ovo je rukovodstvo i velik dio nji-ove politike jo9 uvjetovao stari dru9tveni poredak4 Ali uprkos to5e/ ili 5o:da zbog toga/ to su u svoje vrije5e bili istinski narodni pokreti/ te su obu-va8ali sve slojeve arapskog 5usli5anskog dru9tva od obrazovani- i politi;ki svi jesni- 5anjina/ koje su i5 dale rukovodstvo i ideologiju/ do neApis5enog i jadnog seljaka/ za kojeg su oni bili tu5a; njegove nerazgovijetne 5je9avine ogor;enja i stra-a zbog prisustva tu<i- i nje5u nes-vatljivi- sila/ koje su pore5etile ;itav njegov na;in :ivota4

81

Borba je bila o9tra i uporna4 U borbi za svoje politi;ke ,iljeve na,ionalisti su uglavno5 i5ali uspje-a4 Ubrzo su &gipat i Irak stekli for5alnu nezavisnost/ pa se glavna antii5perijalisti;ka borba prenijela na SirijuALibanon i Palestinu4 U Palestini/ situa,iju je ote:ao i zapleo razvoj :idovske na,ionalne do5ovine4 *rugi svjetski rat uvrstio je 5e<u nezavisne arapske dr:ave Siriju i Libanon/ pa je u o:ujku !Q"4/ nakon dugi- pripre5a/ osnovana Arapska liga/ koju ;ine &gipat/ Irak/ Sirija/ Libanon/ Saudijska Arabija/ 1e5en i Transjordanija4 U o:ujku !Q#4 i Transjordanija je postala suverena dr:ava4 Pod izravno5 strano5 vla98u ostali su sa5o Palestina/ britanski posjedi u ju:noj Arabiji te fran,uska/ 9panjolska i biv9a talijanska podru;ja u Sjevernoj Afri,i4 *rugi svjetski rat donio je i druge pro5jene4 'n je duboko utje,ao na arapske dr:ave/ pre5da one nisu u nje5u djelotvorno sudjelovale4 Savezni;ki i osovinski propagandisti pri5a5ljivali su i- svi5 raspolo:ivi5 sredstvi5aG savezni;ke i osovinske vojske boravile su i borile se na nji-ovu tlu/ te su zapo9ljavale na tisu8e Arapa u snabdijevanju/ u po5o8ni5 i drugi5 slu:ba5a bogate8i jedne i re5ete8i :ivot drugi5a4 &kono5ski i so,ijalni napori zbog ratni- prilika prisilili su sve ve8i dio stanovni9tva da raz5i9lja o proble5i5a javnog :ivota na na;in/ koji i5 dotada nije padao na pa5et4 &kono5ska pro5jena zbog industrijaliza,ije i rata te intelektualni u;in,i 9irenja prosvjete doveli su do pojave novi- interesa/ novi- ideja i novi- vo<a/ nezadovoljni- sa5o politi;ki5 oslobo<enje5/ koje su 5nogi od nji- osje8ali kao ob5anu/ te su ugro:avali jo9 neslo5ljenu prevlast stari- vladara i vo<a4 Utje,aj na,isti;ke $je5a;ke/ nekad tako opasan/ svr9io je s njeni5 vojni;ki5 porazo5G ali je novi splet suparni9tava 5e<u veliki5 sila5a ponovo ispunio Istok borbo5 suprotni- interesa i ideologija/ stvaraju8i nove i pri5a5ljive 5ogu8nosti za kratkoro;ni politi;ki uspje-/ a odvra8aju8i pa:nju od stvarni- proble5a jednog prelaznog dru9tva4 Kao i u dani5a/ kad je napredovanje arapski- ratnika dovelo nji-ovu vjeru u dodir s -eleniz5o5/ iz ;ega je proiza9lo novo i plodno poto5stvo/ i danas se Isla5 ponovo nalazi li,e5 u li,e s jedno5 strano5 ,iviliza,ijo5/ koja ugro:ava 5noge njegove te5eljne vrednote i zavodljivo privla;i 5noge njegove sljedbenike4 'vaj put snage otpora su daleko ja;e4 Isla5 vi9e nije nova vjera/ koja je tek nastala i 5o:e se jo9 oblikovati/ ve8 je to stara i ustaljena religija/ koja se stolje8i5a upotrebe i tradi,ije pretvorila u krute kalupe pona9anja i vjerovanja4 Ali/ ako je tvr<i 5etal/ tvr<i je i ;eki8 = jer je dana9nja prijetnja neuporedivo korjeniti ja/ nasrtljivi ja i prodornija = a ne dolazi iz pokorenog/ ve8 iz osvaja;kog svijeta4 Utje,aj &vrope s njezini5 :eljezni,a5a i 9ta5parski5 strojevi5a/ avioni5a i kine5atografi5a/ tvorni,i5a i univerziteti5a/ istra:iva;i5a nafte i ar-eolozi5a/ strojni5 pu9ka5a i ideja5a/ nepopravljivo je razbio tradi,ionalno ustrojstvo ekono5skog :ivota/ obu-vatio je svakog Arapina u njegovu radu i od5oru/ u njegovu privatno5 i javno5 :ivotu/ te za-tijeva da se to5e prilagode naslije<eni dru9tveni/ politi;ki i kulturni obli,i4 U ti5 proble5i5a prilago<ivanja arapski narodi 5ogu izabrati nekoliko putovaB 5ogu se prikloniti jednoj ili drugoj od suparni;ki- verzija zapadne ,iviliza,ije 9to i5 se pru:aju/ utapaju8i svoju vlastitu kulturu u 9iroj i prevladavaju8oj ,jeliniG ili 5ogu poku9ati da okrenu le<a Zapadu i svi5 njegovi5 djeli5a/ idu8i za ;udo5B da se vrate izgubljeno5 teokratsko5 idealu/ 9to bi u5jesto toga vodilo oja;ano5 despotiz5u/ koji je posudio od Zapada 5a9ineriju eksploata,ije i ugnjetavanja i netrpeljivi rje;nik/ ili/ najzad = a za to je preduvjet da se ukloni zapadno tutorstvo/ koje Arape razdra:uje = nji5a 5o:e uspjeti da iznutra obnove svoje dru9tvo i da odr:avaju odnose sa Zapado5 na osnovu ravnopravne suradnje/ pri-va8aju8i pone9to i od njegove nauke i njegova -u5aniz5a/ ne sa5o u opona9anju/ nego i u su9tini/ u skladnoj ravnote:i s vlastito5 naslije<eno5 tradi,ijo54

KRONOLOKA TABLICA

82

Pri e na&e ere H"I4 Prvi put se spo5inju Arapi u natpisu Sal5anasara III4 #"4 Po5pej posjetio Petru = prvi dodir Ri5ljana s $abatejsko5 kraljevino54 L"4=LQ4 Po-od &lija ?ala u ju:nu Arabiju4 Ia&e ere 0"4=#4 Pad $abatejske kraljevine4 *io kraljevine postaje ri5ska provin,ija4 oko L"04 Pojavljuje se CkraljevinaD Pal5ira4 LNI4 Aurelijan pokorio Pal5iru4 "L"4 Pad %i5jara = &tiopljani okupirali ju:nu Arabiju4 "N"4 Perzijan,i zaposjeli ju:nu Arabiju/ koja je nekoliko godina bila satrapija4 #0L4 Kraj arapske kne:evine %ire u ira;koAarapski5 pograni;ni5 ze5lja5a4 #LL4 %id:raB 6u-a5edov odlazak iz 6eke u 6edinu = po;etak isla5ske ere4 #I04 6u-a5ed osvaja 6eku4 #IL4 S5rt 6u-a5edova4 &bu Bekir postaje prvi kalif4 #II4AIN4 Arapi osvajaju Siriju i Irak4 #I!4AQL4 'svajanje &gipta4 #"#4 Ubijen 's5an = po;eo prvi gra<anski rat u Isla5u4 #"N4A"!4 Bitka kod Sifina4 ## 4 Ubistvo Alije = po;etak o5ejidske dinastije4 #H04 Pokolj %usejna i alijeva,a kod Kerbele4 #HI4=!04 *rugi gra<anski rat4 #H"4=HN4 Pobuna 6u-urtara u Iraku = po;etak ekstre5isti;ke >ije4 #!#4 Abd ul 6alik uvodi arapski kovani nova,/ u okviru reorganiza,ije uprave ,arstva4 N0!4 6usli5ani se iskr,avaju u >panjolskoj4 N"04 Pad '5ejida = na prijesto dolaze Abasidi4 N" 4 Arapi zarobili kineske proizvo<a;e papira u Srednjoj AzijiG upotreba papira po;inje da se 9iri na zapad dilje5 Isla5skog ,arstva4 N"#4 '5ejidski prin, Abdura-5an postaje nezavisni e5ir u Jordobi4 N#L4=#I4 6ensur osniva Bagdad4 NHH4 $ezavisna dinastija Idrisida u 6aroku4 N!!4=H004 $ezavisna aglabidska dinastija u Tunisu4 H0I4 %arun ur Re9id zba,uje Bar5akide4 H0!4=H I4 ?ra<anski rat iz5e<u &5ina i 6a.5una4 H I4=II4 3ladavina 6a.5unova = razvoj arapske nauke i knji:evnosti4 HL"4 Aglabidi iz Tunisa po;inju osvajati Si,iliju4 HII4=QL4 3ladavina 6utesi5a = po;etak turske prevlasti4 HI#4 'snovana Sa5ara4 H#H4 A-5ed ibn Tulun/ turski general/ osniva dinastiju u &giptu/ a zati5 u Siriji4 H#!4=HI4 Pobuna ,rna;ki- robova u ju:no5 Iraku4 HN 4 Pojavili se Safaridi u Perziji4 HNN4 U5ro %unejn ibn Is-ak/ prevodila, gr;ki- nau;ni- djela na arapski jezik4 H!04 Prvi put se pojavili Kar5ati u Iraku4 !0 4=0#4 Kar5atske bande djeluju u Siriji/ Palestini/ 6ezopota5iji4 ! 04 Uspostavljen fati5idski kalifat u Sjevernoj Afri,i4 !L"4 U5ro lije;nik Ra:i KRazesM4 !L!4 Abdura-5an III4 iz Jordobe prisvaja naslov kalifa4 !IL4 Uspostavljena perzijska buvej-idska dinastija u Zapadnoj Perziji4 !I"4 Stvoren polo:aj &5ir ul U5era/ Kglavni zapovjednik turske garde u prijestolni,i i stvarni vladarM4 !Q"4 Buvej-idi zauzeli Bagdad4 !#!4 Pati5idi osvajaju &gipat = osnivaju Kairo/ 83

oko !N04 Seld:u;ki Tur,i ulaze u ze5lje kalifata s istoka4 0I04 '5ejidski kalifat u >panjolskoj raspada se u Cstrana;ka kraljevstvaD4 0IN4 U5ro Ibn Sina KAvi,enaM4 0QH4 U5ro Biruni4 0""4 Seld:u,i zauzeli Bagdad4 0"#4="N4 Arapsko napada;ko ple5e %ilali oplja;kalo Kairuan4 0# 4 $or5ani zauzeli 6esinu = po;etak osvajanja Si,ilije4 0N04=H04 Seld:u,i zaposjedaju Siriju i Palestinu4 0H"4 Kr98ani zauzeli Toledo4 0H#4 Al5ioravidi pobijedili kod Sagrajasa4 0!04 %asanAiASaba- zauzi5a Ala5ut4 0!Q4 U5ro fati5idski kalif 6ustanzir = ras,jep u is5ailitsko5 pokretu = %asanAiA Saba- vodi ekstre5isti;ko krilo pokreta KAsasineM4 0!#4 Kri:ari sti:u na Bliski Istok4 0!!4 Kri:ari zauzi5aju 1eruzale54 4 U5ro ?azali4 LN4 Zen<i/ seld:u;ki dostojanstvenik/ zauzeo 6osul = po;etak 5usli5anske reak,ije protiv kri:ara4 N 4 Saladin objavljuje kraj fati5idskog kalifata = osniva &jubidsku dinastiju u Siriji i &giptu4 HN4 Bitka kod %atina4 Saladin porazio kri:are i zauzeo 1eruzale54 LL04 6ongoli osvajaju isto;ne ze5lje kalifata4 LI#4 Kr98ani zauzeli Jordobu4 L"04=#04 Iz ru9evina ejubidski- kraljevstava ponikao 5a5elu;ki sultanat u &giptu i Siriji4 L"Q4 Alfons 74 ute5eljio 9kolu za latinske i arapske nauke u Sevilli4 L"H4 6ongoli pod %ulaguAkano5 zauzeli Bagdad i dokon;ali kalifat4 L#04 6a5elu,i potukli 6ongole kod Ain *:aluta u Palestini i spasili Siriju i &gipat4 Q004= 4 Ti5ur opusto9io Siriju4 Q0#4 U5ro Ibn %aldun4 Q!L4 Kr98ani zauzeli ?ranadu = 5usli5ani i 2idovi istjerani iz >panjolske4 Q!H4 3as,o da ?a5a jedri u Indiju oko Rta *obre $ade4 " N4 's5anlije osvajaju Siriju i &gipat = uni9tavaju 5a5elu;ki sultanat4 "I"4 'to5anski sultan podijelio prve Kapitula,ije Pran,uskoj4 #I!4 's5anlije kona;no preoteli Irak od Perzije4 N!L4 U5ro 6u-a5ed ibn Abdul 3e-ab/ osniva; ve-abisti;ke sekte u Arabiji4 N!H4= H0 4 Pran,uzi okupirali &gipat4 H0"4 6u-a5ed Ali postaje stvarni vladar &gipta4 H0!4 Zapo;ela redovita brodarska slu:ba iz Indije za Suez4 HL04 Britanski savez s arapski5 9ei,i5a na obali Perzijskog zaljeva = po;etak britanske prevlasti u toj oblasti4 HLL4 6u-a5ed Ali osnovao 9ta5pariju u &giptu4 HI04 Pran,uzi provalili u Al:ir4 HI 4=Q04 &gipat zaposjeo Siriju4 HI#4 Uspostavljena britanska parobrodarska slu:ba u unutarnji5 ira;ki5 voda5a4 HI#4 Po;ela redovita britanska parobrodarska slu:ba za &gipat i Siriju4 HI!4 Britan,i zaposjeli Aden4 H" 4="N4 Izgra<ena :eljezni,a AleksandrijaAKairoASuez4 H# 4 Stvoren autono5ni Libanon4 H#!4 'tvoren Sueski Kanal4 HH 4 Pran,uzi zaposjeli Tunis4 HHL4 &nglezi zaposjeli &gipat4 84

!0 4 Ibn Saud po;eo obnovu saudijskog e5irata u $ed:du4 !0H4 6ladoturska revolu,ija4 ! 4= L4 Talijani osvajaju Libiju4 ! #4 Pobuna Arapa u %ed:asu4 >erif %usejn uzi5a naslov kralja4 ! H4 Kraj turske vlasti u arapski5 ze5lja5a4 !L04 Ustanovljeni 5andati za Siriju i Libanon Kfran,uskiM/ Palestinu/ Transjordaniju i Irak KbritanskiM4 !LQ4=L"4 Ibn Saud osvaja %ed:as4 !IL4 Kona, 5andata nad Irako54 !IL4 Ibn Saud proglasio Kraljevinu Saudijsku Arabiju4 !IQ4 Ibn Saud potukao 1e5en u kratkotrajno5 ratu4 6irovni ugovor u Taifu4 !I#4 AngloAegipatski sporazu5/ koji priznaje nezavisnost &gipta4 !Q 4 Kraj 5andata nad Sirijo5 i Libanono5/ koji postaju nezavisne republike4 !Q"4 Stvorena Arapska Liga4 !Q#4 Britan,i priznali nezavisnost Transjordanije/ koja postaje kraljevino54 !QH4 Kona, 5andata nad Palestino54

VANIJA BIBLIOGRAFIJA
Is,rpna bibliografija s ko5entari5a 5o:e se na8i u djeluB Sauvaget/ 14B Introduction a l'/istoire de l'4rient (usulman4 KParis/ !QI i !Q#4M 'PW&$ITA *1&LA ?ibb/ %4 A4 R4B +he Arabs/ K'Eford/ !Q04M KU C'Eford Pa5p-lets on +orld Affairs4DM Bro,kel5ann/ JB /istor9 o0 the Islamic Peoples4 K&ngleski prijevod/ $eX (ork/ !QN4M %itti/ P4 K4B /istor9 o0 the Arabs/ KLondon/ !Q#4M T-o5as/ B4B +he Arabs/ KLondon/ !IN4M Bart.old/ 34 34B (ussulman Bulture4 K&ngleski prijevod/ Jal,utta/ !IQ4M Bombridge (ediaeval /istor9/ Sv4 II4/ poglavlja 04/ 4/ L4G Sv4 I34/ poglavlje 04 ZBIRK& STU*I1A Be,ker/ J4 %4B Islamstudien/ L sv4 KBerlin4/ !LQ4M ?oldzi-er/ I4B (uhammedanische *tudien/ L sv4 K%alle/ H!04M $allino/ J4 A4B 2accolta di *critti4 Sv4 III4 KRi5/ !Q 4M R&?I'$AL$& P'3I1&STI Egipat5 LaneAPoole/ S4B /istor9 o0 Eg9pt in the (iddle Ages4 KLondon/ !L"4M %anotauE/ ?4 KurednikMB /istoire de la Iation Eg9ptienne/ Sv4 I34 i 34 KParis/ !L#4M Pr>cis de l'/istoire de l'Eg9pte4 Sv4 II4/ 6unier i +ietB l'Eg9pte B9$antine et (usulmane4 Sv4 III/A Jo5be/ Bainville i *riaultB l'Eg9pte 4ttomane/ i t4 d4 KKairo/ !II4M *iri a5 La55ens/ %4B La S)rie4 PrY,is %istoriSue4 L sv4 KBeirut !L 4M Ira#5 Longrigg/ S4 %4B :our Benturies o0 (odern IraC4 K'Eford/ !L"4M * everna A0ri#a5 6arZais/ ?4B @a Berb>rie (usulmane et l'4rient au (o9en Age4 KParis/ !Q#4M 85

PRIRUO$IJI Jaetani/ L/B Bhronographia Islamica4 " sv4 KParis/ ! L4M LaneAPoole/ S4B +he (ohammedan 39nasties/ J-ronologi,al and ?enealogi,al Tables4 KLondon/ H!Q4M Enc9clopaedia o0 Islam4 Q sv4 i dodatak4 KLeiden/ ! I=IH4M 3on %a55er/ 14B Leschichte des 4smanischen 2eiches4 0 sv4/ Pe9ta/ HLN=I"4 KPran,uski prijevod/ H sv4/ Paris/ HI"=QI4M P'?LA3L1A I4 i II4 Levi della 3ida/ ?4B PreAIsla5i, Arabia/ u Paris/ $4 A4 +he Arab /eritage4 KPrin,eton/ !QQ4M 6uir/ Sir +4B +he @i0e o0 (uhammad4 K&dinburg-/ !LI4M Tor AndraeB (uhammad, his @i0e and his :aith4 K&ngleski prijevod/ London !I#4M Bu-l/ P4B 3as @eben (uhammads/ Knje5a;ki prijevod/ Leipzdg/ !I04M Jaetani/ L4B Studi di Storia 'rientale4 Sv4 I4 i III4 K6ilano/ ! = Q4M P'?LA3L1A III=3I4 6uir/ Sir +4B +he Baliphate, its 2ise, 3ecline and :all4 K&dinburg-/ !LQ4M ?audefro)eA*e5o5b)nes i PlatonovB @e (onde (usulman et B9$antin usCu'auM Broisades4 KParis/ !I 4M *ie-l/ J4/ i 6arZais/ ?4B @e (onde 4riental de NOP! Q JK?J4 KParis/ !I#4M +ell-ausen/ 14B +he Arab "ingdom and its :all4 K&ngleski prijevod/ Jal,utta/ !LN4M $[ldeke/ T4B *#etches 0rom Eastern /istor94 K&ngleski prijevod/ &dinburg-/ H!L4M 3on Kre5er/ A4B Bulturgeschichte des 4rients unter den Bhali0en/ L sv4 KBe;/ HN"M4 *jelo5i;no preveo S4 K-uda Buk9 u +he 4rient under the Baliphs KJal,utta/ !L0M i u *tudies, Indian and Islamic KLondon/ !LN4M BoXen/ %4B @i0e and +imes o0 'Ali ibn 'Isa KJa5bridge/ !LH4M 6ez/ A4B +he 2enaissance o0 Islam Kengleski prijevod/ London/ !IN4M Poliak/ A4 $4B L.Arabisation de .'rient Se5itiSue K2evue des Rtudes IslamiCues/ Paris/ !IH4M Sadig-i/ ?4 %4B @es (ouvements 2eligieuM Iraniens4 KParis/ !IH4M LeXis/ B4B +he 4rigins o0 Isma'ilism4 KJa5bridge/ !Q04M IvanoX/ +4B +he Alleged :ounder o0 Ismailism4 KBo5ba)/ !Q#4M Tritton/ A4 S4B +he Baliphs and their nonS(uslim *ub ects4 K'Eford/ !I04M P'?LA3L1& 3II4 LYviAProvenZal/ &4B @a Bivilisation Arabe en Espagne KKairo/ !IHMG @'Espagne musulmane au Te siUcle KParis/ !ILMG /istoire de l'Espagne musulmane KKairo/ !QQ4M *oz)/ R4B /istoire des (usulmans d'Espagne4 I sv4/ Kprera<eno izdanje/ Leiden/ !IL4M ?onzales Palen,ia/ A4B %istoria de la &spana 5usul5ana4 KBar,elona/ !IL4M San,-ezAAlbornoz/ JB EspaFa 9 el Islam4 K2evista de 4ccidente/ L77/ 6adrid/ !L!4M A5ari/ 64B *toria dei (usulmani di *icilia4 " sv4 KPrera<eno izdanje/ Jatania/ !II=I!4M P'?LA3L1& 3III4 Lev)/ R4B T-e So,iolog) of Isla54 L sv4 KLondon/ !II4M 3on ?runebau5/ ?4 &4B (edieval Islam KJ-i,ago/ !Q#4M ?ibb/ %4 A4 R4B Arabic @iterature, an Introduction4 KLondon/ !L#4M $i,-olson/ R4 A4B @iterar9 /istor9 o0 the Arabs4 KJa5bridge/ !I04M 6ieli/ A4B @a *cience Arabe4 KLeiden/ !IH4M BroXne/ &4 ?4B Arabian (edicine/ KJa5bridge/ !L 4M

86

*e Boer/ T4 14B +he /istor9 o0 Philosoph9 in Islam4 K&ngleski prijevod/ London/ !II4M ?oldzi-er/ I4B 'orlesungen Vber den Islam4 K%eidelberg/ ! 04M Kfran,uski prijevod P4 Arina/ @e 3ogme et la @oi de l'Islam/ Paris/ !L04M 6a,donald/ *4 B4B (uslim, +heolog9, 6urisprudence and Bonstitutional +heor94 K$eX (ork/ !0I4M Arnold/ T4 +4B +he Baliphate4 K'Eford/ !LQ4M Arnold/ T4 +4 i ?uillau5e/ A4B +he @egac9 o0 Islam4 K'Eford/ !I 4M 6arZais/ ?4B @'Art de l'Islam4 KParis/ !Q#4M P'?LA3L1& I74 Stevenson/ +4 B4B +he Brusaders in the East4 KJa5bridge/ !0N4M ?rousset/ R4B @es Broisades4 K\ue sais = je series/ Paris/ !QQ4M %e)d/ +4B /istoire du commerce du @evant au mo9en age4 L4 sv4 KLeipzig/ HH"M4 Ati)a/ A4 S4B +he Brusade in the @ater (iddle Ages4 KLondon/ !IH4M Poliak/ A4 $4B :eudalism in Eg9pt, *9ria, Palestine, and the @ebanon, JWPKEJOKK! KLondon/ !I!4M P'?LA3L1& 74 6asson/ P4B %istoire du ,o55er,e franZais dans le Levant au 73IIe si],le KParis/ H!#MG %istoire du ,o55er,e franZais dans le Levant au 73IIIe sie,le KParis/ ! 4M +ood/ A4 JB A /istor9 o0 the @evant Bompan9 KLondon/ !I"4M *odXell/ %4 %4B +he :ounder o0 (odern Eg9pt, a *tud9 o0 (uhammad Ali4 KJa5bridge/ !I 4M %asen,lever/ I4B Leschichte Aeg9ptens im JO 6ahrhundert4 K%alle/ ! N4M Te5perle)/ %4 +4 34B England and the Iear East! +he Brvmea! KLondon/ !I#4M To)nbee/ A4 14B +he Islamic Xorld since the Peace *ettlement KSurve) of International Affairs/ !L"/ I4 'Eford/ !LNM/ i kasniji sves,i za !LH4/ I04/ IQ4/ I#4/ IN4 i t4 d4 ?ibb/ %4 A4 R4B Xhiter Islam4 KLondon/ !ILMG (odem +rends in Islam KJ-i,ago/ !QNMG 6iddle &astern PerpleEities KInternational Affairs/ London/ 77/ Listopad !QQ4M Antonius/ ?4B +he Arab A;a#ening4 KLondon/ !I!4M Arberr)/ A4 14 i Landau/ R4B Islam +oSda9! KLondon/ !QI4M Ireland/ P4 +4 KurednikMB +he Iear East, Problema and Prospects KJ-i,ago/ !QL4M Jrou,-le)/ A4 &4B +he Economic 3evelopment o0 (odem Eg9pt4 KLondon/ !IH4M (oung/ ?4B Eg9pt4 KLondon/ !LN4M P-ilb)/ %4 St4 14B Arabia4 KLondon/ !I04M %ourani/ A4 K4B *9ria and @ebanon/ KLondon/ !Q04M Ireland/ P4 +4 IraC4 KLondon/ !IN4M

BILJEKA O PISCU
Bernard LeXis rodio se god4 ! #4 u Londonu4 Studirao je u Londonu/ Parizu i Kairu4 Profesor je povijesti Bliskog i Srednjeg Istoka na londonsko5 univerzitetu4 'd !Q 4 do !Q"4 radio je u Poreign 'ffi,eu4 2ivi u Londonu Ku ;asu/ dok pi9e5 ovu bilje9ku/ nalazi se u Sjedinjeni5 *r:ava5a/ gdje predaje kao gost na Universit) of JaliforniaM4 *osada je osi5 ove knjige napisao jo9 i ova djelaB T%& 'RI?I$S 'P IS6AILIS6 KKorijeni is5ailiz5aM/ Ja5bridge/ !Q04/ TURK&( T'*A( K*ana9nja TurskaM/ London/ !Q04/ BRITIS% J'$TRIBUTI'$S T' ARABIJ STU*I&S KBritanski doprinosi arapski5 studija5aM/ London/ !Q 4/ A %A$*B''K 'P *IPL'6ATIJ A$* P'LITIJAL ARABIJ K*iplo5atski i politi;ki priru;nik arapskog jezikaM/ London/ !QN4 'si5 toga pisao je u 5nogi5 nau;ni5 ;asopisi5a i perodi,i5a o arapski5 pitanji5a4 Sura<uje u ;asopisi5aB 87

Bulletin of t-e S,-ool of 'riental ^ Afri,an Studies/ 1ournal of t-e Ro)al Jentral Asian So,iet)/ %istorv/ International Affairs/ Arabi, Listener/ 1eXis- J-roni,le/ &,ono5i, %istorv RevieX = te u ;asopisu B)zantiu5 iz BruEellesa i Isla5i, ,ulture iz %ajderabada/ Indija4

NAPOMENA PREVODIOCA
Prevode8i ovu knjigu nu:no sa5 se 5orao susresti s proble5o5 transkrip,ije arapski- i5ena i naziva4 Taj je proble5 bio utoliko slo:eniji/ 9to se kod nas u razni5 knjiga5a i priru;ni,i5a ta i5ena transkribiraju prili;no razli;ito/ pa se trebalo odlu;iti za nekakav prin,ip/ kojeg se onda valjalo dr:ati4 Razu5ije se/ da ova knjiga ne pretendira na neko kona;no rje9enje spo5enutog proble5a/ ve8 ona sadr:i = tako bar 5isli5 = jedno prakti;no rje9enje/ do kojeg se do9lo polaze8i od svr-e/ 9to je knjizi na5ijenjena/ kao od te5eljne ;injeni,e4 $a9e izdanje LeXisove knjige o Arapi5a nije na5ijenjeno stru;nja,i5aB -istori;ari5a ili lingvisti5a/ odnosno nije na5ijenjeno sa5o nji5a/ ve8 u prvo5 redu 9iroko5 krugu prosje;no obrazovani- ;itala,a4 'datle proizlaze dva osnovna prin,ipa/ na koji5a se te5elji transkrip,ija u ovo5 izdanjuB prvo/ da ona 5ora biti strogo fonetska/ i/ drugo/ da arapska i5ena treba dati u onakvo5 obliku/ kako su i- kod nas donijeli Tur,i i kako su se u narodu Ku BosniM udo5a8ila4 Kad govori5 o strogo fonetsko5 prin,ipu/ onda ne 5isli5 sa5o na to/ da je fonetska transkrip,ija arapski- i5ena jedino i 5ogu8a/ ina;e bis5o i- 5orali pisati arapski5 pis5o5/ nego taj fonetski prin,ip uzi5a5 u jedno5 u:e5 i na5a bli:e5 zna;enju = t4 j4 da se u pisanju ti- rije;i ne upotrebe nikakvi znakovi koji se ne upotrebljavaju u na9e5 jeziku i koji ne bi i5ali zna;enja za na9eg ;itao,a/ koje5 je ovo izdanje na5ijenjeno4 $a pri5jerB ve8ina 8e na9i- ;itala,a jednako ;itati rije; Ala- pisali ga s jedni5 ili dva l i ne 8e iz toga zaklju;iti/ da je to slo:ena rije;/ pa ga zato pi9e5 s jedni5 l4 To isto vrijedi na pri5jer i za nazive Rida KRiddaM/ 3adi *avasir K+adi *aXasirM i sl4 $adalje u transkrip,iji su zane5arene razne glasovne vrijednosti slova -/ pa guturalni h/ koji u neki5 drugi5 evropski5 jezi,i5a transkribiraju kao #h/ pi9e5 kao i obi;ni h4 Tako na pri5jer ne pi9e5 Ibn K-aldun nego Ibn %aldun/ jednako kao i %asan4 'si5 toga/ ispu9teni su i drugi znakovi/ koji ne5aju neko zna;enje za ve8inu ;ita;a/ kao CspiritusiD/ apostrofi/ oznake za duzinu vokala i si4 Tako pi9e5 Abasidi nasuprot englesko5 pisanjuB .Ab_sids ili Abd ul Aziz ibn Saud nasuprot Abd alA.Aziz ibn Sa.`d4 Ta5o gdje apostrof ozna;uje slo:enu rije;/ ja ga izostavlja5/ i pi9e5 na pr4 Kuran/ a ne Kur.an Kengl4 \ur.anM4 To je/ dakako/ op8e pravilo/ kojeg se dr:i5/ ali i5a i nekoliko izni5akaB 6a.5un/ Sejjid/ %udejbijja/ 6earri4 *rugo je na;elo/ da i5ena valja pisati onako/ kako su na5 i- donijeli Tur,i i kako su se u narodu uobi;ajila4 Za to na;elo govore jaki prakti;ni razloziB kad bis5o se dr:ali klasi;nog arapskog izgovora/ trebalo bi/ na pri5jer/ pisati 6u-a55ad/ a ne 6u-a5edG nije te9ko za5isliti kakvu bi to zbrku stvorilo kod ;itala,a4 6e<uti5/ i ovdje sa5 napravio dvije izni5keB '5ar pi9e5 '5ar/ a ne '5er/ kao 9to bi dosljedno izlo:eno5 na;elu trebalo/ jer se i5e '5ar tako ;esto upotrebljavalo u srpski5 i -rvatski5 knjiga5a/ a i5e '5er je tako vezano za Bosnu i Turke/ da bi ovdje dosljednost prin,ipu dovodila 5noge ;itao,e u nepriliku4 *ruga je izni5ka kalif4 Ta je transkrip,ija neto;na/ jer se arapski ka:e #hali0a/ odnosno trebalo bi je transkribirati kao -alif4 6e<uti5/ zbog isti- razloga sviAjesno sa5 ostavio tu neto;nu transkrip,iju/ 9to na5 je do9la sa Zapada4 1o9 je te:i proble5 bila transkrip,ija izvjesni- geografski- naziva/ koji su ve8 odavno nestali s geografski- karata/ a veo5a je dvojbeno da li su neki od nji- ikada bili transkribirani na na9e5 jezikuG bare5 ja to nisa5 5ogao ustanoviti/ pre5da sa5 se trudio da ustanovi54 Ta su i5ena transkribirana pre5a najbolje5 znanju dr:e8i se gore izlo:eni- prin,ipa4 88

$a kraju :eli5 da izrazi5 za-valnost prof4 S4 Tralji8u i &4 Oolakovi8u/ koji su 5e u transkribiranju i5ena 5nogo zadu:ili svojo5 po5o8u4 6! Y!

POGOVOR
*jelo profesora Bernarda LeXisa/ tako4 bogato poda,i5a/ objavljeno je u englesko5 originalu godine !"04 Iako autoru nije bio ,ilj da napi9e detaljniju povijest Arapa/ nego da je/ kako sa5 ka:e/ Cprotu5a;iD/ on ipak nije 5ogao 5i5oi8i nabrajanje = pre5da bez na5jere da bude is,rpan = niza ;injeni,a i datu5a4 Pre5da povijest nije puki zbir datu5a i ;injeni,a/ ona se ipak ne 5o:e pisati bez nji-4 Stoga se i LeXis u svo5 sa:eto5 pregledu/ odnosno Ctu5a;enjuD arapske -istorije nu:no 5orao da osloni na gole5i ;injeni;ni 5aterijal/ pa su tako i 5nogobrojna fakta postala sastavni dio ovog neobi;no zapletenog fil5a/ koji se pred na9i5 o;i5a odvija i prikazuje pro9lost Arapa/ punu dra5atski- i sudbonosni- obrata4 U kronolo9koj tabli,i/ 9to je dodana djelu/ posljednji zabilje:eni datu5 odnosi se na prestanak britanskog 5andata nad Palestino54 ?odino5 !QH4 zaklju;ena je kronologija/ autor je stigao do dana kad se fil5 prekida/ do dana kad svoj prikaz predaje javnosti4 $o povijest nije stala4 $e sa5o da se u nedogled nastavlja ne5irni tok ljudske -istorije/ u koje5 i arapski svijet igra svoju uloguG to je sa5o po sebi razu5ljivo/ pa ne bi trebalo posebno isti,ati4 *aleko vi9e od togaU 'd ;asa kad je LeXisovo djelo zaklju;eno/ pa do danas/ zbio se u dijelu svijeta/ koji ;ini pozorni,u arapske povijesti/ niz takvipro5jena/ koje u velikoj 5jeri/ a 5o:da i kvalitativno 5ijenjaju ulogu Arapa u svjetsko5 zbivanju4 $eprestano raste va:nost svega onoga 9to je u posljednji- nekolike godina vezano uz politi;ki i ekono5ski razvoj prilika u arapski5 dr:ava5a4 Prito5 valja naglasiti/ da taj porast va:nosti uloge arapskog svijeta nije posljedi,a sa5o one pojave op8eg porasta 5e<uzavisnosti = 9to je dobro poznata svi5a koji su upu8eni u 5e<unarodne odnose = interdependen,ije svi- dijelova svijeta/ pojave koja se odnosi na sve dr:avne tvorevine/ na sve politi;ke/ ekono5ske i kulturne snage4 Kad bi se radilo sa5o o to5e/ potreba ovog pogovora ne bi bila tako o;igledna4 $o pored ove op8e pojave/ koja u sve ve8oj 5jeri svi5a dijelovi5a svijeta bez razlike/ uklju;iv9i ;ak i arkti;ka i antarti;ka podru;ja/ oduzi5a svojstvo Cneinteresantni-D i Cneva:ni-D krajeva/ svijet je danas suo;en i s takvi5 zbivanji5a/ koji5a su korijeni i uzro,i/ kao i uvjeti daljnjeg razvoja/ nesu5njivo sna:no vezani uz arapsko tlo i arapske prilike4 Put/ vrlo grubo re;eno/ k sa5ostalnosti i vlastitoj dr:avnosti/ put je koji5 brzo kro;e i drugi narodi/ naro;ito narodi Afrike i Azije4 Istina/ to je jedna od va:ni- op8i- karakteristika na9eg vre5ena4 Istina je/ tako<er/ da arapski svijet nije danas usa5ljen na to5 putu/ pa pre5a to5e i na njega utje;u tu<i pri5jeri/ on u;i na tu<i5 uspjesi5a i neuspjesi5a/ bori se s isti5 ili sli;ni5 zapreka5a/ ponegdje protiv isti- neprijatelja/ 5o:e da se koristi suradnjo5 s drugi5 narodi5a i etni;ki5 grupa5a/ i t4 d4 $o pored svega toga arapski svijet i5a i potpuno svoje proble5e/ o9tro izra:ene spe,ifi;nosti/ originalne nazore/ ;itav splet faktora Ca5o nje5u svojstveni-/ pa je zato i njegov razvojni put u veliko5 dijelu posve Carapski putD4 I upravo ovaj povijesni presjek/ kakav na5 je LeXis pru:io/ 5o:e da poslu:i upoznavanju ti- arapski- spe,ifi;nosti4 Tu se/ naravno/ radi o -istorijsko5 naslije<u/ koje je/ i pored znatni- razlika 9to postoje iz5e<u Arapa/ ipak bilo dovoljno sna:no da for5ira jednu o9tro o,rtanu posebnu politi;ku i kulturnu fiziono5iju/ jedan originalni pogled na svijet/ jednu vlastitu etiku4 Usprkos razni5 utje,aji5a/ koji5a su Arapi bili izlo:eni u toku povijesti/ te uprkos 5ije9anju s nearapski5 narodi5a/ oni danas tvore raz5jerno vrlo o9tro for5iranu etni;ku ,jelinu4 Oinjeni,a/ da rasprostranjenost 5usli5anske vjere prelazi 5e<u arapskog svijeta/ nije nigdje 5ogla izbrisati te etni;ke grani,e4 U pro,esu osa5ostaljivanja od strani- gospodstava i utje,aja u arapsko5 su prostoru od kraja Prvog svjetskog rata naova5o postignuti vrlo znatni uspjesi4 6e<u nji5a je 89

svakako najzna;ajniji svr9etak turske vladavine u arapski5 ze5lja5a K ! HM4 Zati5 dolazi/ trideseti- godina/ do stapanja sultanata $ed:d i Kraljevine %ed:as u jedinu unitarnu kraljevinu/ Saudijsku ArabijuG kralj u;vr98uje svoj polo:aj/ pobje<uje vode udaljeni- podru;ja/ konsolidira grani,e pre5a Iraku/ Transjordaniji i 1e5enu4 Slijedi svr9etak britanskog 5andata nad Irako5 K !ILM4 U uskoj vezi s doga<aji5a *rugog svjetskog rata okon;an je fran,uski 5andat nad Libanono5 i Sirijo5/ a svr9etak *rugog svjetskog rata obilje:en je for5iranje5 Arapske lige K !Q"M4 LeXis je jo9 stigao da zabilje:i priznavanje nezavisnosti Transjordanije K !Q#M i prestanak britanskog 5andata u Palestini K !QHM4 *a bi se dobio 5akar i povr9ni doja5 o dina5i;nosti pro,esa koji je u puno5 jeku/ treba zabilje:iti najva:nije doga<aje koji su se zbili u 5e<uvre5enu4 Prito5 8e5o se ograni;iti na one naj-itnije/ da bis5o/ koliko je vi9e 5ogu8e/ izbjegli pojedinosti5a/ kako to i LeXis u svo5 prikazu ;ini4 Te9ko bi bilo prona8i ne9to 9to bi vi9e karakteriziralo intenzitet i prava, razvoja/ od gole ;injeni,e/ da je od zaklju;enja LeXisove knjige do danas/ 9to je kratak vre5enski raz5ak/ 5e<unarodna zajedni,a dr:ava dobila dvije nove ;lani,e/ arapske dr:aveB Libiju i Sudan4 *va nova 5e<unarodnopravna subjekta dokazuju sa5i5 svoji5 postanko5 i svojo5 egzisten,ijo5 uspje9nost nastojanja na putu do postavljenog velikog ,ilja/ t4 j4 do isklju;enja strani- utje,aja u arapsko5 prostoru4 $a to5e ni9ta su9tinski ne 5ijenja Knego sa5o u5anjuje neposredne posljedi,e i odga<a stje,anje 5aksi5alno 5ogu8e efektivne sa5ostalnosti i nezavisnosti = s obziro5 za ve8 istaknutu pojavu 5e<uzavisnosti u svijetu/ danas ni jedna CsuverenaD dr:ava ne posjeduje apsolutnu nezavisnostM okolnost/ da su i for5alno nezavisne dr:ave ;esto podvrgnute strani5 utje,aji5a4 Libija je i danas/ kao nezavisna dr:ava/ ipak jo9 uvijek izvrgnuta nastojanji5a Sjedinjeni- *r:ava A5erike Ku TripolitanijiM/ 3el4 Britanije Ku Jirenai,iM te donekle jo9 i Pran,uske Ku PezanuM/ koja idu za ti5/ da u odnosni5 dijelovi5a te nove dr:ave bude osiguran nji-ov utje,aj4 Libija je va:na baza zapadni- sila i zasad jo9 nije sposobna za posve sa5ostalnu egzisten,iju bez ekono5ske po5o8i inoze5stva4 Usprkos to5e/ danas se zna/ da stje,anje 5akar i CgoleD i for5alne nezavisnosti predstavlja velik uspje- i pru:a nove 5ogu8nosti i nova oru:ja/ kako u otvorenoj borbi za punu efektivnu sa5ostalnost/ tako i u 5irnije5/ evolutivno5 razvojno5 toku pre5a dr:avnoj sa5ostalnosti4 Oinjeni,a/ da postoji vlastito i5e KUjedinjeno kraljevstvo LibijaM/ vlastita dinastija Kobitelj ple5enski- poglavi,a ple5ena Senusi u Jirenai,iM/ vladaju8i kralj KIdris IM/ ustav Kdvodo5ni siste5/ federativno ure<enjeM/ da su ve8 odr:ani izbori/ i t4 d4 = sve to uvodi 9ire slojeve libijskog pu;anstva u politi;ki i javni :ivot i odgaja ga/ uz ve8e ili 5anje zapreke i u grani,a5a koje dopu9ta postoje8i dru9tvenoAekono5ski i politi;ki siste5 Libije/ u prav,u sa5oupravljanja/ koje/ kako iskustvo pokazuje/ uvijek sadr:i tenden,iju da se dalje pro9iruje i osigurava/ a nipo9to da se zapusti i napusti4 Treba spo5enuti/ da u Libiji i5a/ naravno/ i faktora koji ve8 sada negativno utje;u na razvoj nove dr:ave4 Oini se/ da se vrlo znatan razlog ne5irni- unutra9njeApoliti;kiprilika nalazi u -istorijsko5 i ;vrsto ukorijenjeno5 antagoniz5u iz5e<u Tripolitanije i Jirenaike4 $o borba iz5e<u faktora integriranja i dezintegriran ja/ koju obi;no iskori98uju tre8i/ naj;e98e ne 5o:e da skr9i onu op8u te:nju za isklju;enje5 tu<i-/ u ovo5 slu;aju nearapski- utje,aja u arapsko5 prostoru4 Tako<er i dinasti;ke borbe i obra;uni unutar vladaju8e obitelji/ do koji- je ve8 do9lo/ vjerojatno ne 8e 5o8i ukloniti arapsko neprijateljstvo/ upereno kako protiv stari- evropski- kolonijalni- sila/ tako i protiv a5eri;kog utje,aja u arapsko5 svijetu Kkoji se sada naro;ito osje8a u Saudijskoj ArabijiM4 U toj borbi snaga koje razvijaju odnosno s5anjuju sa5ostalnost Libije/ ne s5ije se pod,ijeniti zna;aj ;lanstva te 5lade dr:ave/ koja :ivi tek od godine !"L4/ u 5e<unarodni5 organiza,ija5a4 U Ujedinjeni5 narodi5a Libija/ prije svega/ pove8ava broj arapski- dr:ava ;lani,a ove organiza,ije4 Zati5/ ;lanstvo u Ujedinjeni5 narodi5a uop8e vi9e pogoduje osa5ostaljivanju jo9 slabi- i 5ladi- 5e<unarodnopravni90

subjekata/ nego obratno5 pro,esu4 U sredini u kojoj 5ale i slabe dr:ave nisu ostavljene izravno5 pritisku/ bez svjedoka i 5ogu8nosti da pri5e po5o8/ nego gdje/ naprotiv/ uvijek postoje velike 5ogu8nosti da se dobije ne;ija potpora/ u organiza,iji kojoj zapravo i jest svr-a da ;uva subjektivitet i sa5ostalnost svoji- ;lani,a/ Libiji se pru:aju znatni izgledi daljeg napredovanja4 'si5 9to je ;lani,a Ujedinjeni- naroda/ Libija je i ;lani,a Arapske lige4 Prije no 9to je pristupila Arapskoj ligi K !"IM/ u toj su se organiza,iji nalazile ove dr:aveB &gipat/ Sirija/ Libanon/ Saudijska Arabija/ 1ordan/ Irak i 1e5en4 Pristupanje5 Libije broj se/ dakle/ popeo na osa5/ ;i5e je i zna;aj Lige porastao/ a njena fakti;na uloga u Ujedinjeni5 narodi5a i izvan nji- dobila na va:nosti4 Libija je = uzi5aju8i u obzir sa5o najglavnije faktore = nastala kao posljedi,a talijanskog poraza/ raspravljanja o njenoj sudbini pred Ujedinjeni5 narodi5a/ te odluke 'p8e skup9tine Ujedinjeni- naroda/ u kojoj su se odrazili o5jer snaga u svijetu i do5inantno gledanje na suvre5ene politi;ke prilike/ posebno na odnose pre5a arapsko5 svijetu4 Tako je u Afri,i stvorena jedna nova arapska dr:ava/ i to u podru;ju biv9e evropske kolonijalne ekspanzije4 Ukratko/ treba konstatirati povla;enje strane do5ina,ije Kuz nastojanje izvjesni- strani- sila da/ koliko je vi9e 5ogu8e/ odr:e politi;ki utje,aj i sa;uvaju vojne bazeM i 5e<unarodnopravno afir5iranje vlastite arapske suverenosti4 U vre5ensko5 raz5aku iz5e<u stvaranja sa5ostalne Libije i nezavisnog Sudana treba spo5enuti/ da je do daljnjeg istiskivanja stranog utje,aja do9lo godine !"Q4/ kad je iz5e<u &gipta i 3elike Britanije zaklju;en sporazu5 o zoni Sueskog kanala4 Pre5a to5e sporazu5u/ 3elika Britanija povla;i svoje snage iz zone kanala u roku od dvadeset 5jese,i Kra;unaju8i od listopada !"QM/ no 5o8i 8e/ unutar roka od seda5 godina/ ponovo u8i s ;eta5a u tu zonu/ ako bi &gipat ili koja druga arapska dr:ava/ ili Turska/ bili napadnutiM4 &gipat je nakon britanskog povla;enja preuzeo osiguranje i upravljanje ure<aji5a i naprava5a kanala4 Sporazu5o5 su obje potpisni,e/ &gipat i 3el4 Britanija/ priznale 5e<unarodni zna;aj kanala te uzdr:avaju u snazi ,arigradski ugovor iz godine HHH4 Po to5 ugovoru zaja5;uje se slobodna upotreba kanala svi5 zastava5a i u vrije5e rata/ uklju;iv9i i ratne brodove zara8eni- sila4 6e<uti5/ ta je obaveza na po9tivanje neutraliza,ije kanala/ sadr:ana u ugovoru/ danas o;ito nerealna4 'na je bila preuzeta u posve drugi5 prilika5a i na5etnuta Turskoj u posebni5 okolnosti5a4 $ije vjerojatno da bi &gipat/ u konkretno5 slu;aju/ 5ogao dopustiti i trpjeti da se kanalo5 koriste sile s koji5a bi se nalazio u ratu4 Sporazu5o5 iz godine !"Q4 Sueski kanal dolazi sve ;vr98e u ruke najja;e i vode8e arapske sile/ &gipta4 'vaj jo9 uvijek prvorazredni svjetski put/ iako se 5o:e i zaobi8i i preletjeti/ i5a jo9 uvijek veliko ekono5sko i vojno zna;enje4 Zavladati nji5e zna;i podi8i vlastitu va:nost u svjetski5 rela,ija5a4 $akon 9to je u dugo5 razdoblju slu:io 3elikoj Britaniji za uve8anje njene 5o8i/ Sueski kanal danas stavlja &gipat u red dr:ava o koji5a se ve8 i zbog nji-ova geopoliti;kog polo:aja 5ora neprestano voditi ra;una4 Politi;ka orijenta,ija &gipta u velikoj 5e<unarodnoj politi,i od odsudne je va:nosti4 'tuda i trud 9to ga oba bloka ula:u da bi u;inila utisak i stvorila uvjerenje/ da pre5a &giptu/ i ;itavo5 arapsko5 svijetu uop8e/ vode prijateljsku politiku/ 9to/ 5e<uti5/ ne isklju;uje da se ponekad poslu:e i prijetnja5a4 *aljnji i vrlo nedavni arapski uspje- jest stje,anje sa5ostalnosti Sudana4 Ta je ze5lja preko pola stolje8a bila britanskoAegipatski kondo5inij Kod H!!M4 Pregovori koji su tekli iz5e<u &gipta i 3elike Britanije/ nji-ovi 5e<usobni odnosi o koji5a se raspravljalo u 3ije8u sigurnosti/ svi napori da se na 5e<unarodno5 planu/ pute5 sporazu5a/ rije9e otvorena pitanja/ sve je to naglo i jednostrano dokraj;eno4 Sudanski je parla5ent !4 7II4 !""4 proglasio nezavisnu republiku/ bez pret-odnog odobrenja i suradnje = bar u toj posljednjoj fazi na putu pre5a punoj nezavisnosti = s 3eliko5 Britanijo5 i &gipto54 Politika gotovog ;ina jo9 je jedno5/ kao ve8 bezbroj puta/ urodila uspje-o54 I &gipat i 91

3elika Britanija s5jesta su priznale novo stanje i uspostavile diplo5atske odnose s novo5 dr:avo54 Slijedila su daljnja priznanja/ 5e<u ostali5a/ Sudan je priznala i Pederativna $arodna Republika 1ugoslavija4 6e<unarodnopravni subjektivitet nije vi9e u pitanju4 U ovo5 kratko5 razdoblju svog opstanka Sudan je ve8 zatra:io prije5 u Ujedinjene narode/ a u Arapsku ligu je ve8 pri5ljen/ pa je broj njeni- ;lanova dalje porastao i sada iznosi devet4 U vezi sa stvaranje5 Sudana zani5ljivo je ista8i/ da su se one politi;ke snage Sudana/ koje su zastupale orijenta,iju pre5a zajedni;koj dr:avi &gipta i Sudana/ neposredno pred kona;no5 odluko5 ipak priklonile stvaranju jednog novog i sa5ostalnog 5e<unarodnopravnog subjekta/ nezavisnog Sudana4 'vo je/ 5o:da/ vrlo karakteristi;no za fazu kroz koju Arapi danas prolaze/ u kojoj su jo9 odsudne sve razlike koje 5e<u nji5a postoje/ a koje dovode do te:nje svake grupa,ije s ja;e izra:eni5 osobitosti5a = k vlastitoj dr:avnosti4 'si5 stvaranja dviju novi- sa5ostalni- dr:ava/ 9to predstavlja doga<aje od velikog zna;aja za povijest Arapa/ posljednji- je godina bilo i drugi- pro5jena u arapsko5 svijetu4 6e<u nji5a valja spo5enuti dalekose:ne pro5jene u sadr:aju i obliku vladavine u &giptu4 U ljetu godine !"L4/ nakon dugotrajnog nezadovoljstva/ kona;no je oboren koru5pirani i neodgovorni kraljevski re:i54 Kralj Paruk I4 bija9e prinu<en da abdi,ira i napusti ze5lju4 $akon kratkog razdoblja/ u koje5 &gipto5 jo9 no5inalno vlada regentsko vije8e = a ustvari Revolu,ionarno vije8e = u5jesto 5aloljetnog novog vladara/ sina svrgnutog Paruka/ A-5eda Puada II4/ &gipat je H4 3I4 !"I4 progla9en republiko54 Ti5e je zapo;elo razdoblje vrlo 9iroko zasnovani- refor5i na gotovo svi5 podru;ji5a javnog i privatnog :ivota4 U ukupno5 ekono5sko5 i politi;ko5 :ivotu/ u ze5ljoradnji Kagrarna refor5aM i industriji/ zdravstvu i so,ijalno5 staranju/ 9kolstvu i t4 d4/ sve se nalazi u puno5 previranju4 Pod odlu;ni5 vodstvo5 pukovnika $asera/ i usprkos otporu reak,ionarni- snaga/ bore8i se s konzervativiz5o5 i zaostalo98u = naro;ito vjersko5 ortodoksno98u/ &gipat pro:ivljava revolu,ionarne pro5jene/ koje su op8enito us5jerene pre5a 5oderniziranju na;ina :ivota/ proizvodnje/ naoru:anja/ organiza,ije vojske/ pro5eta/ radni- odnosa/ i t4 d4 Posljedi,e ti- pro5jena u 5e<unarodni5 odnosi5a vrlo su dalekose:ne4 'ne/ prije svega/ ja;aju pozi,ije &gipta/ a ti5e i Arapske lige i arapskog svijeta uop8e/ ;ine &gipat neovisniji5 i sa5ostalniji54 Zati5/ pro5jena re:i5a pove8ava/ u korist republikF/ o5jer iz5e<u nji- i 5onar-ija unutar Arapske lige4 Sada broj 5onar-ija iznosi pet KIrak/ 1ordan/ Saudijska Arabija/ 1e5en/ LibijaM/ a republika ;etiri K&gipat/ Sirija/ Libanon/ SudanM4 *akako/ da ja;anje nezavisnosti &gipta i drugi- arapski- ze5alja i nepristupanje postoje8i5 blokovi5a zna;i dobitak za one/ danas veo5a brojne i veo5a jake snage u svijetu/ koje su protiv podjele svijeta na blokove i protiv politike sile/ a za politiku aktivne koegzisten,ije4 U ;itavo5 spletu ;injeni,a i okolnosti arapske sada9nji,e i5a jedan daljnji/ ali i vrlo neuralgi;an ko5pleks/ o koje5 LeXis nije dospio ni9ta re8i/ a koji 8e sigurno i u daljoj budu8nosti ;initi va:no poglavlje arapske povijesti4 Radi se o izraelskoAarapsko5 sukobu4 Stvaranje5 dr:ave Izrael odluko5 'p8e skup9tine Ujedinjeni- naroda u prostoru koji Arapi s5atraju i vjerojatno 8e u doglednoj budu8nosti s5atrati dijelo5 svog podru;ja i svoje djedovine/ nastala je situa,ija/ koja je te9ko rje9iva 5irni5 pute5 i iskreni5 sporazu5o5/ pre5da jo9 uvijek nije nerje9iva4 $o za 5irno rje9enje bit 8e u ovo5 slu;aju potreban 5aksi5u5 dobre volje i strpljenja te aktivno zalaganje sviraspolo:ivi- 5iroljubivi- snaga4 U -istoriji 5e<usobne netrpeljivosti i 5r:nje/ stvaranje Izraela predstavlja jedan od kriti;ni- datu5a :idovskoAarapski- odnosa4 I tek 9to je ta nova dr:ava zapo;ela :ivoto5/ od5a- se na9la u ratu sa Sirijo5/ Irako5/ Libanono5/ 1ordano5/ Saudijsko5 Arabijo5 i &gipto54 Rat u koje5 su/ protivno o;ekivanju 5nogi-/ arapske dr:ave 92

pretrpjele vojni poraz/ jo9 ni danas nije dovr9en4 Zasada ve8 od godine !Q!4 postoji pri5irje 5e<u zara8eni5 strana5a/ utvr<eno ugovori5a sa svaki5 od neprijatelja Izraela posebno4 $o/ sude8i po to5e/ kako upravo sada Kpo;etko5 godine !"#M stvari stoje/ nipo9to ne bi bilo opravdano s5atrati/ da 8e 5ir uskoro biti sklopljen4 Sada9nje fakti;ne dr:avne grani,e Izraela nisu one/ koje je 'p8a skup9tina Ujedinjeni- naroda bila dala novoj dr:avi/ nego prelaze te okvire4 A arapska dr:ava 9to je trebala biti osnovana na ono5 podru;ju biv9eg britanskog 5andata Palestine/ koje je ostalo nakon osnutka Izraela/ nije ni do danas stvorena/ te su ta podru;ja sada pod vla98u dijelo5 Izraela/ a dijelo5 pak 1ordana i &gipta4 Sve tri dr:ave pona9aju se u odnosni5 podru;ji5a kao da su izvr9ile nji-ovu kona;nu aneksiju/ a ne privre5enu okupa,iju4 U vezi s ti5 je/ ;ini se/ i izvr9ena pro5jena i5ena +rans ordani e Kkoje vi9e ne bi odgovaralo/ budu8i da se ta dr:ava/ ustvari/ vi9e ne prote:e sa5o s onu stranu 1ordanaM u 6ordan4 I bez ula:enja u pojedinosti ove vrlo zapletene situa,ije/ u kojoj su akteri/ uz stranke u sporu KIzrael i arapske dr:aveM/ jo9 i oba velika bloka/ koja se bore za utje,aj/ iz5e<u ostaloga/ i u to5 podru;ju/ o;igledno je/ da postojanje Izraela i arapskoA:idovskiodnosa/ kakvi su oni danas/ igra zna;ajnu ulogu u razvoju arapski- prilika4 $o vrlo je te9ko/ bar zasada/ o,ijeniti u ko5 prav,u taj utje,aj djeluje4 *a li :idovskoAarapske suprotnosti djeluju integriraju8i/ t4 j4 da li predstavljaju faktor o#upl an a arapski- snaga/ odnosno da li u5anjuju suprotnosti 5e<u arapski5 dr:ava5a i nji-ovi5 vladaju8i5 slojevi5a@ Ili/ 5o:da/ postojanje tog spora/ u koje5 i nearapski i ne:idovski utje,aji strani- dr:ava/ prvenstveno veliki- sila vode borbu za svoje interese/ dovodi do poja;ane i izuzetne 5ogu8nosti 5ije9anja/ koje/ u krajnjoj liniji/ negativno djeluje na 5e<uarapsku suradnju i nji-ovo zajedni;ko nastupanje@ Te9ko je danas dati odgovore na ta i sli;na pitanja i prori,ati budu8nost4 A 9to se sada9njosti ti;e/ ona zabrinjava4 Po gotovo jednodu9noj o,jeni izraelskoAarapski spor predstavlja opasnost po svjetski 5ir/ te se ve8 dulje vre5ena stalno nalazi na dnevno5 redu svi- veliki- 5e<unarodnisastanaka4 $o/ jo9 uvijek nisu rije9ena ni neka od oni- pitanja/ koja 5o:da pru:aju 5ogu8nosti za vi9e te-ni;ko tretiranje ili bi se bar veliki5 dijelo5 5ogla rje9avati uz po5o8 nov;ani- sredstava4 U prvu grupu spadaju pitanja susjedski- odnosa i zajedni;kog iskori98ivanja rije;ni- tokova 1ordana/ 1ar5uka i Litanije4 U drugu grupu spada bolno pitanje arapski- izbjegli,a4 Broj Arapa/ koji su nakon stvaranja Izraela napustili podru;je te nove dr:ave/ iznosi gotovo !004000G od toga poprili,i dvije tre8ine :ive na podru;ju 1ordana4 $ji-ov je polo:aj neobi;no te:ak/ dijelo5 ekono5ski i zdravstveno upravo alar5antan4 Ta se e5igra,ija nalazi u te:e5 polo:aju nego i jedna druga e5igra,ija4 Uz sta5benu bijedu i nezaposlenost postavljaju se i 5noga druga pitanja4 3e8 s5o u nekoliko navrata spo5enuli Arapsku ligu4 A bilo bi posve ne5ogu8e ne spo5enuti je4 LeXis je tako<er spo5inje4 Radi se/ nai5e/ o dobrovoljnoj organiza,iji arapski- dr:ava/ koja politi;ki i pravno nije nosila, veliki- ovlasti i ve8 je dosada ;e98e bila u nezavidni5 situa,ija5a4 $o/ kad se god govori o arapski5 proble5i5a/ kad se nastoji razu5jeti arapske prilike/ a naro;ito kad se :eli predvi<ati budu8i razvoj/ 5ora se uvijek 5isliti i na ulogu Arapske lige4 >to je Arapska liga i za9to je ona va:na@ Arapska je liga = bez obzira na njene dosada9nje uspje-e/ a pogotovo neuspje-e = ozbiljan i 9iroko zasnovan poku9aj da se ostvari arapska solidarnost4 A to je vrlo 5nogo4 1er/ iako Arapi i5aju 5nogo razloga da zasada ne budu zadovoljni rezultati5a Ligine aktivnosti/ ipak je rezultata/ i to o-rabruju8i-/ bilo4 3e8 se 5oglo osjetiti 9to u dano5 trenutku zna;i slo:an nastup svi- ;lani,a Lige u krilu organa Ujedinjeni- naroda4 A obaveza na takav slo:an nastup ;ini glavnu sadr:inu ugovora/ koji5 je Arapska liga stvorena i kojega bi se ;lani,e trebale dr:ati4 'ne bi/ nai5e/ 5orale koordinirati svoju vanjskopoliti;ku aktivnost4 Liga bi 5ogla/ a po ugovoru bi i trebala/ pokazati slogu svoji- ;lani,a na dva velika podru;jaB M zajedni;ka obrana i LM upotreba arbitra:e i 5irni- na;ina za 93

rje9avanje sporova do koji- 5o:e do8i 5e<u njeni5 ;lani,a5a4 'ba ova zadatka/ ako se lojalno i korektno ostvaruju/ u biti su dio 5iroljubive aktivnosti dr:ava/ posve u skladu s ,iljevi5a ;l4 "L="Q4 Povelje 'U$ o stvaranju regionalni- organiza,ija dr:ava4 1edna od karakteristika Arapske lige je njena dosta znatna elasti;nost4 'dluke/ koje se donose u krilu Lige/ ve:u sa5o one dr:ave/ koje su i- pri-vatile4 $ije potrebna jednoglasnost/ odnosno pristanak svi- ;lani,a/ da bi se neka odluka 5ogla pri5jenjivati4 *r:ave/ koje pristaju uz neku odluku/ pri5jenjivat 8e je/ a one dr:ave = ako i- i5a = koje su bile protivne dono9enju takve odluke/ ne 8e je pri5jenjivati4 To/ kad se radi o konstruktivni5 5jera5a aktivne suradnje na ekono5sko5/ kulturno5/ so,ijalno5 i drugi5 polji5a/ zna;i nepotpuno i par,ijalno ostvarivanje ,iljeva Lige/ u grani,a5a realni- 5ogu8nosti/ 9to je korisnije od ;esto uzaludni- napora da se postigne jednoglasnost/ koja bi o5ogu8ila da sve ;lani,e ostvare neku odluku4 Arapska liga/ dakle/ predvi<a i dopu9ta i tje9nju suradnju 5e<u sa5o neki5a od svoji- ;lani,a4 To nije organiza,ija koja bi za-tijevala da svaka ;lani,a bude sa svako5 drugo5 ;lani,o5 u identi;ni5 odnosi5a i na isto5 stupnju suradnje4 Tako je/ na pri5jer/ zaklju;en4 K !"QM sporazu5 o tje9njoj vojnoj suradnji i zajedni;koj obrani iz5e<u &gipta i Saudijske Arabije/ budu8i da su to politi;ke prilike dopustile4 U sada9nji5 prilika5a bilo bi/ 5e<uti5/ posve ne5ogu8e zaklju;iti takav sporazu5/ na pri5jer/ iz5e<u &gipta i Iraka4 Postojanje Arapske lige odgovara sada9nje5 stanju odnosa iz5e<u njeni- ;lani,a/ te je potrebno ulagati velike napore da ti odnosi ;ak ostanu na razini koja o5ogu8uje postojanje Lige4 Poku9aji/ da se odlu;nije po<e pute5 integra,ije arapski- dr:ava/ zasad jo9 ne 5ogu uspjeti4 $ije 5ogu8e stvoriti ni jednu federativnu/ a pogotovo ne unitaristi;ku arapsku dr:avu4 Liga suvereni- dr:ava/ vezana zajedni;ki5 ak,ija5a u pitanji5a od zajedni;kog interesa = a ;ini se/ da ;esto i5a i suprotni- interesa = najvi9a je to;ka arapske ko-ezije danas4 $o/ dok s jedne strane u 5e<usobni5 odnosi5a arapski- dr:ava ne postoji dovoljan stepen -ar5onije/ dok su jo9 uvijek sna:ne -eterogene snage koje spre;avaju da se postigne puna unutarnja suradnja/ dotle se na vanjski5 pitanji5a/ u zauzi5anju stava pre5a doga<aji5a 9to se zbivaju izvan grani,a Lige/ 5o:e = iako ne uvijek = posti8i jednodu9an ili gotovo jednodu9an stav4 Tako u pitanju pro,esa koji je upravo u9ao u akutnu fazu u Sjevernoj Afri,i4 Protukolonijalne/ naro;ito antifran,uske snage Tunisa/ Al:ira i 6aroka/ u:ivaju nepodijeljene si5patije ;lani,a Arapske lige i po5o8 u grani,a5a dati- prilika4 3idi5o/ da Arapska liga 5o:e na8i i druge velike zadatke svojoj aktivnosti/ i izvan vlastite obrane i 5irnog rje9avanja vlastiti- sukoba4 Ulozi/ koju Arapska liga 5o:e da igra u pitanju 6aroka/ Al:ira i Tunisa/ treba dodati/ da postoji niz posve arapski- podru;ja izvan Lige/ za koje 8e 5e<u njeni5 ;lani,a5a/ po prirodi stvari/ uvijek postojati ve8i ili 5anji interes/ eventualno :elja za aneksija5a/ a 5o:da i :elja da se odnosni5 podru;ji5a po5ogne da steknu puni 5e<unarodnopravni subjektivitet4 Radi se tu o dr:avi,a5a uz ju:ni i isto;ni rub Arapskog poluotoka/ to jest o e5irati5a 6askat i '5an Kkoji zajedno ;ine sultanat '5anM/ o t4 zv4 Ugovorno5 '5anu Knazivan i C?usarska obalaDM/ o 9eikati5a Katar/ KuXait/ Ba-rein4 Sve su to for5alno nezavisne dr:ave/ koje se nalaze u posebni5 ugovorni5 odnosi5a s 3eliko5 Britanijo5/ i naravno/ ne 5ogu se/ bar za sada/ s5atrati fakti;no nezavisni5 i sa5ostalni5 5e<unarodni5 politi;ki5 sila5a4 $o te tvorevine ne5aju status nesa5oupravnipodru;ja KkolonijaM te bi/ u posebni5 okolnosti5a/ 5ogle po8i pre5a efektivnoj nezavisnosti jedni5 drugi5/ 5o:da kra8i5 pute5 nego nesa5oupravna podru;ja/ jer for5alnu i pravnu nezavisnost ve8 posjeduju4 *osada 3el4 Britanija/ koja u ti5 dr:ava5a i5a/ negdje vi9e negdje 5anje/ vlast u svoji5 ruka5a/ jo9 nije osjetila znatniji pritisak Arapa u svr-u istiskivanja stranog utje,aja4 $o posve je jasno/ da do toga 5o:e prije ili kasnije do8i/ jer se radi o arapski5 dr:ava5a/ o podru;ju koje nesu5njivo spada u arapski svijet i koje/ zapravo/ obrubljuje velik dio Arapskog poluotoka4 Uz ve8 nabrojene ze5lje koje tu spadaju/ treba jo9 spo5enuti britansku koloniju Aden i britanski 94

protektorat Aden4 'vo ;ini5o odvojeno/ jer se tu i for5alno radi o nesa5oupravni5 podru;ji5a/ to jest o ze5lja5a koje jo9 ni fakti;no ni for5alno ne5aju vlastite dr:avnosti/ te se nji5a upravlja iz Londona4 $ije potrebno naglasiti/ da pozadinu svi- tiodnosa ;ine neobi;no bogata/ nalazi9ta nafte/ jer je to danas dovoljno poznato4 3a:nost/ nalazi9ta nafte na Arapsko5 poluotoku porasla je naro;ito otkako je Iran na,ionalizirao proizvodnju nafte na svo5 podru;ju K !" M4 Taj gubitak engleski kapital nastoji ko5penzirati na podru;ju Arapskog poluotoka/ gdje su ve8 anga:irani i a5eri;ki kapitali/ pa tu dolazi i do 5anje ili vi9e prikriveni-/ sukoba interesa iz5e<u engleski- i a5eri;ki- petrolejski- ko5panija4 Ti5e s5o ukazali na podru;ja koja poten,ijalno 5ogu biti prostori 9irenja Arapske lige i njenog utje,aja/ jer ona i po stanovni9tvu i po geografsko5 polo:aju spadaju u arapski dio svijeta4 Zna;i/ da bi se Arapska liga 5ogla dalje pove8ati bila broj;ano Kpristupanje5 novi- ;lani,a Arapskoj ligiM/ bilo prostorno Kzbog eventualni- aneksija tirubni- dr:avi,a Saudijskoj Arabiji ili IrakuM4 Ako pusti5o postrani spo5enute 5ogu8nosti/ koje i ne 5oraju da se ikada ostvare/ i svrati5o pozornost na realnosti koje upravo traju/ tada 5ora5o utvrditi akutnu krizu Arapske lige4 Bagdadski pakt/ stvoren po;etko5 godine !""4/ koje5u uz 3el4 Britaniju/ Tursku/ Iran i Pakistan pripada i jedna arapska dr:ava/ ;lani,a Arapske lige/ Irak/ nanio je sna:ne udar,e solidarnosti iz5e<u ;lani,a Lige@ Tada se jasnije no4 ikada pokazao onaj razdor koji predstavlja konstantu u taboru Lige4 Ako Liga treba da bude CarapskaD/ ,entar arapskog okupljanja/ garant solidarnosti i zajedni;kog nastupanja te neprila:enja bilo koje5 od postoje8a dva bloka/ tada je Irak zaista nanio jak udara, Arapskoj ligi4 'n je pri9ao jedno5 vojno5 paktu/ priklonio se/ dakle/ jedno5 od dvaju tabora4 Zapadne sile s5atraju taj pakt obra5beni5/ a to je u dana9njoj situa,iji dovoljno da suprotna strana vidi u nje5u 5jeru zaokru:ivanja/ pa i pripre5u budu8e agresije4 $e 5o:e se ozbiljno dokazivati/ da Bagdadski pakt nije dio siste5a Sjeveroatlantskog pakta i da nije njegovo azijsko produ:enje/ jer to postaje o;igledno ;i5 se ba,i pogled na geografsku kartu4 Tako je izvr9eno ,ijepanje unutar Lige4 1edan njen sastavni dio izva<en je iz sklopa Lige i ugra<en u jedan/ strani vojnoApoliti;ki siste5/ dok su sve ostale ;lani,e Lige ostale nevezane ti5 pakto5/ te takav svoj stav s5atraju korisni5 po svjetski 5ir/ a naro;ito po svoje vlastite/ CarapskeD interese4 *aleko se lak9e 5o:e braniti teza protivnika Bagdadskog pakta/ da prila:enje paktovi5a s nearapski5 ze5lja5a ide vi9e u korist ti- ze5alja negoli arapski- dr:ava/ od teze koju zastupaju vladaju8i krugovi Iraka/ tvrde8i/ da pakt nije u suprotnosti s ,iljevi5a Arapske lige4 'si5 toga/ Bagdadski pakt sigurno pove8ava 5ogu8nost stranog upletanja u unutra9nje prilike Iraka/ dakle pogoduje odr:avanju nearapske aktivnosti u arapsko5 prostoru i to u ;asu kad otpor strano5 utje,aju i 5ije9anju dovodi do ogor;eni- de5onstra,ija u 1ordanu i do s5jenjivanja ?lubbApa9e4 *ok &gipat s5atra/ da je neop-odna puna nezavisnost arapski- dr:ava/ i da sa5o ona 5o:e osigurati 5ir u to5 prostoru/ Irak je/ povezuju8i se vojno s nearapski5 dr:ava5a/ o;igledno stao na sasvi5 obratno stajali9te4 Ras,jep je/ dakle/ ozbiljan i dubok/ te je Bagdadski pakt/ gledan sa stajali9ta arapski- dr:ava/ a posebno sa stajali9ta potrebe integra,ije ti- dr:ava i stabilnosti u to5 prostoru/ zaista dosada prouzrokovao pogor9anje 5e<uarapski- odnosa/ a da se istodobno ne 5o:e ukazati na neke povoljne posljedi,e4 Su5aran pogled na arapske prilike treba da zabilje:i pojavu jo9 jedne dosta agilne organiza,ije u to5 podru;ju/ ;ije se pristali,e nalaze u svi5 dr:ava5a Lige/ a tako<er i izvan njeni- grani,a KIranM4 Ta neofi,ijelna/ ;as 5anje ;as vi9e ilegalna i podze5na organiza,ija/ poznata pod i5eno5 C6usli5anska bra8aD/ vrlo je neugodna4 'na je ekstre5isti;ka i teroristi;ka/ te je dosada organizirala niz atentata/ 5e<u nji5a i na $asera4 'rijenta,ija joj je izrazito protuevropska Kdakako i protua5eri;kaM4 $jen 95

politi;ki progra5 nije razra<en i detaljan4 ?lavni pokreta; je 5r:nja na ne5usli5ane/ na suvre5enu evropsku i a5eri;ku ,iviliza,iju i vladaju8e nazore/ a vlastiti stav kao glavni ele5ent sadr:i potrebu obrane isla5a4 Panatizirani5 pripadni,i5a C6usli5anske bra8eD gotovo ni9ta nije vjerski dovoljno ortodoksno/ te nji-ovo nes-va8anje suvre5ene 5e<uzavisnosti stvara vlada5a arapski- dr:ava dosta te9ko8a4 C6usli5anska bra8aD neprestano su5nji;e re:i5e zbog izdaje/ jer naginju to5e/ da svaki kontakt i pregovaranje s nearapski54 svijeto5 od5a- o,jenjuju kao napu9tanje nezavisnosti i podvrgavanje tu<i5 interesi5a4 Protiv pripadnika C6usli5anske bra8eD/ koji s argu5enti5a Kurana vode pri5itivno uporno borbu protiv pojava koje ne 8e ili ne 5ogu razu5jeti/ vlade su/ posebno egipatska/ povele o9tre 5jere represije4 Zabilje:en je izvjestan broj kazna i s5aknu8a4 Ispravno s-va8anje doga<aja/ koje s5o tek najkra8e spo5enuli/ sastoji se u uvi<anju i razu5ijevanju postoje8i- suprotnosti4 *ok s jedne strane postoje duboke slabosti u 5e<usobni5 odnosi5a arapski- dr:ava/ dotle to nipo9to ne zna;i/ da je nji-ova va:nost kao jedne etni;ke ,jeline slaba ili u trajno5 opadanju4 $aprotiv/ odnos pre5a vani/ pre5a nearapsko5 svijetu/ iako neuravnote:en/ 5o:e u pojedini5 5o5enti5a i u odre<eni5 pitanji5a biti neobi;no jedinstven te/ pre5a to5e/ i odgovaraju8i stav vrlo prodoran i uspje9an4 3elike slabosti idu u najnovijoj povijesti Arapa paralelno s nji-ovo5 veliko5 snago5/ te se stoga 5o:e s5atrati opravdano5 uvodno istaknuta tvrdnja/ da su pro5jene koje su se zbile u ulozi Arapa u svjetsko5 zbivanju kvalitativne naravi4 Ali/ ne upu9taju8i se ve8 danas u kona;ne o,jene navedeni- doga<aja i tenden,ija/ treba u naj5anju ruku na nji- ukazati i ti5e nadopuniti ovu izvrsnu knjigu/ koja je zbog burne dina5ike poslijeratnog razvoja ve8 u neki5 dijelovi5a zastarjela4 *r4 3LA*I6IR IBL&R Zagreb/ #4 III4 !"#4

96