2009

Hidrogeohemijske provincije mineralnih, termalnih i

termomineralnih voda sa indikativnim parametrima
potencijalnosti u BiH
Dado Srkalovi
2

Sadraj

Popis slika
Popis tablica
Hidrogeoloke strukture terena Bosne i Hercegovine
Arteki baseni i meuplaninske depresije
Prijedorsko-omarska meuplaninska depresija
Meuplaninska depresija tuzlanskog bazena
Zeniko-sarajevski basen
Hidrogeoloke ubrane oblasti
Rejon horstova i rovova sjeverne Bosne
Zona mezozojskih neralanjenih masa centralne Bosne
Hidrogeoloki masivi
Masivi metamorfita i plutonita Prosare i Motajice
Masivi kriljaca unsko-sanskog paleozoika srednjebosanskih
kriljavih planina i paleozoika jugoistone Bosne
Masivi paleozojskih klastita i metamorfita unutranje
paleozojske zone i masiv neogenih efuzija vulkanita
Masivi bazinih plutonita i serpentinita Uzlomca, Borja,
Konjuha i Ozren
Ultramafitski masiv Viegrad - Rudo
Karbonatni hidrogeoloki masiv Romanije
Zapadno-bosanski karstni hidrogeoloki masiv
Holokarstni hidrogeoloki masiv istone Hercegovine i zapadne
Hercegovine
Zapadno-bosanski karstni hidrogeoloki masiv
Hidrogeohemijske provincije mineralnih, termalnih i
termomineralnih voda
I. Hidrogeohemijska provincija CO i CO
2
-N
2
voda
Mineralne i termomineralne vode sa CO2 atmosferskog porijekla
Podruje izmeu Vrbasa i Drine
Ofiolitska zona
Masiv neogenih efuzija vulkanita Srebrenice
Srednjebosanska zona paleozojskih kriljaca i mezozojskih krenjaka
Mineralne i termonimeralne vode sa CO
2
i CO
2
-H
2
S jezersko-
kontinentalnog porjekla
II. Hidrogeohemijska provincija N
2
i N
2
-O
2
termalnih i termomineralnih
voda atmosferskog porijekla
Termalne i termomineralne vode mijeanog (atmosfersko-jezersko-
kontinentalnog) porjekla
Termalne vode u hidrogeolokim karbonatnim masivima ofiolitske zone
istone Bosne
Termalne vode srednjebosanskog masiva paleozojskih kriljaca, eruptiva
i karbonata
Vode u ofiolitskoj zoni sjeverozapadne Bosne
Vode sanskog porjekla
Vode zapadnog karbonatnog masiva
III. Hidrogeohemijska provincija N
2
, N
2
-CH
4
i CH
4
voda artekih basena
Arteki baseni Posavine i hidrogeoloki masiv horstova i rovova
sjeverozapadne Bosne
3


Mineralne i termomineralne vode atmosferskog porijekla
Termomineralne vode morskog ili mijeanog porijekla
Termomineralne vode mijeanog (atmosferskog + morskog) porijekla

Porjeklo i indikacije toplote terena Bosne i Hercegovine
Porjeklo toplote
Indikativni parametri uveane geotermalne potencijalnosti na podruju
Bosne i Hercegovine
Geoloke indikacije
Geofizike inikacije
Hidrogeoloke indikacije
Geomorfoloko-neotektonske indikacije
Seizmike indikacije

Vaniji geotermalni parametri
Toplinska vodljivost
Geotermalni gradijent
Toplinski tok
































4

Popis slika
Karta mineralnih, termalnih i termomineralnih voda Bosne i
Hercegovine
Karta indikativnih parametara geotermalne potencijalnosti Bosne i
Hercegovine
Karta hidrogeolokih struktura Bosne i Hercegovine

Popis tablica
Srednji Clarkov sadraj radioaktivnih elemenata u stijenama i
koliina stvorene toplote










































5


HIDROGEOLOKE STRUKTURE TERENA BOSNE I HERCEGOVINE

Hidrogeoloke strukture rezultiraju iz sloenih geoloko-tektonskih odnosa. One uslovljavaju
formiranje i izdanjivanje akumulacija, kako obinih, tako i mineralnih, termalnih i termomineralnih
voda, postojanje specifinog fiziko-hemizma, veliine vodoobilnosti akvifera. te tipa i mehanizma
izdanjivanja sa svim elementima kompleksnog hidraulinog, hidrotermalnog i hidrohemijskog
reima voda. Hidrogeoloke strukture su date u radu N. Mi oi a (1982) iz kojeg prenosimo
najznaajnije elemente bitne pri tretiranju geotermal-ne energije.

Osnovne hidrogeoloke strukture su: Arteki prostrani baseni (Aa) i meuplaninske depresije (Ab)
sa pukotinskom, manje intergranularnom poroznou i slojevitom te veoma usporenom
vodozamjenom u tecijarnim i krednim sedimentima, 2. hidrogeoloke ubrane oblasti (B) sa
pukotinskom poroznou i slojevitom cirkulacijom te sloenim hidraulikim reimom prihranjivanja
i pranjenja u tercijarnim, krednim i neralanjenim mezozojskim stijenama, kao to su krenjaci,
klastiti, fli i dijabaz-roni melan, 3. hidrogeoloki masivi sa pukotinskom i karstnom poroznou i
cirkulacijom, koji mogu biti razvijeni u a) kiselim i intermedijarnim plutonitima, vulkanitima i
kriljcima visokog stepena metamorfizma (Ca), b) masivima bazinih i ultrabazinih plutonita,
vulkanita i serpentinita (Cb) i c) karbonatnim mezozojskim masivima (Cc).

Arteki bazeni i meuplaninske depresije

U artekom basenu Posavine (Aa-1/K-Tc-1)akumulacije voda javljaju se u krednim i tercijarnim
sedimentima. Formirane su u manje ili vie zatvorenim strukturama te su to preteno vode sa
artekim pritiskom i povienom temperaturom. Neke od voda mogu se smatrati morskim reliktnim -
fosilnim ili konatnim vodama, kao to su solni rastvori. Ovakve vode su dobijene buenjem na naftu
u podruju Semberije i Posavine, te je mogue, s obzirom na geologiju savskog rova, da se ovakve
akumulacije mogu nabuiti i u podruju amake i brodske Posavine, u Lijeve polju i terenima
donjeg toka rijeke Une. I u podini krednih naslaga postoje u trijaskim sedimentima znaajni
kolektori hidrogeotermalnih sistema.

Prijedorsko-omarska meuplaninska depresija (Ab-1/T)

Predstavlja zatvoreni hidrogeoloki sistem u kojem su akviferi - trijaski krenjaci i dolomiti,
prekriveni izolatorskim paleozojskim i ofiolitskim stjenama. Mogue je da su ovi tereni potencijalni
za zahvatanje voda vie temperature ali u veim dubinama.

Meuplaninska depresija tuzlanskog bazena (Ab-2/Tc)

Sadri termomineralne slane rastvore i vode sa mineralizacijom do 280 g/1, ali su ovdje u tercijaru
kao i na kontaktu tercijara i karbonatnih masa u spreanskoj rasjednoj zoni formirane akumulacije
mineralnih voda obogaenih sa CO
2
. Inae, solni rastvori vezani za leita kamene soli postoje samo
u ovom podruju u cijeloj zemlji.

Zeniko-sarajevski basen (Ab-3/Mz-Tc)

Predstavlja najveu meuplaninsku Mz-Tc depresiju u Bosni sa akumulacijama u tercijarnim i
mezozojskim stijenskim masama. U ovoj potolini pojavljuju se vode razliitih karakteristika i
geneze. Kako je srednjebosanski basen nastao na granici geotektonske zone paleozojskih masa i
ofiolitske zone, to su ove granice markirane velikim dubinskim rasjedima du sjeveroistoka (Lava -
Vogoa) i jugozapada (busovaki rasjed).

6

U stvari, basen je situiran u zoni velikog dubinskog razloma, koji je prekriven mezozojskim i
tercijarnim obrazovanjima, sedimentnim i magmatskim, a kasnije viekratno tektonski preformiran.
Du obodnih rasjeda javljaju se izdanci velikih akumulacija mineralnih i termomineralnih voda sa
ekshalacijama CO
2
.
U tercijarnim sedimentima pojavljuju se prirodni mineralni izvori, a nabuene su i termomineralne
vode obogaene sa CO
2
i H2
S
. Osim voda atmosferskog porijekla egzistiraju i reliktne, konatne
vode, diskontinualni akviferi meusobno odvojeni izolatorskim horizontima u vertikamom i
lateralnom pravcu.

Hidrogeoloke ubrane oblasti

Ovi tereni izgraeni su od tercijarnih i mezozojskih masa velike debljine i veoma raznolike
litologije. Oni izgrauju pobreje i horstove sjeverne Bosne. To su neralanjeni mezozojski
krenjaci i dolomiti, fline naslage i tvorevine dijabaz-ronakog melana. U njima se nalaze
akviferi u meusobno
odvojenim hidrogeolokim strukturama. Odlikuju se veoma izraenim plikativnim formama, a
izolatorske mase su u meusobnoj izmjeni sa kolektorima.

Rejon horstova i rovova sjeverne Bosne (K-Tc/B-1)

Karakterie prisustvo interstratifikovanih krenjakih i klastinih stijenskih kompleksa, koji
funkcioniu kao diskontinualni akviferi mineralnih, termalnih i termomineralnih voda. U njima
prisutne vode su najee infiltracionog porijekla, a manjim dijelom su laguno-marinskog i reliktnog
postanka.
U tercijarnim kolektorima su akumulacije obogaene sa CO
2
i H
2
S, te se kiseljaci u spreanskoj
rasjednoj zoni javljaju na kontaktu zone horstova i rovova i ofiolitske zone.

Zona mezozojskih neralanjenih masa centralne Bosne (B-2/Mz)

Odreena je uglavnom litolokim karakteristikama i protee se od Banja Luke preko Kotor-Varoi
do Srednjeg. Ona je ukijetena izmeu paleozoika srednjebosanskih kriljavih planina na jugozapadu
i ultramafita na sjeveroistoku.
Dijabaz-ronaki melan, koji na brojnim mjestima prekriva trijaske akvifere, uslovljava postojanje
snanih akumulacija termalnih i termomineralnih voda artekog karaktera. Ove akumulacije
izdanjuju du dubokih rasjeda, koji se javljaju na granici hidrogeolokih masiva i ubranih oblasti.
Prostrani tereni krednog flia od Banja Luke do Varea ne sadre izdanke predmetnih voda, ali u
podini flia postoje akumulacije termalnih i termomineralnih voda.

Hidrogeoloki masivi

Hidrogeoloki masivi predstavljaju komplekse kristalastih ili karbonatnih stijenskih masa, koje su
disjunktivnim uestalim, jakim i viefazno regenerisanim pokretima polomljeni u blokove, a takoe i
navueni du labilnih zona, najee na mlae stijene. Masivi karbonatnih stijena imaju izraenu
pukotinsku i karstnu poroznost, naroito du rasjednih zona; u vulkanitima i plutotitima manje su
izraene hidrogeoloki aktivne pukotinske strukture poroznosti, dok su masivi krenjakih stijena
predstavljeni holokarstnom poroznou, sa svim karakteristikama cirkulacije podzemnih voda u
ovim sredinama. Masivi su razvijeni u geotektonskoj jedinici horstova i rovova, zatim u ofiolitskoj
zoni, zoni paleozojskih kriljaca i mezozojskih krenjaka i u karstnim terenima Spoljanjih Dinarida.




7


Masivi metamorfita i plutonita Prosare(Ca-1/K
2
) i Motajice (Ca-2/K
2
)

Nemaju izdanke akumulacija voda. Podaci iz buotine Bg-1 kod Bosanske Gradike, pokazuju da
postoji vjerojatnost kontinuiteta ovih masiva ispod neogena Lijeve polja, jer je buotina nabuila
gnajseve (I. Sokl i , 1970). Meutim V. Laba i dr. (1981) smatraju, prema geofizikim podacima,
da ovdje ne postoji vei granitski pluton, ve relativno manja intruzivna tijela.


Masivi kriljaca unsko-sanskog paleozoika (Ca-3/Pz) srednjebosanskih
kriljavih planina (Ca-4/Pz) i paleozoika jugoistone Bosne (Ca-7/Pz)

U unsko-sanskom paleozoiku znaajne akumulaciie termalnih voda formirane su u kreniacima
trijaske starosti, na koje su, vjerovatno, navueni paleozojski i kriljci. Ove stijene su u
sredniebosanskom riljavom gorju probijene intruzijama i efuzijama kiselih plutonita i vulkanita. U
karbonatnim akviferima bilo je mogue formiranje veeg broja akumulacija termalnih voda.
U paleozoiku jugoistone Bosne, takoe, postoje u devonskim krenjacima termalne vode, na to
ukazuje pojava izvora termalnih voda iz ovih kolektora u eljadiniima kod Prae (N. Mi oi ,
1982).

Ostale akumulacije su manje vodoobilnosti i prostranstva i nastale su infiltracijom atmosferilija u
plitke zone pod povrinom i rastvaranjem lako topljivih eljezovitih minerala, gipsnih i slanih soiva
u verfenskim sedimentima. U jugoistonoj Bosni raznoliki litoloki sastav uslovljava nastajanje
brojnih izdanaka i manjih akumulacija mineralnih voda obogaenih sa CO
2
.
Znaajne pojave mineralnih voda sa velikim obogaenjem na CO
2
, javljaju se du busovakog
rasjeda na kontaktu tercijarnih i paleozojskih stijena.

Masivi paleozojskih klastita i metamorfita unutranje paleozojske zone
( Ca-5/Pz) i masiv neogenih efuzija vulkanita (Ca-6/N)

Imaju mineralne izvore u efuzivima u oksidacionim uvjetima stvaranja. Ove stijene sadre razliite
orudnjene minerale obojenih metala, koji s vodom stvaraju jonske otopine specifinog hemizma.
Budui da su efuzivi neogene starosti, u dubljim zonama su mogue pojave vieenthalpijskih
termomineralnih fluida, usljed neohlaenosti efuziva i poveane toplinske vodljivosti odnosno
uveanog konduktivnog terestrikog toplinskog toka.

Masivi bazinih plutonita i serpentinita Uzlomca, Borja, Konjuha i Ozrena (Cb-1/Tb)

Sami po sebi ne mogu biti akviferi, ali svojim poloajem prema karbonatnim masama, dijabaz-
ronjakom melanu i fliolikim sedimentiima mogu imati znaajnu hidrogeoloku funkciju, kao to
je bono i krovno barairanje, te tako uestvovati u formiranju leita voda. U ovim masivima
javljaju se velike akumulacije termomineralnih i mineralnih voda obogaenih sa CO
2
. U podruju
masiva Ozrena i Konjuha termalne vode se javljaju na junom obodu, gdje ultramafiti dolaze u
kontakt sa dijabaz-ronjakoim melanom i karbonatnim akviferima, a na sjevernom rubnom
podruju, na granici sa hidrogeolokom ubranom oblasti horstova i rovova sjeverne Bosne, u
podruju spreanske rasjedne zone, termomineralne vode obogaene sa CO
2
.

Ultramafitski masiv Viegrad - Rudo (Cb-2/T)

Ima izdanke termalnih voda, gdje zbog specifinog poloaja ovih i izolatora dijabaz-ronog melana
u odnosu na trijaske kolektore, postoje povoljne hidrogeoloke strukture za formiranje akumulacija
termalnih voda.
8



Karbonatni hidrogeoloki masiv Romanije (CC-1/T)

Posjeduje veoma vodoobilne akvifere termalnih voda. Nastajanje struktura u kojima se formiraju
akumulacije termalnih voda posljedica je bonog ili krovnog barairanja trijaskih kolektora
vodonepropusnim masama dijabaz-ronog melana. U ovisnosti od ovog prekrivanja javljaju se
snane akumulacije i izdanci termalnih voda razliitih temperatura. Akumulacije izdanjuju du
rasjeda, najee na kontaktu karbonata sa stijenama vulkanogeno-sedimentne serije. Ipak, u veini
sluajeva tenmalne vode su hidrauliki nezavisne od povrinskih voda u zonama izviranja, a njihove
razliite temperature su uvjetovane konvektivnim hlaenjem.

Holokarstni hidrogeoloki masiv istone Hercegovine (CC-2/Mk) i zapadne
Hercegovine (CC-3/Mk) ima na malom broju lokacija izdanke mineralnih voda.

Zapadno-bosanski karstni hidrogeoloki masiv (CC-4/Mk)

Ne posjeduje izdanke akumulacija voda, izuzev snanih izvora termomineralnih i termalnih voda
bihakog basena, ije temperature, hidrauliki reimi i razliit hemizam ukazuju na sloenu
tektoniku i litologiju kolektora.
Izdanjivanje ovih akumulacija uslovljeno je mladim i regenerisanim tektonskim pokretima,
predstavljenim dubokim rasjedima u krkom masivu. Zahvaljujui ovome mogua je ascendentna
konvekcija temperiranih voda, a interesantno je da su ovo jedine pojave termalnih i termomineralnih
voda u Spoljanjim Dinaridima Bosne i Hercegovine.

HIDROGEOHEMIJSJKE PROVINCIJE MINERALNIH, TERMALNIH I
TERMOMINERALNIH VODA

Problematika razvrstavanja mineralnih, termalnih i termomineralnih voda na hidrogeohemijske
provincije predstavlja, u stvari, razmatranje geneze akumulacija i izdanaka ovih voda. Izuavanje i
razrjeavanje geneze razmatranih voda ima naroiti znaaj pri njihovom zahvatanju, koritenju i
zatiti, jer se samo poznavajui kompleksne karakteristike voda, moe odrediti optimalan pristup
istraivanju i polivalentnoj aplikaciji. Iz opsenog rada Genetska kategorizacija mineralnih,
termalnih i termomineralnih voda Bosne i Hercegovine (Mi oi , 1982) preuzeti su oni dijelovi,
koji su tangentni geotermici.
Na formiranje akumulacija tretiranih voda utjee niz faktora: litoloki sastav i tektonski sklop terena,
odnos vodonepropusnih i vodopropusnih stijenskih masa, prisustvo, u vezi s tim, stijena razliite
topivosti i njihova izloenost raznim hemijskim procesima dezintegracije i dekompozicije,
mogunost stvaranja plinskih komponenti razliitim hemijskim agensima, mladi i duboki tektonski
pokreti, rasjedanja du kontakata stijena razliite litologije i starosti, razmjera intruzija, ekstruzija i
efuzija plutonita i vulkanita u povrinske slojeve, biohemijski procesi, agresivnost fluida u odnosu
na stijenske mase u koje se infiltriraju vode bilo sa povrine bilo iz zemljine unutranjosti i td.
Izuavanje geneze ne samo da je veoma sloen posao, ve je oesto limitiran brojnim nepoznanicama.
Samo jedna injenica ostaje jasna: i nakon detaljnih i kompleksnih istraivanja na pojedinim
pojavama ovih voda, esto nije bilo mogue odgovoriti na neka temeljna pitanja kao to su: ta je
osnovni akvifer?, ta uzrokuje zagrijavanje voda i njihov specifini hidrauliki reim?, porijeklo
radioaktivnosti i mikrokomponenata?, kojim procesima nastaju gasovi?, dubina akumuliranosti
voda?, koje su starosti vode?, kako izvriti zatitu i konzervirati vode?, itd.
Mineralne, termalne i termomineralne vode Bosne i Hercegovine na osnovu upoznatih ili
pretpostavljenih genetskih elemenata i fiziko-hemizma razvrstali smo u sljedee tri
hidrogeohemijske provinicije (Mi oi , 1982):

9




I. Hidrogeohemijska provincija voda sa CO
2
i CO
2
-N
2
, razvijena je u oblastima mladih
magmatskih i termometamorfnih procesa: a) atmosferskog, b) jezersko-kontinentalnog, c)
morskog ili mijeanog i d) atrnosfersko-jezersko-kontinentalnog porijekla.
Vode ove provincije razvijene su u hidrogeolokim ubranim oblastima tercijara, hidrogeolokim
masivima paleozojskih kriljavih stijena, u meuplaninskim depresijama i na kontaktima raznih
hidrogeolokih struktura u velikim dubokim rasjedima. Vode su mineralne, termalne i
termomineralne, veinom atmosferskog porijekla.
II. N
2
i N
2
-O
2
hidrogeohemijska provincija voda redovno je temperirana sa niskom
mineralizacijom atmosferskog porijekla, formirana u preteno karbonatnim stijenskim masama u
terenima izrazite dislociranosti i neotektonskih procesa. Ove vode razvijene su u hidrogeolokim
karbonatnim masivima, koji su bono ili krovno barairani, najee dijabaz-ronaim melanom,
palozojskim masivima, a manje u ubranim hidrogeolokim oblastima.
III. N
2
i N
2
-CH
4
hidrogeohemijska provincija voda artekih basena,
a.) atmosferskog, b) morskog ili mijeanog porijekla. Vode ove provincije javljaju se u
prostranim artekim basenima i ubranim oblastima.
Sredine su im marinski, laguno-morski i jezerskokontinentalni sedimenti. Veina voda su ter-
momineralne, a malim dijelom mineralne. Duine su atmosferskog, a duino-metanske
morskog (mijeanog i konatnog) porijekla. Javljaju se u marinskim sedimentnim kompleksima,
zaslanjenim lagunsko-morskim i jezersko-kontinentalnim sedimentima.

U BiH smatramo da nema provincija CO
2
-H
2
S voda, koje karakteriu savremene vulkanske oblasti
(fumarole), kao ni O
2
-N
2
radonskih voda kiselih kristalastih stijena.
Hidrogeoloke strukture, uglavnom, korespondiraju sa hidrogeohemijskim provincijama. Izrazito
neslaganje hidrogeolokih struktura sa hidrogeohemijskim provincijama postoji, npr., u podruju
srednjebosanskih kriljavih planina sa eruptivnim masama, koje geoloki pripadaju hidrogeolokom
masivu kiselih i intermedijarnih plutonita i kriljaca, a termalne vode ove zone pripadaju N
2
-O
2

vodama, koje se javljaju iskljuivo u karbonatnim mezozojskim masivima. Ovo dolazi otuda, to
nije geoloki sklop ovog podruja rijeen, jer je mogue da paleozojske stijene nisu autohtone, ve
lee na trijaskim veoma vodoobilnim akviferima.

I. Hidrogeohemijska provincija CO i CO
2
-N
2
voda

Vode ove provincije odlikuje prisustvo slobodno ekshalirajuih gasova, najee CO2, koji je i
najobimiji. Njihove pojave javljaju se u ubranim oblasti-ma horstova i rovova sjeverne Bosne, od
Laktaa do Zvornika, u kontinualnoj zoni. Manje pojave postoje, takoe, u paleozojskim kriljcima i
klastitima unutranje paleozojske zone, dok u paleozojskim masama jugoistone Bosne postoje
brojni izvori. Veina ovih voda je atmosferskog porijekla.
Po broju pojava i njihovom prostranstvu prvenstveno su znaajne mi-neralne i termomineralne vode
ove provincije obogaene sa CO
2
.

Mineralne i termomineralne vode sa CO
2
atmosferskog porijekla
Podruje izmeu Vrbasa i Drine

Veina izdanaka mineralnih voda u ubranoj oblasti sjeverne Bosne ima temperaturu do 15C.
Uz kontakt sa ofiolitskim masama javljaju se du velikih dubokih rasjeda znaajne pojave
termomineralnih voda, kao uz spreansku rasjednu zonu.
Ovi fluidi se javljaju u zoni regenerisanog i sada aktivnog regionalnog spreanskog rasjeda. CO
2
je
vjerovatno nastao iz termometamorfnog krenjaka u prisustvu vode, pri temperaiturama veim od
50C, tj. iz velike dubine. Oba fluida (voda i CO
2
) se stalno regeneriu, a mogue je da u veim
10

dubinama egzistira samo CO
2
.
Temperatura vode od 40C pokazuje da u svom sadanjem, plitkom poloaju, nabueni krenjaci
mogu biti sekundami akviferi, a dublje treba da postoje tranzitni i primarni kolektori.

Ofiolitska zona

U ubranoj zoni neralanjenih mezozojskih sedimenata, dijabaz-ronog melana i masiva
ultrabazinih plutonita i serpentinita, postoje brojne pojave izvora niske izdanosti mineralnih i
termommeralnih voda, obogaenih sa CO
2
i temperature sline izvorima obinih voda.
Temperiranost nekih voda ukazuje na dublje porijeklo voda, a mogue je da dio voda i nije
atmosferskog ve mijeanog porijekla. Termomineralne vode obogaene sa CO
2
Banje Vruice
izdanjuju na rasjednoj zoni, na kontaktu jursko-krednog flia sa vodonepropusnom barijerom
tercijara usorskog basena, u okviru ultramafitnog masiva planine Borje. Termomineralne vode
Slatine Ilide izbijaju na krajnjem sjeverozapadnom rubu hidrogeolokog masiva ultrabazinih
plutonita, u blizini kontakta sa mezozojskim ubranim oblastima, odnosno u blizini kontakta horstova
i rovova .sa centralnom ofiolitskom zonom. Porijeklo voda. a posebno CO
2
, je u dubokim
termometamorfnim procesima, gdje interakcijom voda i karbonata, pri povienoj temperaturi,
nastaje ovaj gas. Ascendentna konvekcija se vri du mladog, neotektonski i seizmiki aktivnog
rasjeda.


Masiv neogenih efuzija vulkanita Srebrenice

Akumulacije mineralnih voda su formirane u hidrotermalno izmijenjenim neogenskim dacito-
andezitima. Oni su alterirani i impregnirani raznim sulfidnim mineralima. Akumulacije nastaju u
otvorenim strukturama i sada aktivnim elektrohemijskim procesima.
Uslijed egzotermnih oksidacionih procesa mnoge vode u irem podruju Srebrenice su nisko
termalne i tek prelaze srednju godinju temperaturu zraka dotinog lokaliteta. Mineralne vode
Srebrenice su rijetke u svijetu i jedine u Jugoslaviji; znaajne su u balneologiji i terapeutici zbog
bogatog sadraja eljeza, arsena, mikroelemenata i poviene radioaktivnosti.

Srednjebosanska zona paleozojskih kriljaca i mezozojskih krenjaka

Kontakt paleozojskog masiva kiselih eruptiva i paleozojskih kriljaca srednje Bosne i
meuplaninske depresije tercijara Sarajevsko-zenikog basena, markiran je busovakom rasjednom
zonom u kojoj, od Blauja do Busovae, postoji konvekcija preko 30 izdanaka mineralnih voda
obogaenih sa CO
2
i po-java ekshaliranja CO
2
.
Vode su akumulirane u rasjednim strukturama u preteno karstificiranim karbonatnim sredinama na
kontaktu sa klastitima.
U paleozojskim masama srednje i jugoistone Bosne postoje brojne mineralne ugljokisele vode.
Mineralne vode holokarstnog masiva istone i zapadne Hercegovine javljaju se na malom broju
lokacija i nemaju termikih karakteristika.

Mineralne i termonimeralne vode sa CO
2
i CO
2
-H
2
S jezersko- kontinentalnog
porjekla

U podruju tercijarnog basena srednje Bosne i njegovog oboda postoji niz izdanaka mineralnih,
termalnih i termommeralnih voda razliitog porijekla.
Vode su sedimentacione (jezersko-kontinentalnog porijekla), na to ukazuje i njihov mehanizam, jer
su bile sapete i osloboene tek buenjem. Samostalnost akumulacija potvruje i njihova velika
meusobna razlika pojavljivanja po dubini nalaenja buenjem i hemizmu voda.

11


Termalne i termomineralne vode mijeanog (atmosfersko-jezersko-
kontinentalnog) porjekla

Termalne i termomineralne vode na sjeveroistonom obodu Sarajevsko-zenikog tercijamog basena
su termalni izvori Ribnice (tv = 29C) i Kraljeve Sutjeske (tv = 21C), te termomineralni izvori
Radii
(tv= 32,8
0
C), Tiii (tv = 28,9C) i Sedra Breza (tv = 19C).
Izvori se javljaju u izrazito neotektonski aktivnoj zoni J-K flinog troga Banja Luka Zenica -
Sarajevo (M. Vidovi, 1974), te predstavljaju mjeavinu voda iz rubne zone i tercijarne depresije.
Termomineralne veoma vodoobilne vode Ilide - Sarajevo javljaju se u kontaktnom dijelu triju
hidrogeolokih struktura: meuplaninske arteke depresije Sarajevsko-zenikog tercijarnog basena;
karbonatnog hidrogeolokog masiva Bjelanice i masiva eruptiva i paleozojskih kriljaca i plutonita
Srednjebosanskog rudogorja. Svakako da su ove zone u meusobnom rasjednom kontaktu i da je
geneza akumulacije sloena i razliita od onih voda iz busovake rasjedne zone, kako po
temperaturi, tako i po svom hemizmu i hidraulikom reimu i mehanizmu.
Visoka temperatura vode moe biti posljedica brze ascendentne konvekcije du vertikalne paraklaze
visokog transmisibiliteta iz veih dubina, svakako preko 2 km, ali i rezultat zagrijavanja fluida
postojanjem neohlaenog plitkog mladog batolita. Ovo posljednje geolozi jo ne pretpostavljaju i
nema jau fundiranost.


II. Hidrogeohemijska provincija N
2
i N
2
-O
2
termalnih i termomineralnih voda atmosferskog
porijekla

Akumulacije su formirane u hidrogeolokim masivima i ubranim oblastima krko-pukotinskih
karbonatnih stijena mezozoika. Javljaju se u ofiolitskoj zoni i u zoni paleozojskih kriljaca i
mezozojskih krenjaka.
Izdanjivanja voda su u zonama mladih, velikih i dubokih rasjeda, gdje su karbonatni akviferi
krovinski ili bono barairani vodonepropusnim, kriljavim, ultramafitskim i vulkanogeno-
sedimentnim masama, dok su njihova formiranja u znatno veim dubinama. Ovakav odnos izolatora
i kolektora omoguuje stvaranje samostalnih akumulacija podzemnih voda specifinog hemizma,
temperiranosti, hidraulinog reima i mehanizma.
esto su ove akumulacije sapete, te su njihovi izdanci znatno niih izdanosti od vjetakih zahvata,
odnosno mogu se buenjem zahvatiti mnogo vee koliine voda, nego to prirodno istjeu na
izvorima.
Infiltracija atmosferilija vri se du dubokih rasjeda u zonama prihranjivanja u karbonatne
karstifikovane mase, a izdanjivanje u zonama pranjenja, koje su takoe disjunktivnog karaktera.
Karakteristika svih voda ove provincije je stalnost njihovih hidrogeolokih parametara (temperatura,
izdanost, hemijski sastav, sastav gasova, sadraj radionuklida).
Dubina formiranja akumulacija, odnosno zalijeganja leita termalnih voda, nije istraena, ali
vjerovatno see dosta duboko, nekoliko kilometara. Hladne vode cirkuliu do odreene dubine,
uslovljene termodinamikim karakteristikama fluida, zagrijavaju se, postaju lake usljed ega vise
ne descendiraju, ve poinje njihova ascenzija du rasjednih zona. Prema tome, u krajnjoj liniji,
zagrijavanje voda vri se konduktivnim prijenosom toplote iz veih dubina zemljine kore, a
primordijalno iz gornjeg omotaa. Ovo uslovljava postojanje visokog regionalnog konduktivnog
toplinskog toka u relativno plitkim zonama. Konvektivna cirkulacija fluida se vri grijanjem iz baze
cirkulacije termalnom ekspanzijom.
Dubine do kojih se infiltriraju atmosferske vode su razliite i ovisne o karstifikaciji, tektonici i
poloaju totalnih podinskih izolatora.

12


to su vise temperature izvora termalnih voda, to je dubina formiranosti vea, ali model izdanjivanja
(mijeanje sa hladnim vodama u plitkim zonama, pukotinski si-stemi niskog transmisibiliteta) moe
biti i takav, da i hladnije izvorske vode mogu biti, u primarnom akviferu, viih temperatura od
temperiranih izvora.

Najvanije pitanje za ovu grupu voda je porijeklo temperiranosti. Vode se zagrijavaju usljed
konduktivnog, a najvie konvektivnog prijenosa toplote, kako je naprijed razjanjeno, a manjim
dijelom uslijed procesa radioaktivnog raspadanja, trenja, kretanja blokova i drugih egzotermnih
hemijskih procesa. Prekrivanje akvifera izolatorima uslovljava, izmeu ostalog, i zadravanje
topline. U smislu poveanja temperiranosti voda djeluje i njihova spora cirkulacija tj. veoma
usporena vodozamjena. U zonama pranjenja postoji itav niz komplikovanih modela ili sluajeva
naruavanja konvektivne ascenzije sa descendencijom hladnih voda tj. njihovim meusobnim
mijeanjem.
Hidrauliki i hidrotermiki reim pojedinih akumulacija i izvora je veoma sloen, to dokazuje
postojanje izvora razliitih temperatura i izdanosti na istoj lokaciji. Ovo se javlja na brojnim
mjestima u BiH, gdje postoje pojave izvora hladnih i termalnih voda u neposrednoj blizini.
Najvjerovatnije je, da se u ovim sluajevima tople vode javljaju du rasjeda iz velikih dubina, dok se
hladne vode gravitaciono izlivaju iz pliih, odnosno viih aeriziranih krkih kolektora. Ovakve
pojave nalazimo na mnogim mjestima: Rudo, Rogatica, Kneina, Orlja, Oevlja, Vare, Breza,
Celjadinii, Udr, Gata, M. Kladua, Gornji eher i dr.
Kako su sve pukotine u karbonatnom akviferu potpuno saturirane termalnom vodom, to se predana
toplota, koja se vri izlijevanjem voda preko izvora i buotina, nadoknauje konvekcijom iz
primarnog akvifera iz unutranjosti zemljine kore. Na osnovu podataka o stalnosti temperatura
izvorskih voda moemo rei da je uravnoteen priliv sa odavanjem toplote.
Hemijski sastav (HCO
3
-Ca
++
- Mg
+

+
tip i niska mineralizacija) ovih voda, pojave bigra-sedre-
recentnih izvorskih sedimenata na nizu izvorita ovog tipa, monoton N
2
-O
2
plinski sastav,
pozitivnost oksidaciono-redukcionog potencijala i izotopski sastav voda ukazuju na njihov vadozan,
atmosferski nain postanka.


Na mnogim mjestima gdje se ne pojavljuju izdanci karbonatnih masa moe se sa sigurnou
pretpostaviti, prema manifestacijama voda ove provincije, da su ovi karbonati osnovni ili tranzitni
akviferi. Zbog toga postoji slinost ovih voda na brojnim lokacijama u BiH. Mada trijaski karbonati
nisu u veini sluajeva primarni akviferi (to ne mogu biti zbog relativne plitke poloenosti i
nemogunosti zagrijavanja do datih temperatura izvora), ipak se u njima buenjem mogu zahvatiti
znaajni kapaciteti, najee artekih voda, temperiranosti sline izvorima. Inae, krenjake mase,
kao sredine najvee debljine i prostranstva u BiH, istovremeno su i sredine niske toplinske
vodljivosti, to znai, da mogu zadravati toplotu, koja se vri kondukcijom iz gornjeg omotaa,
ukoliko nisu ispucale, odnosno ako u njima nema descendentne cirkulacije hladnih voda. To bi opet
znailo da u veim dubinama, ispod baze karstifikacije, izvan dubokih rasjeda, mogu postojati
akumulacije viih temperatura i u vapnenjakim masama.

Termalne vode u hidrogeolokim karbonatnim masivima ofiolitske zone
istone Bosne

U ovoj oblasti (kontakt hidrogeolokih ubranih i karbonatnih masiva) javljaju se izdanci termalnih
voda u okviru karbonatnih holokarstnih masiva. To su veoma vodoobilne akumulacije; najznaajnije
su rasporeene od Varea preko Oevlje, Olova, Zelenog Vira, Kneine do Rogatice, te popreno na
ovaj pravac od Orlje preko Soluna do Kovaia.

13


U irem podruju Romanije i Zvijezde javljaju se veoma vodoobilne akumulacije kao izdanci
termalnih voda: Toplik -Rogatica (t
v
= 13-17C, Ilida Kneina (t
v
= 15,5"C), Toplik- Kneina (t
v

= 15,517,5C), Kazmeri (t
v
= lVC), Bjelosavii (t
v
= 15C), Zeleni Vir (t
v
= 33C), Olovo (t
v
=
34C)
;
Solun t
v
= 26,8C), Kovaii (t
v
= 19C), Ponikva (t
v
= 19C), Oevlja (t
v
= = 24,8C) i Orlja
(t
v
= 24,6C).
Slinog su porijekla i hemizma termalne vode na sjevernom rubu hidrogeolokog masiva Romanije,
u kanjonu Drinjae: Peringrad (t
v
= 24C), razbijeno izvorite Medo (t
v
= 17-25C), kao i na
krajnjem sjeveru: Toplica -Sprea (t
v
= 24C).

Ove vode izbijaju iz trijaskih krenjaka u nivou gravitacione baze; barairane su vulkanogeno-
sedimentnom serijom kao krovnim nepotpunim izolatorom. Toplica-Sprea izbija na kontaktu
ofiolitske zone i zone horstova i rovova sjeverne Bosne, odnosno ubranih hidrogeolokih oblasti
tercijara sjeverne Bosne i karbonatnog hidrogeolokog masiva ireg podruja Romanije.
Na junom kontaktu ovog karbonatnog masiva sa paleozojskim kriljcima jugoistone Bosne
registrovano je razbijeno izvorite termalnih voda Toplik u Celjadmiima kod Prae (t
v
= 19C) (N.
Mi oi , 1977). Izvorite izbija iz devonskih krenjaka na kojima lee karbonski klastiti i kriljci,
putem rasjeda. Vode eljadinia imaju slinu genezu kao i termalne vode Lepenice, Kreeva i
Fojnice, u Srednjebosanskom paleozojskom kriljavom gorju.
N
2
-O
2
vode Viegradske Banje formirane su u krajnjem istonom rubnom dijelu hidrogeolokog
masiva Sjemea, Gostilje i Janjca, na koje opet nalijeu krajnji zapadni dijelovi Zlatiborskog
serpentinitskog masiva. J. P a p e

(N. Mi oi , 1982) je pretpostavio da ultramafiti i bazini i ultrabazini plutoniti, vulkaniti i
dijabaz-roni melan na ovom terenu predstavljaju jedan hronostratigrafski horizont (nasuprot
dotadanjem ralanjenju serpentina kao paleozoik, a dijabaz-ronog melana kao trijas) i da lee na
trijaskim krenjakim akviferima. Ove postavke su kasnije dokazane buenjem po prvi put u Bosni i
Hercegovini (tri buena bunara daju samoizliv sa t
v
= 30,6-32,3C i p = 2,0-2,5 bara pri zatvorenoj
buotini). Meutim, tada je zanemarena injenica da se mase trijaskih krenjaka mogu javiti kao
olistoliti u dijabaz-ronakoj formaciji, to je neosporna injenica ovdje, kao i u susjednim terenima
istone Bosne i zapadne Srbije (Op. S. i i a).


Termalne vode srednjebosanskog masiva paleozojskih kriljaca, eruptiva i
karbonata

Termalne vode Lepenice (t
v
= 1924C), Kreeva (t
v
= 16,2C), Fojnice (t
v
= 29C) i Kruice
(t
v
= 19,2C), javljaju se u eroziono-denudacionim zasjecima unutar sloenog hidrogeolokog
kompleksa paleozojskih kriljaca, eruptiva i karbonatnih masa. Karbonatni kolektori prekriveni su
vodonepropusnim monim paleozojskim masama, koje uslovljuju manje odavanje toplote. S
obzirom na slinost sa ostalim vodama ove provincije, koje izbijaju iz trijaskih krenjaka, postavlja
se pitanje starosti i poloaja stijena koje daju ovako vodoobilne izdanke termalnih voda.
U ovoj oblasti, kod Bugojna, postoji izvor Vrua Voda (t
v
= 25,5C). To je jedini termomineralni
izvor u ovom region, mineralizacije 2,2 g/1.

Vode u ofiolitskoj zoni sjeverozapadne Bosne

Termomineralne vode Gornjeg ehera (t
v
= 25-34C) izbijaju u rasjednoj zoni, na kontaktu izmeu
ofiolita i mezozojskih karbonata, mineralizacije 1,3 g/1.
Termalne vode u Laktaima (t
v
= 30C) izdanjuju u zoni velikog rasjeda, kao snano arteko
izvorite, iz trijaskih karbonatnih akvifera, na kontaktu sa zonom horstova i rovova.
14


Akumulacije Gornjeg ehera i Laktaa meusobno su odvojene ofiolitskim masivom, u kojem se
stvaraju vode Slatine Ilide, koje su drugaije geneze.
Termalne vode Kulaa i sline pojave u okolini, imaju znatnu izdanost, a temperaturu od 16-30C.
Ovo su rijetke vode, koje odlikuju visoke pH (11,5) vrijednosti i specifian hemizam, a u Jugoslaviji
su jedinstvene. Izvore ovakvih voda utvrdili smo i u dolini rjeice Velika Prenja na sjevernoj strani
Ozrenskog ultramafitskog masiva (Mioi, 1985).

Vode sanskog porjekla

Termalne vode Kozice (t
v
= 21-24C): Rudinica (t
v
= 16-19C) i Budimli Japre (t
v
= 16,5C), imaju
slino porijeklo kao i vode prijedorskog basena (arakovo -Tomaica). Akvifer im je karbonatni,
trijaske starosti i prekriven, vie ili manje, vodonepropusnim karbonskim klastitima. Ove vode
izbijaju na rasjednim kontaktima masiva sanskog paleozoika i karbonatnog holokarstnog masiva
zapadne Bosne i ubrane oblasti mezozoika.
Termomineralne vode Sanske Ilide (t
v
= 22-29C) slinog su porijekla kao i gore navedene. One
konvektivno cirkuliu iz velikih dubina, a Ca
++
- SO
4
-
karakter dobijaju rastvaranjem gipsno-
anhidritnih soiva permotrijasa. To ih razlikuje od atmosferskih voda i provincije ovakvog
hemizma, nastalim u plitkim zonama permotrijasa.
Primarno leite termomineralnih voda je prekriveno dvostrukom navlakom paleozoika Sane, a
trijaski karbonati su navueni na kredne, tako da je baraa dvostruka, ali nije kontinualna, jer je teren
tektonski izlomljen u blokove, ime objanjavamo djelimino prihranjivanje akvifera.

Vode zapadnog karbonatnog masiva

Termomineralne vode Gate (t
v
= 23-38C) i termalne vode Male Kladue (t
v
= 22-28C), javljaju se
na dva duboka rasjeda: prve na kontaktu tercijara i karbonatnih masa, a druge u okviru trijaskih
karbonata. Plinski sastv (N
2
- tip) i geoloki uslovi formiranja karbonatnog akvifera ovog izvorita,
ukazuju na mlau tektonsku aktivnost. Na rasjednim linijama javljaju se i termalne vode Trakih
Ratela, Vedrog polja (t = 20C), Proia (t = 20C), te termomineralni izvor Svetinja u Raiu (t
v
=
19C), gdje dolazi do mijeanja sa plitkim infiltracionim vodama.
Termomineralne vode Balukane (t
v
= 17C) kod Mrkonji-Grada, za razliku od ostalih sulfatnih-
hladnih voda koje ih okruuju, izdanjuju na rasjednom kontaktu izmeu mezozojskih karbonata i
permsko-donjotrijskih sedimenata u jednoj regionalnoj rasjednoj zoni, koja se javlja kao izduena
kontinuirana struktura od Konjica sve do Kljua.

III. Hidrogeohemijska provincija N
2
, N
2
-CH
4
i CH
4
voda artekih basena

U Bosni i Hercegovini postoje termomineralne i mineralne vode N
2
, N
2
-CH
4
i CH
4
tipa. Duine su
atmosferskog i mijeanog porijekla, a ostale su mijeanog porijekla. Sastoje se od reliktnih (fosilnih)
sedimentogenih voda i infiltracionih voda. Sve one formirane su u razliitim sedimentima:
tercijarnim i krednim marinskim, terigenim i karbonatnim sedimentima, te zaslanjenim (lagunsko-
morskim i jezersko-kontinentalnim) sedimentima. Razvijene su u zoni horstova i rovova sjeverne
Bosne, odnosno u hidrogeolokim strukturama artekih basena i u ubranim hidrogeolokim
oblastima horstova i rovova sjeverne Bosne.
Za ove vode karakteristine su zatvorene strukture tj. redukcioni uslovi formiranja. U podruju
rovova Posavine razvijene su dijelom reliktne vode sa veoma usporenom vodozamjenom.
Razliitost njihovog makrokomponentnog sastava uslovljena je povoljnim procesima aktivacije voda
na razliite lako topljive minerale u uslovima poveanog pritiska i temperature (Posavina).
Vode kontinentalnih sredina imaju elemenata koji indiciraju postojanje naftnoplinskih leita, ali se
jo ne mogu odvojiti naftne od slatkovodnih i mineralizovanih-sononosnih akumulacija.
15


Vode ove provincije formirane su u artekim strukturama a barairane su debelim krovnim
izolatorskim sedimentima, sa prisutnim vertikalnim i lateralnim diskontinuitetima u razvoju.
Vodozamjena im je veoma usporena, mineralizacija visoka, vodoobilnost i plinoobilnost znaajna.
Prisutni su arteki hidrauliki reim, kao i velika dubina leita. Zbog toga su ovi fluidi
vieenthalpijske hidroterme, koje posjeduju i energiju rastvorenih gasova i hidraulinu energiju
visokog pritiska, te se mogu oznaiti kao geopresirane zone znaajne za koritenje geotermalnih
resursa u dubinama veim od 3.500 m od povrine terena.


Arteki baseni Posavine i hidrogeoloki masiv horstova i rovova
sjeverozapadne Bosne

Mineralne i termomineralne vode atmosferskog porijekla

Mineralne vode lokacije Ljeljani u tercijarnim sedimentima oko Bosanskog Novog nastaju
infiltracijom atmosferilija u marinske sedimente, gdje one rastvaraju sone minerale. Redukcioni
uvjeti stvaranja, sporost vodozamjene i izotopski sastav metana, ukazuje na termogeno porijeklo
metana iz marinskih stijena, a to znai da metan reflektira temperiranost formacije i danas, jer i sada
ekshalira.
Mineralizirane vode ireg podruja Dervente i Vujaka karakteriu se obogaenjem sulfata. Iako ne
postoje detaljnije analize, moe se rei da je mineralizacija ovih voda posljedica spore cirkulacije, ali
i ascenzije slanih voda. Kroz tercijarne sedimente atmosferilije se infiltriraju u raspadljive zone, te
na taj nain uslovljavaju mineraliziranje voda.
Sline su geneze i Cl-SO
4
-Ca
++
- Na
+
vode u podruju Koraja i sjeverno od Gornje Tuzle, koje se
mineralizuju kroz proces izluivanja sonih interkalacija u trakastoj miocenskoj seriji.

Termomineralne vode morskog ili mijeanog porijekla

U Semberiji, u selu Dvorovi, iz naftnogeoloke buotine S-l dobijene su termalne vode razliitog
sastava na raznim dubinama. Registrovane su i arteke termalne vode (t
v
= 71C, M = 0,9 g/1) iz
krenjakih sredina. Na ovoj buotini javlja se N
2
-CH
4
gasni sastav, kao i vii homolozi metana, koji
indiciraju vode brakinog, laguno-morskog i kontinentalnao-jezerskog porijekla.
Ovakve su i vode izvora Rasol -Priboj (t
v
= 23,4C, M = 3,8 g/1), Konjikovii, Prelovina i buotine
Svinjarevac. Prema J. Josi povi u (1971), sve navedene vode (Dvorovi, Domaljevac, Priboj)
meusobno su sline, a i istog su tipa kao i slane vode u tuzlanskom basenu, koje su
sedimentacionog porjekla.
Pri izradi naftnogeoloke istrane buotine u Domaljevcu, u kredno-tercijarnim sedimentima, na
dubini od 1.275 m nabuene su arteke termomineralne vode (t
v
= 86C, M = 15 g/1) razliitog
makrokomponentnog sastava.
Prisustvo C0
3
-
i NH
4
+
" jona, kao i visok pH, ukazuju na redukcionu (zatvorenu) sredinu i na
preteno fosilne, reliktne lagunske i morske vode.

U sononosnoj trakastoj miocenskoj seriji Gornja Tuzla Tuzla, sada se formiraju akumulacije
podzemnih voda izluivanjem sonih naslaga i rastvora infiltrirajuih atmosferskim i povrinskim
vodama. Meutim, pri ovom ne dolazi do bitnije promjene hemizma rastvora, odnosno smanjenja
mineralizacije, to upuuje na preteno morsko porijeklo voda, koje nije narueno vjetakim
putem veim infiltriranjem atmosferilija.
Posljednjih godina (1976-1984) nabueno je u podruju sela Tetime, kod Gornje Tuzle, leite
kamene soli.
16


Ono ukazuje i na postojanje slanih fosilnih visokomineraliziranih rastvora. koji nisu imali
nikakvu vodozamjenu, ve predstavljaju reliktne vode morske lagune, koja je takoer izgraena od
zaslanjenih marinskih sedimenata.
U Loparsko-ibonikom basenu (Navioci t
v
= 13,6C) postoje analogne mineralne vode, koje su
takode lagunskog porjekla, a figuriraju kao zaostale. sedimentacione vode.
Termomineralne vode Dragunje (t
v
= 17,4C, M = 3,3 g/1) moguee je da su mijeanog porijekla. To
su CO
2
-N
2
-CH
4
vode na granici artekih sononosnih sedimenata tuzlanskog basena i oblasti CO
2

voda nastalih termometamorfnim procesima.

Termomineralne vode mijeanog (atmosferskog + morskog) porijekla

Termomineralni izvori Gradaca (t
v
= 22-30C) izdanjuju du rasjeda. koji ide kontaktom Trebovca
i nizije, kao i jednog poprenog rasjeda znatno veih dimenzija (I. Sokl i , 1958). Mladi duboki i
sada aktivni tenzioni rasjed predstavlja regenerirani stari lom, koji odraava neotektonsku i
savremenu seizmiku aktivnost. Ova pojava uslovljava neprekidnu ascendentnu konvekciju voda, te
stalnost izdanosti i temperature izvora.
Akumulacija se javlja na kontaktu hidrogeolokih ubranih oblasti mlaeg mezozoika i tercijara, te
artekih basena krednotercijarne starosti u geotektonskoj zoni horstova i rovova sjeverne Bosne.
Vode su primarno formirane u kredno-paleocenskim sredinama na dubini veoj od 1.000 m od
povrine izbijanja, iz kojih vertikalno cirkuliu kroz zonu niskog transmisibiliteta i dolaze u
tortonsko-sarmatske kolektore -sekundarne akvifere. Ovdje se mijeaju sa mladim infiltracionim
vodama. Izvorske vode su po ovome morskog i atmosferskog porijekla, te predstavljaju jedine
izvore ove vrste u zoni horstova i rovova sjeverne Bosne.


PORJEKLO I INDIKACIJE TOPLOTE TERENA BOSNE I HERCEGOVINE

Porjeklo toplote

Izuavanje porjekla toplote u zemljinoj kori, naroito u epidermalnom dijelu je vaan zadatak u
procesu istraivanja geotermalne energije. Porjeklo endogene toplote u zemljinoj kori moe biti
od sljedeih vanijih izvora:
- konduktivni terestriki toplinski tok iz dubokih horizonata, odnosno iz gornjeg omotaa Zemlje i
primordijalna toplota iz vremena stvaranja Zemlje,
- radioaktivnost,
- hemijski egzotermni procesi,
- kretanje i trenje tektonskih blokova,
- smanjenje i promjene brzine rotacije zemlje,
- seizminost,
- konvektivni toplinski tok,
- vertikalni pomaci zemljine kore,
- gravitaciona diferencijacija i potencijalna gravitacija,
- elastina energija skupljanja Zemlje,
- polimorfni i fazni prelazi,
- kristalizacioni i litifikacioni procesi,
- hlaenje vulkanita i plutonita, te
- energija elasticiteta Zemlje.



17


Od navedenih izvora toplote u podruju Bosne i Hercegovine najvaniji su i priblino se zasad mogu
kvantificirati sljedei:

- konduktivni terestriki povrinski toplinski tok 2.400 MW
- radioaktivna toplota 200 MW
- komunikacija toplih voda na izvorima i buotinama 200 MW
- smanjenje rotacije Zemlje 40 MW
- seizmicitet 20 MW
Navedene snage svakako se razlikuju i mnogo su niih vrijednosti od potencijala koji postoji u Bosni
i Hercegovini i koji se moe eksploatisati.
Konduktivni terestriki toplinski tok je proraunat iz produkta prosjenog toplinskog toka q =
90mWm
2
i povrine P = 26000 km
2
, koja je geotermalno potencijalna u Bosni i Hercegovini.
Radioaktivnost do oko 3,5 km dubine iznosi oko 200 MW.

Ona je proraunata na osnovu literaturnih podataka o srednjem Cl a r kovom sadraju radioaktivnih
elemenata u stijenama i koliini radiogene toplote koju oni daju u sljedeoj tabeli.
Pri proraunu prosjene oslobodene toplote, po 1 gramu stijene za pojedine oblasti, uziman je u
obzir litoloki stub odnosno procentualni odnosi pojedinih litolokih lanova u stubu. Ponderisanjem
vrijednosti dobijeni su odgovarajui iznosi stvorene radiogene toplote na osnovu kojih je teren
Bosne i Hercegovine podijeljen na 7 zona. Od ovih sedam zona najvee oslobaanje radiogene to-
plote imaju kisele granitne intruzije. U podruju Bosanske Krajine radiogena toplota na povrini od
5.000 km
2
, do dubine od 3.500 m, iznosi ukupno 44,5 MW. Radiogena toplota iz dubljih dijelova
terena sadrana je u ukupnom konduktivnom terestrikom toplinskom toku.


SREDNJI CLARKOV SADRAJ
RADIOAKTIVNIH ELEMENATA U STIJENAMA I KOLIINA STVORENE
TOPLOTE (po N. S. Boganiku, 1966)

U Th K

V
R
S
T
A

S
T
I
J
E
N
E

S
a
d
r

a
j

t
o
p
l
o
t
e


s
t
v
a
r
a
n
j
e


s
a
d
r

a
j

s
t
v
a
r
a
n
j
e

t
o
p
l
o
t
e


s
a
d
r

a
j


s
t
v
a
r
a
n
j

t
o
p
l
o
t
e

U
k
u
p
n
a

k
o
l
i

i
n
a

s
t
v
o
r
e
n
e

t
o
p
l
o
t
e

p
o

1

g
r

s
t
i
j
e
n
e

kisele 4,5 14,94 16 13,4 0,026 3,18 30,56
intermedijarne 1,6 4,94 7 5,9 0,026 2,98 13,73
bazine 1,1 3,33 4 3,3 0,014 1,59 8,33
ultrabazine
jne
0,5 1,-55 1,5 1,3 0,004 0,46 3,26
krenjaci 1,4 4,35 1,8 1,5 0,003 0,33 6,20
pjeari 3,0 9,29 10 8,4 0,012 1,34 18,00
laporci i glinci 4,0 12,39 11 9,2 0,032 3,60 25,20

Toplota osloboena smanjenjem rotacije Zemlje i seizmicitetom je data prema literaturnim
podacima. Tako pri potresima dolazi, osim mehanike energije, i do oslobaanja toplotne energije te
u trusnim podrujima mogu biti stvorene pozitivne geotermalne anomalije, odnosno seizmogene
zone velikih seizmoenergetskih nivoa mogu ukazati na egzistiranje geotermalne anomalije.
18


Kako se zemljotresi javljaju u odreenim zonama sa ponavljanjem, to znai da e i geotermalna
potencijalnost biti stalna.
Po O. Ka p p e l ma ye r u (1974), veoma jaki zemljotresi oslobaaju toplotu veu od 10x10
18
J.
Prisustvo dubokih tektonskih lomova, te granine zone izmeu geotektonskih i neotektonskih
jedinica (kompresione i tenzione zone), takoe oslobaaju znatne iznose termalne energije.
Neotektonski recentni pokreti oslobaaju toplotu du rasjednih paraklaza i navlaenja. Koliina
osloboene toplote je vea to je vee kretanje. Po raznim autorima energija, odnosno toplota, koja
se oslobodi prilikom kretanja bloka od 1 cm/god, pod pritiskom 980.665 a/cm
2
, to odgovara dubini
od oko 500 m i koeficijentu trenja od 0,6, jednaka je 1,88 x10
-7
J/cm. sec. Kako smo vidjeli dubine
rasjedanja u terenima Bosne i Hercegovine su i preko 30 km, to znai da su i ove energije ogromnih
iznosa.
Konvekcija termalnih i termomineralnih voda u vidu izvora i buotina iznosi oko 200MW. Iz
prethodnog vidimo da je postojea konvekcija niska i da iznosi samo, u komparaciji sa
konduktivnim terestrikim toplinskim tokom, svega 7%, a prema svim ostalim toplotnim izvorima
sigurno manje od 1%. Ovo ukazuje na to da su u zemljinoj kori ovog terena koncentrisani znaajni
resursi geotermalne energije koji su, uglavnom, eksploatabilni.
Dokazano je da postoje krovni izolatori, koji spreavaju hlaenje fluida u njihovoj podini, pa tu
zbog kondukcije i konvekcije egzistuju i akumulacije vie temperature.

Dosadanja iskustva na istraivanju termalnih i termomineralnih voda pokazuju da e se dubljim
buenjem dobiti i znatno vei kapaciteti voda po buotini u odnosu na kapacitet izvora.
Leita toplih suhih stijena, odnosno petrogeotermalna leita, koja bi hlaenjem odavala toplotu i
danas mogu postojati u onim terenima, gdje postoje mladi miopliocenski ili ak kvartarni magmati u
vidu batolita ili velikih eruptivnih tijela, koja imaju kontinualnu vezu sa svojim eruptivnim korijeni-
ma, a okruena su slabo toplinski vodljivim kriljcima i laporcima. Vjerojatno se ovakva leita
mogu oekivati u podruju neogenih dacito-andezita Srebrenice, a mogue i u podruju slinih
stijena u ofiolitskoj zoni oko Maglaja i na pravcu Zavidovii -Teanj - Tesli - Kulai. Ukoliko se
dokae, da su graniti Prosare i Motajice pliocenske starosti (G. Deleon, J. Pami, 1977), te da
predstavljaju povezanu batolitnu masu, moglo bi se sa sigurnou rei, da oni predstavljaju jo
neohlaena tijela petrogeotermame energije suhih stijena.
O stalnosti odnosno dugotrajnosti hlaenja magmatskih plutona govori podatak (Karamata,
Milovanovi, 1978) da batolit granita temperature kristalizacije 600-800C, prenika oko 10 km,
zadrava temperaturu iznad 500C u toku od 2 miliona godina.
Na rastojanju od 2 km od ove intruzije i nakon 2 miliona godina od njenog intrudiranja, temperatura
stijena e biti iznad 400C. Po S. Karamati (1978) hlaenje velikih mogmatskih masa raste sa
kvadratom poveanja prenika. Toplinski tok je funkcija vremena i upravo je proporcionalan
temperaturi intruzije, termalnoj vodljivosti i difuzivitetu, a u eksponencijalnoj zavisnosti od dubine
(od povrine terena do batolita (Rybach et al., 1981). Pri svemu ovorne treba imati u vidu, da je oslo-
baanje toplote pri magmatskim intruzijama i ekstruzijama ogromno. Tako 1 gram magme ili lave,
pri hlaenju od 1000C do 0
C
C, daje toplotnu energiju od 1.674 J. (O. Kappelmayer, 1974). Treba
rei, da je, za sada, nemogue sa povrinskim tehnikama istraiti ove plutone, ako je kondukcija
(vodonepropusna krovina bez rasjeda) bila jedini nain prenosa toplote. Tako po J. P. Mu f f l e r u
(1972) termalni efekti granitskog plutona, kao nosioca toplote, koji se intrudirao samo prije 10.000
godina na dubini od 4 km od povrine terena, ne mogu biti na ovaj nain sagledani.
Rejonizacija porjekla toplote pokazuje da se ona najvie oslobaa na povrini terena gdje se javlja
vise energetskih izvora. Tako u podruju Zeniko-sarajevskog basena i artekih basena horstova i
rovova sjeverne Bosne postoje, uz kondukciju i konvekciju, jo i vertikalna pomicanja, kretanje
blokova te izraeniji seizmicitet.


19


Indikativni parametri uveane geotermalne potencijalnosti na podruju Bosne i Hercegovine

Elementi uveanih geotermalnih anomalija u Bosni i Hercegovini vidljivi su iz geoloko-tektonskih,
geofizikih, hidrogeolokih, geomorfolokih, neotektonskih, seizmolokih i drugih pokazatelja, kao i
postojanja analognih geolokih sredina koje su razvijene u Srbiji i Hrvatskoj (N. Mioi, 1986),

Geoloki indikativni elementi uveane geotermalne potencijalnosti su:
- postojanje krustalnih i lineamentnih razloma,
- postojanje regionalnih, dubokih i viefazno-regeneriranih starih i mladih rasjeda,
- postojanje velikih navlaka, kojima su izolatori navueni na kolektore,
- smanjenje debljine epidermalnog dijela zemljine kore, odnosno manja udaljenost od povrine
terena do Moh o r ov i i e vo g diskontinuiteta,
- presjeci vorita dubokih rasjednih struktura, te presjeci starijih rasjeda mlaim,
- prisustvo mladih kiselih plutonita i njihovih efuziva na brojnim mjestima, te veza sa dubokim
korijenima u zonama Ko n r a d o v o g diskontinuiteta,
- prisustvo tenzionih i kontrakciono-kompresionih struktura i geotektonska izdijeljenost terena u
blokove,
- prisustvo hidrotermalnih rudnih parageneza dubokog subvulkanskog magmatizma.


Geofiziki podaci su indikativni u sljedeem:

- rasjedi utvreni po gravimetrijskim i geoelektrinim podacima,
- zone gravimetrijskih maksimuma kompatibilne su esto sa geomagnetnim pozitivnim
anomalijama, koje ukazuju na antikliname strukture, sa postojanjem kolektora u podini
izolatorske krovine,
- zgunjavanja izogala - zone jakog anomalnog gravimetrijskog gradijenta, predstavljaju
dislokacione zone sa pojaanim konvektivnim tokom,
- nulte izoanomale na granici gravimetrijskih maksimuma i minimuma oznaavaju brojne linijske
pojave termalnih i termomineralnih voda du velikih rasjeda,
- gravimetrijski minimumi (sinklinalne forme) i jednolina polja pozitivnih vrijednosti anomalija,
- tercijarni izolatori u ijoj podini su kolektori karbonatnih hidrogeotermalnih sistema,
- gravimetrijski maksimumi - izolatori -paleozojski sedimenti sa ofiolitima u ijoj podini su
vjerovatno kolektori karbonatnih hidrotermalnih sistema.
Niski prividni elektrini otpori stijena daju mogunost okonturenja akumulacija termomineralnih
voda u prostoru, po geolektrinim profilima, a pravci pruanja gravimetrijskih maksimuma ukazuju
na rasjede.

Hidrogeoloke indikacije su:

- postojanje izdanaka i buotina mineralnih, termalnih i termomineralnih voda,
- nabuene vode u plitkim zonama sa uveanim vrijednostima geotermalnog gradijenta,
- arteki duboki baseni, meuplaninske depresije, sa akumulacijama toplih fluida zatienim od
hlaenja,
- ascendentna konvekcija toplih voda du rasjednih sistema,
- postojanje reliktnih, starih, fosilnih, sauvanih voda marinskog porijekla
- temperature izvorskih voda i temperature primarnih leita, koje su, po svim geotermometrima,
poviene,
- zone pojaanog ascendentnog konvektivnog toka fluida,
- ekshaliranje CO
2
iz voda je vezano za mlade i recentne orogene pokrete
20


- sadraj izotopa (delta
13
C u CO
2
i CH
4
u pojavama nekih voda iz kojih ekshalira CO.), ukazuje
na njihov termogeni postanak sa vodom iz termometamorfnih procesa u karbonatima ili
hidrolizom karbonata, kao i na temperaturu nastajanja CO
2
, pa prema tome i vode od preko
60C,
- povean sadraj radona u izvorima vee izdanosti, u stijenama male emanacione sile, pokazuje
da su tu putevi najveeg protoka voda i najbre cirkulacije, te da su to otvoreni, ascendentni
konvektivni drenovi visokog transmisibiliteta
- razne analize omoguuju zakljuivanje da vode esto izbijaju iz tranzitnih kolektora, odnosno da
u ove sekundarne kolektore vode konvektivno cirkuliraju iz dubljih, starijih akvifera,
- dokazano mjeanje toplih i hladnih voda indicira da u dubljim zonama postoje jo toplije vode,
- vei sadraj CO
2
i Rn u toplijim vodama indicira na dubinsko porijeklo ovih konstituenata, te na
zone ubrzane konvekcije i cirkulacije iz primarnog akvifera
- vode su spore cirkulacije i vodozamjene i veinom stare (prednuklearne) pa i jo daleko starije, a
atmosferskog porijekla, to ukazuje da se zagrijavaju u dugim vremenskim periodima, kao i da
postoji mogunost njihovog dugotrajnog putovanja i zadravanja u primarnim akviferima,
- slian izotopski sastav voda moe imati za posljedicu i sline temperaturne uslove njigovog
nastajanja,
- mogunosti postojanja kolektora u podini raznih izolatorskih krovinskih vodonepropusnih i
toplinski slabo vodljivih sredina,
- proraun energije konvekcije pokazuje da ista u odnosu na ostale izvore toplote predstavlja
veoma malu vrijednost te ima mogunost i koncentrisanog pojavljivanja termopotencijala u vidu
resursa,

- u otvorenim strukturama gubitak toplote konvekcijom je vii nego gubitak toplote kondukcijom.
Ipak, termalni izvori su stalnih kapacitativnih i termo-karkteristika, to znai da u podzemlju
imamo veu energetsku koncentraciju resursa, nego to bi to dao sam konduktivni prenos
toplote,
- konduktivni i konvektivni input toplinske energije je vei od out-puta u podini krovnih
barijera, to znai da e ili temperatura u kolektorima stalno rasti ili e se poveavati volumen
geotermalne anomalije u duim vremenskim periodima.

Geomorfoloko-neotektonske indikacije geotermalnih potencijala su:

- postojanje depresija formiranih u pliocenu i kvartaru,
- brzina vertikalnih savremenih pokreta,
- postojanje mladih neotektonskih pokreta,

- ispoljenost sinorogenih horizontalnih rasjeda, viefazno aktiviranih u neogenu i kvartaru,
pojavljivanje predneogenih i neogenih gravitacionih rasjeda, viefazno aktiviranih u neogenu
(kvartaru),
- vertikalna kretanja blokova du rasjednih kontakata,
- savremena i recentna izdizanja i sputanja terena, odnosno diferencijalna kretanja,
- kontrastni rasjedni strmi odsjeci,
- postojanje mladih grabenskih struktura.
- horizontalna pomjeranja blokova.





21


Seizmike indikacije su sljedee:

- izraeni seizmiki pojasevi,
- broj, dubina i duina seizmogenih struktura,
- visoki seizmoenergetski potencijali seizmogenih struktura,
- dubina seizmoaktivnih nivoa, gustine epicentara, magnitude i zone afterokova potresa,
- zone najvee seizmike opasnosti,
- geneza zemljotresa je tektonska, a aktiviranje arita zemljotresa vezano je za savremene
tektonske pokrete.

U svijetu je dokazano da su zone visokih vrijednosti toplinskog toka upravno proporcionalne sa
pojasevima maksimalne seizmike aktivnosti.

Navedeni indikativni elementi iz posebno razmatranih disciplina pokazuju da oni predstavljaju
direktne manifestacije geotermalnih potencijala na odreenim prostranstvima Bosne i Hercegovine, a
meusobnim koreliranjem jo vie dolaze do izraaja sigurniji podaci za indiciranje geotermalnih
potencijala. Svi ovi elementi takoe ukazuju da u epidermalnom kompleksu ne postoji regionalna
jedinstvena geotermalna anomalija, ve vie meusobno samostalnih rajona, pojaseva i zona.

VANIJI GEOTERMALNI PARAMETRI

Toplotne karakteristike stijenskih masa uzrokuju prenos toplote i one vre njenu distribuciju od vieg
izvora toplote ka niem. Najznaajniji geotermalni parametri su: toplinska vodljivost, geotermiki
gradijent i toplinski tok. Sva tri ova parametra su u meusobnoj vezi i njihovi odnosi daju zakonitost
formiranja geotermalnih resursa.
Toplotne karakteristike stjenskih masa ovisne su i od minerolokog sastava, temperature, pritiska,
poroziteta, vlanosti, vrste fluida koji ispunjava pore, gustoe i drugih faktora.

Toplinska vodljivost
Predstavlja vaan geotermiki parameter, jer od istog zavisi prenos toplote od geotermalnog izvorita,
to se posebno komplikuje u stijenama razliite litologije. Izraava se u Wm
-1
K
-1
. Ova jedinica
predstavlja toplotu energije 1J, koja proe u 1 sec kroz odreenu stijensku masu duine 1m, pri
temperaturnoj razlici od 1
0
C. Stijene u kojima se vri infiltracija povrinskih voda i brza vodozamjena
imat e promjenjivu vodljivost, odnosno toplota e se mnogo vie prenositi nego u uslovima
homogenosti i kompaktnosti, te e ove stijenske mase biti hladne. Karstifikovane stijenske mase, koje
sadre zrak u pukotinama, imat e malu vodljivost, ultramafiti imaju visoku vodljivost, tercijarni
mnogobrojni baseni, kao i tercijarne mnogobrojne naslage glina i laporaca sa ugljem zbog veoma
niske vodljivosti ivodonepropusnosti uvat e akumulacije toplih voda u svojoj podini.

Geotermalni gradijent
Rauna se po obrascu G=q/K, gdje je q terestriki toplinski tok, K je toplinska vodljivost u stijeni.
Geotermalni gradijent je zavisan od temperature stijena, dubine na kojoj se ista pojavljuje, toplinske
vodljivosti i raznih geoloko-tektonskih i hidrogeolokih parametara. Gradijenti u BiH se kreu u
interval 10,5
0
C/1km (Glamo 4212 m) do 63
0
C/1 km (Domaljevac 1275 m)

Toplinski tok
Predstavlja vektor terestrikog toplinskog toka i dat je izrazom q=G*K. On je najvaniji geotermalni
parameter i kriterij geotermalne potencijalnosti, te je njegovo odreivanje nezaobilazno u predbuaoj
fazi istraivanja.

22

Zakljuak

Ovaj rad daje genetsku kategorizaciju voda. Na osnovu izuavanja geolokih i hidrogeolokih
karakteristika kao i fiziko-hemijskih svojstava fluida odreene su osnovne hidrogeoloke
structure na bazi postojanja tipova akvifera te hidrogeohemijske provincije kao izraz
zakonomjernosti rasprostiranja voda Bosne i Hercegovine kao i akumulacije i pojave ovih voda.
Hidrogeoloke strukture proizilaze iz slijedeih geotektonskih jedinica:
1. Zona jadranskog paraautohtona
2. Zona visokog kra
3. Zona mezozojskih krenjaka i paleozojskih kriljaca
4. Centralna ofiolitska zona
5. Unutranja paleozojska zona
6. Zona horstova i rovova Bosne i Hercegovine

Hidrogeoloke strukture su predstavljene artekim bazenima i meuplaninskim depresijama,
hidrogeoloki ubranim oblastima i hidrogeolokim masivima. Ove strukture dobro se podudaraju
sa geotektonskim jedinicama.
Genetski elementi omoguuju razvrstavanje pojava i akumulacija voda na slijedee hidrogeohemijske
provincije:
1. I provincija CO
2
voda u oblastima mladih termometamorfnih procesa
a.) Atmosferskog
b.) Jezersko-kontinentalnog
c.) Morskog ili mijeanog
d.) Atmmosferskog + jezersko kontinentalnog porjekla
2. II provincija N
2
-O
2
voda atmosferskog porjekla u oblastima mladih tektonskih pokreta i rasjedanja
3. III provincija N
2
-CH
4
vode u dubokim artekim strukturama
a.) Atmosferskog
b.) Morskog ili mijeanog
c.) Atmosferskog+morskog ili mijeanog porjekla
Vode I provincije razvijene su u ubranim hidrogeolokim strukturama i hidrogeolokim masivima, II
u hidrogeolokim masivima ofiolitske zone i zone paleozojskih kriljaca kao i mezozojskih
krenjaka, dok je III razvijena u artekim basenima savskog rova.
Iz postojeih pojava, raznolikosti genetskih tipova i aplikativnog znaaja ovih prirodnih resursa
proizilazi mogunost pronalaenja novih potencijalnih zona istraivanja i zahvatanja veih
kapaciteta voda, drugaijeg hemizma i vie temperature i pritiska u odnosu na sadanje izvorske
vode.


Literatura

1. ii, S., Mioi, N., (1986): Geotermalna energija Bosne i Hercegovine. Geoinenjering
Sarajevo.
2. Mioi, N., (1982): Genetska kategorizacija mineralnih, termalnih i termomineralnih voda
Bosne i Hercegovine. Geoloki glasnik.
3. Pai-kripi, D., (2009): Autorizovana predavanja postdiplomski studij 2009. godine.