HISTORIA POLSKI 1750-1950

Reformy sejmu konwokacyjnego - 1764

Sejm Konwokacyjny obradowa w 1764 pod lask Adama Kazimierza Czartoryskiego !race "stawodawcze
pos"way si# niesyc$anie szybko %d 7 & do '( &) 1764 *w cig" 7 tygodni+ "c$walono ponad 1,- "staw.
podczas gdy w cig" ostatnic$ '7 lat nie "c$walono ani jednej Sejm konwokacyjny ze swej nat"ry by
skon/ederowany. dlatego decyzje podejmowa wi#kszo0ci gos1w 2imo to Czartoryskim "dao si#
przeprowadzi3 tylko niekt1re re/ormy i to za pomoc r14nyc$ wybieg1w prawnyc$5
6 "stalono porzdek obrad *reg"lamin sejmowy+7
- "stalono jednolite 8podymne9 czyli stay podatek7
- "tworzono pierwszy stay b"d4et7
- wprowadzono co generalne7
- zmniejszono kompetencje $etman1w i podskarbic$ *cz#03 tyc$ kompetencji przekazano komisjom
wojskowej i skarbowej+ Komisje miay5 a: kontrolowa3 podskarbic$7
b: 0ciga3 podatki i wydatkowa3 s"my skarbowe7
c: cz"wa3 nad podniesieniem gospodarczym kraj"7
d: skada3 sejmowi sprawozdanie ze swojej dziaalno0ci7
- zwi#kszono liczb# wojska do '4 tys7
- zakazano posom przysi#gania na instr"kcje poselskie7
- w sprawac$ ekonomicznyc$ wprowadzono gosowanie wi#kszo0ci7
- na sejmikac$ dep"tackic$ i elekcyjnyc$ w Koronie zniesiono 8liber"m ;eto97
- zniesiono w miastac$ sdownictwo prywatne7
- nakazano l"stracj# kr1lewszczyzn7
- zre/ormowano sdownictwo tryb"nalskie *przez wprowadzenie zasady /erowania wyrok1w wi#kszo0ci
gos1w7
- wprowadzono przedstawicielstwa dyplomatyczne za granic
<e/ormy Sejm" Konwokacyjnego porzdkoway gospodark# miejsk. "jednolicay miary i wagi. re/ormoway
poczt#
Walka o tron Rzeczypospolitej - 1764
= >&)) w g1wny n"rt walki politycznej w <zeczypospolitej o wadz# i wys"wane w zwizk" z nim projekty
re/orm. wizay si# z rywalizacj o znaczenie i wpywy mi#dzy dwoma wielkimi obozami magnackimi5
!otockimi i Czartoryskimi *zw ?amili+ !otoccy stojcy na czele oboz" rep"blika@skiego d4yli do "trzymania
istniejcego "stroj" politycznego i byli przeciwnikami jakic$kolwiek re/orm *zmian+ = polityce zagranicznej
orientowali si# na !r"sy. Szwecj#. A"rcj# i ?rancj#
Czartoryscy *na czele z 2ic$aem 6 kanclerzem litewskim i A"g"stem 6 wojewod r"skim+ skoligaceni z
!oniatowskimi. %gi@skimi i Sapie$ami. opowiadajcy si# w polityce zagranicznej za <osj i A"stri d4yli j"4 w
latac$ 17(,6B' do przeprowadzenia pewnyc$ re/orm skarbowo6wojskowyc$ majcyc$ wzmocni3 wadz#
pa@stwow !o 0mierci A"g"sta ))) *4 > 176(+ rozgorzaa mi#dzy tymi stronnictwami walka o wadz#
Czartoryscy opowiadali si# za programem re/orm. kt1re miay5
- zmieni3 zasady /"nkcjonowania sejm"7
- wzmocni3 pozycj# rzd"7
- pozbawi3 praw politycznyc$ szlac$t# nieposesjonat1w7
- zakaza3 przysi#gania na instr"kcje poselskie7
- ograniczy3 8liber"m ;eto9
Czi#ki wsparci" wojskowem" <osji "dao si# 8?amilii9 pokona3 !otockic$. kt1rzy c$cieli wybra3 na kr1la
najpierw syna A"g"sta ))) =ettina. a gdy ten zmar *>)) 176(+ $etmana Dranickiego %statecznie sejm. mimo
pr1by zerwania go jeszcze przed wyborem marszaka. 6 )> 1764 gosami BB-- pos1w wybra na kr1la
Stanisawa Antoniego !oniatowskiego. popieranego przez caryc# Katarzyn# )) = tej syt"acji program ?amilii
nie m1g by3 w peni zrealizowany. ale wiele re/orm ?amilii zostao wprowadzonyc$ przez Sejm Konwokacyjny
z 1764. zawizany w kon/ederacj# generaln na czas nieokre0lony 2iay one "nowocze0ni3 i wzmocni3
pa@stwo !rzeprowadzone re/ormy w znacznej mierze odpowiaday 0redniej szlac$cie. ale zostay *niestety+
"c$walone przy rosyjskiej 8pomocy9 %bca 8pomoc9 zdecydowaa tak4e o /aktac$ nast#pnyc$
Konfederacja barska - geneza i skutki
!an"jcy od 1764 Stanisaw A"g"st !oniatowski stara si#. w ograniczonym przez syt"acj# zakresie.
prowadzi3 dzieo naprawy pa@stwa Eednak4e jego dziaania spotykay si# z opozycj Czartoryskic$ wspieranyc$
przez !etersb"rg i Derlin !retekstem do osabienia !oniatowskiego i za$amowania prac re/orm"jcyc$ pa@stwo
staa si# sprawa innowierc1w protestanckic$ *zwanyc$ dysydentami+ i prawosawnyc$ *dyz"nit1w+. kt1rzy
zacz#li domaga3 si# od kr1la r1wno"prawnienia politycznego Ae dwa 0rodowiska liczce ok F mln
zdecydoway si# sz"ka3 wsparcia dla swojej sprawy w !etersb"rg" " Katarzyny )) Caryca. podobnie jak
?ryderyk )). c$#tnie by widziaa osabienie <zeczypospolitej i zdecydowaa si# spraw# innowierc1w wygra3 dla
wasnyc$ interes1w =prowadzia wi#c swoje wojska na terytori"m !olski i pomoga w zawizani" dw1c$
kon/ederacji 6 protestanckiej w Aor"ni" i prawosawnej w S"ck" *))) 1767 r+ Eednocze0nie jej ambasador w
=arszawie. Gikoaj <epnin zainspirowa przeciwnik1w kr1la. do zwizania w <adomi" *'( &)) 1767+
kon/ederacji generalnej 6w obronie katolicyzm" i dawnyc$ praw =reszcie na zwoanym w paHdziernik" 1767 r
sejmie. <epnin przeciwstawi si# dalszem" re/ormowani" <zeczypospolitej. a kiedy natra/i na op1r ze strony
przyw1dc1w kon/ederat1w radomskic$ *bisk"pa Sotyka i Ia"skiego oraz =acawa i Seweryna <zew"skic$+.
postanowi ic$ porwa3 i wywieH3 do Ka"gi nad %k Kiedy sejm. w atmos/erze terror" ze strony <osji.
zako@czy obrady przyznajc dysydentom pene "prawnienia i "c$walajc prawa kardynalne *min zac$owano
woln elekcj#+. w Darze. na !odol". doszo do nowego wydarzenia 'J )) 176, r E1ze/ !"aski. 2ic$a Krasi@ski
i inni zawizali tam kon/ederacj# w obronie wiary i wolno0ci kraj" =kr1tce skon/ederoway si# wojew1dztwa5
l"belskie. bracawskie i ziemia $alicka Akcja kon/ederat1w spotkaa si# z do03 d"4ym odzewem w r14nyc$
cz#0ciac$ spoecze@stwa =alk# z kon/ederacj podj#y od raz" wojska rosyjskie odnoszc przy tym pocztkowo
byskawiczne zwyci#stwa 6 zdobyli Derdycz1w *'-&176,+ i Dar !rzeciwko szlac$cie wystpili te4. na ziemiac$
pd Kwsc$. c$opi "krai@scy. rozwijajc tzw koliwszczyzn# *r"c$ $ajdamacki+ Igin#y wtedy dziesitki tysi#cy
l"dzi. a do najstraszniejszej rzezi doszo w L"mani". gdzie zgin#o ok '- tys os1b %g1em liczba o/iar tyc$
zab"rze@ na Mkrainie dosi#ga 1-- ---
%pisane wydarzenia nie za$amoway jednak kon/ederacji barskiej7 rozpalia si# ona w 2aopolsce.
=ielkopolsce. a nawet na Nitwie Kon/ederaci otrzymali pomoc od ?rancji * w rok" 177-+ i A"rcji. kt1ra
wypowiedziaa wojn# <osji %bserw"jc syt"acj# kr1l pocz my0le3 o poroz"mieni" si# z Oeneralno0ci
kon/ederat1w Aego jednak nie c$cieli nienawidzcy go politycy Oeneralno0ci. kt1rzy ogosili jesieni 177- r
detronizacj# kr1la. a nawet pos"n#li si# do porwania go *prawdopodobnie bya to maskarada zorganizowana
przez samego Stanisawa A"g"sta+
Kl#ski w potyczkac$ i pr1ba "s"ni#cia si kr1la. zacz#y wa4y3 na perspektywac$ kon/ederacji !o trzec$ latac$
nadc$odzia jej cakowita kl#ska Kon/ederacja. kt1ra powstaa z najczystszyc$ pob"dek 6 ratowania
s"werenno0ci <zeczypospolitej nie osign#a swojego cel" = istocie przyczynia si# do dramat" 6 pierwszego
rozbior" Mzna3 jednak nale4y. 4e kon/ederacja rozb"dzia szerszy patriotyzm w spoecze@stwie i zaakcentowaa
potrzeb# my0lenia o ratowani" ojczyzny Eej kl#ska wynikaa za0 z brak" jasnej koncepcji prowadzenia zmaga@.
nie"dolno0ci anarc$iz"jcyc$ przyw1dc1w i kl#ski A"rcji w starci" z <osj
Konfederacja barska *in/ormator 1JJ6 z drobnymi "z"penieniami+
<e/ormy stronnictwa Czartoryskic$. mimo 4e byy realizowane bardzo ostro4nie i tylko cz#0ciowo. napotkay
na ostr reakcj# nie tylko opozycji wewn#trznej. ale tak4e pa@stw o0ciennyc$ 6 g1wnie <osji Aby zm"si3 do
pos"sze@stwa kr1la Stanisawa A"g"sta *1764617JB+ i Czartoryskic$ oraz "aktywni3 konserwatywna opozycj#.
z inicjatywy ambasadora ros <epnina zawizano kon/ederacje innowierc1w w S"ck" i Aor"ni" *))) 1767+ =
odpowiedzi na to zawizaa si# *tak4e z inicjatywy <epnina+ kon/ederacja katolik1w w <adomi". wyst#p"jca w
obronie 8zotej wolno0ci9 i mani/est"jca lojalno03 wobec carycy Katarzyny )) Ody na sejmie delegacyjnym w
> 1767 opozycja radomian nie "st#powaa w sprawie dysydent1w <epnin kaza aresztowa3 i wywieH3 w gb
<osji kilk" ic$ przyw1dc1w *bisk"p1w krakowskiego i kijowskiego K Sotyka i E Ia"skiego oraz $etmana
polnego koronnego =acawa <zew"skiego i jego syna. starost# doli@skiego Seweryna+ Iastraszony sejm
przywr1ci r1wno"prawnienie dysydent1w i "c$wali prawa kardynalne. likwid"jc jednocze0nie wi#kszo03
re/orm wprowadzonyc$ wcze0niej przez Czartoryskic$
= odpowiedzi na to mieszanie si# pa@stw o0ciennyc$ *g1wnie <osji+ w wewn#trzne sprawy !olski w )) 176,
gr"pa <adomian na czele z 2 Krasi@skim i E !"askim zawizaa w Darze kon/ederacj# 8w obronie wiary i
wolno0ci9 Dya ona wymierzona w <osj# oraz prorosyjskie stronnictwo re/ormatorskie i stawaa w obronie
s"werenno0ci. praw katolik1w i wolno0ci szlac$eckic$ !ocztkowo r"c$ mia c$arakter religijny. z czasem
przeksztaci si# w wielki r"c$ militarny. w kt1rym walczyy wszystkie warstwy szlac$eckie.
drobnomieszcza@stwo. a nawet c$opstwo Darzanie mogli liczy3 na poparcie A"strii. A"rcji i ?rancji Syt"acja
mi#dzynarodowa "kadaa si# jednak niepomy0lnie dla nic$ *zwyci#stwo <osji w wojnie z A"rcj 176,61774+
2imo pocztkowyc$ s"kces1w kon/ederaci skompromitowali si# w opinii mi#dzynarodowej nie"danym
porwaniem *prawdopodobnie s/ingowanym+kr1la Iwierzc$ni organ kon/ederacji 6Oeneralno03. ogosia jego
detronizacj# w > 177- = 1771 kon/ederaci "tracili ostatni p"nkt opor" 6 Cz#stoc$ow#
Kon/ederacja barska miaa istotny wpyw na ksztatowanie polskiej 0wiadomo0ci narodowej *8!olak6katolik9+
Eednocze0nie staa si# bezpo0redni przyczyn ) rozbior" !olski w 177'
?orm"owane s obecnie post"laty by uzna konfederacj barsk za pierwsze polskie powstanie
niepodlegociowe Eestem za
Pierwszy rozbir Rzeczypospolitej - jego zasig i skutki
Kon/ederacja barska *176,6177'+ oraz wojna rosyjsko6t"recka *176,61774+ "mi#dzynarodowiy spraw#
polsk S"kcesy rosyjskie zacz#y zagra4a3 r1wnowadze e"ropejskiej co sprawio. 4e A"stria i !r"sy zacz#y
domaga3 si# dla siebie 8odszkodowania9 kosztem <zeczypospolitej = tyc$ okoliczno0ciac$ doszo do )
rozbior" !olski
<osja zaj#a obszar J' tys km
'
*wojew1dztwa5 in/lanckie. cz poockiego. m0cisawskie i witebskie. cz
mi@skiego 6 czyli ziemie dzisiejszej Diaor"si mi#dzy Cr"j. CHwin i Cnieprem Dy to obszar dr"gorz#dny
*zar1wno dla !olski jak i <osji+ pod wzgl#dem gospodarczym i strategicznym
!r"sy zaj#y (6 tys km
'
*cz =ielkopolski i K"jaw. warmi@skie ksi#stwo bisk"pie. wojew1dztwa5 pomorskie.
c$emi@skie i malborskie+ Iab1r pr"ski odcina !olsk# od morza pozostawiajc jej jedynie odczony od reszty
Oda@sk Dy cenny ze wzgl#d" na kl"czowe gospodarczo "j0cie =isy
Cr"gi co do obszar" i pierwszy pod wzgl#dem znaczenia nadzia zagarn#a A"stria 6 ,( tys km
'
*ziemie na pd
od =isy i San". tj cz wojew1dztwa krakowskiego i sandomierskiego. niemal cae wojew1dztwa r"skie i
beskie oraz cz podolskiego i woy@skiego Aracc d"4 cz 2aopolski. !olska zostaa pozbawiona cennyc$
salin w =ieliczce i Doc$ni Iac$odni cz zabor" a"striackiego zamieszkiwaa l"dno03 etnicznie polska
Araktat rozbiorowy podpisano B &))) 177( w !etersb"rg". podajc jako przyczyn# tej br"talnej ingerencji w
sprawy !olski rozkad pa@stwa i szerzc si# w nim anarc$i# Aak wi#c przyczyn do rozbior" dostarczyli. wed"g
zaborc1w. sami !olacy
I terytori"m posiadanego poprzednio. tj 7(' tys km
'
i okoo 11 mln l"dno0ci !olska "tracia cznie okoo '1-
tys km
'
i okoo 4.B mln l"dno0ci Dya to strata tym dotkliwsza. 4e obj#a ona w d"4ym stopni" l"dno03
etnicznie polsk. kt1ra znalaza si# g1wnie pod panowaniem pr"skim i a"striackim Garazio to j na silne
naciski germanizacyjne Iarazem dokonaa si# niekorzystna zmiana w stos"nkac$ wewn#trznyc$ przez
zwi#kszenie si# procentowego "dzia" l"dno0ci niepolskiej na pozostaym obszarze <zeczypospolitej
Mtr"dniony zosta tak4e rozw1j gospodarczy ziem polskic$. nie tylko przez rozbicie jednolito0ci tego proces".
ale tak4e wobec zaj#cia przez !r"sy szczeg1lnie wa4nego gospodarczo rejon" nad doln =is i kopal@ soli
przez A"stri#
) rozbi1r "widoczni kl#sk# rosyjskiej polityki w P"ropie Qrodkowo6=sc$odniej i pogrzeba szans# na
pokojowe "o4enie stos"nk1w mi#dzy Katarzyn )) a spoecze@stwem polskim
<ozbi1r ten nie przesdzi jeszcze sprawy ostatecznej likwidacji pa@stwa polskiego =iele zale4e3 miao od
postawy samyc$ !olak1w
Stronnictwa polityczne w dobie Sejmu Wielkiego 1788-1792
Sejm =ielki rozpocz obrady 6 > 17,, Eego marszakami byli Stanisaw 2aac$owski i Kazimierz Gestor
Sapie$a %d po >)) 17J- *po wyborac$ sejmikowyc$ z 16 >)+ sejm obradowa w podw1jnym skadzie *(BJ
pos1w+. co wzmocnio ob1z re/orm Inaczn cz dep"towanyc$ stanowili l"dzie modzi7 pocztkowo (J R. a
po wyborac$ "z"peniajcyc$ a4 61.B R !od wzgl#dem politycznym posowie podzieleni byli na ( obozy
Stronnictwo $etma@skie *magnackie+ byo przeciwne wszelkim re/ormom. kt1re mogyby wzmocni3 organa
wadzy centralnej O1wn role odgrywali t" przyszli kon/ederaci targowiccy5 Szcz#sny !otocki. Ksawery
Dranicki. Seweryn <zew"ski. kt1rzy w polityce zagranicznej orientowali si# na <osj# 2o4na powiedzie3. 4e
gr"p# t c$arakteryzowao dziaanie w obronie wasnyc$. osobistyc$ interes1w
Stronnictwo dworskie. sk"pione wok1 kr1la i d4ce do "miarkowanyc$ re/orm. kt1re podniosyby a"torytet
monarc$y. r1wnie4 zwizane byo z <osj !od koniec obrad sejm" zbli4yo si# do stronnictwa patriotycznego.
stanowicego si# nap#dow oboz" re/orm Co stronnictwa patriotycznego nale4eli m in S 2aac$owski i
)gnacy !otocki. a spoza sejm" L"go Kotaj !atrioci wzb"rzeni "stawiczn ingerencj carsk w sprawy
wewn#trzne !olski. kwestionowali sk"teczno03 zmian dokonywanyc$ w oparci" o <osj# Mwa4ali. 4e nale4y
wykorzysta3 kon/likt mi#dzy zaborcami i przy pomocy !r"s przeprowadzi3 re/ormy wzmacniajce sejm i
wadz# wykonawcz oraz przyznajce prawa polityczne mieszcza@stw" Stronnictwo to prowadzio rozmowy w
sprawie zawizania z !r"sami antya"striackiego soj"sz". jednak w oblicz" nieszczero0ci w polityce !r"s. kt1re
domagay si# dobrowolnego oddania przez !olsk# Oda@ska i Aor"nia. soj"sz" nie zrealizowano 2o4na
rozwa4a3 obecnie ten problem w kontek0cie opacalno0ci *pragmatyzm"+ Skoro i tak !olska "tracia obszary. na
kt1ryc$ !r"som zale4ao. a opr1cz tego ok 'B- tys km
'
na rzecz <osji. to czy nie nale4ao za wszelk cen#
stara3 si# o "trzymanie 8alians" pr"skiego9S %sobi0cie zdecydowanie odrz"cam takie rozwizanie. ale jak sdz#
znalazo by ono licznyc$ zwolennik1w
C"sz stronnictwa by L Kotaj. kt1ry wsp1lnie z ) !otockim przygotowa projekt Konstyt"cji ( z maja 17J1
Giestety zmiany. kt1re zostay wprowadzone w dobie Sejm" =ielkiego miay zosta3 przekre0lone j"4 w 17J'
Coprowadzia do tego kon/ederacja zawizana w Aargowicy *14 & 17J'+. przegrana wojna z <osj i w rez"ltacie
)) rozbi1r !olski
Sejm Wielki i jego reformy
Sejm =ielki obradowa od 6 > 17,, do 'J & 17J' Eego marszakami byli S 2aac$owski i K G Sapie$a
O1wn rol# w przeprowadzani" re/orm odgrywao stronnictwo patriotyczne E"4 na jednej z pierwszyc$ sesji
sejm" "c$walono zwi#kszenie liczby wojska do 1-- tys i przeznaczono na jego "trzymanie tzw o/iar#
dziesitego grosza I d1br szlac$eckic$ na rzecz skarb" miao przypada3 1- R doc$od". z d1br ko0cielnyc$ '-
R *tzw o/iara wieczysta+ !rzej#to te4 na rzecz skarb" wielkie dobra bisk"pstwa krakowskiego. a kr1l mia
paci3 B- R doc$od1w z kr1lewszczyzn !os"ni#cia te okazay si# niewystarczajce. tym bardziej. 4e sami
podatnicy okre0lali wysoko03 swyc$ doc$od1w Cz#03 podatk1w przerz"cono wi#c na miasta. a liczb# wojska
ograniczono do 6B tys Aa niec$#3 do ponoszenia koszt1w naprawy kraj" powinna niepokoi3 i dziwi3 tym
bardziej. 4e j"4 nied"go okazao si#. z kraj" znacznie mniejszego 6 Ksi#stwa =arszawskiego *1BB tys km
'
i 4.(
mln l"dno0ci+ mo4na byo "zyska3 0rodki na "trzymanie 1-- tys 4onierzy
1J ) 17,J zniesiono <ad# Gie"stajc. zakazano pobierania pieni#dzy od obcyc$ dwor1w i zabroniono dostaw
dla wojska rosyjskiego = >) tego4 rok" powoano komisje porzdkowe cywilno6wojskowe. majce sprawowa3
/"nkcje administracyjne i og1lny nadz1r w terenie
%d po >)) 17J- sejm obradowa w podw1jnym skadzie (BJ pos1w. co wzmocnio ob1z re/orm <ozpocz#to
energiczne prace nad konstyt"cj *trway od 1- ) do '( )))+ =st#pem do niej miao by3 8!rawo o sejmikac$9 z
'4 ))) 17J1 i 8!rawo o miastac$9 z 1, )& 17J1 = pierwszym zakazano przysi#gania na instr"kcje poselskie.
pozbawiono praw politycznyc$ szlac$t# nieposesjonat1w. wprowadzono gosowanie wi#kszo0ci = dr"gim
mieszczanie miast kr1lewskic$ "zyskali prawo nabywania d1br ziemskic$. dost#p do "rz#d1w. stopni
o/icerskic$ i godno0ci. niezale4ny od szlac$ty samorzd. nietykalno03 osobist. "dzia w sejmac$ *ograniczony
do plenipotent1w. kt1rzy mieli prawo gos" tylko w sprawac$ miejskic$+ Matwiono mieszczanom nobilitacj# i
zniesiono przepisy zakaz"jce szlac$cie zajmowanie si# $andlem i rzemiosem w miastac$ !rawa te weszy do
"c$walonej ( & 17J1 konstyt"cji 6 pierwszej w P"ropie i dr"giej na 0wiecie Konstyt"cja znosia d"alizm i
scalaa ostatecznie Koron# z Nitw =adza miaa by3 podzielona na "stawodawcz. wykonawcz i sdownicz
=adz# "stawodawcz mia sprawowa3 dw"izbowy sejm. stale gotowy o dw"letniej kadencji Senat pozbawiono
inicjatywy "stawodawczej =adz# wykonawcz mia sprawowa3 kr1l. rzdzcy przy pomocy podlegej m"
Stra4y !raw *kr1l. prymas. marszaek sejm". nast#pca tron" i B ministr1w+ Stra4y podporzdkowano wszystkie
"rz#dy. ale zawiadywaa nimi przez wielkie komisje powoywane przez sejm *wojskow. skarbow. spraw
zagranicznyc$. policji i ed"kacyjn+ Kr1l mia inicjatyw# "stawodawcz. ale pozbawiono go sankcji
"stawodawczej Kr1lem po 0mierci Stanisawa A"g"sta mia zosta3 elektor saski ?ryderyk A"g"st *wn"k
A"g"sta )))+ Co 'B lat mia si# zbiera3 sejm ekstraordynaryjny. wprowadzajcy zmiany w konstyt"cji !oprawki
mogy by3 wprowadzane wycznie w tym trybie. co byo oryginalnym polskim rozwizaniem nigdzie indziej
nie stosowanym
Sejm zdecydowa o oddani" pod sd marszaka sejm" rozbiorowego *177(6B+ 6 Adama !oni@skiego
<e/ormy Sejm" =ielkiego stanowiy wa4ny krok w kier"nk" przeksztacania !olski w szlac$ecko
6b"r4"azyjn monarc$i# parlamentarn *konstyt"cyjn+ =ywoay jednak ostr reakcj# wewn#trzn i pa@stw
o0ciennyc$ 6 szczeg1lnie <osji Kon/ederacja targowicka *& 17J'+ i wojna z <osj miay w rez"ltacie obali3
re/ormy Sejm" =ielkiego i przywr1ci3 stary porzdek
Konstytucja 3 Maja
Konstyt"cja zostaa "c$walona przez Sejm =ielki ( & 17J1. w war"nkac$ zamac$" stan" *przy obecno0ci
nieco ponad poowy pos1w 6 1,' z (BJ !rorosyjscy opozycjoni0ci nie zostali powiadomieni o przyspieszeni"
termin" sesji. pierwszej po =ielkanocnej przerwie =ok1 Iamk" zebra si# '- tysi#czny t"m T1:B caej
l"dno0ci =arszawyU. na plac" sta p"k piec$oty imienia Cziay@skic$+
=st#pem do konstyt"cji byy5 8!rawo o sejmikac$9 z '4 ))) 17J1 i 8!rawo o miastac$9 z 1, )& 17J1 Mstawa o
sejmikac$ wprowadzaa gosowanie wi#kszo0ci gos1w. zakazywaa przysi#gania na instr"kcje poselskie i
pozbawiaa praw politycznyc$ szlac$t# nie posiadajc ziemi !rawo o miastac$ przyznawao mieszczanom
nietykalno03 osobist. "mo4liwiao sejmow dziaalno03 ic$ przedstawicieli *plenipotent1w+ i obejmowanie
wy4szyc$ "rz#d1w pa@stwowyc$. wprowadzao "atwienia w proced"ry nobilitacji i znosio zakaz zajmowania
si# przez szlac$t# $andlem i rzemiosem w miastac$
Konstyt"cja znosia "ni# . scalajc ostatecznie Koron# *!olsk#+ i Nitw# Inoszc woln elekcj# przywracaa
dziedziczno03 monarc$ii w obr#bie dynastii saskic$ =ettin1w !o Stanisawie A"g"0cie kr1lem mia zosta3
elektor saski ?ryderyk A"g"st. a po nim 2aria A"g"sta i jej ewent"alne potomstwo
=adza zostaa podzielona wg o0wieceniowej my0li 2onteski"sza na "stawodawcz. wykonawcz i sdownicz
Iasady tej nie zrealizowano konsekwentnie gdy4 g1wn wadz "czyniono sejm. kt1ry pozosta dw"izbowy
!rzewag# w nim zapewniono izbie poselskiej *'-4 osoby+. pozbawiajc senat inicjatywy "stawodawczej Sejm
przesta by3 instyt"cj tr1jstanow. gdy4 kr1la pozbawiono sankcji "stawodawczej !ozostawiono m" jednak
prawo inicjatywy "stawodawczej i zwoywania sejm"
=adz# wykonawcz sprawowa kr1l przy pomocy Stra4 !raw. do kt1rej pr1cz niego wc$odzi prymas. nast#pca
tron". marszaek sejm" i B ministr1w
Sdy miay by3 8zawsze gotowe9. tj /"nkcjonowa3 przez cay rok !owoano te4 dwa tryb"nay. sdy
ziemia@skie. sdy komisji rzdowyc$ i porzdkowyc$
Co konstyt"cji wczono !rawo o miastac$ i sejmikac$ ziemskic$. co wprowadzao gosowanie wi#kszo0ci
gos1w i znosio liber"m ;eto C$opi zostali wzi#ci pod opiek# prawa i rzd" krajowego *rozwizano ten
problem powierzc$ownie+. a osadnicy c"dzoziemscy "zyskiwali wolno03 osobist Co 'B lat mia si# zbiera3
sejm ekstraordynaryjny. jedyny "powa4niony do zmiany konstyt"cji
Mstawa rzdowa z ( & 17J1 miaa istotny wpyw na proces przeistaczania si# <zeczypospolitej w szlac$ecko
6b"r4"azyjn monarc$i# konstyt"cyjn Mmo4liwiaa "nowocze0nienie i wzmocnienie pa@stwa. bya wyrazem
d4enia polskic$ patriot1w do zac$owania odr#bno0ci i stwarzaa mo4liwo03 walki o dalsze re/ormy
Eednocze0nie wywoaa ob"rzenie i przeciwdziaanie zar1wno opozycji wewn#trznej jak i pa@stw o0ciennyc$. co
wyrazio si# w kon/ederacji targowickiej z 17J' i wojnie z <osj
Konfederacja targowicka - geneza i skutki
Mc$walenie konstyt"cji ( maja 17J1 r i tym samym podj#ta pr1ba zre/ormowania <zeczpospolitej wywoaa
zdecydowane dziaania Katarzyny )) !o zawarci" pokoj" z A"rcj *stycze@ 17J'+. bya gotowa do dziaa@
przeciw kr1lowi liczc na pomoc wrogiej wszelkim re/ormom 6 kliki magnackiej %czekiwania jej okazay si#
s"szne Eeszcze wiosn 17J1 r Szcz#sny !otocki zaproponowa carowej zawizanie kon/ederacji w cel"
obalenia Konstyt"cji !rzyczyli si# do@ ?ranciszek Ksawery Dranicki. Seweryn <zew"ski. Kossakowscy %ni
to *cznie 1( os1b+ przygotowali '7 )& 17J' w !etersb"rg" akt kon/ederacji. skierowanej przeciw konstyt"cji.
kt1r "znali za bezprawn Akt podpisany 14 & 17J' r na kra@cac$ <zeczpospolitej w Aargowicy "niewa4nia
konstyt"cj# i przywraca stare prawa kardynalne z 176, Cwa dni p1Hniej. wezwane przez targowiczan na pomoc
wojska rosyjskie przekroczyy granice !olski 2ogy to "czyni3. poniewa4 !r"sy przekonawszy si#. 4e !olacy
nie wydadz im Oda@ska i Aor"nia. nie miay j"4 zamiar" "dzieli3 !olsce pomocy i robiy wszystko. by zbli4y3
si# do <osji i z jej r#ki otrzyma3 "pragnione tereny polskie
Dezpo0rednio za armi rosyjsk pos"wali si# targowiczanie. kt1rzy niszczyli wszystko co stworzy Sejm =ielki
=prowadzano nowe. tymczasowe wadze. rozpocz#o si# trwonienie /"nd"szy Komisji Pd"kacji Garodowej
*robili to wcze0niej tak4e re/ormatorzy+. prze0ladowanie przeciwnik1w politycznyc$ . stosowanie ostrej cenz"ry
!olska nie my0laa o poddani" si# <osji bez walki. niemniej od pierwszej c$wili przewaga wojsk rosyjskic$
okazaa si# dr"zgoczca !rzeciw przeszo J- tysi#cznej armii rosyjskiej !olska potra/ia wystawi3 armi# liczc
7- tys 4onierzy. ale tylko poow# "4yto na /roncie !ozostawaa ona na /roncie po"dniowym pod komend
bratanka kr1lewskiego. ks E1ze/a !oniatowskiego 6 byego o/icera a"striackiego. zi#cia ks A Czartoryskiego
Kampania miaa od pocztk" niepomy0lny przebieg Ie wzgl#d" na zdradzieck dziaalno03 Ksi#cia
=irtemberskiego trzeba go byo zwolni3 ze stanowiska dow1dcy na Nitwie Ksi4# E1ze/ od pocztk" liczy si# z
niepowodzeniem kampanii Giezbyt do0wiadczony. "siowa powstrzyma3 marsz wojsk rosyjskic$ na zac$1d
Gie byo to atwe zadanie =ojska rosyjskie byy niemal trzykrotnie liczniejsze od polskic$ Giemniej samem"
ksi#ci" E1ze/owi "dao si# w zwyci#skiej bitwie pod Iiele@cami *1,&)+ powstrzyma3 kol"mn# rosyjsk pod
wodz 2arkowa. a Aade"sz Ko0ci"szko zdoa przez szereg godzin stawi3 op1r wojskom rosyjskim pod
C"bienk *1,&))+ I okazji zwyci#stwa pod Iiele@cami kr1l "stanowi order &irt"ti 2ilitari. kt1rego pierwsze
egzemplarze przesa oddziaom ks E1ze/a I czasem wojska polskie wyco/ay si# na lini# =isy. gdzie
zamierzano. skoncentrowa3 wszystkie siy i stawi3 op1r nieprzyjacielowi Spodziewano si#. 4e przybycie kr1la
do oboz" wzmocni d"c$a bojowego 4onierzy Gadzieje te okazay si# jednak ponne Kr1l kiedy dowiedzia si#
o sabym przygotowani" wojska polskiego i o tym. 4e na pomoc !r"s nie mo4na liczy3. postanowi
podporzdkowa3 si# woli carowej '4 &)) zgosi akces do kon/ederacji targowickiej *zac$#cany do tego przez
Kotaja+. nakaz"jc r1wnocze0nie wojsk" wstrzymanie dziaa@ bojowyc$ !od wra4eniem tego pos"ni#cia
szereg o/icer1w. w tym ks E1ze/ i A Ko0ci"szko. podao si# do dymisji. g1wni za0 a"torzy Konstyt"cji5 L
Kotaj. S 2aac$owski i ) !otocki op"0cili kraj i "dali si# na emigracj#
= pierwszej c$wili tri"m/owali przyw1dcy Aargowicy. tym bardziej 4e liczba zwolennik1w tej kon/ederacji
powi#kszya si#. albowiem garn#y si# do niej najlic$sze elementy l"dzkie i l"dzie zastraszeni <1wnocze0nie
r1s jednak zam#t w kraj". pogarszaa si# syt"acja gospodarcza 6 w zwizk" z ok"powaniem kraj" przez wojsko
rosyjskie Gie zwa4ajc na to targowiczanie wysali poselstwo do carowej dzi#k"jc jej za wyzwolenie !olski od
Vwieczystyc$ kajdan9
Sk"tkiem kon/ederacji sta si# )) rozbi1r *17J(+. a nowy porzdek mia "sankcjonowa3 sejm nadzwyczajny
*ostatni w ) <zeczypospolitej+ zwoany do Orodna *'1&)6'( )> 17J(+ 6 dr"gi w $istorii polskiego
parlamentaryzm" nazwany 8niemym9
= ten spos1b przekre0lono niemal cay dorobek Sejm" =ielkiego. powracajc do elekcyjno0ci tron".
reaktyw"jc <ad# Gie"stajc Iac$owanie niekt1ryc$ re/orm byo wynikiem nieodwracalno0ci
wprowadzonyc$ zmian
Konfederacja targowicka *in/ormator 1JJ6. z "z"penieniami+
Mc$walenie Konstyt"cji ( 2aja 17J1 i tym samym podj#ta pr1ba zre/ormowania <zeczypospolitej wywoaa
zdecydowane dziaania Katarzyny )) Iawarszy pok1j z A"rcja *) 17J'+. bya gotowa do dziaa@ przeciw
kr1lowi liczc na pomoc strony wrogiej wszelkim re/ormom 6 kliki magnackiej %czekiwania jej okazay si#
s"szne Eeszcze wiosn 17J1 Szcz#sny !otocki zaproponowa carowej zawizanie kon/ederacji w cel" obalenia
Konstyt"cji !rzyczyli si# do@5 ?ranciszek Ksawery Dranicki. Seweryn <zew"ski. Kossakowscy
%ni to w !etersb"rg" podpisali akt kon/ederacji skierowanej przeciw konstyt"cji. kt1r "znali za bezprawn Akt
podpisano '7 )& 17J' w stolicy <osji. niemniej op"blikowano go z /aszyw dat 14 maja 17J' na kra@cac$
<zeczypospolitej w Aargowicy
Cwa dni p1Hniej. wezwane przez targowiczan na pomoc wojska rosyjskie przekroczyy granice !olski 2ogy to
"czyni3. poniewa4 !r"sy przekonawszy si#. 4e !olacy nie wydadz im Oda@ska i Aor"nia. nie miay j"4 zamiar"
"dzieli3 !olsce pomocy i robiy wszystko. by zbli4y3 si# z <osj i z jej r#ki otrzyma3 "pragnione tereny polskie
!olska nie my0laa o poddani" si# <osji bez walki. niemniej od pierwszej c$wili przewaga wojsk rosyjskic$
okazaa si# dr"zgocca !rzeciw przeszo J-6tysi#cznej armii rosyjskiej !olska potra/ia wystawi3 armi# liczc
zaledwie (76tysi#cy 4onierzy !ozostawaa ona na /roncie po"dniowym pod komend bratanka kr1lewskiego.
ks E1ze/a !oniatowskiego. byego o/icera a"striackiego. zi#cia ks Adama Czartoryskiego Kampania miaa od
pocztk" niepomy0lny przebieg Ie wzgl#d" na zdradzieck dziaalno03 ksi#cia =ittemberskiego trzeba byo go
zwolni3 ze stanowiska dow1dcy Ksi4# E1ze/ od pocztk" liczy si# z niepowodzeniem kampanii Giezbyt
do0wiadczony "siowa powstrzyma3 marsz wojsk rosyjskic$ na zac$1d Gie byo to atwe zadanie =ojska
rosyjskie byy niemal trzykrotnie liczniejsze od polskic$ Giemniej samem" ksi#ci" E1ze/owi "dao si# w
zwyci#skiej bitwie pod Iiele@cami *1, &)+ powstrzyma3 kol"mn# rosyjsk pod wodz 2arkowa. a Aade"sz
Ko0ci"szko zdoa przez szereg godzin stawia3 op1r wojskom rosyjskim pod C"bienk *1, &))+ I okazji
zwyci#stwa pod Iiele@cami kr1l "stanowi order &irt"ti 2ilitari. kt1rego pierwsze egzemplarze przesa
oddziaom ks E1ze/a I czasem wojska polskie wyco/ay si# na lini# =isy. gdzie zamierzano.
skoncentrowawszy wszystkie siy. stawi3 silniejszy op1r nieprzyjacielowi Spodziewano si#. 4e przybycie kr1la
do oboz" wzmocni d"c$a bojowego 4onierzy
Gadzieje te okazay si# ponne Kr1l. kiedy z jednej strony dowiadywa si# o sabym przygotowani" wojska
polskiego. z dr"giej strony o tym. 4e na pomoc !r"s nie mo4na liczy3. postanowi podporzdkowa3 si# woli
carowej Igosi akces do kon/ederacji targowickiej. nakaz"jc r1wnocze0nie wojsk" wstrzymanie dziaa@
wojennyc$ !od wra4eniem tego pos"ni#cia szereg o/icer1w. w tym ks E1ze/ i Aade"sz Ko0ci"szko. podao si#
do dymisji. g1wni za0 a"torzy Konstyt"cji5 L"go Kotaj *namawia krla by przystpi do Targowicy+.
Stanisaw 2aac$owski i )gnacy !otocki op"0cili kraj i "dali si# na emigracj#
= pierwszej c$wili tri"m/owali przyw1dcy Aargowicy. tym bardziej. 4e liczba zwolennik1w tej kon/ederacji
powi#kszaa si#. albowiem garn#y si# do niej najlic$sze elementy l"dzkie. ewent"alnie l"dzie zastraszeni
<1wnocze0nie r1s jednak zam#t w kraj". pogarszaa si# syt"acja gospodarcza w zwizk" z ok"powaniem kraj"
przez wojska rosyjskie Gie zwa4ajc na to targowiczanie wysali poselstwo do carowej dzi#k"jc jej za
wyzwolenie !olski od 8wieczystyc$ kajdan9
Drugi rozbir Rzeczypospolitej - jego zasig i skutki
Kon/ederacja targowicka *14 & 17J'+ i zbrojna interwencja <osji w !olsce *wojna w obronie konstyt"cji
17J'+. a tak4e wojna rosyjsko6t"recka *7,7617J'+ "mi#dzynarodowiy spraw# polsk <osja podobnie jak w
177' zagrozia r1wnowadze e"ropejskiej = tej syt"acji !r"sy i A"stria si#gn#y po wypr1bowany j"4 spos1b
zaatwiania spor1w z <osj i za4day odszkodowania dla siebie kosztem <zeczypospolitej !r"sy dodatkowo
"zasadniay swoje roszczenia kosztami "dzia" w wojnie przeciwko ?rancji Kl#ski !r"s i A"strii w wojnie z
?rancj *jesie@ 17J'+ sprawiy. 4e tylko !r"sy. obok <osji. bray "dzia w )) rozbiorze Idoay jednak nakoni3
A"stri# do zaakceptowania ic$ aneksji A"stria miaa otrzyma3 rekompensat# w p1Hniejszym terminie =
rez"ltacie poniosa kl#sk# dyplomatyczn wyc$odzc z gry z p"stymi r#kami
Araktat rozbiorowy podpisano w !etersb"rg" '( ) 17J(
!r"sy zagarn#y B, tys km
'
*Oda@sk i Aor"@. K"jawy. =ielkopolska. cz 2azowsza+ Iamieszkiwao na tym
terenie 1 mln os1b
<osji przypado 'B- tys km
'
obejm"jcyc$ wi#kszo03 Diaor"si *po lini# Cr"ja 6!i@sk+ i Mkrainy oraz !odole i
cz =oynia 2ieszkao na tym obszarze ( mln l"dzi
%g1em zaborcy zaj#li obszary przekraczajce (-- tys km
'
. zamieszkae przez 4 mln mieszka@c1w !a@stwo
polskie posiadao teraz terytori"m mniejsze ni4 dr"gi zab1r rosyjski 6 '1B tys km
'
z niespena 4 mln l"dno0ci
Mtracia !olska naj"rodzajniejsze tereny na zac$ i wsc$. o0rodki rzemiosa i przemys" Drak dost#p" do rzek
pozbawi j szans na podtrzymanie $andl" czarnomorskiego. tracia doc$ody pozwalajce na "trzymanie (- tys
armii Staa si# pa@stwem b"/orowym pod protektoratem <osji 6 bez szans na przetrwanie 2imo to na sejmie
obrad"jcym w Orodnie *'1 &)6'( )> 17J(+ Stanisaw A"g"st podj pr1b# ratowania resztek <zeczypospolitej
pod patronatem <osji Gie znalaz jednak poparcia. gdy4 osoby. na kt1re liczy nie c$ciay kr1lowi darowa3
przystpienia do kon/ederacji targowickiej = ten spos1b dokona si# rozam na zwolennik1w "trzymania
kad"bowej <zeczypospolitej przy pomocy Katarzyny )) i zwolennik1w walki zbrojnej o niepodlego03 i
s"werenno03. kt1rzy czyli si# w tej sprawie z emigrantami i pozostaymi w kraj" przedstawicielami byego
stronnictwa patriotycznego = 17J4 podejm oni ostatni walk# o zac$owanie <zeczypospolitej 6 !owstanie
Ko0ci"szkowskie
Cecyzja rozbior" zaskoczya targowiczan. a niekt1rzy z nic$ pr1bowali nawet papierowyc$ protest1w
2arszaek kon/ederacji Szcz#sny !otocki demonstracyjnie zrzek si# swojej /"nkcji i wyjec$a za granic#
Kr1tkotrway op1r pr1boway stawi3 wkraczajcym wojsko pr"skim Oda@sk i Aor"@
)) rozbi1r sta si# dla !olski katastro/ nie tylko polityczn. ale i gospodarcz
Geneza Insurekcji Kosciuszkowskiej
=brew oczekiwaniom targowiczan j"4 w pocztkac$ 17J( nastpi )) rozbi1r !olski. kt1ry oznacza katastro/
polityczn i gospodarcz !r"sy odci#y !olsk# od Datyk" Oranica rosyjska podesza pod =ilno i W"ck. a
zajm"jc =oy@ odci#a <zeczypospolit od pocze@ z przyjazn A"rcj !rzerwane zostay wi#zi
ksztat"jcego si# rynk" krajowego. co podci#o prod"kcj# przemysow i doprowadzio do wielkiego krac$"
bankowego =ie0 z najwi#kszym tr"dem znosia ci#4ary kontryb"cyjne Szybko rosy ceny 4ywno0ci =arszawa
szybko staa si# 1 z najdro4szyc$ miast P"ropy Skarb pa@stwa by p"sty !odatki napyway z op1Hnieniem. nie
byo czym opaca3 "rz#dnik1w. wojska. dostawc1w Ar"dno0ci gospodarcze zwi#kszay niezadowolenie i
wrzenie l"dno0ci
!ozostawiony strz#p pa@stwa nie by w stanie trwa3 samodzielnie c$o3by ze wzgl#d1w gospodarczyc$ Arzeci
rozbi1r i ostateczna likwidacja !olski stay si# nie"niknione Katarzyna )) podj#a zreszt takie nieodwoalne
postanowienie j"4 w >)) 17J(
I niec$ybnej groHby likwidacji pa@stwa polscy patrioci zdawali sobie spraw# E"4 w &))) 17J' zacz#a si#
sk"pia3 w Saksonii *Nipsk i Crezno+ emigracja polityczna. by przygotowa3 powstanie przeciw <osji i or#4em
wym"si3 odstpienie od decyzji ))) rozbior" 2ani/estem nawo"jcym do ins"rekcji staa si# ksi4ka 8%
"stanowieni" i "padk" Konstyt"cji polskiej ( 2aja 17J1 rok"9 6 wsp1lne dzieo L"gona Kotaja. ?ranciszka
Ksawerego Cmoc$owskiego oraz )gnacego i Stanisawa !otockic$
Cr"gi o0rodek. przygotow"jcy zbrojne powstanie. zawizano na terenie zabor" a"striackiego w Sieniawie 6
majtk" )zabeli i Adama K Czrtoryskic$ = > 17J' powstaa tam 8kon/ederacja w obronie Konstyt"cji (
2aja9 Ga przyszego wodza wyznaczono Aade"sza Ko0ci"szk# !oniewa4 "znano. 4e byskawiczne
zwyci#stwo <osji w ostatniej wojnie spowodowane byo g1wnie oboj#tno0ci spoecze@stwa. kt1ra wynikaa z
zaniedba@ propagandy. postanowiono odpowiednio zaprezentowa3 narodowi przyszego przyw1dc# D1j pod
C"bienk *1, &)) 17J'+ wbrew prawdzie przedstawiano jako wielkie zwyci#stwo Ko0ci"szki Ilecano
malowanie portret1w generaa. "pozowanego na zwyci#skiego wodza !owstaway inne jego wizer"nki w
miniat"rac$ i rycinac$. odbijanyc$ w tysicac$ egzemplarzy
Cecyd"jce znaczenie dla "j#cia w /ormy organizacyjne wrzenia niezadowolonyc$ !olak1w odegraa krajowa
organizacja spiskowa Eej radykalne skrzydo tworzyli dziaacze zwizani poprzednio z K"Hnic Kotajowsk.
kt1rzy c$cieli tra/i3 do mas i pozyska3 je dla powstania Skrzydo "miarkowane kierowane przez gen )gnacego
Cziay@skiego i bankiera Andrzeja Kapostasa my0lao tylko o przywr1ceni" Konstyt"cji ( 2aja i starao si#
oprze3 powstanie na wojsk" =kr1tce cay kraj pokry si# siatk sprzysi#4enia. szczeg1lnie siln w =arszawie
InaleHli si# w nim zwaszcza wojskowi. rzemie0lnicy warszawscy kierowani przez mistrza szewskiego Eana
Kili@skiego i patriotyczna szlac$ta
Ko0ci"szko domaga si# przygotowania powszec$nego powstania. z "dziaem wszystkic$ stan1w. jak w czasac$
szwedzkiego 8krwawego potop"9 C$cia mie3 (-- tys walczcyc$. co wymagao rozb"dowania konspiracji. a
wi#c czas" i pieni#dzy. a przede wszystkim broni palnej <ozwizanie tego ostatniego cel" byo niemo4liwe bez
pomocy zza granicy. a t moga by3 tylko ?rancja. dla kt1rej !olska okazaa si# nat"ralnym soj"sznikiem j"4 w
17J'. kiedy jej 8b"nt9 spowodowa wyco/anie znad <en" znacznej cz wojsk pr"skic$ i a"striackic$ Eednak
misja Ko0ci"szki we ?rancji. w pocz 17J( i starania emigrant1w nie przyniosy rez"ltat1w. co wynikao z
niewiary ?ranc"z1w w polskie mo4liwo0ci militarne !rzekonanie to opierao si# na ocenie *z pewno0ci
s"biektywnej+ przyczyn przegranej kon/ederacji barskiej i wojny w obronie konstyt"cji I biegiem czas" i
radykalizacji rewol"cji. zdobywajcy przewag# jakobini nie c$cieli "dzieli3 !olsce pomocy tak4e ze wzgl#d1w
ideowyc$ 6 "znali przygotowywane powstanie za szlac$eckie. a nie l"dowe 2imo to podtrzymywano starania o
polsko6/ranc"skie wsp1dziaanie. czego przejawem byy5
a: koncepcja =ojciec$a A"rskiego z &) 17J( s/ormowania 1-- tys armii polskiej spo0r1d !olak1w zbiegyc$ z
szereg1w pr"skic$ i a"striackic$. a nast#pnie rozmieszczenie tyc$ oddzia1w w A"rcji. na pogranicz"
a"striackim. co powinno spowodowa3 masow dezercj# !olak1w si wcielonyc$ do armii zaborczyc$
b: pomys E L Cbrowskiego i gen E1ze/a =odzickiego z &) 17J(. by skoncentrowa3 w pobli4" Krakowa (-
tys 4onierzy armii koronnej i przebicie si# ni przez Qlsk. 2orawy i Dawari# do ?ranc"z1w nad <en
%peracj mia dowodzi3 gen Ko0ci"szko. ale spisek zosta wykryty i $etman targowicki !iotr %4arowski. do
koncentracji nie dop"0ci
Konspiracja przygotow"jca powstanie "tworzya ostatecznie w !ary4" stae przedstawicielstwo do rokowa@ z
rzdem /ranc"skim. kierowane przez ?ranciszka Darssa
%kazao si#. 4e ?ranc"zi c$#tnie widzieliby w !olsce powstanie 6 po4dan dywersj# w ic$ wojnie z koalicj
Niczyli bowiem. 4e walki w !olsce powstrzymaj <osj# od "dzia" w koalicji i odcign od niej !r"sy 2imo to
nie zamierzali anga4owa3 si# po stronie !olski
Podobne stanowisko Francja zajmowaa ju wczeniej, take pniej! " polityce nie naley liczy# na
wdzi$czno#, to oznaka naiwnoci! %&yba jednak mia racj$ '! Pisudski mwic( ) ?rancja jest parszywie@ka9
Aymczasem kamaryla dworska w !etersb"rg" postanowia wywoa3 w !olsce atw do st"mienia r"c$awk#.
kt1ra mogaby pos"4y3 do wielkic$ majtkowyc$ kon/iskat na jej korzy03 =ykorzyst"jc red"kcj# wojska z (-
do 1B tys. zamierzano sprowokowa3 b"nt w0r1d 4onierzy przyspieszeniem i zaostrzeniem red"kcji I lepszyc$
p"k1w miao odej03 do ':( kadry. a zwolnionym zagro4ono wcieleniem do armii rosyjskiej
!rzeprowadzenie tego zamiar" pozbawioby !olak1w raz na zawsze szans na odzyskanie niepodlego0ci
Sk"teczne obs"giwanie 1wczesnej prymitywnej broni palnej i prowadzenie na tempa ognia salwowego caym
oddziaem. wymagao bowiem znakomitego wyszkolenia szeregowyc$. kt1re prowadzi3 mogli tylko dobrzy.
zawodowi instr"ktorzy Gale4ao wi#c zrobi3 wszystko. by t# kadr# o/icersk i podo/icersk dla narod"
"ratowa3
=ysannicy patriotycznej konspiracji w0r1d polskic$ o/icer1w zacz#li zatem nakania3 Ko0ci"szk# do jak
najszybszego wszcz#cia powstania
!rzystpienie targowiczan do red"kcji wojska przyspieszyo wyb"c$ powstania 1' ))) 17J4 zb"ntowaa si#
stacjon"jca w %stro#ce ) =ielkopolska Drygada Kawalerii Garodowej gen Antoniego 2adali@skiego i r"szya
w kier"nk" Krakowa Iaalarmowany Ko0ci"szko poleci jej maszerowa3 demonstracyjnie w kier"nk"
=arszawy. by z Krakowa wycign3 rosyjsk zaog# !odst#p si# "da Ambasador carycy. a zarazem dow1dca
wszystkic$ oddzia1w rosyjskic$ w !olsce i na Nitwie. gen %sip )gelstrom. zarzdzi koncentracj# w okolicac$
=arszawy Krak1w by wolny 6 wkroczy tam Ko0ci"szko i '4 ))) 17J4 ogosi pocztek zbrojnego powstania
'ak wida# temat zosta opracowany szerzej od innyc&! "ynika to z kilku powodw( pomijania go w
podr$cznikac&, wielowtkowoci i mojego przekonania o tym, e jest trudny do omwienia!
*ugeruj$, eby w kadym temacie )z genez+ uwzgl$dni# okolicznoci zewn$trzne i wewn$trzne oraz porednie i
bezporednie przyczyny omawianego wydarzenia!

Powstanie Kosciuszkowskie *in/ormator 1JJB7 z "z"penieniami+
!o )) rozbiorze !olski *17J(+ kraj pod rzdami targowiczan pogr4a si# w "padk" <"ina gospodarcza.
red"kcja wojska oraz obowizek ponoszenia koszt1w "trzymania rosyjskiej armii ok"pacyjnej powodoway
wzrost niezadowolenia = wojsk" istniaa konspiracja "trzym"jca kontakty z emigracj polityczn dziaajc w
Saksonii
1' ))) 17J4 zb"ntowaa si#. zagro4ona red"kcj. brygada kawalerii A 2adali@skiego. kt1ra przedara si# z
%stro#ki do Krakowa '4 ))) na rynk" krakowskim odbya si# przysi#ga Aade"sza Ko0ci"szki. kt1ry obj
/"nkcj# Gajwy4szego Gaczelnika Siy Ibrojnej Garodowej *dyktatora+ 4 )& 17J4 Ko0ci"szko odni1s pierwszy
s"kces militarny pod <acawicami Ie wzgl#d1w propagandowyc$ szczeg1lnie eksponowano p1Hniej "dzia w
bitwie oddzia1w c$opskic$ 6 kosynier1w *kosy osadzone byy na sztorc na 4erdziac$ d"gic$ do '(, cm !iki
w cz#0ci osadzano na drzewcac$ tej samej d"go0ci. a cz#0ciowo na jeszcze d"4szyc$ 'J,. (J, i 41, cm+
= nast#pnyc$ dniac$ wyb"c$o powstanie w =arszawie *17 )&6 Ean Kili@ski+ i =ilnie *'(:'4 )&6 Eak"b
Easi@ski+ Ko0ci"szko powoa do 4ycia <ad# Gajwy4sz Garodow jako polityczn wadz# powstania %rganem
wykonawczym byy Komisje !orzdkowe !rzeciw powstani" " bok" <osjan wystpiy r1wnie4 oddziay
pr"skie. co byo wa4nym powodem przegranej Ko0ci"szki pod Szczekocinami *6 &)+ C$cc przycign3 do
powstania c$op1w 7 & 17J4 wyda Ko0ci"szko w obozie pod !oa@cem "niwersa. gwarant"jcy c$opom
wolno03 osobist. nie"s"walno03 z "4ytkowanej ziemi i zmniejszajcy wymiar pa@szczyzny Cziaania wojenne
trway do jesieni 17J4 2o4na wskaza3 4 ogniska !owstania5 2azowsze. Nitw#. teren mi#dzy =is i D"giem
oraz Krakowskie 1- > Ko0ci"szko dosta si# do niewoli po przegranej bitwie pod 2aciejowicami
Gaczelnikiem zosta w1wczas zwolennik kompromis" Aomasz =awrzecki 4 >) wojska rosyjskie pod wodz
Aleksandra S"worowa zdobyy !rag#. dokon"jc rzezi l"dno0ci !od wra4eniem bezwzgl#dno0ci przeciwnika
stolica poddaa si# !odczas odwrot" armia powsta@cza "lega rozkadowi by rozproszy3 si# 16 >) 17J4 pod
<adoszycami
Sk"tkiem powstania by ))) rozbi1r !olski dokonany w 17JB
!owstanie. jedyne kt1rego nazw# powizano z osob przyw1dcy. miao istotne znaczenie dla rozwoj" polskiej
0wiadomo0ci narodowej !rzez szeregi wojska polskiego przes"n#o si# 1B- tys l"dzi. a ponadto liczne rzesze
l"dno0ci bray sporadyczny "dzia w walkac$ !ierwszy raz nie tylko odwoano si# do najszerszyc$ warstw
spoecze@stwa. ale i starano si# walce nada3 c$arakter niepodlego0ciowy i spoeczny
!o0rednim jego sk"tkiem byo zawarcie przez !r"sy pokoj" z ?rancj w Dazylei *17JB+ i rozpad koalicji
anty/ranc"skiej
Uniwersal polaniecki
'4 ))) 17J4 rozpocz#o si# !owstanie Ko0ci"szkowskie 4 )& Gaczelnik !owstania A Ko0ci"szko odni1s
s"kces pod <acawicami Gie "dao m" si# jednak przedrze3 do =arszawy Iosta przyparty do =isy w
okolicac$ !oa@ca Aam 7 & 17J4 wyda tzw Mniwersa !oaniecki. kt1rego celem byo pozyskanie c$op1w do
walki
Mniwersa ogranicza podda@stwo c$op1w. nadajc im 8wolno03 osobist9. czyli mo4liwo03 op"szczania wsi
pod pewnymi war"nkami *odrabiania pa@szczyzny bdH opacania czynsz"+ !onadto obni4y wszystkim. o
poow# wymiar pa@szczyzny. a znosi j cakowicie *odracza+ tym. kt1rzy powoani zostali do armii albo na
pospolite r"szenie. a4 do czas" ic$ powrot" do dom" Iapis o obni4eni" pa@szczyzny zastrzega jednak
obowizek wynajmowania si# c$op1w do pracy na /olwark" za tzw 8godziw9 zapat# Mniwersa gwarantowa
te4 c$opom nie"s"walno03 z "4ytkowanej ziemi. je0li wypeniali swoje obowizki wobec pana !rzestrzeganie
postanowie@ Mniwersa" miay nadzorowa3 nowe jednostki administracyjne. podlegajce Komisjom
!orzdkowym. obejm"jce do 1'-- gospodarstw i zwane 8dozorami9 = praktyce oznaczao to. 4e dziedzic
przesta sprawowa3 wadz# sdow nad c$opem. bowiem dozorcy mieli rozstrzyga3 spory mi#dzy panem i
c$opem = przypadk" odwoania si# kt1rej0 ze stron od decyzji dozorcy. kt1ry peni /"nkcj# ni4szej instancji
sdowej. sp1r miaa rozstrzyga3 wojew1dzka Komisja !orzdkowa
2imo tyc$ re/orm. "niwersa nie spowodowa masowego przyczania si# c$op1w do walki = rez"ltacie. pod
koniec powstania. /atalna syt"acja prod"kcji rolnej zm"sia <ad# Gajwy4sz Garodow do rezygnacji z
pospolitego r"szenia
Mniwersa wzm1g niec$#3 szlac$ty do powstania Ianiepokoi r1wnie4 cz#03 patriotycznej arystokracji
Czartoryscy. kt1rzy wylansowali Ko0ci"szk# na Gaczelnika. ods"n#li si# od dziaalno0ci politycznej. c$o3 nadal
wspierali powstanie pieni#dzmi C$ciaa ta gr"pa tylko przywr1cenia Konstyt"cji ( 2aja. a tymczasem
Ko0ci"szko postanowienia Konstyt"cji przekroczy =zb"dzi podejrzenie. 4e 8robi /ranc"sk rewol"cj#9. gdy
on c$cia jedynie dobryc$ rekr"t1w
Trzeci rozbir Polski - jego geneza i skutki
Dezpo0rednia przyczyn ))) rozbior" !olski byo !owstanie Ko0ci"szkowskie *17J4+ Laso do ostatniego
rozbior" rz"cia A"stria. kt1ra zaj#a N"belszczyzn# <1wnie4 pa@stwa walczce z powstaniem. a wi#c <osja i
!r"sy zainteresowane byy takim rozwizaniem i bezpo0rednio po "padk" =arszawy *>) 17J4+. nie czekajc na
rozstrzygni#cia polityczne staray si# zaj3 jak najwi#ksze obszary A"stria. kt1ra poniosa polityczn pora4k#
podczas )) rozbior" *17J(+ nie "zysk"jc 4adnego nadzia". tym razem graa w rokowaniac$ z <osj pierwsze
skrzypce =st#pny traktat rozbiorowy A"stria i <osja podpisay ( ) 17JB %ds"ni#te na razie od "dzia" w
zdobyczy !r"sy. zawary pospiesznie pok1j z ?rancj w Dazylei *B )& 17JB+ !o przewlekyc$ targac$ '4 >
17JB. w !etersb"rg". j"4 z "dziaem !r"s podpisane zostao poroz"mienie "stalajce granice zabor1w. kt1re
sc$odziy si# w okolicy Cro$iczyna *Eerzy Wojek podaje. 4e p"nkt ten znajdowa si# koo Eanowa !odlaskiego+
A"stria otrzymaa 2aopolsk# *z Krakowem+ po !ilic#. N"belszczyzn# oraz cz 2azowsza i !odlasia po D"g
Dyo to 47 tys km
'
z 1 4B- --- l"dzi
!r"sy zaj#y wi#kszo03 2azowsza *z =arszaw+. Nitw# po Giemen. skrawki 2aopolski i cz !odlasia Iiemie te
zamieszkae przez 1 --- --- os1b. obejmoway 4, tys km
'

<osja zagarn#a tereny na wsc$ od linii Giemen6D"g wraz z K"rlandi Iajmoway one 1'- tys km
'
. z
l"dno0ci 1.' miliona
'B ) 17J7 pa@stwa zaborcze podpisay konwencj# petersb"rsk. w kt1rej zobowizay si# do nie"4ywania w
tyt"lat"rze swyc$ monarc$1w okre0lenia Kr1lestwo !olskie = ten spos1b z mapy P"ropy zniko nie tylko
pa@stwo polskie. ale i jego nazwa
Stanisaw A"g"st . zgodnie z poleceniem Katarzyny )) op"0ci =arszaw# i 7 ) 17JB zamieszka pod kontrol
rosyjsk w Orodnie %d jego postawy wiele zale4ao = dobie legitymizm". gdy cesji terytorialnyc$ nie m1g
zatwierdzi3 sejm *bo nie istnia+. za legitymizacj# rozbior" w 0wietle prawa mi#dzynarodowego "znana moga
by3 abdykacja kr1la A ten nie potra/i. c$o3 raz. wykaza3 zdecydowania oraz monarszej godno0ci i 'B >) 17JB
*w dni" imienin carycy+ podpisa sw1j akt abdykacji. popeniajc zbrodni# polityczn przeciwko
<zeczypospolitej i nadajc sankcj# prawa mi#dzynarodowego rozbiorowi pa@stwa polsko6litewskiego Ga to
"podlenie 8kr1l Sta09 zgodzi si# za obietnic#5 spaty swoic$ prywatnyc$ d"g1w *(( mln z+. kt1re zaborcy
mieli rozliczy3 w proporcji do swoic$ aneksji. niepogarszania los" czonk1w swojej rodziny i zgod# na wyjazd
jego samego do =oc$ *do czego oczywi0cie nie doszo+
= wynik" ( kolejnyc$ rozbior1w <osji przypado przeszo 471 tys km
'
z l"dno0ci okoo 6 mln !od
panowanie !r"s przeszo 14, tys km
'
i '.7 mln l"dno0ci. pod panowanie A"strii 1'J tys km
'
i okoo (., mln
mieszka@c1w
= cig" '( lat *177'617JB+ pa@stwo polsko6litewskie zostao zred"kowane z 7(' tys km
'
do stan" zerowego
Stao si# to w okresie panowania tylko jednego wadcy
Cakowity rozbi1r terytori"m nie tylko pa@stwowego. ale i narodowego by zjawiskiem niebywaym w
P"ropie Dezpo0rednim nast#pstwem rozbior1w byo nie tylko pozbawienie !olski wasnej pa@stwowo0ci i
przez to znaczne ograniczenie 4ycia politycznego. ale tak4e za$amowanie jej rozwoj" gospodarczego i
k"lt"ralnego !olska znalaza si# pod panowaniem absol"tnyc$ rzd1w reakcyjnyc$. wrogic$ przemianom
spoecznym
<ozbiory zatrzymay a nawet co/n#y proces ksztatowania si# rynk" narodowego i innyc$ zmian w kier"nk"
kapitalizm" Mtracio swe emancypacyjne zdobycze mieszcza@stwo Mtrata wasnej pa@stwowo0ci niekorzystnie
wpyn#a na syt"acj# szkolnictwa. pi0miennictwa. 4ycia na"kowego Aylko ogromnym wysikiem caego
spoecze@stwa "dao si# "daremni3 plany wynarodowienia !olak1w
!a@stwo zaborczym rozbiory przyniosy wzrost potencja" gospodarczego i l"dno0ciowego. co podnosio ic$
mo4liwo0ci rekr"tacyjne !rzes"ni#cie granic <osji na zac$ "atwio jej interwencj# w sprawy 0rodkowo i
zac$odnioe"ropejskie
<ozbiory nar"szay najbardziej elementarne zasady wsp14ycia mi#dzynarodowego = rez"ltacie sprawa polska
staa si# jednym z najistotniejszyc$ problem1w e"ropejskic$ w >)> i pierwszyc$ dziesi#cioleciac$ >> w
Rosja wobec Rzeczypospolitej w drugiej polowie XVIII wieku
<osja j"4 w pierwszej poowie >&))) w ingerowaa w wewn#trzne sprawy polskie *wielka wojna p1nocna7
8sejm niemy9 6 17177 "kad z !r"sami w !oczdamie 6 17'-7 traktat Noewenwolda *8Arzec$ czarnyc$ or1w9 6
17('+. c$cc "czyni3 z !olski swego rodzaj" przedpole dla imperi"m rosyjskiego Sabo03 militarna
<zeczypospolitej i jej wewn#trzne rozdarcie staway si# gwarancj mocarstwowej pozycji <osji w P"ropie
Qrodkowo6=sc$odniej Clatego do 176'. tj do czas" przewrot" petersb"rskiego i obj#cia wadzy przez
Katarzyn# )) *176'6JB+ <osja staraa si# "trzymywa3 !olsk# w stanie wewn#trznego "padk" Caryca bya
skonna zerwa3 z t zasad aby "czyni3 z !olski "legego. ale jednocze0nie bardziej "4ytecznego 8soj"sznika9
Clatego popieraa d4c do ograniczonyc$ re/orm ?amili# 6 wzmocniony re/ormami soj"sznik mia tworzy3
sk"teczny b"/or mi#dzy <osja i !r"sami !rzyst#p"jc do realizacji tyc$ plan1w <osja zacz#a coraz wyraHniej
ingerowa3 w wewn#trzne sprawy !olski !od 8oc$ron9 wojsk rosyjskic$ 6 )> 17J4 wybrano na kr1la
Stanisawa Antoniego !oniatowskiego. /aworyta carycy *dopiero na sejmie koronacyjnym przyj imi# A"g"sta
=idocznie Antoni wyda m" si# zbyt plebejski+
= latac$ 176766, realizowa w !olsce swoje intrygi carski ambasador 2ikoaj <epnin Iaowocoway one
zawizaniem ( kon/ederacji. zwoaniem sejm" delegacyjnego. porwaniem senator1w i "c$waleniem praw
kardynalnyc$ Eednocze0nie <osja bezwzgl#dnie t"mia wszelkie pr1by wyrwania si# !olski spod jej dominacji
*zwalczanie kon/ederacji barskiej 176,6177'7 wsparcie Aargowicy i wojna w 17J'7 wojna 17J4+ % tym jak
instr"mentalnie <osja traktowaa !olsk# 0wiadcz wydarzenia z 17,7. kiedy odrz"cona zostaa propozycja
Stanisawa A"g"sta zawarcia soj"sz" przeciw A"rcji !o rocznym 8zastanowieni"9 <osja zgodzia si# na
wynajem trzec$ polskic$ brygad kawalerii na kilk"letni s"4b# na jej rzecz Katarzyna )) zainteresowana bya
"trzymaniem !olski 8niepodlegej9. w dawnyc$ granicac$. dop1ki moga j w peni kontrolowa3. a kiedy
okazao si# to nierealne przystaa na pr"skie propozycje rozbiorowe
Katarzyna )) potra/ia wykorzysta3 dla realizacji swyc$ plan1w kon/likty wewn#trzne w !olsce. co potwierdzaj
jej pos"ni#cia z czas" bezkr1lewia po 0mierci A"g"sta ))) i z okres" Sejm" =ielkiego
Iwi#kszajc kosztem !olski sw pot#g#. spowodowaa <osja "mi#dzynarodowienie sprawy polskiej. w kt1rej
nie moga j"4 decydowa3 samodzielnie
Mdzia <osji we wszystkic$ rozbiorac$ !olski powi#kszy jej terytori"m o blisko p1 miliona km
'
i o 6 mln
liczb# l"dno0ci. a znaczne przes"ni#cie jej zac$odniej granicy stworzyo mo4liwo03 wywierania istotnego
wpyw" na wydarzenia w P"ropie Qrodkowo6=sc$odniej i Iac$odniej
Prusy wobec Rzeczypospolitej w drugiej polowie XVIII wieku
Cec$ c$arakterystyczn polityki mocarstw decyd"jcyc$ o losac$ P"ropy Qrodkowo6=sc$odniej. a wi#c
<osji i !r"s oraz w mniejszym stopni" A"strii i ?rancji bya. mimo dzielcyc$ je r14nic. zgodno03 w kwestii
polskiej C4yy one do "trzymania <zeczypospolitej w stanie wewn#trznego "padk" i sabo0ci na arenie
mi#dzynarodowej O1wn rol# w polityce dotyczcej !olski odgrywaa w tym czasie <osja. wi#c ?ryderyk )) w
swoic$ poczynaniac$ wobec <zeczypospolitej m"sia si# liczy3 ze zdaniem Katarzyny ))
!r"sy podsycay wzajemn wrogo03 magnackic$ 8partii9. kt1re po 0mierci A"g"sta ))) rozpocz#y walk# o
wadz#. popierajc !otockic$ 6 przeciwnik1w re/orm C4yy wszelkimi sposobami do maksymalnego osabienia
!olski 2 in przez wprowadzenie do obieg" /aszywyc$ polskic$ monet. bityc$ w kr1lewsko6pr"skic$
mennicac$ w okresie wojny siedmioletniej*17B66176(+ !rzyczyniy si# tym do wywoania kryzys"
gospodarczego w !olsce. a og1lne straty <zeczypospolitej. b#dce sk"tkiem tego bandyckiego proceder"
przekroczyy 1-- milion1w z Kilka lat p1Hniej. pod pretekstem zabezpieczenia si# od *nieistniejcej+ zarazy.
odci#y od !olski 8kordonem sanitarnym9 !r"sy Kr1lewskie i pn cz#03 =ielkopolski
Kon/ederacja barska *176,6177'+ oraz wojna rosyjsko6t"recka *176,61774+ "mi#dzynarodowiy spraw# polsk.
Nos <zeczypospolitej przesta stanowi3 monopol polityki rosyjskiej. co natyc$miast wykorzysta ?ryderyk )).
4dajc cz#0ci ziem polskic$ dla ratowania zac$wianej przez rosyjskie s"kcesy r1wnowagi si
= ) rozbiorze !r"sy zaj#y =armi#. !r"sy Kr1lewskie bez Oda@ska i Aor"nia oraz pas nadnotecki 6 ziemie
dobrze zagospodarowane z rdzennie polsk l"dno0ci = narz"conym !olsce traktacie $andlowym "stanowiy
1' R co na =i0le. obejm"jce wszystkie towary spawiane do Oda@ska z !olski Iapewniajc jednocze0nie
bardzo niskie ca dla towar1w pr"skic$ wwo4onyc$ do !olski. przygotoway gr"nt do oderwania Oda@ska i
stwarzay sobie mo4liwo03 szerokiej penetracji gospodarczej <zeczypospolitej <1wnie4 wojny rosyjsko6t"recka
*17,7617J'+ i rosyjsko6polska *w obronie Konstyt"cji ( 2aja 6 17J'+ zako@czyy si# rozbiorem !olski
Mczestniczce w nim !r"sy swoje roszczenia "zasadniay dodatkowo *arg"ment zasadniczy to r1wnowaga si+
prawem do odszkodowania za interwencj# we ?rancji
% pr"skiej dw"licowo0ci wobec !olski 0wiadczy /akt wcze0niejszego *>)) 17,J+ zaproponowania !olsce
soj"sz" przeciw A"strii 'J ))) 17J- podpisano nawet odpowiedni traktat. kt1rego !r"sy nie traktoway c$yba
serio. skoro j"4 '7 &)) 17J- poroz"miay si# w <eic$enbac$ z Neopoldem )) % rzeczywistyc$ zamiarac$ !r"s
mo4e 0wiadczy3 to. 4e w ka4dym wariancie swej polityki zakadali przej#cie Oda@ska i Aor"nia
!r"sy bray "dzia w t"mieni" powstania ko0ci"szkowskiego *Szczekociny7 obl#4enie =arszawy. kt1re m"sieli
przerwa3 po wyb"c$" powstania na ziemiac$ zabor" pr"skiego7 zaj#cie Krakowa+. a tak4e w ))) rozbiorze
*17JB67+ Ga pocztk" 17J7 podpisay wsp1lnie z A"stri i <osj konwencj# petersb"rsk. kt1ra zakadaa
wymazanie z mapy nie tylko pa@stwa polskiego ale nawet jego nazw#
= czasie trzec$ kolejnyc$ rozbior1w pod panowanie !r"s przeszo 14, tys km
'
oraz '.7 miliona l"dno0ci
Arzeba pami#ta3. 4e w skad tego paso4ytniczego pa@stwa wc$odziy inne jeszcze ziemie niegdy0 polskie5
!omorze Iac$ i Qlsk
Legiony Polskie we Wloszech *in/ormator 1JJB. bez zmian+
Negiony Cbrowskiego to polskie oc$otnicze oddziay wojskowe. "tworzone po "tracie niepodlego0ci przez
!olsk#. walczce " bok" ?rancji w latac$ 17J761,-7 Negiony "tworzone zostay we =oszec$ z inicjatywy Eana
Lenryka Cbrowskiego przy poparci" dow1dcy armii /ranc"skiej we =oszec$. Gapoleona Donaparte
!olitycznym zapleczem Negion1w bya Agencja. polska organizacja emigracyjna "tworzona w !ary4" w 17J4
przez ?ranciszka Darssa Negioni0ci rekr"towali si# g1wnie z !olak1w wcielonyc$ do armii a"striackiej. kt1rzy
nast#pnie dostali si# do niewoli /ranc"skiej !o pokoj" w Campo ?ormio *17J7+ Negiony przeszy na s"4b#
<ep"bliki Cysalpi@skiej !odczas wojny z )) koalicj cz#03 oddzia1w polskic$ dostaa si# do niewoli
a"striackiej po kapit"lacji 2ant"i *17JJ+ = tym samym rok" w Alzacji i Notaryngii "tworzono nowa /ormacj#
polsk 6 Negi# Gadd"najsk pod dow1dztwem Karola Kniaziewicza !o pokoj" w N"ne;ille *1,-1+ brak
perspektyw dalszej walki o niepodlego03 doprowadzi do kryzys" w Negionac$ Cz#03 z nic$ zostaa wysana
przez Gapoleona na San Comingo *1,-'+. gdzie t"mic powstanie poniosa ci#4kie straty Cz#03 Negion1w
dotrwaa w s"4bie /ranc"skiej do powstania Ksi#stwa =arszawskiego *1,-7+. stajc si# zal4kiem jego si
zbrojnyc$
= pierwszyc$ latac$ po "tracie niepodlego0ci Negiony odegray ogromn rol# jako demonstracja walki o
niepodlego03 !ie0@ Negion1w 82az"rek Cbrowskiego9 staa si# z czasem $ymnem !olski Cemokratyczne
stos"nki pan"jce w Negionac$ miay d"4e znaczenie dla przezwyci#4enia barier stanowyc$
Ksistwo Warszawskie - geneza, terytorium i ustrj
Oeneza Ksi#stwa czy si# z powizaniem polskic$ d4e@ niepodlego0ciowyc$ z ?rancj i Gapoleonem
!olacy brali liczny "dzia w kampaniac$ o/ensywnyc$ i obronnyc$ przeciw kolejnym koalicjom *) i )) woskiej.
egipskiej. $iszpa@skiej. 1,-- r kiedy dziaania Negii Gadd"najskiej otworzyy Gapoleonowi drog# do A"strii+
)stotne dla p1Hniejszyc$ decyzji Gapoleona okazay si#5 powszec$ne antypr"skie powstanie w =ielkopolsce *>)
1,-67 "dzia w kampanii przeciw !r"sakom na !omorz" w pocz 1,-77 organizowanie na wyzwolonyc$ terenac$
polskiej armii i administracji Gie bez znaczenia bya te4 decyzja cara Aleksandra ) o zawarci" *po przegranej
wojnie 1,-667+ soj"sz" z Gapoleonem
7 i J &)) 1,-7 ?rancja podpisaa w Ayl4y nad Giemnem traktaty pokojowe z <osj i !r"sami Mzgodniono w
nic$ m in powstanie z ziem )) i ))) *bez Diaostocczyzny i Oda@ska+ oraz pd cz#0ci ) zabor" pr"skiego 6
Ksi#stwa =arszawskiego %bejmowao ono 1-4 tys km
'
. z '.6 mln l"dno0ci Ksi#ciem mia by3 soj"sznik
Gapoleona 6 kr1l Saksonii ?ryderyk A"g"st ). co byo nawizaniem do Konstyt"cji ( 2aja i oznaczao "ni#
personaln Ksi#stwa z Saksoni
Ksi#stwo byo cakowicie "zale4nione od ?rancji w zakresie obronno0ci. polityki zagranicznej i gospodarki
2"siao Ksi#stwo przystpi3 do blokady kontynentalnej *wprowadzonej w 1,-6+. co wraz z konk"rencj
towar1w /ranc"skic$ i tzw s"mami bajo@skimi przyczynio si# do ogromnyc$ tr"dno0ci gospodarczyc$ 8maego
pa@stwa wielkic$ nadziei9
Konstyt"cja nadana przez Gapoleona *oktrojowana+ w CreHnie '' &)) 1,-7 tylko w niewielkiej mierze
nawizywaa do dawnyc$ tradycjac$ polskic$. nawiz"jc raczej do konstyt"cji /ranc"skiej z 1,-- r
=prowadzaa ona jednakowe dla caego spoecze@stwa prawa obywatelskie obejm"jce wolno03 osobist.
r1wno03 wobec prawa i sd" oraz wolno03 wyznania. ale prawa polityczne5 piastowania "rz#d1w oraz wybor"
do wadz i sd1w zastrze4ono dla gr"p "przywilejowanyc$ *cenz"s majtkowy+ Ksi#stwo zostao
zorganizowane w postaci monarc$ii konstyt"cyjnej =adca sprawowa wadz# wykonawcz. za0 organem
doradczym bya powoywana przez niego <ada Stan" Mstawy zatwierdza sejm *nie posiada on inicjatywy
"stawodawczej+. kt1ry skada si# z senat" *bisk"pi. wojewodowie i kasztelanowie+ oraz izby poselskiej !os1w
wybieraa osobno szlac$ta. osobno ziemianie nieszlac$ta. bogatsze mieszcza@stwo. inteligencja. o/icerowie.
zas"4eni 4onierze i c$opi czynszownicy Szlac$ta miaa zastrze4on wi#kszo03 w izbie 6 wybieraa 6- ze 1--
pos1w
Mrz#dy zorganizowano na wz1r /ranc"ski Kraj podzielono na 6 departament1w z pre/ektami i powiaty z
podpre/ektami na czele Gajwa4niejsz zmian w sdownictwie byo wprowadzenie w 1,-, Kodeks"
Gapoleona Mjednolicono wymiar sprawiedliwo0ci i oddzielono sdownictwo karne od cywilnego
?"nkcjonoway sdy karne i cywilne oraz sd apelacyjny w =arszawie
Sprawa c$op1w zostaa rozwizana przez dekret gr"dniowy *'1 >)) 1,-7+ w spos1b dla nic$ niekorzystny
*8zdj#a im z n1g kajdany razem z b"tami9+. gdy4 "znano. 4e zar1wno ziemia. jak zasiew oraz inwentarz i
zab"dowania w gospodarstwie c$opskim stanowi wyczn wasno03 dziedzica. kt1r op"szczajcy wie0 c$op
m"sia zostawi3
Ksi#stwo posiadao wasn armi#. kt1ra liczya pocztkowo (-. a od 1,-J 6- tys 4onierzy i opieraa si# na
powszec$nym poborze <ekr"ta pobierano na 6 lat w drodze losowania Cowodzenie armi powierzy Gapoleon
ks E !oniatowskiem"
!o wojnie z A"stri 1,-J terytori"m Ksi#stwa zostao powi#kszone o ziemie ))) zabor" a"striackiego *bez
okr#g" tarnopolskiego i obwod" zamojskiego+ 6 do 1BB tys km
'
z l"dno0ci 4.( mln Czielio si# teraz na 1-
departament1w *pierwotne5 bydgoski. pozna@ski. kaliski. pocki. warszawski. om4y@ski X siedlecki. radomski.
l"belski. krakowski+
= 1,1(. po nie"danej wyprawie Gapoleona na 2oskw#. do Ksi#stwa wkroczyy wojska rosyjskie Ga podstawie
decyzji Kongres" =iede@skiego *1,1461B+ Ksi#stwo zostao podzielone na Kr1lestwo !olskie powizane z
<osj. =ielkie Ksi#stwo !ozna@skie 6 zale4ne od !r"s i =olne 2iasto Krak1w 6 pod protektoratem trzec$
zaborc1w
Ksi#stwo byo tworem kr1tkotrwaym ale wa4nym. gdy4 przywr1cio !olakom /ormaln niepodlego03 i nie
pozwolio pomin3 sprawy polskiej podczas obrad kongres" wiede@skiego
Sprawa polska na Kongresie Wiedenskim
Kongres wiede@ski obradowa od 'J )> 1,14 do J &) 1,1B *nie by o/icjalnie otwarty ani zamkni#ty+
Ksi#stwo =arszawskie "tworzone w 1,-7 byo od 1,1( ok"powane przez armi# rosyjsk Car Aleksander )
"c$yla si# od wyraHnyc$ o0wiadcze@ w sprawie przyszo0ci Ksi#stwa Eednak po pewnym czasie <osja.
"zyskawszy poparcie !r"s. za obietnic# przyznania im Saksonii. za4daa dla siebie terytori"m caego Ksi#stwa
=arszawskiego Dyo to sprzeczne z przyj#t wcze0niej i wci4 obowiz"jc zasad r1wnowagi e"ropejskiej
Clatego te4 sprawa polska okazaa si# *obok niemieckiej i woskiej+ jedn z najtr"dniejszyc$ do rozwizania na
kongresie
Anglicy proponowali w kwestii polskiej nast#p"jce rozwizania5
- przywr1cenie pa@stwa polsko6litewskiego w granicac$ przedrozbiorowyc$7
- powr1t do granicy rozbiorowej z 17J'
- przej#cie przez <osj# caego Ksi#stwa. pod war"nkiem zczenia z nim ziem co najmniej ))) zabor"
rosyjskiego i nadanie tem" krajowi osobnej konstyt"cji
Sprzeciw angielski wobec plan1w Aleksandra ) popary A"stria i ?rancja Ae trzy pa@stwa ( ) 1,1B podpisay
tajny soj"sz. kt1rego celem miao by3 wywarcie dyplomatycznej presji na <osj# i !r"sy. a je0li to oka4e si#
niewystarczajce wsp1ln przeciw nim wojn#
!o tyc$ 8przepyc$ankac$9 11 )) 1,1B osigni#to kompromis i ( & 1,1B trzej zaborcy podpisali poroz"mienie w
sprawie podzia" Ksi#stwa =arszawskiego *8IV rozbir Polski+
!r"sy otrzymay departamenty pozna@ski i bydgoski z Oda@skiem i Aor"niem Ie zwartego obszar" ziem
polskic$ *'J tys km
'
i ,B- tys l"dno0ci+ "tworzono =ielkie Ksi#stwo !ozna@skie o ograniczonej a"tonomii
*namiestnik ks Antoni <adziwi+
I Krakowa i najbli4szyc$ okolic "tworzono ne"tralne =olne 2iasto *1164 km
'
i JB tys l"dno0ci+ pod nadzorem
trzec$ mocarstw
I pozostayc$ ziem Ksi#stwa "tworzono Kr1lestwo !olskie pod 0cisym nadzorem <osji = jego skad weszy
))) i cz#03 )) zabor" pr"skiego oraz ))) zab1r a"striacki. a "str1j pa@stwa miaa reg"lowa3 konstyt"cja nadana
*oktrojowana+ '7 >) 1,1B przez Aleksandra )
Y ,stnieje &ipoteza zakadajca, e ucieczka -apoleona z .lby bya intryg angielsko/austriack, ktrej celem byo
doprowadzenie do zagodzenia kon0liktu jaki zaistnia w "iedniu przez zjednoczenie mocarstw przeciw wsplnemu wrogowi /
-apoleonowi
Krlestwo Polskie 1815-1830. Terytorium i ustrj
Kr1lestwo !olskie powstao w 1,1B rok" na mocy decyzji kongres" wiede@skiego z wi#kszo0ci dawnego
Ksi#stwa =arszawskiego Niczyo 1', tys km
'
z l"dno0ci (.' mln w 1,16 *4.1 mln w 1,'J+ i dzielio si# na ,
wojew1dztw5 krakowskie. sandomierskie. l"belskie. kaliskie. pockie. mazowieckie. podlaskie. a"g"stowskie
Car Aleksander c$cia przej3 cae Ksi#stwo =arszawskie. ale pozostae mocarstwa. w trosce o r1wnowag#
e"ropejsk. doprowadziy do okrojenia terytori"m Ksi#stwa o =ielkopolsk#. zwr1con !r"som i Krak1w. kt1ry
przeksztacono w =olne 2iasto Mkad wiede@ski gwarantowa "str1j konstyt"cyjny nowego pa@stwa oraz
zwizanie go z "ni personaln z <osj
Konstyt"cj#. napisan przez Adama Czartoryskiego. nada '7 >) 1,1B r Aleksander ) *konstyt"cja oktrojowana+
!rzewidywaa ona zwizek z <osj w postaci "nii personalnej Ka4dy car mia by3 zarazem kr1lem polskim.
wsp1lna te4 miaa by3 polityka zagraniczna. w rez"ltacie czego nie powstaa polska s"4ba dyplomatyczna
=adz# "strojow stanowi kr1l z sze0cioma ministrami 2onarc$a pozostawi sobie5
- pen wadz# wykonawcz7
- dow1dztwo nad wojskiem polskim7
- inicjatyw# "stawodawcz7
- prawo ;eta wobec "c$wa sejm". kt1ry sam zwoywa
Konstyt"cja gwarantowaa podstawowe prawa obywatelskie. zwane cywilnymi %bejmoway one og1 l"dno0ci
z wyczeniem 4ydowskiej Skaday si# na nie5 wolno03 osobista. nietykalno03 osoby i wasno0ci. wolno03
wyznania i dr"k" Cost#p do "rz#d1w zastrze4ono dla !olak1w
%rdynacja wyborcza do Sejm" przewidywaa cenz"s majtkowy i wyksztacenia Cw"izbowy sejm mia by3
zwoywany co ' lata na (- dni i m1g podejmowa3 "c$way w sprawac$ przedstawionyc$ przez kr1la.
zatwierdza3 b"d4et i kontrolowa3 dziaalno03 rzd" Mtrzymano w mocy podstawowe rozwizania prawne z
okres" Ksi#stwa =arszawskiego. z Kodeksem Gapoleona wcznie
Kr1la reprezentowa namiestnik. majcy " bok" doradcz <ad# Stan" z wydzielonym spo0r1d niej rzdem.
zwanym <ad Administracyjn. w skad kt1rej wc$odzili ministrowie5 1:=yzna@ religijnyc$ i %0wiecenia.
': Sprawiedliwo0ci. (: Spraw =ewn#trznyc$ i !olicji. 4: =ojny. B: !rzyc$od1w i Skarb" Eako pierwszy i jedyny
namiestnikiem zosta genera E1ze/ Iajczek Gaczelnym wodzem odr#bnego wojska polskiego zosta brat cara.
wielki ksi4# Konstanty E#zykiem "rz#dowym by polski. a w stos"nkac$ z kr1lem /ranc"ski =a4n rol# w
Kr1lestwie odgrywa minister skarb" Ksawery Cr"cki6N"becki
Szybko si# okazao. 4e car nie zamierza przestrzega3 konstyt"cji Eej amanie rozpocz#o si# od przywr1cenia
cenz"ry *na wniosek Staszica+ i zaprzestania zwoywania sejm" = 1,'- Aleksander ) wyje4d4ajc z =arszawy
zostawi Konstantem" pen swobod# w stos"nkac$ z !olakami i w traktowani" konstyt"cji 21wiono w1wczas.
4e do 1,'- 8konstyt"cja le4aa na stole. a bat pod stoem !otem odwrotnie9 Aaka polityka wadz staa si#
powodem powstania tajnyc$ zwizk1w i doprowadzia do wyb"c$" !owstania Nistopadowego
!o "padk" !owstania Nistopadowego konstyt"cja zostaa zastpiona przez Stat"t %rganiczny *1,('+. znacznie
ograniczajcy zakres odr#bno0ci Kr1lestwa
21wiono. 4e zwizek Kr1lestwa z <osj przypomina 8gliniany garnek przywizany do 4elaznego kota9. a
jednak 1B lat a"tonomii skracao okres penej niewoli i pozwolio zac$owa3 polsk to4samo03 narodow
Geneza i ustrj Krlestwa Polskiego *in/ormator '--'+
Kr1lestwo !olskie powstao w 1,1B rok" na mocy decyzji kongres" wiede@skiego z wi#kszo0ci terytori"m
dawnego Ksi#stwa =arszawskiego Car Aleksander c$cia przej3 cae Ksi#stwo =arszawskie. ale pozostae
mocarstwa. w trosce o r1wnowag# e"ropejsk. doprowadziy do okrojenia terytori"m Ksi#stwa o =ielkopolsk#
zwr1con !r"som i Krak1w. kt1ry przeksztacono w =olne 2iasto Mkad wiede@ski gwarantowa "str1j
konstyt"cyjny nowego pa@stwa oraz zwizanie go "ni personaln z <osj Konstyt"cj#. napisan przez Adama
Czartoryskiego. nada w 1,1B rok" Aleksander ) =adz# "stawodawcz stanowi kr1l wraz z sejmem i senatem.
wadz# wykonawcz kr1l z sze0cioma ministrami Konstyt"cja gwarantowaa podstawowe prawa obywateli
%rdynacja wyborcza do Sejm" przewidywaa cenz"s majtkowy i wyksztacenia Mtrzymano w mocy
podstawowe rozwizania prawne z okres" Ksi#stwa =arszawskiego. z Kodeksem Gapoleona wcznie Kr1la
reprezentowa namiestnik. majcy " bok" doradcz <ad# Stan" Eako pierwszy obj t# /"nkcj# genera E1ze/
Iajczek Gaczelnym wodzem odr#bnego wojska polskiego zosta brat cara. wielki ksi4# Konstanty E#zykiem
"rz#dowym by polski =a4n rol# w Kr1lestwie odgrywa minister skarb" Ksawery Cr"cki6N"becki !o "padk"
powstania listopadowego konstyt"cja zostaa zastpiona przez Stat"t %rganiczny *1,('+. znacznie ograniczajcy
zakres odr#bno0ci Kr1lestwa
Krlestwo Polskie 1815-30
%d pocztk" obrad Kongres" =iede@skiego *1,1461B+ wiele spor1w wzb"dzaa sprawa Ksi#stwa
=arszawskiego Car Aleksander ) po zapewnieni" sobie poparcia !r"s *obietnic przyznania im caej Saksonii+.
4da dla siebie caego Ksi#stwa Spotkao si# to z ostrym sprzeciwem A"strii. Anglii i ?rancji. kt1re obawiay
si# nar"szenia przez <osj# r1wnowagi e"ropejskiej Coszo nawet do podpisania ( ) 1,1B "kad" mi#dzy tymi
pa@stwami celem wywarcia dyplomatycznej presji na <osj# 11 )) 1,1B osigni#to kompromis i ( & 1,1B
podpisano poroz"mienie w sprawie podzia" Ksi#stwa =arszawskiego *,1 rozbir Polski+
!od patronat <osji dostay si# cz )) i ))) zab1r pr"ski oraz ))) zab1r a"striacki. z kt1ryc$ "tworzono Kr1lestwo
!olskie Dyo ono zwizane z <osj "ni personaln 6 car Aleksander by jednocze0nie kr1lem "tworzonego
Kr1lestwa !olskiego I jego inicjatywy *od 1,1' car "lega liberalnym pogldom+ Kr1lestwo '7 >) 1,1B
"zyskao konstyt"cj# 6 byo zatem monarc$i konstyt"cyjn
=ed"g konstyt"cji. kt1rej a"torem by prawdopodobnie Adam Czartoryski. wadz# wykonawcz sprawowa3
mia kr1l. czyli car. a w czasie jego nieobecno0ci zast#pca. czyli namiestnik *pierwszym by E Iajczek+ Kr1l
rzdzi przy pomocy <ady Stan" podzielonej na <ad# Administracyjn i Igromadzenie %g1lne
=adz# "stawodawcz sprawowa Sejm. majcy ograniczone kompetencje Kr1lestwo nie prowadzio wasnej
polityki zagranicznej i na arenie mi#dzynarodowej byo reprezentowane przez <osj#
2iao wasn armi#. kt1r dowodzi ks Konstanty
Konstyt"cja gwarantowaa podstawowe swobody obywatelskie5
- nietykalno03 osobist7
- wolno03 wyznania. sowa i dr"k"7
- prawo do j#zyka polskiego w szkoac$ i "rz#dac$
Konstyt"cja miaa by3 nadana r1wnie4 polskim ziemiom w <osji *zabranym+ Car odc$odzi jednak stopniowo
od swyc$ liberalnyc$ pogld1w. a jego modszy brat 2ikoaj *1,'B61,BB+ systematycznie ama zapisy
konstyt"cji co pogorszyo stos"nki !olak1w z monarc$
Geneza, ustrj i sytuacja polityczna w Wolnym Miescie Krakowie *in/ormator '--' z "z"penieniami+
=olne 2iasto Krak1w *obejm"jce obszar 1164 km
'
z JB tys l"dno0ci+ istniao w latac$ 1,1B61,46
!owoane zostao decyzj kongres" wiede@skiego *1,1B+ 2ocarstwa. obawiajc si# zbytniego wzmocnienia
<osji. staray si# okroi3 terytori"m dawnego Ksi#stwa =arszawskiego i ograniczy3 rozmiary przyszego
Kr1lestwa !olskiego 2iao pozostawa3 pod wsp1lnym protektoratem trzec$ pa@stw zaborczyc$.
reprezentowanyc$ przez trzec$ rezydent1w
= 1,1, 2iast" nadana zostaa konstyt"cja =adz wykonawcz sta si# 1' osoby Senat z prezesem na czele
*pierwszym prezesem zosta Stanisaw =odzicki+. a wadz "stawodawcz 6 Igromadzenie <eprezentant1w
*Sejm+ = 4yci" politycznym Krakowa dominoway rywaliz"jce ze sob5 arystokracja. mieszcza@stwo.
inteligencja oraz cieszce si# poparciem rezydent1w 0rodowiska artystyczne Szczeg1ln rol# odgrywa
Mniwersytet Eagiello@ski Ga terenie =olnego 2iasta przeprowadzano oczynszowanie c$op1w Krak1w. jako
obszar wolnocowy. sta si# wa4nym o0rodkiem $andl" mi#dzynarodowego
!odczas powstania listopadowego =olne 2iasto byo przej0ciowo ok"powane przez <osjan. a w latac$ 1,(66
1,41 przez A"striak1w
= 1,46 rok" w Krakowie wyb"c$o powstanie. kierowane przez <zd Garodowy z Eanem Ayssowskim na czele
2iao ono by3 /ragmentem powstania we wszystkic$ trzec$ zaborac$ !owstanie galicyjskie zaamao si# jednak
w oblicz" rabacji. a do wystpie@ w pozostayc$ zaborac$ nie doszo na sk"tek akcji policyjnyc$ = tej syt"acji
osamotniony Krak1w skazany by na kl#sk# Mpadek powstania przesdzi o losie =olnego 2iasta. kt1re w tym
samym rok" *na mocy poroz"mienia 8pa@stw opiek"@czyc$9 z 16 >) 1,46+ zostao wczone do A"strii
<zeczpospolita Krakowska odgrywaa bardzo d"4 rol# w 4yci" na"kowym. k"lt"ralnym i
niepodlego0ciowym !olak1w ) po >)> w Krak1w by centr"m 4ycia patriotycznego. k"lt"ralnego i
spiskowego 6 odbyway si# t" "roczyste obc$ody rocznicowe Sprowadzenie i zo4enie w katedrze na =awel"
proc$1w ksi#cia E !oniatowskiego i A Ko0ci"szki stao si# okazj do wielkic$ mani/estacji patriotycznyc$
!olak1w. a spoeczny gest sypania kopca Ko0ci"szki w latac$ 1,'-6'( by symbolem jedno0ci wszystkic$
!olak1w
Rzeczpospolita Krakowska
<zeczpospolita Krakowska powstaa na mocy postanowie@ Kongres" =iede@skiego. obrad"jcego od 'J )>
1,14 do J &) 1,1B *Akt /inalny+ I cz#0ci *skrawk1w+ Ksi#stwa =arszawskiego wyodr#bniono jako wolne i
ne"tralne miasto Krak1w z najbli4sz okolic 6 1164 km
'
i JB tys l"dno0ci !oddano to pa@stewko pod
protektorat trzec$ zaborc1w *8mocarstw opiek"@czyc$9+5 A"strii. !r"s i <osji
Konstyt"cja nadana w 1,1, gwarantowaa r1wno03 i wolno03 obywateli *nie dotyczyo to Zyd1w. kt1rzy
stanowili ok 1( R l"dno0ci+ =adz# "stawodawcz mia sprawowa3 Senat <zdzcy. majcy ograniczone
kompetencje. a "stawodawcz Igromadzenie <eprezentant1w *Sejm+ !rawo wyborcze byo zbli4one do
obowiz"jcego w Kr1lestwie !olskim 6 opierao si# na cenz"sie majtk" i wyksztacenia =olne 2iasto byo
stre/ wolnocow. co oznaczao. 4e towary przywo4one i wywo4one z <zeczypospolitej nie podlegay opatom
celnym. co przyczynio si# do rozwoj" $andl"
<ozw1j r"c$" spiskowego i zabicie agenta carskiej policji w 1,(6 spowodoway ok"pacj# Krakowa *trwajc do
1,41+ przez A"striak1w
'' )) 1,46 wyb"c$o w Krakowie powstanie. kt1re miao by3 /ragmentem og1lnopolskiego wystpienia. a
okazao si# by3 r"c$em izolowanym. kt1ry zosta st"miony przez zaborc1w po J dniac$ = czasie powstania
dziaa <zd Garodowy <zeczypospolitej !olskiej. kt1ry ogosi 82ani/est do Garod" !olskiego9. wzywajcy do
walki o niepodlego03. przyznajcy c$opom "prawian przez nic$ ziemi#. znoszcy podda@stwo i pa@szczyzn#
St"mienie powstania przyczynio si# do poroz"mienia *16 >) 1,46+ trzec$ zaborc1w. na mocy kt1rego
<zeczpospolita Krakowska zostaa zlikwidowana i wczona do A"strii
<zeczpospolita Krakowska odgrywaa bardzo d"4 rol# w 4yci" na"kowym. k"lt"ralnym i
niepodlego0ciowym !olak1w ) po >)> w Krak1w by centr"m 4ycia patriotycznego. k"lt"ralnego i
spiskowego 6 odbyway si# t" "roczyste obc$ody rocznicowe Sprowadzenie i zo4enie w katedrze na =awel"
proc$1w ksi#cia E !oniatowskiego i A Ko0ci"szki stao si# okazj do wielkic$ mani/estacji patriotycznyc$
!olak1w. a spoeczny gest sypania kopca Ko0ci"szki w latac$ 1,'-6'( by symbolem jedno0ci wszystkic$
!olak1w
Zycie polityczne w Krlestwie Polskim przed 1830 rokiem.
'7 >) 1,1B Aleksander ). kt1ry po 1,1' "lega liberalnym pogldom. nada Kr1lestw" konstyt"cj# %dbierano
to pos"ni#cie jako przykad liberalnej polityki cara. a zarazem pr1b# w kier"nk" przeksztacenia caego
imperi"m w monarc$i# konstyt"cyjn
Konstyt"cja wprowadzaa szereg swob1d demokratycznyc$ *wolno03 osobist. nietykalno03 osoby i wasno0ci.
wolno03 wyznania i dr"k". prawo do j polskiego w szkoac$ i administracji+ 2iaa ona obowizywa3 tak4e na
ziemiac$ polskic$ wczonyc$ bezpo0rednio do <osji *8ziemie zabrane9+ Iamiast tego car stopniowo ogranicza
a"tonomi# Kr1lestwa i ama postanowienia konstyt"cji *zacz#o si# w 1,1J od wprowadzenia cenz"ry
prewencyjnej+. co stao si# reg" dziaania wadz w okresie panowania 2ikoaja ) *1,'B61,BB+ = tej syt"acji
roso niezadowolenie !olacy przejmowali liberalne pogldy z Iac$od" *g1wnie z ?rancji+ i propagowali te idee
na amac$ legalnyc$ czasopism5 8%rze Diay9. 8!ami#tnik =arszawski9. 8Kronika9. 8Oazeta Codzienna[ Ga
sejmie 1,'- posowie z woj kaliskiego kierowani przez Donawent"r# i =incentego Giemojowskic$.
doprowadzili do odrz"cenia rzdowyc$ projekt1w. by nie dop"0ci3 do dalszego ograniczenia konstyt"cji
!osowie i liberaowie protestowali przeciwko polityce cara i "zale4nionego od niego rzd" *pr1by ograniczenia
Kodeks" Cywilnego i $andlowego. ingerencja pa@stwa w wolny rynek+ = odpowiedzi wadze podj#y dziaania
represyjne *areszt domowy Giemojowskic$. rozwizanie kaliskiej rady wojew1dzkiej. niezwoywanie sejm"+.
kt1re st"miy legaln *sejmow+ opozycj#. co okazao si# s"kcesem pozornym Iacz#y bowiem powstawa3
o0rodki opozycji nielegalnej
E"4 w 1,17 st"denci Mniwersytet" =arszawskiego zao4yli Iwizek !rzyjaci1 !anta Koina *grec wszystko
wsp1lne+ goszcy rewol"cyjne $asa 6 z N"dwikiem 2a"ersbergerem. a st"denci Mniwersytet" =ile@skiego 6
Aowarzystwo ?ilomat1w *grec przyjaciele na"k+. kt1rego zao4ycielami byli m in A 2ickiewicz i Aomasz
Ian %ba zwizki dziaay wprawdzie tajnie. ale ic$ program i str"kt"ry dalekie byy od politycznej konspiracji
Czonkowie tyc$ organizacji prowadzili g1wnie dysk"sje na tematy literackie. /ilozo/iczne i spoeczne
St"denckie koa dysk"syjne zacz#y stopniowo przeksztaca3 si# w tajne org polityczne. wzorowane na
niemieckic$ zwizkac$ st"denckic$ Oosiy teraz $asa niepodlego0ciowe i potrzeb# re/orm spoecznyc$
Ga przeomie 1,1J:'- powsta w =arszawie Iwizek =olnyc$ !olak1w *S Ooszczy@ski. 2 2oc$nacki. =
Leltman. K Dronikowski. E Kozowski+ goszcy pogldy liberalne i narodowowyzwole@cze oraz propag"jcy
wsp1prac# zwizk1w w skali og1lnopolskiej =olni !olacy m1wili o konieczno0ci poprawy syt"acji polskiej
wsi ?ilomaci s/orm"owali. w tym czasie. program walki patriotycznej i "macniania 0wiadomo0ci narodowej =
1,'- powstay w =ilnie Aowarzystwo !rzyjaci1 !o4ytecznej Iabawy 8!romieni0ci9 i tajne Igromadzenie
?ilaret1w *grec przyjaciele cnoty+ )c$ dziaalno03 "podabniaa si# do politycznej konspiracji karbonarskiej. ale
zostaa przerwana w 1,'( przez policj# *0ledztwo prowadzi osobi0cie Gowosilcow+ !odobny los *0ledztwo.
aresztowania. zesania w gb <osji+ spotka warszawskie organizacje
Cr"gim 0rodowiskiem. w kt1rym dziaay tajne organizacje. bya moda kadra o/icerska i podo/icerska = 1,1J
=alerian W"kasi@ski "tworzy =olnom"larstwo Garodowe 6 zwizek o /ormac$ maso@skic$. oddzia"jcy na
0rodowiska patriotyczne Kr1lestwa. Nitwy. !ozna@skiego !rogram =olnom"larstwa ogranicza si# do walki o
respektowanie konstyt"cji i postanowie@ kongres" wiede@skiego dot a"tonomii Kr1lestwa = 1,'1 W"kasi@ski
przeksztaci sw organizacj# w Aowarzystwo !atriotyczne *W"kasi@ski. Orzymaa. Krzy4anowski. Szreder+.
kt1re za cel przyj#o odzyskanie niepodlego0ci. ale nie /orm"owao program" powstania narodowego C4yo
jedynie do "macniania zwizk1w mi#dzy zaborami i wpywania na opini# p"bliczn Dyo organizacj
scentralizowan z Komitetem Centralnym na czele Spiskowcy liczyli na kon/likt mi#dzy zaborcami i przesilenie
polityczne. dzi#ki kt1rem" !olacy odzyskaj niepodlego03 !o aresztowani" W"kasi@skiego Aowarzystwem
kierowa Seweryn Krzy4anowski. kt1ry nawiza kontakty z tajnymi organizacjami rosyjskimi. co po kl#sce
dekabryst1w zdekonspirowao Aowarzystwo i zako@czyo si# likwidacj organizacji przez aresztowania
= >)) 1,', !iotr =ysocki zawiza Sprzysi#4enie !odc$or4yc$ *spisek =ysockiego+ 6 organizacj#. kt1ra
d4ya do odzyskania niepodlego0ci drog zbrojnego powstania Spiskowcy nie stworzyli jednak program"
spoeczno6politycznego. ani nie zapewnili sobie kontakt1w z l"dem Gie przygotowali r1wnie4 wadz przyszego
powstania *sami nie c$cieli jej sprawowa3 8Orzec$ pierworodny !owstania9+ Dyli przekonani. 4e ic$
inicjatywa zostanie podj#ta prze l"d 6 kierownictwo wojskowe przejm dawni o/icerowie napoleo@scy. a
polityczne 8ojcowie narod"9 *czonkowie izby poselskiej+
%pozycja z czas1w Kr1lestwa odegraa istotn rol# w procesie ksztatowania 0wiadomo0ci narodowej
!olak1w i stanowiy /"ndament powstania. kt1re rozpocz#o si# 'J:(- >) 1,(- r
Geneza Powstania Listopadowego
'7 >) 1,1B Kr1lestwo !olskie otrzymao konstyt"cj# Gada j car Aleksander ). kt1ry od 1,1' "lega
liberalnym pogldom Cosy3 szybko zrazi si# jednak do tej ideologii. co dosy3 atwo zroz"mie3 "wzgl#dniajc.
4e jednym z podstawowyc$ d4e@ carat" byo podporzdkowanie wszystkic$ prowincji i region1w
a"tonomicznyc$ jednem" o0rodkowi wadzy w !etersb"rg" =a0nie ta przesanka bya powodem coraz
g#bszego zawod" i niezadowolenia !olak1w z narz"conego im zwizk" z <osj
Eednym ze sk"tk1w zmiany pogld1w Aleksandra ) byo ods"wanie od wadzy polityk1w. kt1rzy opracowali
konstyt"cj# Kr1lestwa Dyli oni konserwatystami i c$cieli zac$owa3 dominacj# ziemia@stwa. ale nie wykl"czali
przeprowadzenia w przyszo0ci odg1rnyc$ re/orm spoecznyc$ Ga ic$ miejsce wprowadzono l"dzi nowyc$.
mniej znanyc$. a przez skonnyc$ do lojalno0ci i "lego0ci z wdzi#czno0ci za wyniesienie Aak4e oni byli
konserwatystami. ale zwolennikami absol"tyzm". w zwizk" z czym atwiej im przyc$odzio tolerowa3
zaostrzenie polityki carat" i wadz Kr1lestwa Ae metody sprawowania wadzy stay si# codzienno0ci w okresie
panowania 2ikoaja ) *1,'B61,BB+
A# nowa polityk# wadz wyra4ay5
- odej0cie od obietnicy przyczenia do Kr1lestwa ziem zabranyc$ *Nitwy. !odola i =oynia+. co byo
powodem wyco/ania poparcia dla wadz przez gr"p# wpywowyc$ ziemian7
- stopniowe t"mienie polsko0ci na ziemiac$ zabranyc$ *poza Kr1lestwem+ 6 w administracji. o0wiacie i w
wojsk"7
- amanie zapis1w konstyt"cji odno0nie5 wolno0ci sowa *w 1,J1J wprowadzono cenz"r# prewencyjn i
zamkni#to liberalne pisma+ oraz "prawnie@ sejm" Dy on zwoywany rzadko i niereg"larnie *1,1,. 1,'-.
1,'B. 1,(-+ Iosta tez pozbawiony "prawnie@ w zakresie wpyw" na b"d4et i kontrolowania dziaalno0ci
rzd"
!rzedstawiona polityka carat". gorliwie wspierana przez wadze Kr1lestwa. b"dzia niezadowolenie znacznej
cz#0ci spoecze@stwa Ae nastroje pog#biaa jeszcze samowola Konstantego i Gowosilcowa. kt1rzy wbrew
praw" wszczynali 0ledztwa i stosowali d"gotrwae przetrzymywanie w areszcie !syc$icznie niezr1wnowa4ony
Konstanty otrzyma od cara nieograniczone kompetencje i praktycznie kontrolowa 4ycie polityczne Kr1lestwa
za po0rednictwem cakowicie m" "legego gen Iajczka Dr"talna m"sztra. bezd"szna dyscyplina. stosowanie
kar cielesnyc$ sprawiy. 4e z armii wyco/ali si# dawni o/icerowie napoleo@scy nie mogcy znie03 metod
Konstantego. a wiel" modyc$ znienawidzio naczelnego wodza i system. kt1ry reprezentowa
Kolejne czynniki wewn#trzne. kt1re przyczyniy si# narastania niezadowolenia i prowadziy do powstania to5
- dro4yzna7
- "jawnione latem 1,(- nad"4ycia w policji7
- wykrycie ogniw spisk" podc$or4yc$ *>) 1,(-+ i zapowiedziane aresztowania czonk1w sprzysi#4enia.
kt1rzy rat"nek dla siebie widzieli w rozpocz#ci" powstania
Co tego doc$odzia napi#ta syt"acja mi#dzynarodowa zwizana z rewol"cj we ?rancji *&))+ i Delgii *&)))+
2ikoaj ) przygotowywa si# do interwencji na Iac$odzie '- >) ogosi rozkaz o postawieni" armii rosyjskiej i
wojska polskiego w stan pogotowia Dya to decyzja niezwykle istotna gdy45
- walka przeciwko ?ranc"zom czy Delgom bya sprzeczna z ideami polskic$ o/icer1w7
- "4ycie wojska polskiego poza granicami Kr1lestwa byo niezgodne z konstyt"cj7
- wyprowadzenie wojska polskiego poza granice oznaczao konieczno03 zastpienia ic$ nowymi oddziaami
rosyjskimi %bawiano si#. 4e zostan one w Kr1lestwie na stae
Cla spiskowc1w wa4ny te4 by rozw1j wydarze@ w Delgii *zwyci#stwo+ i dosz"kiwanie si# analogii mi#dzy
syt"acj !olski i Delgii
!o kons"ltacji z Nelewelem spiskowcy. dziaajc w syt"acji przym"sowej. postanowili rozpocz3 powstanie 'J
>) 1J(- !rzeciwko powstani" opowiedziaa si# generalicja polska. "znajc je za 8modzie@cz awant"r#9. co
niekt1rzy wy4si o/icerowie przypacili 4yciem. ponoszc 0mier3 z rk zdesperowanyc$ podc$or4yc$
Idecydowaem si# jeszcze na )aneks+ do omawianego temat" !rzedstawiam w nim ' mao znane
wydarzenia. kt1re wywary istotny wpyw na nastroje szerokic$ rzesz spoecze@stwa *8Sd Sejmowy9+ i bardzo
wskiej jego cz#0ci 6spiskowc1w i 1', czonk1w izby poselskiej *8powstanie majowe 1,'J9+ Sdz#. 4e mo4na
te in/ormacje wykorzysta3 przy opracowani" wiel" temat1w zwizanyc$ z $istori !olski >)> w
Sd Sejmowy zo4ony ze wszystkic$ czonk1w senat". dziaa od &) 1,'7 do '' & 1,',. pod przewodnictwem
!iotra Dieli@skiego. z zadaniem rozpatrzenia sprawy , czonk1w Aowarzystwa !atriotycznego. oskar4onyc$ o
zbrodni# zdrady stan" Sd pracowa na otwartyc$ *dost#pnyc$ dla p"bliczno0ci+ posiedzeniac$. w okresie
szczeg1lnego pob"dzenia opinii krajowej w zwizk" z wojn rosyjsko6t"reck *1,',6'J+ i wykaza
nieoczekiwan godno03. niezale4no03 i niepodatno03 na naciski polityczne 2imo 0wiadomo0ci. 4e car oczek"je
na przynajmniej ' wyroki 0mierci. "wolni oskar4onyc$ od zarz"t" zbrodni zdrady stan". a "znajc ic$ winnymi
przynale4no0ci do tajnej organizacji wyda agodne wyroki *( lata Krzy4anowski. 4 wyroki po ( miesice i (
"niewinniajce+ Cziaalno03 sd" podtrzymaa d"c$a opor" wobec nad"4y3 wadzy. wykazaa sk"teczno03
zdeterminowanyc$ dziaa@. pob"dzia i "trwalia nastroje patriotyczne. o czym 0wiadczy przeksztacenie
pogrzeb" senatora Dieli@skiego *))) 1,'J+ w wielk mani/estacj# narodow
= ko@c" & 1,'J 2ikoaj ) wraz z ca rodzin przyby do =arszawy. dla dokonania koronacji wymaganej przez
konstyt"cj# Giekt1rzy posowie wsp1dziaajcy ze sprzysi#4eniem gotowi byli przedstawi3 carowi petycj# w
sprawie nar"szania wolno0ci obywatelskic$. a w razie jej odrz"cenia *czego oczekiwano+. "powa4ni3 tajny
zwizek do ogoszenia powstania. kt1rego wyb"c$ przewidywano na '- &. tj jeszcze przed koronacj 2ikoaja
= takiej syt"acji zamierzano dokona3 zamac$" na cara. kt1ry mia p"blicznie dowodzi3 3wiczeniami oddzia1w
polskic$ na !lac" Saskim Eednak akcj# w ostatniej c$wili *w nocy 1J:'- &+ odwoano. gdy4 tylko ', *ze 1',+
pos1w zdecydowao si# podpisa3 petycj# do cara = ten spos1b zmarnowano okazj# bez por1wnania lepsz od
tej. kt1rej tak gorczkowo "c$wycono si# p1tora rok" p1Hniej
Szansa powodzenia zamac$" i powstania w & 1,'J byy bardzo d"4e. a mo4liwo0ci represyjnyc$ dziaa@ prawie
4adne. gdy4 wszystkie realne siy <osji. poza /ormacjami polskimi i litewskim zaanga4owane byy przeciw
A"rcji na Dakanac$ i nawet gdyby mia kto w !etersb"rg" zawrze3 pok1j z A"rcj. to 0ciganie wojsk z /ront"
t"reckiego m"siaoby potrwa3 przynajmniej rok
Powstanie Listopadowe i wojna polsko-rosyjska 1830/31 *temat. kt1rego nie spotkaem w in/ormatorac$+
Syt"acja wewn#trzna *pogorszenie syt"acji gospodarczej. wykrycie spisk" podc$or4yc$. "jawnienie nad"4y3
w policji+ i zewn#trzna *rewol"cje we ?rancji i Delgii+ o4ywiy spiskowc1w =ysockiego. kt1rzy w "zgodnieni"
z Nelewelem postanowili rozpocz3 powstanie 'J >) 1,(- Sygnaem do r1wnoczesnego wystpienia kilk" gr"p
powsta@czyc$ mia by3 po4ar browar" na Solc". kt1ry jednak szybko "gaszono i wydzielone gr"py m"siay
dziaa3 samodzielnie
Cywilnym spiskowcom nie "dao si# "j3 ks Konstantego !odc$or4ym "dao si# opanowa3 obiekty szkoy. ale
nie powioda si# pr1ba zaj#cia przez nic$ innyc$ koszar w =arszawie *rosyjskic$ i polskic$+ = tej syt"acji
podj#to desperack pr1b# pozyskania mieszka@c1w =arszawy 2ia to "mo4liwi3 przemarsz przez Stolic# 6 z
Wazienek *gdzie mie0cia si# szkoa i koszary podc$or4yc$+. Alejami Mjazdowskimi. Gowym Qwiatem i
Krakowskim !rzedmie0ciem do Starego 2iasta !lan ten dzi#ki poparci" mieszka@c1w Starego 2iasta i !owi0la
oraz nielicznyc$ oddzia1w wojskowyc$ powi1d si# 6 zdobyto Arsena. "zbrojono l"d i opanowano miasto. z
kt1rego wyco/a si# ks Konstanty z wiernymi m" jednostkami *polskimi i rosyjskimi+ )"adza leaa na ulicy9.
ale powsta@cy nie zamierzali po ni si#ga3 Dyo to bowiem niezgodne z ic$ koncepcj. wg kt1rej oni mieli tylko
rozpocz3 powstanie. kt1rym dalej kierowa3 powinni 8ojcowie narod"9 i generaowie Aymczasem j"4 przebieg
8Gocy listopadowej9 wykaza. 4e generaowie s przeciwni powstani" Iamierzaa to wykorzysta3 arystokracja.
kt1rej reprezentant. N"becki. dokona zmian w <adzie Adm. powoa Stra4 Dezpiecze@stwa. rozbroi l"dno03
=arszawy i ( >)) ogosi skad <zd" Aymczasowego z Czartoryskim. Giemcewiczem. Nelewelem i
2oc$nackim 6 j"4 bez N"beckiego
=obec pr1b wygaszenia powstania 1 >)) powoano Aowarzystwo !atriotyczne. kt1rego celem byo "trwalenie i
rozszerzenie r"c$" metod /akt1w dokonanyc$ Arystokracja nie rezygnowaa jednak z pr1b likwidacji
powstania poprzez rozbicie Aowarzystwa !atriotycznego i "stanowienie dyktat"ry. kt1r B >)) powierzono gen
C$opickiem" Cyktator pozwoli Konstantem" op"0ci3 Kr1lestwo. nawiza rokowania z carem. rozbroi plebs
warszawski i st"mi b"nty c$opskie Gie "dao m" si# jednak wygasi3 ins"rekcji. gdy4 1, >)) 1,(- bez wiedzy
i zgody dyktatora zebra si# sejm. kt1ry "zna powstanie za narodowe
C$opicki nie wierzy w mo4liwo03 zwyci#stwa i nie c$cia prowadzi3 wojny. a powstanie traktowa jako
arg"ment w rokowaniac$. kt1re miay zagwarantowa3 respektowanie konstyt"cji i poszerzenie a"tonomii Ody
jego koncepcje "pady 1, ) 1,(1 zo4y dyktat"r# Mpadek C$opickiego spowodowa wzmo4on dziaalno03
Aowarzystwa !atriotycznego. kt1re zorganizowao *'( )+ wielk mani/estacj# k" czci straconyc$ dekabryst1w
!od wra4eniem tej demonstracji sejm 'B ) 1,(1 ogosi detronizacj# 2ikoaja ) i <omanowyc$ oraz zniesienie
tyc$ artyk"1w konstyt"cji. kt1re m1wiy o "nii z <osj. a 4 dni p1Hniej powoa B osobowy <zd Garodowy
=ojna z caratem staa si# nie"nikniona
!o tyc$ wydarzeniac$ wadza w pa@stwie pozostawaa w r#k" nieprzerwanie obrad"jcego sejm". kt1rem"
podlega <zd Garodowy i =1dz Gaczelny. posiadajcy pen samodzielno03 w sprawac$ wojskowyc$ i wojny
<zd Garodowy mia c$arakter koalicyjny i /"nkcjonowa do 1B &))) 1,(1 *wydarzenia rewol"cyjne w
=arszawie. po kt1ryc$ wadz# dyktatorsk otrzyma E Kr"kowiecki+ <eprezentowane w nim byy (
stronnictwa5 konserwatyci *A Czartoryski. S Darzykowski+. liberaowie *= Giemojowski. A 2orawski+ i
lewica *E Nelewel+ Dy to najbardziej liberalny. mimo prowadzonej wojny. rzd 1wczesnej P"ropy o czym
0wiadcz5
- cakowita wolno03 dr"k". prasy i stowarzysze@7
- zniesienie tajnej policji7
- jawne sdownictwo
=odzami Gaczelnymi byli5 2ic$a <adziwi. Ean Skrzynecki. Lenryk Cembi@ski. Ean Kr"kowiecki. Kazimierz
2aac$owski. 2aciej <ybi@ski Gie wierzyli w zwyci#stwo l"b nie c$cieli go. co
wynikao z przekonania. 4e ic$ los pod panowaniem 2ikoaja ) b#dzie lepszy ni4 w niepodlegej !olsce
Aa dosy3 kontrowersyjna opinia zostaa s/orm"owana przez Eerzego Wojka
=0r1d polityk1w i aktywnyc$ "czestnik1w !owstania Nistopadowego wyst#poway ( orientacje i postawy
Konserwatysci z Czartoryskim na czele byli przeciwni rewol"cyjnym 0rodkom. zasaniajc si# obaw przed
wywoaniem w0r1d rzd1w e"ropejskic$ wra4enia. 4e polskie powstanie ma c$arakter rewol"cji spoecznej Gie
wierzyli we wasne siy Gadzieje wizali z s"kcesami armii reg"larnej. dziaalno0ci dyplomatyczn i pomoc
zagraniczn 6 A"strii Liberalowie *Kaliszanie+ byli niec$#tni anga4owani" mas c$opskic$ w walki
powsta@cze. bronili konstyt"cji. dostrzegali konieczno03 przeprowadzenia ograniczonyc$ re/orm spoecznyc$
*oczynszowanie+ Swoje nadzieje dyplomatyczne wizali z ?rancj
Towarzystwo Patriotyczne *lewica. wewn#trznie zr14nicowana+ opowiadao si# za niepodlego0ci i wojn
prowadzon a4 do wyzwolenia ziem polskic$ w granicac$ przedrozbiorowyc$ = kwestii c$opskiej podobne do
libera1w stanowisko zajmowaa prawica Aowarzystwa Ia "waszczeniem. ograniczonym pocztkowo do
c$op1w6powsta@c1w opowiadaa si# niezorganizowana lewica Aowarzystwa Newica c$ciaa te4 by przysza
!olska bya rep"blik. zapewniajc demokratyczne wolno0ci
B )) 1,(1 do Kr1lestwa wkroczya 11B tys armia rosyjska z (B- dziaami. pod dow1dztwem )wana CybiczaY
!rzeciwko niej !olacy wystawili B4 tys wojska. ze 14- dziaami. dowodzonego przez 2ic$aa <adziwiaYY
Celem Cybicza byo rozbicie w kr1tkiej kampanii wojsk polskic$ i jak najszybsze zaj#cie =arszawy !olacy.
rezygn"jc z obrony granicy. c$cieli co/ajc si# zada3 <osjanom jak najwi#ksze straty i przyj3 rozstrzygajc
bitw# na przedpol" stolicy !odczas odwrot" gen Cwernicki 14 )) 1,(1 pokona <osjan pod Stoczkiem Aak4e w
innyc$ starciac$ *pod Ka"szynem. =awrem. Diao#k+ 4onierz polski stawa dzielnie i wykaza dobre
przygotowanie bojowe = decyd"jcej bitwie o =arszaw#. pod Oroc$owem *'46'B ))+. nie "zyskano
rozstrzygni#cia 6 !olacy wyco/ali si# do =arszawy. ale zamali si# o/ensywn <osjan7 Cybicz zrezygnowa ze
szt"rm" i wyco/a si# na p1noc
!o bitwie groc$owskiej naczelne dow1dztwo powierzono gen Skrzyneckiem" *k"nktator+ sabem" dow1dcy.
kt1ry do tego nie wierzy w zwyci#stwo %kres przerwy w walkac$ wykorzystano dla wzmocnienia armii i
rozszerzenia powstania na Zm"dH *Pmilia !later+. Nitw# i Diaor"0 oraz w mniejszym zakresie =oy@ i !odole
I pomoc wysano tam korp"sy gen C$apowskiego. Cembi@skiego i Oieg"da *Nitwa+ oraz Cwernickiego
*!odole+ !owstania te "tr"dniay dostawy dla armii rosyjskiej w Kr1lestwie. wi#c Cybicz. majc kopoty z
zaopatrzeniem podzieli wojsko na kilka korp"s1w !ostanowi to wykorzysta3 gen !rdzy@ski. plan"jc tzw
o/ensyw# wiosenn. kt1ra miaa polega3 na szybkic$ "derzeniac$ na izolowane i niezbyt d"4e /ormacje !lan
okaza si# realny do wykonania o czym 0wiadcz zwyci#stwa odniesione pod =awrem i C#bem =ielkim*(1))) i
1 )&+ oraz )ganiami *1- )&+ i likwidacja dw1c$ korp"s1w rosyjskic$ Skrzynecki wstrzyma jednak o/ensyw#.
co wykorzysta Cybicz ponownie czc swe wojska Kiedy !olacy wznowili dziaania zaczepne doznali
dotkliwej pora4ki pod %stro#k *'6 &+ !rzegrana ta zaamaa Skrzyneckiego. kt1ry pozwoli !askiewiczowi
*zastpi zmarego Cybicza+ na przej0cie przez 2azowsze. przepraw# przez =is# i podej0cie do =arszawy od
zac$ *brak /orty/ikacji+
Gie"dolno03 i bezczynno03 naczelnego dow1dztwa spowodowaa wystpienie l"d" =arszawy. kt1ry w czasie
wielkiej demonstracji zorganizowanej 1B &))) 1,(1 wyciga z wi#zie@ podejrzanyc$ o zdrad# l"b szpiegostwo i
wiesza ic$ na latarniac$ =adz# przej w1wczas gen Ean Kr"kowiecki. kt1ry st"mi rozr"c$y. ale przed
<osjanami c$cia kapit"lowa3 i dopiero na wyraHne polecenia sejm" przystpi do obrony 6 )> 1,(1 <osjanie
rozpocz#li szt"rm kier"jc g1wne "derzenie na =ol#. kt1rej nie zdoa obroni3 kaleki i s#dziwy *B4 lata+ gen
Sowi@ski %brona =arszawy prowadzono bya przez 4- tys wojska wobec 77 tys <osjan Stos"nek si by tak
bardzo niekorzystny. gdy4 w krytycznym momencie gen Kr"kowiecki wysa z =arszawy 'o tys korp"s gen
<amorino przeciwko wojskom gen <osena I wojskiem op"0cili miasto politycy. posowie i rzd Aak znaczne
osabienie obrony m"si rodzi3 pytania5 8za wola9 S. 8bd w szt"ce9 S
!o '6( dniac$ walk w stolicy wojska polskie wyco/ay si# do !ocka i 2odlina. a =arszawa znalaza si# w
r#kac$ <osjan
Co mo4e zastanawia3 w tyc$ wydarzeniac$ to /akt. 4e sejm wykazywa prawdziw determinacj# w d4eni" do
niepodlego0ci i trwani" w walce 6 na co nie zdobya si# generalicja i o/icerowie Sejm "c$wali *w
Iakroczymi"1J )>+ jako symbol wytrwania w walce. c$o3by cywilnej. order pod nazw 8Owiazda
=ytrwao0ci9. kt1ry w >)> w nikom" nie zosta przyznany '( )> 1,(1Sejm zebra si# w !ock" na ostatnim
j"4 posiedzeni"
Armia polska liczya jeszcze 6- tys 4onierzy. ale bya zdemoralizowana i nie c$ciaa walczy3 (1
zgromadzonyc$ w !ock" genera1w nie pozwolio prezesowi <zd" D Giemojowskiem" wyznaczy3 *co
nale4ao do jego kompetencji+ wodza naczelnego =ybor" dokonaa 8rada wojenna9 powierzajc stanowisko
wodza gen 2 <ybi@skiem" *przewag 1 gos" nad gen Demem. kt1ry opowiada si# za kontyn"acj walki+
<ybi@ski rozpocz rokowania i tylko pod naciskiem sejm" nie doszo do /ormalnej kapit"lacji
B > korp"s <ybi@skiego z wi#kszo0ci czonk1w <zd" Garodowego i sejm" przekroczy granic# pr"sk
=ojska znajd"jce si# na pd przeszy do Oalicji. gdzie zostay internowane Arway jeszcze poszczeg1lne
p"nkty opor". a najd"4ej bo do '1 > 1,(1 broni si# Iamo03
Kl#ska powstania bya przegran szlac$eckiej koncepcji odb"dowy !olski. przyniosa represje zaborc1w
wobec caego spoecze@stwa. konsolidowaa nar1d w pocz"ci" odr#bno0ci i konieczno0ci opor" wobec
zaborc1w =tedy te4 zaistniay wa4ne dla 0wiadomo0ci !olak1w symbole i ryt"ay *barwy narodowe. spos1b
oddawania $onor1w wojskowyc$ i przekonanie o konieczno0ci solidarnej walki z "ciskiem+
Dardzo powa4ne byo mi#dzynarodowe znaczenie powstania
Y 2ane dot! liczebnoci armii ros! wa&aj si$ od 334 do 356 tys! " odniesieniu do iloci dzia od 778 do 788
YY 9iczba wojska polskiego w rnyc& opracowaniac& wa&a si$ od 56 do 87 tys!: liczba dzia 346/34;!
Skutki Powstania Listopadowego
!owstanie Nistopadowe trwao od 'J >) 1,(- do , > 1,(1 *1- miesi#cy+ i zako@czyo si# kl#sk. kt1ra
zapocztkowaa gwatowne zaostrzenie "cisk" narodowego we wszystkic$ zaborac$ !owstanie zjednoczyo
zaborc1w. kt1rzy w 1,(( zawarli "kad o wsp1dziaani" przeciwko polskim pr1bom powsta@czym i wzajemnej
pomocy w zwalczani" polskic$ rewol"cjonist1w
Gajwi#ksze represje spady na Kr1lestwo. kt1re obci4ono ogromn kontryb"cj *'' mln r"bli+ i obowizkiem
"trzymywania 1-- tys armii rosyjskiej = =arszawie zb"dowano Cytadel#. a jej > !awilon przeznaczono na
wi#zienie polityczne 2imo ogoszenia amnestii 4onierzy polskic$ si wcielano do wojska rosyjskiego.
o/icer1w wysyano na Ka"kaz i Sybir Mczestnik1w powstania zsyano na Sybir. a ic$ dobra rekwirowano *1- R
majtk1w+ = 1,(' ogoszono Stat"t %rganiczny. r1wnajcy si# niemal wcieleni" Kr1lestwa do <osji
Ilikwidowano sejm Kr1lestwa. koronacj# car1w na kr1la polskiego i wojsko polskie <ada Stan" skadaa si#
odtd w wi#kszo0ci z <osjan. obradowaa w j rosyjskim. a w 1,41 w og1le "lega likwidacji Imniejszona <ada
Administracyjna podporzdkowana zostaa namiestnikowi. kt1rym zosta zdobywca =arszawy /eldmarszaek
!askiewicz ?aktycznie rzdzi on samowadnie przy pomocy naczelnik1w wojskowyc$. gdy4 "trzymywano w
Kr1lestwie stan wojenny Imieniono te4 podzia administracyjny zast#p"jc wojew1dztwa g"berniami
Szkolnictwo podporzdkowano ministerstw" w !etersb"rg" =prowadzono rosyjski system monetarny. wag i
miary oraz kodeks karny = 1,B1 zniesiono. wprowadzon poprzednio w /ormie represji. barier# celn mi#dzy
Kr1lestwem. a <osj starajc si# "atwi3 w ten spos1b gospodarcze poczenie ob" pa@stw
<epresje ogarn#y te4 4ycie k"lt"ralne Iamkni#te zostay "niwersytety w =arszawie i =ilnie oraz polskie
gimnazja na terenie Cesarstwa Co <osji wywieziono cenne zbiory biblioteczne = szkoac$ wprowadzono
j#zyk rosyjski jako obowizkowy przedmiot na"czania Cenz"ra nie dop"szczaa do Kr1lestwa dzie pisarzy
emigracyjnyc$ !os"ni#cia te za$amoway rozw1j k"lt"ralny spoecze@stwa polskiego. co miao "atwi3 jego
wynarodowienie
!owstanie w istotny spos1b wpyn#o na stos"nki mi#dzynarodowe przyczyniajc si# do wzrost" 0wiadomo0ci
narodowej =#gr1w !rzede wszystkim jednak "ratowao rewol"cje /ranc"sk i belgijsk. "niemo4liwiajc
interwencj# Qwi#tego !rzymierza na Iac$odzie =ykazao pa@stwom zaborczym i innym. 4e sprawa polska
pozostaje nierozwizana
!o powstani" miaa miejsce masowa emigracja !olak1w. odbywajca si# na trzec$ zasadniczyc$ kier"nkac$5 z
Kr1lestwa przez !r"sy do ?rancji. z =lk Ksi#stwa !ozna@skiego przez Saksoni# do ?rancji i Delgii. z
<zeczpospolitej Krakowskiej do A"strii i Szwajcarii Pmigracja zyskiwaa poparcie opinii p"blicznej dla sprawy
polskiej7 g1wnie b"r4"azji 6 opozycyjnej wobec reakcyjnyc$ rzd1w
!owstanie miao istotny wpyw na rozw1j polskiej 0wiadomo0ci narodowej we wszystkic$ zaborac$
!rzyczynio si# do nasilenia antypolskiej polityki zaborc1w. d4cyc$ do likwidacji odr#bno0ci ziem polskic$ i
ic$ zespolenia z 8pa@stwami macierzystymi9
Wielka Emigracja i jej glwne ugrupowania
!o !owstani" Nistopadowym *1,(-6(1+ okoo J tys !olak1w zdecydowao si# na emigracj#. kt1ra nazwano
8=ielk9. a miano to bardziej ni4 z liczebno0ci wizao si# z jej dzieem Pmigranci wywodzili si# z elit
spoecznyc$ *politycy. l"dzie k"lt"ry. o/icerowie+ Idecydowan wi#kszo03 w0r1d emigrant1w stanowili
wojskowi. przy czym na 1 4onierza przypadao ( o/icer1w !od wzgl#dem poc$odzenia spo emigracja w \
bya szlac$ecka. w ] plebejsko6c$opska
Dyy trzy zasadnicze kier"nki wyc$odHstwa5 z Kr1lestwa przez !r"sy do ?rancji7 z =lk Ksi#stwa !ozna@skiego
przez Saksoni# do ?rancji i Delgii7 z <zeczpospolitej Krakowskiej do A"strii i Szwajcarii Gajliczniejsze
sk"pisko polskiej emigracji powstao we ?rancji *':( og1"+. mniejsze znalazy si# w Anglii. Delgii. Szwajcarii.
Stanac$ Ijednoczonyc$ i A"rcji
Pmigranci odrz"cali kapit"lacj# wobec carat". zabiegali o pomoc rzd1w i spoecze@stw pa@stw zac$odnic$ dla
sprawy polskiej. c$cieli przygotowa3 si# do walki o niepodlego03 wycigajc wnioski z kl#ski !owstania
Nistopadowego Dyli przekonani. 4e sposobno03 wznowienia walki o wolno03 nadarzy si# bardzo szybko
!olitycznie =ielka Pmigracja podzielia si# na trzy obozy5 demokratyczny. konserwatywny i rewol"cyjny
E"4 w >)) 1,(1 powsta w !ary4" Komitet Garodowy !olski *lelewelowski+. kt1rego program przewidywa
odb"dow# !olski jako rep"bliki Crog do niepodlego0ci miao by3 powstanie w trzec$ zaborac$. kierowane
przez szlac$t# i inteligencj# Co03 og1lnikowo traktowa Komitet problem re/orm agrarnyc$ Kontakty z lewic
e"ropejsk i "dzia w rewol"cjac$ karbonarskic$ doprowadziy do powstania w 1,(( 2odej !olski. kt1ra
zyskaa poparcie znacznej cz#0ci emigracji i miaa znaczce wpywy w kraj". gdzie dziaali jej emisari"sze 6
tworzcy organizacje spiskowe
Komitet. c$cc "trzyma3 jedno03 emigracji. przedstawi program. kt1ry mia zadowoli3 wszystkic$. a zadowoli
tylko nielicznyc$ Ibyt radykalny dla konserwatyst1w i ra4co zac$owawczy dla radyka1w. sta si# ryc$o
powodem tworzenia nowyc$ "gr"powa@. o bardziej czytelnyc$ programac$
= ))) 1,(' doszo do pierwszego rozam" w Komitecie. z kt1rego wystpia gr"pa Kr#powieckiego zakadajc
Aowarzystwo Cemokratyczne !olskie !ierwsza odezwa AC! *tzw 2ay 2ani/est z 17 ))) 1,('+ zawieraa
program "gr"powania. kt1ry by antyszlac$ecki . m1wi o potrzebie re/orm znoszcyc$ /e"dalizm. a nadzieje na
niepodlego03 wiza z powstaniem l"dowym *opartym na masac$ c$opskic$. wspartyc$ przez l"dy innyc$
kraj1w+ !od wpywem socjalizm" "topijnego wspomina o 8wsp1lnej dla wszystkic$ ziemi i jej owocac$9
Aowarzystwo Cemokratyczne zorganizowao si# w sekcje. nad kt1rymi nadz1r sprawowaa tzw Centralizacja
Kiedy przyw1dc Aowarzystwa zosta =iktor Leltman. s/orm"owano nowy program 6 8=ielki 2ani/est *4 >))
1,(6+. kt1ry odrz"ca rewol"cyjne zao4enia 2aego 2ani/est"
Dy to program b"r4"azyjno6 demokratyczny. kt1ry zakada5
- odzyskanie niepodlego0ci wasnym wysikiem w oparci" o l"d7
- granice przedrozbioreowe Stos"nki z innymi zamieszk"jcymi je narodami na zasadzie /ederacji7
- re/ormy agrarne. kt1re przycign c$op1w do walki o niezale4no03 kraj" C$opi mieli otrzyma3
"4ytkowan ziemi# na wasno03 bez pacenia szlac$cie wyk"p" i odszkodowa@ Szlac$cie zamierzano
pozostawi3 ziemi# /olwarczn7
- 8ani sam l"d. ani sama szlac$ta nie zamykaj w sobie wszystkic$ si9
Aowarzystwo Cemokratyczne zdobyo. przez swoic$ emisari"szy. wpyw na syt"acj# w kraj" w larac$ 4-
%dstpienie od rewol"cyjnyc$ tez 82aego 2ani/est"9 skonio =orcella i Kr#powieckiego do op"szczenia
AC!= 1,(B "tworzyli oni w Anglii. w oparci" o c$opskic$ 4onierzy emigrant1w. Oromady N"d" !olskiego
dziaajce w dw1c$ sekcjac$5 Or"dzi4 i L"ma@ !rzedstawili program rewol"cyjno6 demokratyczny7 wed"g
kt1rego przysza !olska miaa by3 rep"blika@ska i demokratyczna = praktyce miao to oznacza35
- likwidacj# wasno0ci ziemskiej w drodze rewol"cji7
- dyktat"r# l"dow. kt1ra miaa pokierowa3 walk wyzwole@cz7
- spoeczn wasno03 0rodk1w prod"kcji i wymiany7
- wprowadzenie system" sprawiedliwej opieki spoecznej
Oromady przerway swoj dziaalno03 w 1,46 *!owstanie Krakowskie+ = 1,B6 powstaa tajna Oromada
<ewol"cyjna Nondyn. nawiz"jca do tradycji N"d" !olskiego
Kolejny ob1z tworzyli konserwaty0ci. w0r1d kt1ryc$ najwi#kszym a"torytetem cieszy si# ksi4# Adam Eerzy
Czartoryski Sk"pia si# wok1 niego bogata szlac$ta. arystokracja. generalicja *nie tylko+ %d rezydencji
Czratoryskiego w !ary4". poo4onej na wyspie 0w N"dwika. ob1z przyj nazw# Lotel Nambert Oosi program
liberalno6 ziemia@ski. zbli4ony do program" 8Kaliszan9 z okres" powstania !rzysz !olsk# widziano jako
monarc$i# konstyt"cyjn z Adamem Czartoryskim jako kr1lem %db"dow# niepodlego0ci wizano z
interwencj zewn#trzn i wojn mi#dzy mocarstwami *prorocze+ Konserwaty0ci obawiali si# wszelkic$
rewol"cyjnyc$ zmian Nikwidacj# pa@szczyzny i "waszczenie c$cieli rozo4y3 w czasie Lasem Czartoryskiego
byo5 8pierwej by3. a potem 6 jak by39 %b1z ten roztacza opiek# materialn nad emigrantami. popiera
dziaalno03 na"kow. "atwia szkolenie o/icer1w i sztabowc1w *Nice"m w Datignolles. Szkoa =ojskowa w
Oen"i. Aowarzystwo Niterackie !olskie+ !ozytywnym sk"tkiem dziaalno0ci Lotel" Nambert byo pozyskanie
sympatyk1w sprawy polskiej i zainteresowanie ni polityk1w angielskic$ i /ranc"skic$
I =ielk Pmigracj zwizani byli najwi#ksi polscy pisarze i arty0ci5 Adam 2ickiewicz. E"li"sz Sowacki.
Cyprian Kamil Gorwid. ?ryderyk C$opin. !iotr 2ic$aowski
=ielka Pmigracja miaa istotny wpyw na ksztatowanie polskiej 0wiadomo0ci narodowej i "0wiadomienie
pa@stwom zac$odnim. 4e sprawa polska pozostaje nierozwizana
Emisariusze i krajowe srodowisko spiskowe *temat pomini#ty w dost#pnyc$ mi in/ormatorac$+
= 1,(( gr"pa wojskowyc$. zwizana z karbonari"szami. a kierowana przez E1ze/a Ialiwskiego. pr1bowaa
wywoa3 powstanie w Kr1lestwie Spiskowcy nie zostali poparci przez l"dno03 i powstanie ryc$o "pado
Ialiwski zbieg do Oalicji. gdzie zorganizowa Iwizek =#glarzy !olskic$. kt1ry jednak zosta zlikwidowany
przez policj# a"striack . a Ialiwski aresztowany i skazany
= 1,(B powstaa mi#dzyzaborowa organizacja spiskowa 6 Stowarzyszenie N"d" !olskiego. kt1rej celem byo
przygotowanie przeb"dowy spoecznej !olski w trzec$ zaborac$. co "znano za war"nek powodzenia przyszego
powstania Ga czele organizacji sta tzw Ib1r O1wny z siedzib w Krakowie Ga terenie Oalicji zacz#to
organizowa3 siatk# spiskow. kt1r jednak rozbia policja a"striacka
<ozbicie siatki galicyjskiej nie za$amowao dziaalno0ci w innyc$ zaborac$ Stowarzyszenie N"d" !olskiego
"mocnio si# w Kr1lestwie. na Nitwie i Mkrainie %d 1,(B dziaa w kraj" wybitny emisari"sz Szymon Konarski.
szczeg1lnie aktywny na =oyni" i Nitwie. gdzie zosta aresztowany. skazany i rozstrzelany *=ilno )) 1,(J+
<ozbite siatki konspiracyjne starali si# odtworzy3 wysannicy Aowarzystwa Cemokratycznego !olskiego.
powo"jc w 1,(J Iwizek Garod" !olskiego. w kt1rym decyd"jc rol# odgrywali Pdward Cembowski
*8czerwony kasztelanic9. wydawca 8!rzegld" Ga"kowego9+ i Lenryk Kamie@ski *cioteczny brat
Cembowskiego5 8Katec$izm demokratyczny9. 8% prawdac$ 4ywotnyc$ narod" polskiego9+ = 1,(4 spisek
wykryto 6 Cembowski zbieg do =ielkopolski. a Kamie@ski "j#ty i osdzony zosta zesany na Sybir
Co03 l"Hno ze Iwizkiem Garod" !olskiego zwizany by Iwizek C$opski. zao4ony przez ksi#dza !iotra
Qciegiennego %rganizacja ta c$ciaa poczy3 walk# o niepodlego03 z re/ormami spoecznymi Qcieginny
prowadzi agitacj# w0r1d c$op1w. na N"belszczyHnie i w Kieleckiem. za pomoc rzekomego list" ojca 0wi#tego
Orzegorza >&) *8Nist ojca 0w Orzegorza papie4a9+. wzywajcego do opor" przeciw wyzyskowi !onadto
Qciegienny by a"torem 8Iotej ksi4eczki albo $istorii rodzaj" l"dzkiego dla rolnik1w i rzemie0lnik1w9
*niekt1re podr#czniki podaj. 4e by to ten sam dok"ment+ Qciegienny planowa wyb"c$ powstania *od zaj#cia
Kielc+ na jesie@ 1,44 = przeddzie@ akcji zosta aresztowany i skazany na 0mier3 przez powieszenie.
zamienion na do4ywotni katorg# 6 przesiedzia 'B lat Co kraj" powr1ci w 1,71 wierny idei wyzwolenia l"d"
Pmisari"sze AC! docierali tak4e do =ielkopolski. kt1ra w latac$ 4- staa si# g1wnym o0rodkiem akcji
spiskowej. co sprawio. 4e w 1,4B Komitet !ozna@ski "zna si# za najwy4sz wadz# Aowarzystwa 6
Centralizacj# Mmiarkowane stanowisko AC! doprowadzio do powstania w 1,4' radykalnego Iwizk"
!lebej"szy *=alenty Ste/a@ski+. kt1ry par do szybkiego powstania Iamierza je przeprowadzi3 siami samego
l"d" i wprowadzi3 jednocze0nie sprawiedliwy "str1j zapewniajcy ka4dem" prac# i r1wny podzia zysk1w
Eesieni 1,4B Ste/a@ski zosta aresztowany. ale pop"larno03 !lebej"szy skonia =ielkopolskie AC! do
przygotowania plan1w og1lnopolskiego powstania. kt1re miao wyb"c$n3 w )) 1,46
Powstanie krakowskie 1846
Ga 1,46 planowane byo tr1jzaborowe powstanie O1wna rol# w przygotowaniac$ odgrywao Aowarzystwo
Cemokratyczne !olskie 6 Centralizacja !ozna@ska '6 ) 1,46 N 2ierosawski spotka si# z przyw1dcami
konspiracji by wyznaczy3 dat# rozpocz#cia powstania i przedstawi3 jego og1lny plan !ocztek powstania
wyznaczono na '1 )) 1,46. a kierowa3 nim mia 6 osobowy <zd Garodowy <zeczypospolitej !olskiej
!owstanie byo jednak sabo przygotowane = P"ropie panowa spok1j. nie przeprowadzono akcji
"0wiadamiajcej w0r1d c$op1w =odzem powstania mia by3 N 2ierosawski
Ga sk"tek donos" wadze pr"skie wpady na trop spisk" i aresztoway jego przyw1dc1w. m in Nibelta i
2ierosawskiego = zwizk" z tym w wyznaczonym terminie miay miejsce tylko nieliczne pr1by powsta@cze
*w Aarnowskiem. C$oc$oowie+. bez tr"d" rozbijane przez wojsko a"striackie i c$op1w. w0r1d kt1ryc$
A"striacy przeprowadzili antyszlac$eck propagand#. wg kt1rej szlac$ta szykowaa si# do rozprawy ze swoimi
podwadnymi
Eedynym p"nktem gdzie "dao si# przej3 wadz# by Krak1w =alkami w Krakowie. trwajcymi od '' )) 1,46
kierowa N"dwik Oorzkowski !o wst#pnyc$ s"kcesac$ !olak1w powoano <zd Garodowy z Eanem
Ayssowskim *jako przedstawicielem Oalicji. kt1ry ogosi si# dyktatorem+. N"dwikiem Oorzkowskim *jako
przyw1dc organizacji krakowskiej+ i Aleksandrem Orzegorzewskim 6 reprezent"jcym Kr1lestwo Gatyc$miast
po wyb"c$" powstania <zd ogosi <ani0est do -arodu polskiego *'' )) 1,46+. wzywajc w nim do walki o
niepodlego03 i obiec"jc5 8b#dzie nam wolno03. jakiej dotd nie byo na ziemi9 2ani/est opracowany przez
Karola Nibelta i nawiz"jcy do tradycji Oromad N"d" !olskiego. zapowiada zniesienie przywilej1w i r14nic
stanowyc$. "waszczenie c$op1w. zniesienie bez odszkodowania pa@szczyzny i innyc$ ci#4ar1w podda@czyc$.
obni4enie podatk1w Dezrolnym. kt1rzy wezm "dzia w walce obiecywano nadziay z d1br narodowyc$
!rzysza !olska miaa by3 rep"blik w granicac$ przedrozbiorowyc$ 2imo tyc$ obietnic nie "dao si# pozyska3
c$op1w do walki Gawet powszec$ny ent"zjazm wywoany przybyciem do Krakowa Cembowskiego i jego
energiczna dziaalno03 nie wpyn#y na wynik walk
<ewol"cja trwaa J dni *walki 4 dni+ i "pada po kr1tkim oporze Gast#pstwem byy represje oraz poroz"mienie
trzec$ zaborc1w. zawarte w =iedni" 16 >) 1,46. m1wice o likwidacji <zeczypospolitej Krakowskiej i o
wczeni" jej ziem do A"strii
I powstaniem krakowskim wi4e si# rabacja *rzeH galicyjska+. czyli powstanie c$opskie. kt1rego przyw1dc
by Eak"b Szela C$opi podb"rzani przez A"striak1w. zdesperowani "ciskiem. powodzi i nie"rodzajami w
kolejnyc$ latac$ 6wystpili przeciw szlac$cie P/ektem pogrom1w byo zniszczenie 47- dwor1w i 0mier3 ok
tysica os1b *szlac$ty+. co przyczynio si# do pog#bienia kon/likt" mi#dzy dworem i wsi
Kres wrzeniom na wsi poo4ya kl#ska god" i epidemia ty/"s". kt1ry na pocztk" 1,47 zdziesitkowa l"dno03
Oalicji
Wielkie Ksistwo Poznanskie
=ielkie Ksi#stwo !ozna@skie powstao na mocy decyzji Kongres" =iede@skiego. kt1ry obradowa od 'J )>
1,14 do J &) 1,1B %bejmowao zwarty obszar zac$odniej cz#0ci byego Ksi#stwa =arszawskiego
*departamenty bydgoski i pozna@ski+ o powierzc$ni 'J tys km
'
. z l"dno0ci ,B- tys 6 ze stolic w !oznani" i
byo "zale4nione od !r"s Iagwarantowano w nim r1wno"prawnienie l"dno0ci polskiej i niemieckiej w
korzystani" z "rz#d1w i pos"giwani" si# j#zykiem ojczystym Ksi#stwo majce stat"s prowincji. zac$owao
pewne odr#bno0ci. do kt1ryc$ nale4ay5 $erb. barwy narodowe. namiestnik. kt1rym zosta ks Antoni <adziwi
spraw"jcy g1wnie /"nkcje reprezentacyjne = 1,1B zreorganizowano administracj# w caym pa@stwie
pr"skim. dzielc je na 1- prowincji *ziemie polskie weszy do 6 z nic$+ Ga wszystkic$ szczeblac$ podzia"
administracyjnego wprowadzono instyt"cje samorzdowe o ograniczonyc$ kompetencjac$
!o !owstani" Nistopadowym *1,(-6(1+ zlikwidowano "rzd namiestnika i nazw# Ksi#stwa !rezesem !rowincji
!ozna@skiej zosta Pdward ?lotwell *8polako4erca9+. prowadzcy polityk# germanizacyjn = 1,4- naciski
germanizacyjne "stay7 odwoano ?lotwella =izao si# to ze wstpieniem na tron ?ryderyka =il$elma )&
Antypolska polityka w wi#kszym jeszcze nasileni" wr1cia w 1,6'. kiedy premierem !r"s zosta %tto ;on
Dismarck = latac$ 1,1B61,67 Ksi#stwo !ozna@skie nie wc$odzio w skad Iwizk" Giemieckiego. ale w 1,67
wczone zostao w skad Iwizk" !1nocnoniemieckiego
Wiosna Ludw na ziemiach polskich
=ydarzenia =iosny N"d1w *1,4,64J+ stos"nkowo sabo obj#y ziemie polskie Szczeg1lnie dotyczy to
Kr1lestwa !olskiego. gdzie po !owstani" Nistopadowym nastroje rewol"cyjne "trzymyway si# przez kilka
jeszcze lat. ale stopniowo wygasy Cominoway t" tendencje panslawistyczne. zmierzajce do "gody *w imi#
jedno0ci Sowian+ z reakcyjna polityk 2ikoaja ) 2odzi l"dzie z ziem Kr1lestwa w obawie przed represjami.
bdH wcieleniem do armii rosyjskiej. "ciekali do innyc$ zabor1w. gdzie cz#sto wykazywali aktywno03
polityczn i patriotyczn
=iadomo03 o berli@skic$ wydarzeniac$ z ))) 1,4, przyczynia si# do "tworzenia w !oznani" Komitet"
Garodowego. kt1ry wyoni reprezentacj# z arcybisk"pem !rzy"skim na czele <eprezentacja ta zwr1cia si# do
kr1la !r"s ?ryderyka =il$elma )& z 4daniem 8reorganizacji9 Ksi#stwa *pocztkowo planowano nawet 4da3
niepodlego0ci+ Kr1l pozornie zgodzi si#. ale jednocze0nie poleci gen ?ryderykowi Colombowi
zaprowadzenie porzdk" si Aymczasem !olacy zorganizowali 1- tys armi# z 2ierosawskim na czele Ody
rewol"cja w !r"sac$ "lega za$amowani" i rozpocz#a si# tam kontrrewol"cja. (- tys wojska wyr"szyo
przeciw !olakom Niberaowie pr"scy pragncy "nikn3 walki doprowadzili jednak do podj#cia rokowa@.
prowadzonyc$ ze strony pr"skiej przez gen =il$elma =illisena 11 )& 1,4, w Earosawc" osigni#to
kompromis. na mocy kt1rego administracj# obiecano przekaza3 w r#ce !olak1w. kt1rzy mieli zred"kowa3 swe
wojska do 46B tys i rozmie0ci3 je w 4 obozac$ *=rze0nia. Ksi4. !leszew. 2iosaw+ Gadal jednak przeciw
!r"sakom spontanicznie wyst#powali c$opi. a kiedy okazao si#. 4e spod reorganizacji ma by3 wyczona
niemiecka cz#03 prowincji. kt1rej obszar stale powi#kszano 6 doszo do wojny
Ga przeomie )& i & stoczone zostay bitwy pod Ksi4em. 2iosawiem i Sokoowem7 w dw1c$ ostatnic$ !olacy
odnie0li nawet s"kces. ale wobec przewagi reg"larnej armii pr"skiej dominowao w0r1d o/icer1w przekonanie o
beznadziejno0ci dalszego opor" 2ierosawski zo4y dow1dztwo i J & 1,4, oddziay polskie skapit"loway we
wsi Dardo
= lecie 1,4, powstao stowarzyszenie Niga !olska. liczce ok 4- tys os1b i stawiajce sobie za cel 8jawne.
legalne dziaanie na korzy03 narodowo0ci polskiej9 !o likwidacji Nigi i polskic$ gazet. o prawa !olak1w
walczya gr"pa pos1w polskic$ z !omorza i =ielkopolski. kt1rzy w sejmie pr"skim "tworzyli tzw Koo
!olskie
=ydarzenia rozgrywajce si# w =ielkopolsce miay wpyw na rozw1j polskiej 0wiadomo0ci narodowej na
!omorz" . 2az"rac$ *O Oizewi"sz+ i O1rnym Qlsk" *ks Sza/ranek. E Nompa+. gdzie domagano si# j
polskiego w szkoac$ i "rz#dac$ oraz r1wno"prawnienia !olak1w
Pdyktem z 1,B- na ziemiac$ polskic$ zabor" pr"skiego zako@czono "waszczenie = szkolnictwie l"dowym na
O1rnym Qlsk" przywr1cono *na '- lat+ j polski. co "tr"dniao zainicjowan p1Hniej akcj# germanizacyjn
=iadomo03 o "padk" kanclerza 2etternic$a *1( ))) 1,4,+ por"szya cae spoecze@stwo polskie w Oalicji =e
Nwowie powstaa <ada Garodowa. a w Krakowie Komitet Garodowy =sz#dzie powstaway komitety i oddziay
gwardii narodowej. kt1re /orm"oway programy cakowitej niepodlego0ci. bdH tylko przyznania l"dno0ci
polskiej praw politycznyc$ !rzygotowywano si# do ogoszenia na =ielkanoc "waszczenia. co miao
przycign3 c$op1w do walki O"bernator Oalicji $rabia ?ranciszek Stadion. dziaajc w po0piec$" i bez
poroz"mienia z =iedniem *by "przedzi3 zamiary !olak1w+. ogosi re/orm# "waszczeniow w =ielk Sobot#
*'' )& 1,4,+ Dya ona korzystna dla c$op1w i ods"n#a ic$ od powstania =adze podj#y te4 inne dziaania
majce osabi3 demokrat1w *"s"ni#cie ic$ z Krakowa. zakaz prod"kcji broni+ i syt"acj# w Krakowie opanoway
j"4 '6 )&6 ostrzeliw"jc miasto z =awel"
= > doszo do krwawyc$ rozr"c$1w we Nwowie A"striakom "dao si# je st"mi3 ' >) !rzystpiono teraz do
likwidacji gwardii narodowej. polskic$ organizacji i prasy
Eedyn trwa zdobycz =iosny N"d1w na ziemiac$ polskic$ byo *poza Kr1lestwem+ zniesienie podda@stwa
i "waszczenie c$op1w
Aleksander Wielopolski i jego reformy
Aleksander =ielopolski *1,-(61,77+ aktywno03 polityczn rozpocz w okresie !owstania Nistopadowego.
kiedy to wysany przez <zd Garodowy do Nondyn". bezsk"tecznie zabiega o pomoc angielsk = 1,46 ogosi
w j /ranc"skim anonimowy 89ist szlac&cica polskiego o rzezi galicyjskiej do ksi$cia <etternic&a9. w kt1rym
oskar4a A"stri# o spowodowanie wystpienia c$opskiego oraz nakania polsk szlac$t# do zwr1cenia si# o
opiek# do cara rosyjskiego
%dwil4 posewastopolska. kt1ra miaa miejsce w <osji po przegrani" przez ni wojny krymskiej *1,B(6B6+ i
zaj#cie si# przez carat re/orm wiel" dziedzin 4ycia *"waszczenie. re/orma sdowa. administracyjna. wojskowa.
o0wiatowa+. skoniy Aleksandra )) do zagodzenia polityki wobec Kr1lestwa. w kt1rym narastao
niezadowolenie z poczyna@ wadz Gow polityk# mieli realizowa3 !olacy. opowiadajcy si# za bezwzgl#dnym
"trzymaniem czno0ci z <osj !rorosyjska postawa =ielopolskiego "mo4liwia powoanie go przez wadze
rosyjskie *kolejno+ na stanowiska5 dyrektora reaktywowanej Komisji <zdowej =yzna@ i %0wiecenia
!"blicznego *))) 1,61+. dyrektora Komisji Sprawiedliwo0ci *)& 1,61+ i naczelnika <zd" Cywilnego w
Kr1lestwie !olskim *&) 1,6'+ =ielopolski d4y do odb"dowy a"tonomii Kr1lestwa w ramac$ pa@stwa
rosyjskiego. "zysk"jc reaktywowanie <ady Stan" i samorzd1w m"nicypalnyc$ oraz polonizacj# administracji
I jego inicjatywy w & 1,61 wydano dekret znoszcy pa@szczyzn# i wprowadzono powszec$ne *cakowite+
oczynszowanie c$op1w *&) 1,6'+ =ymienione dekrety nie poprawiy jednak. w spos1b wyraHny. syt"acji wsi
gdy4 zlikwidowano serwit"ty
Czi#ki =ielopolskiem" zniesiono ograniczenia praw l"dno0ci 4ydowskiej w miastac$ i przywr1cono prawa
szkolnictw" polskiem". w tym tak4e wy4szem" *restyt"owano "niwersytet w pod nazw Szkoy O1wnej w
=arszawie 2argrabia by zdecydowanym przeciwnikiem powstania zbrojnego i sdzi. 4e skazany jest na
dziaanie samodzielne. o czym 0wiadczy jego opinia5 8dla !olak1w mo4na co0 zrobi3 I !olakami nic *nigdy+9
Ao przekonanie byo powodem zabieg1w o to by namiestnik Oorczakow rozwiza Aowarzystwo <olnicze i
Celegacj# 2iejsk C4c do pacy/ikacji syt"acji wewn#trznej *przez rozbicie Czerwonyc$. l"b zm"szenie ic$
do podj#cia walki w syt"acji najbardziej niekorzystnej+. zarzdzi pob1r do wojska 1' tys modzie4y Cecyzja o
poborze imiennym. tzw branka. staa si# bezpo0redni przyczyn wyb"c$" !owstania Styczniowego *1,6(664+.
kt1re zako@czyo karier# polityczn =ielopolskiego i zainicjowane przez niego re/ormy = &)) 1,6( wyjec$a
na stae do Crezna
Geneza Powstania Styczniowego *in/ormator '--1+
= 1,B6 rok" <osja przegraa wojn# krymsk Kl#sce wojennej towarzyszya zmiana na tronie *1,BB+ Gowy
car Aleksander )) by przekonany o konieczno0ci zre/ormowania <osji. w jej zaco/ani" widzia bowiem Hr1da
pora4ki <ozpocz si# okres re/orm. okre0lany mianem Vodwil4y posewastopolskiej9 = ramac$ re/orm wadze
rosyjskie liberalizoway r1wnie4 stos"nki pan"jce w Kr1lestwie !olskim !rzynioso to. w e/ekcie. o4ywienie
polityczne spoecze@stwa polskiego I czasem "ksztatoway si# dwa stronnictwa5 8czerwoni9 "wa4ajcy
"st#pstwa rosyjskie za dow1d sabo0ci i wzywajcy do powstania oraz 8biali9. kt1rzy "wa4ali. 4e nale4y
przyjmowa3 "st#pstwa rosyjskie. ale powstania nie robi3. bo nie ma ono szans na s"kces <ealizatorem polityki
rosyjskiej w Kr1lestwie !olskim zosta Aleksander =ielopolski !rzeprowadzi on szereg istotnyc$ re/orm
*polonizacja "rz#d1w. r1wno"prawnienie Zyd1w. oczynszowanie c$op1w+. kt1re jednak nie "spokoiy
nastroj1w = styczni" 1,6( rok" =ielopolski. c$cc pozby3 si# przyw1dc1w 8czerwonyc$9. zarzdzi brank# do
wojska. czyli pob1r wg imiennyc$ list. na kt1ryc$ znaleHli si# modzi l"dzie podejrzani o przynale4no03 do
organizacji patriotycznej =cze0niej pob1r przeprowadzano przez losowanie. przy czym bogaci mogli
8k"powa39 zast#pc1w na swoje miejsce <eakcj na brank# by wyb"c$ powstania. proklamowanego przez
8czerwonyc$9 8Diali9 zac$owali pocztkowo wobec niego dystans. przyczyli si# dopiero po
"mi#dzynarodowieni" powstania i poparci" go przez Gapoleona )))
Powstanie Styczniowe - geneza *poszerzone "j#cie+ i przebieg *temat nie wyst#p"je w dost#pnyc$ mi in/ormatorac$+
Ga /ali liberalizacji 4ycia w <osji. jaka nastpia po jej kl#sce w wojnie krymskiej *1,B(6B6+ skorzystao tak4e
Kr1lestwo Amnestia "wolnia zesa@c1w Iezwolono na zao4enie Akademii 2edyko6C$ir"rgicznej i
ziemia@skiego Aowarzystwa <olniczego. kt1re cieszyo si# znacznym a"torytetem spoecznym Gowy car
Aleksander )). gasi jednak w zarodk" wszelkie nadzieje na niepodlego03
=brew woli i nadziejom monarc$y oraz znacznej cz#0ci b"r4"azji liczcej na sk"teczno03 spokojnyc$ i
pokojowyc$ metod doc$odzenia do a"tonomii. w kr#gac$ st"denckic$ i o/icerskic$ znow" pojawiy si# plany
powsta@cze !odsyca je przykad =oc$. kt1re wa0nie drog irredenty doprowadziy do zjednoczenia %d
pogrzeb" generaowej Katarzyny Sowi@skiej *&) 1,6-+ zacz#y si# mani/estacje patriotyczne. kt1re miay
pob"dzi3 szersze masy do walki z caratem i stopniowo rozszerzyy si# z =arszawy na prowincj# !rzebiegay
one wg staego scenari"sza5 rozpoczynay si# od nabo4e@stwa. po kt1rym nast#powa przemarsz wiernyc$ ze
0piewem religijnym 6 najcz#0ciej byo to 8Do4e co0 !olsk#9 Cemonstracje te miay ogromn si# oddziaywania.
wi#c organizowano je coraz cz#0ciej w rocznice wa4nyc$ wydarze@ *krwawy szt"rm !ragi z 17J4. rocznica
wyb"c$" !owstania Nistopadowego. bitwy groc$owskiej. 0mierci wieszcz1w. "nii l"belskiej+
<zd carski c$cc st"mi3 te wystpienia zdecydowa si# na koncesje !rzywr1cono zlikwidowan przed '- laty
Komisj# =yzna@ <eligijnyc$ i %0wiecenia !"blicznego. a na jej czele stan zwolennik "gody margrabia
Aleksander =ielopolski Eednak jego polityka tylko zaognia stos"nki
Kolejn mani/estacj# *, )& 1,61+ zaatakowao wojsko. zabijajc ponad 1-- os1b Koncepcja poroz"mienia z
<osj tracia zwolennik1w Gabo4e@stwa patriotyczne. 4aobne l"b narodowe stroje. bojkot o/icjalnyc$
"roczysto0ci. pog#biay atmos/er# opor" Dy go zama3 14 > 1,61 wprowadzono stan wojenny <ozw1j
wydarze@ sprawi. 4e l"Hne dotd gr"py spiskowc1w zorganizoway si# w stronnictwie. d4cyc$ do walki.
8czerwonyc$9 Siatk# konspiracyjn rozb"dowywano r1wnie4 na prowincji !odj#to prod"kcj# broni Ga czele
przygotowa@ powsta@czyc$ stan Earosaw Cbrowski 8Wokietek9 1 & 1,6' Komitet 2iejski *"tworzony 17 >
1,61+ przeksztacony zosta w Centralny Komitet Garodowy Sprawno03 dziaa@ 8czerwonyc$9. ic$ rosnca
pop"larno03. zm"siy przeciwnik1w akcji militarnej 6 8biayc$9. do stworzenia *>)) 1,61+ wasnej str"kt"ry
kierowniczej 6 8Cyrekcji Krajowej9
= tej syt"acji car zdecydowa si# na "st#pstwa 2ianowa =ielopolskiego naczelnikiem <zd" Cywilnego. a
namiestnikiem zosta wielki ksi4# Konstanty Spolszczono administracj#. rozb"dowano polskie szkolnictwo
elementarne i 0rednie. pod nazw Szkoy O1wnej reaktywowano 4 wydziay "niwersyteckie 6 ale nie co/ni#to
stan" wojennego !rzeprowadzone re/ormy okazay si# niewystarczajce dla pozyskania szerokic$ kr#g1w
spoecze@stwa !olacy odrz"cili 8p1 wolno039 Aak4e 8biali9 nie widzieli po4ytk" z "gody i za4dali penej
a"tonomii =ielopolski poni1s pora4k# !ostanowi jednak za wszelk cen# nie dop"0ci3 do walki zbrojnej
Idecydowa si# na rozbicie organizacji 8czerwonyc$9 l"b zm"szenie ic$ do podj#cia walki w syt"acji
maksymalnie niesprzyjajcej I jego inicjatywy wadze Kr1lestwa ogosiy nadzwyczajny pob1r do wojska 6
brank# Ga listac$ poborowyc$ znaleHli si# podejrzani o przynale4no03 do spisk". kt1rzy by "nikn3 wcielenia
do armii "ciekli z miasta !od naciskiem radykalnego skrzyda 8czerwonyc$9 *Ste/an Dobrowski. Iygm"nt
!adlewski+ zdecydowano si# na ogoszenie powstania
'' ) 1,6( Komitet Centralny. dziaajc jako Aymczasowy <zd Garodowy *od 1- & <zd Garodowy+. wezwa
narody polski. litewski i r"ski do powstania %gosi mani/est i dekrety "waszczeniowe = pierwszyc$ walkac$
*wzi#o "dzia 6 tys powsta@c1w. zaatakowano ((Y garnizony rosyjskie+ powsta@cy nie osign#li cel" Gie
"dao si# przej3 arsena1w przeciwnika =yznaczony na dyktatora N 2ierosawski zjawi si# w Kr1lestwie
dopiero w po )) !o stoczeni" dw1c$ nie"danyc$ potyczek na K"jawac$ *Krzywosd i Gowa =ie0+ powr1ci
do !ary4a =alki jednak trway. przybierajc posta3 wojny partyzanckiej. w czasie kt1rej stoczono 1'', bitew i
potyczek *JB6 w Kr1lestwie. '(7 na Nitwie. (B na <"si+
!r"sy postanowiy wesprze3 <osj# *konwencja Al;enslebena 6 )) 1,6(+. co spowodowao interwencj# ?rancji.
kt1ra w poroz"mieni" z Drytyjczykami ogosia. 4e "dzieli powsta@com pomocy Ceklaracja ta i naciski
Gapoleona ))) na Lotel Nambert. spowodoway przystpienie do powstania 8biayc$9. kt1rzy mieli nadziej# na
przej#cie kontroli nad caym r"c$em. ocenianym przez nic$ jako zbyt radykalny 11 ))) wys"n#li na dyktatora
powstania 2ariana Nangiewicza. kt1ry mimo nowyc$ s"kces1w odniesionyc$ pod C$robrzem i Oroc$owiskami.
zosta zm"szony do op"szczenia Kr1lestwa Cyktat"ra ta trwaa zaledwie tydzie@ Kierownictwo rzd" zacz#li
przejmowa3 8biali9 i "miarkowani 8czerwoni9 <zd tworzony przez B ministr1w 0ciga podatki. wydawa
pras#. dysponowa wasn poczt. s"4b dyplomatyczn. policj i intendent"r. organizowa str"kt"ry terenowe
Aryb"nay rewol"cyjne karay szpieg1w i zdrajc1w <ozporzdzenia wadz powszec$nie respektowano i
wykonywano. c$o3 byy anonimowe i potwierdzone tylko piecztk 6 powstao sprawnie dziaajce pa@stwo
podziemne
%pr1cz dziaa@ partyzanckic$ w Kr1lestwie. gdzie przeciwko (- tys powsta@c1w skierowano (4- tysYY
wojska. walki toczyy si# na Nitwie i Diaor"si. w mniejszym stopni" r1wnie4 na Mkrainie *Iygm"nt
Sierakowski. Konstanty Kalinowski. =alery =r1blewski. ksidz Antoni 2ackiewicz+ Syt"acj# na tym terenie
szybko opanowa genera6g"bernator 2ic$a 2"rawiew 8=ieszatiel9. wprowadzajc bezwzgl#dny terror i
zasad# zbiorowej odpowiedzialno0ci
Aymczasem rozwiay si# nadzieje na interwencj# Iac$od" Car zignorowa noty dyplomatyczne ?rancji.
=ielkiej Drytanii i A"strii z )& i &) 1,6( Gie na wiele zda si# napyw oc$otnik1w z innyc$ kraj1w5 =#gr1w.
=oc$1w *?rancesco G"llo+. ?ranc"z1w *?ranciszek <oc$ebr"n+. Giemc1w. Czec$1w. <osjan *Andrzej
!otebnia+ Gie pomogo powstani" werbalne poparcie "dzielone przez demokrat1w i rewol"cjonist1w caej
P"ropy Ody z powstania zacz#li wyco/ywa3 si# 8biali9. wadz# ponownie przej#li 8czerwoni9 *)> 1,6(+. ale
zdoali j "stabilizowa3 dopiero po "stanowieni" dyktat"ry <om"alda Ara"g"tta *17 > 1,6(+ !rzeprowadzi on
reorganizacj# oddzia1w. nakaz"jc tworzenie reg"larnyc$ kompanii. p"k1w i korp"s1w oraz zakaz"jc ic$
rozpraszania nawet po doznanej pora4ce =cze0niej w powstani" nie /"nkcjonowao poj#cie dezercji !artie. jak
nazywano oddziay. powstaway i rozc$odziy si# po wykonani" jednego czy kilk" zada@. albo rozpraszay si#
po doznanej pora4ce !rzede wszystkim jednak Ara"g"tt stara si# zwoa3 pospolite r"szenie c$op1w. co miao
"mo4liwi3 przeksztacenie wojny partyzanckiej w reg"larn Dyy to jednak decyzje sp1Hnione = )) 1,64
zostay rozbite ostatnie wi#ksze oddziay powsta@cze gen E1ze/a La"ke6Dosaka !oza j"4 wymienionymi do
czoowyc$ dow1dc1w powstania nale4eli5 2arcin Dorelowski. Apolinary K"rowski. Cionizy Czac$owski+
' ))) 1,64 op"blikowany zosta "kaz o "waszczeni" c$op1w Carat c$cia w ten spos1b odcign3 wie0 od
powstania. ale w rzeczywisto0ci "kaz by konsekwencj 2ani/est" <zd" Garodowego
= )& aresztowanoYYY Ara"g"tta. kt1ry z czterema czonkami ostatniego skad" <zd" Garodowego
*Eeziora@ski. Krajewski. Aoczyski i Z"li@ski+ zosta powieszony na stokac$ Cytadeli B &))) 1,64 Gowy
namiestnik gen Aeodor *?iodor+ Derg. stos"jc metody wypr1bowane na Nitwie przez 2"rawiewa. przystpi do
pacy/ikacji Kr1lestwa %statni oddzia. ksi#dza Stanisawa Drz1ski. dziaa na !odlasi" do )& 1,6B *wytropiony
Drz1ska zosta powieszony w Sokoowie+
= cig" 1B miesi#cy walk. okoo '-- tys powsta@c1w *jednorazowo pod broni najwy4ej (B tys+ stoczyo
ponad 1'-- bitew Aradycja tej epopei. poczona ze skal represji staa si# istotnym skadnikiem 0wiadomo0ci
narodowej I d"4ym prawdopodobie@stwem mo4na przyj3. 4e to represje popowstaniowe i wzmo4ona
r"sy/ikacja zatrzymay proces wtapiania si# !olak1w w rosyjsk pa@stwowo03 = walce z zaborc
spoecze@stwo pozostao w wysokim stopni" jednolite !o !owstani" Styczniowym sko@czy si# system
trzymania !olak1w w ryzac$ r#kami samyc$ !olak1w
%g1lne straty l"dno0ci polskiej spowodowane !owstaniem *straceni. zmarli w wi#zieniac$. polegli i
pomordowani. pozostali na zesani" i emigracji oraz !olacy zgadzeni przez powsta@c1w 6 ok (--+ wyniosy
46 B-- os1b z pop"lacji 6.B mln. co daje wskaHnik przewy4szajcy nieco -.7 R
!ami#3 !owstania odgrywaa wa4na rol# w podejmowanyc$ p1Hniej czynac$ zbrojnyc$
Kwestia polska znika z areny dyplomatycznej. "znana za wewn#trzn spraw# pa@stw zaborczyc$ %statecznie
zadecydowaa o tym kl#ska ?rancji w wojnie z !r"sami i "tworzenie <zeszy Giemieckiej. jako nowego
$egemona w P"ropie
= " okolicznociowym numerze >53?@ magazynu &istorycznego )<wi wieki+ pro0! Andrzej *zwarc mwi o zaatakowaniu
Bosjan w ;8 punktac& >s!33@, a Tomasz Co&un na s! 4? pisze o ataku powstaDcw na ;4 garnizony!
== Tomasz Co&un na s!56 twierdzi, e liczebno# armii rosyjskiej w Erlestwie latem 3F87 osign$a 466 tys!
YYY "brew temu co publicznie twierdzi literat Andrzej *zczypiorski >)autorytet moralny+ i ubecki kapu@ Traugutta nie
wydali Bosjanom Polacy tylko Gyd Artur Holdman >*! Eieniewicz, )Powstanie *tyczniowe+, wyd! z 3IF7, s! ?34@!
Skutki (nastpstwa) Powstania Styczniowego *in/ormator '--1 z "z"penieniami+
!owstanie styczniowe *1,6(61,64+ zako@czyo si# kl#sk Igin#o ok (- tys powsta@c1w. a (, tys
wywieziono na Sybir. skon/iskowano 4 tys majtk1w Kl#ska powstania stanowia wstrzs. kt1ry spowodowa.
4e w0r1d znacznej cz#0ci spoecze@stwa zapanowao prze0wiadczenie o beznadziejno0ci wszelkiej walki
zbrojnej
<osjanie w ramac$ represji zacz#li likwidowa3 odr#bno03 "strojow Kr1lestwa !olskiego !rzekre0lone zostay
zar1wno liczne zdobycze "zyskane w okresie re/orm Aleksandra =ielopolskiego. jak i ten zakres a"tonomii.
kt1ry gwarantowa Kr1lestw" !olskiem" stat"t organiczny z 1,(' rok" Kraj poddany zosta intensywnej
r"sy/ikacji !ozytywnym sk"tkiem powstania byo natomiast rozwizanie problem" "waszczenia c$op1w
<eakcj na kl#sk# by r"c$ pozytywistyczny. zakadajcy rezygnacj# z walki zbrojnej i sk"pienie "wagi
spoecze@stwa na rozwoj" gospodarczym Ga ziemiac$ wsc$odnic$ "padek powstania przyni1s rozw1j r"c$1w
narodowyc$5 litewskiego i "krai@skiego = <osji powstanie wzmocnio siy konserwatywne i doprowadzio do
za$amowania re/orm. podj#tyc$ w ramac$ tzw odwil4y posewastopolskiej !oparcie. jakiego "dzielia
powstani" ?rancji. przekre0lio szans# na soj"sz /ranc"sko6rosyjski. co "atwio zjednoczenie Giemiec
Polityka rusyfikacji w zaborze rosyjskim
!olityka r"sy/ikacyjna na ziemiac$ Kr1lestwa !olskiego pot#gowaa si# z biegiem czas" !o !owstani"
Nistopadowym ok B- tys rodzin polskic$ wywieziono na Syberi# i wywaszczono ok ( tys majtk1w
ziemskic$ !o !owstani" Styczniowym kon/iskacie "lego 4 tys majtk1w. a na Syberi# wywieziono (, tys
!olak1w
= 1,(J zlikwidowano ko0ci1 "nicki. a "nit1w przym"sem wcielono do <osyjskiej Cerkwi !rawosawnej
*aktywn rol# odegra przy tym bp E Siemaszko+ !rze0ladowania religijne polskic$ i "krai@skic$ "nit1w na
!odlasi" i C$emszczyHnie nale4ay do istotnyc$ poczyna@ r"sy/ikacyjnyc$ tak4e po !owstani" Styczniowym
= 1,7B nastpio ostateczne wczenie Ko0cioa Mnickiego do Cerkwi !rawosawnej Mnit1w "znano za
prawosawnyc$ i zlikwidowano odr#bne bisk"pstwo greckokatolickie w C$emie
Gaciski r"sy/ikacyjne nasiliy si# po !owstani" Styczniowym *1,6(664+. kiedy to Kr1lestwo zacz#to nazywa3
Krajem !rzywi0la@skim i podj#to dziaania majce na cel" likwidacj# a"tonomii i jakiejkolwiek odr#bno0ci
Kr1lestwa od Cesarstwa E"4 w 1,64 powoano Komitet Mrzdzajcy ds Kr1lestwa !olskiego *pod
przewodnictwem A Derga+ z zadaniem przygotowania plan" nowej organizacji wewn#trznej Kr1lestwa = 1,6B
rozpocz#to r"sy/ikacj# administracji. dzielc ziemie Kr1lestwa . wzorem rosyjskim. na 1- g"berni !owi#kszono
tez liczb# powiat1w Stanowiska g"bernator1w g"berni i naczelnik1w powiat1w obsadzone zostay przez
<osjan Ga Kr1lestwo nie rozcigni#to re/orm administracyjnyc$ wprowadzonyc$ w <osji5 samorzd"
g"bernialnego i powiatowego oraz ziemstw i samorzd" miejskiego =prowadzono jedynie samorzd gminny.
cakowicie podporzdkowany wadzy powiatowej *wyczajc z niego kobiety oraz bezrolnyc$ i maorolnyc$
*posiadajcyc$ poni4ej ( morg1w+
= 1,66 zniesiono Sekretariat Stan" Kr1lestwa !olskiego w !etersb"rg". zast#p"jc go =asn Eego Cesarskiej
2o0ci Kancelari do Spraw Kr1lestwa !olskiego. kt1ra miaa "prawnienia prawodawcze i po0redniczce mi#dzy
rzdem carskim i wadzami Kr1lestwa
Mrzd namiestnika "trzymano do 0mierci Derga *1,74+ 6 po nim rzdzi genera6g"bernator *z peni wadzy
wojskowej i cywilnej+. kt1ry m1g wymierza3 kary w trybie administracyjnym. tj bez post#powania sdowego
Ilikwidowano b"d4et Kr1lestwa = 1,6J zlikwidowano Komisj# Skarb" i 2ennic#. a Dank !olski sta si# /ili
66 warszawskim kantorem Dank" !a@stwa w <osji *1,,B+ Aak4e w 1,6J zlikwidowano Komisj# =yzna@ i
%0wiecenia !"blicznego. tworz c w jej miejsce =arszawski %kr#g Ga"kowy podporzdkowany bezpo0rednio
2inisterstw" %0wiaty w !etersb"rg" = 1,76 podporzdkowano !etersb"rgowi *bezpo0rednio+ sdownictwo
Kr1lestwa. tworzc =arszawski %kr#g Sdowy Aaki sam los spotka !oczt# i Wczno03
*zczeglne nasilenie antypolskiej polityki przypado na sc&yek J,J stulecia, gdy kuratorem "arsz! Kkr$gu *zk!
by Aleksander Apuc&tin / )noc apuc&tinowska+ >3F?I/3FI?@ a, genera/gubernatorem 'ze0 Lurko >3FF7/
3FI4@
=prowadzono stan wojenny. kt1ry z niewielkimi przerwami "trzyma si# do 1J14 = 1,6J Szko# O1wn
zamieniono na rosyjski "niwersytet. realiz"jcy polityk# r"sy/ikacyjn w s/erze na"ki !os"ni#cie to oznaczao
pozbawienie Kr1lestwa !olskiego szkolnictwa wy4szego Drak byo w tym czasie w Kr1lestwie r1wnie4 wy4szej
szkoy tec$nicznej !ozostawiono )nstyt"t <olnictwa i Ne0nictwa w !"awac$. przygotow"jcy kadry dla
potrzeb rolnictwa
2iedzy 1,66. a 1,6J wprowadzono w szkolnictwie 0rednim j rosyjski i na"czanie w tym j#zyk" $istorii i
geogra/ii %d 1,7' w szkoac$ tego szczebla j polski by j"4 tylko 1 z przedmiot1w na"czania = 1,,B j
rosyjski wprowadzono. jako wykadowy. do na"czania w szkolnictwie elementarnym 6 z wyjtkiem religii i j
polskiego Imianom tym towarzyszyo powane obnienie poziomu nauczania i wyc$owawczyc$ /"nkcji szkoy
*pr1ba stworzenia system" donosicielstwa+
%bowizywaa 0cisa cenz"ra *stosowana nawet wobec kaza@+ = b"downictwie stosowano styl bizantyjski !o
!owstani" Styczniowym ponad 1-- miasteczek stracio prawa miejskie =adze prowadziy polityk# pob"dzania
i podtrzymywania antagonizm1w narodowo0ciowyc$
%graniczono mo4liwo03 nabywania i posiadania ziemi przez !olak1w
!olityk# rosyjsk wobec !olak1w c$arakteryzowaa wyjtkowa br"talno03 i c$#3 szybkiego zr"sy/ikowania
spoecze@stwa !rawa traktowano przy tym instr"mentalnie i dr"gorz#dnie Sk"tek tyc$ dziaa@ by z reg"y
odwrotny do zamierzonego. a post#py r"sy/ikacyjne niewielkie

Polityka germanizacji w zaborze pruskim
!o !owstani" Nistopadowym *1,(-6(1+ zlikwidowano "rzd namiestnika oraz nazw# =ielkiego Ksi#stwa
!ozna@skiego !rezesem !rowincji !ozna@skiej zosta Pdward ?lotwell. kt1ry rozpocz naciski germanizacyjne
Mstay one wraz ze wstpieniem na tron pr"ski ?ryderyka =il$elma )&*odwoano ?lotwella+. a pojawiy si#
znow" w 1,6' kiedy kanclerzem !r"s zosta %tto ;on Dismarck. kt1ry zaproponowa <osji wsp1prac# w
likwidacji !owstania Styczniowego Celem Dismarcka staa si# germanizacja ziem wsc$odnic$. w czym jego
zdaniem przeszkadzao ziemia@stwo i d"c$owie@stwo katolickie <zd zni1s w1wczas podstawowe swobody
gwarantowane Ko0cioowi w konstyt"cji Dezpo0rednio po zjednoczeni" Giemiec *1, ) 1,71+ kanclerz
wprowadzi K"lt"rkamp/. czyli polityk# zakadajc walk# z wszystkim tym. co "zna za nie do03 niemieckie i
ewangelickie = !olak1w6katolik1w wymierzona bya zatem podw1jnie Sprzeciw Ko0cioa sprawi. 4e wadze
zacz#y wi#zi3 opornyc$ ksi#4y *arcybisk"p 2 Ned1c$owski+. nakaday na niepos"szne d"c$owie@stwo kary
pieni#4ne. spowodoway 4e ponad 1-- para/ii nie miao proboszcz1w = latac$ 1,,'6,4 rzd m"sia stopniowo
wyco/a3 si# z tej polityki
=a4nym elementem polityki germanizacyjnej byo "s"wanie j polskiego ze szk1 i administracji *nie
rozpatrywano poda@ napisanyc$ po polsk"+ E"4 w 1,7' wprowadzono j niemiecki do szk1 elementarnyc$ na
Qlsk" = cig" ' nast#pnyc$ lat "s"ni#to j polski ze szk1 0rednic$. r1wnocze0nie zabraniajc "czniom
pos"giwania si# polskimi ksi4kami = 1,,7 "s"ni#to j polski z program1w na"czania w caej o0wiacie =
1,76 wprowadzono j niemiecki do "rz#d1w i sdownictwa. kt1re obsadzane byy przez Giemc1w
)nnym polem dziaa@ germanizacyjnyc$ bya walka o ziemi# = 1,,6 "tworzono Komisj# Kolonizacyjn. z
/"nd"szem 1-- mln marek. do popierania osadnictwa niemieckiego na ziemiac$ polskic$ Komisja wyk"pywaa
ziemi# od !olak1w. nawet po zawy4onyc$ cenac$. by sprzeda3 ja Giemcom na korzystnyc$ dla nic$ war"nkac$
Co 1,J- Komisja nabya ,' polskie majtki *ok B- tys $a+ !roces ten przebiega jednak powoli. a to dzi#ki
dziaalno0ci polskic$ sp1ek parcelacyjnyc$ *a od 1,,6 Dank" Iiemskiego w !oznani" i Dank" Iwizk" Sp1ek
Iarobkowyc$ 6 dziaalno03 ksi#dza !iotra =awrzyniaka+. powoanyc$ do obrony polskiego stan" posiadania =
1,J, /"nd"sz Komisji Kolonizacyjnej wzr1s do '-- mln marek. a w 1J1( osign J(B mln = cig" '- lat
dziaalno0ci Komisja wyk"pia z rk !olak1w o 4- tys $a ziemi wi#cej ni4 !olacy z rk niemieckic$ Iao4ya
ponad (-- nowyc$ wsi i osadzia ok 1B- tys kolonist1w
= latac$ 1,,B6,7 przeprowadzono tzw 8r"gi pr"skie9. polegajce na "s"ni#ci" '6 tys robotnik1w rolnyc$ 6
!olak1w z zabor1w a"striackiego i rosyjskiego przebywajcyc$ i prac"jcyc$ w !r"sac$. za to. 4e nie c$cieli
przyj3 obywatelstwa pr"skiego
!od koniec wiek". na /ali nacjonalizm". powstao kilka organizacji. kt1ryc$ celem byo osabienie polskiego
4ywio" w <zeszy =prawdzie j"4 w 1,J1 zao4ono Iwizek =szec$niemiecki *nasilenie ideologii
nacjonalistycznej+. ale zbiego si# to ze zagodzeniem antypolskiego k"rs" w polityce niemieckiej w okresie. gdy
kanclerzem by admira Neo Capri;i *1,J-6J4+ Eednak j"4 w 1,J4 "tworzono Iwizek dla !opierania
Giemczyzny na Kresac$ =sc$odnic$. przemianowany w 1,JJ na Giemiecki Iwizek Kres1w =sc$odnic$ 6
LAKAAA *Lansemann. Kennemann. Aiedemann+ Lakata miaa wpyw na rzdy w Giemczec$ i przyczynia si#
do "c$waleni" antypolskic$ praw nadzwyczajnyc$ = 1J-4 zakazano wznoszenia bez zgody wadz
administracyjnyc$ zab"dowa@ na nowyc$ parcelac$ *Crzymaa+ = 1J-, zezwolono Komisji Kolonizacyjnej na
przym"sowy wyk"p majtk1w z rk polskic$ ziemian *wywaszczono 4 majtki+ = tym samym rok"
"c$walona zostaa "stawa 8kaga@cowa9 nakaz"jca pos"giwanie si# j niemieckim na wszystkic$ zebraniac$ i
zgromadzeniac$ p"blicznyc$
I inicjatywy Lakaty wypacano "rz#dnikom i na"czycielom niemieckim specjalny dodatek za prac# na ziemiac$
polskic$ zabor" pr"skiego
Iar1wno K"lt"rkamp/ jak dziaalno03 Komisji Kolonizacyjnej zako@czyy si# przegran. gdy4 wywoay
sprzeciw samyc$ Giemc1w i przyczyniy si# do wzrost" 0wiadomo0ci narodowej !olak1w *szczeg1lnie na
2az"rac$ i O1rnym Qlsk"+ oraz do ic$ konsolidacji wobec "cisk"
PPS - powstanie i program do 1914 roku
Sabo03 partii socjalistycznyc$ dziaajcyc$ w kraj" *)) !roletariat. Iwizek <obotnik1w !olskic$+ bya
powodem zwoania do !ary4a *176'1 >) 1,J'+ zjazd" 1, dziaaczy emigracyjnyc$ i krajowyc$. kt1rzy mieli
okre0li3 program dziaania !rzyj#ty przez zjazd 8*zkic programu PP*9 zawiera $asa wyzwolenia narodowego
i spoecznego !olska !artia Socjalistyczna powstaa ostatecznie w ))) 1,J(. a jej przyw1dcami byli5 Dolesaw
Nimanowski. E1ze/ !is"dski. 2aksymilian Lorwitz 6=alecki. Ean Str14ecki. Neon =asilewski. =alery Sawek
Gaczelnym $asem partii bya walk o niepodlego03 siami caego narod". ale g1wnie klasy robotniczej
!rzysza !olska miaa by3 demokratyczn rep"blik. z powszec$nym prawem wyborczym. r1wno0ci wobec
prawa. oc$ron pracy Giepodlego03 miaa zapewni3 mo4liwo03 przeksztacenia "stroj" kapitalistycznego w
socjalistyczny 6 drog re/orm parlamentarnyc$ E"4 w 1,J( doszo w partii do pierwszego rozam" 6 gr"pa
dziaaczy z < N"ksemb"rg i E 2arc$lewskim odrz"cia program zjazd" paryskiego i "tworzya
Socjaldemokracj# Kr1lestwa !olskiego
= samej !!S nadal 0cieray si# ' n"rty5 lewicowo6rewol"cyjny i prawicowo6niepodlego0ciowy
!ierwsze "gr"powanie z E Str14eckim i 2 Lorwitz6=aleckim *tzw 8modzi9+ d4yo do rewol"cji
proletariackiej. gosio internacjonalizm i negowao konieczno03 walki o niepodlego03 Cr"gi n"rt *tzw
8starzy9+ kierowany przez E !is"dskiego i Aleksandra S"lkiewicza za cel nadrz#dny "znawa niepodlego03 =
1,JB. na ))) IjeHdzie !!S. lewica zdoaa doprowadzi3 do "c$walenia rezol"cji stwierdzajcej. 4e partia nie
rezygn"jc z niepodlego0ci. powinna poprze3 rewol"cjonist1w rosyjskic$
= czasie rewol"cji 1J-B67 !!S bya g1wn si mobiliz"jc robotnik1w i radykaln inteligencj# do walki z
caratem %rganizowaa strajki i demonstracje oraz akcje zbrojne przeprowadzane przez wasn %rganizacj#
Dojow *8starzy9+ Ga sk"tek rozbie4no0ci pogld1w wobec problem" drogi do niepodlego0ci i stos"nk" do
rosyjskiego r"c$" robotniczego. w 1J-6 doszo do podzia" na !!S6?rakcj# <ewol"cyjn *liczniejsza z
!is"dskim+ i !!S6Newic# *ze Str14eckim i Lorwitz6=aleckim+. kt1ra zbli4ya si# do SCK!iN tworzc z ni w
>)) 1J1, K!<!. nie "znajc niepodlego0ci !olski
!!S6?rakcja <ewol"cyjna wsp1tworzya Negiony !olskie. !%=. Aymczasowy <zd N"dowy <! w N"blinie
oraz pierwszy rzd niepodlegej !olski. E 2oraczewskiego
= 1,J( "tworzono w Derlinie. z poczenia polskic$ organizacji socjalistycznyc$ w Giemczec$. !olsk !arti#
Socjalistyczn zabor" pr"skiego
= 1,J7 w Oalicji powstaa !olska !artia Socjal6Cemokratyczna Oalicji i Qlska Cieszy@skiego *)gnacy
Caszy@ski. Lerman Niebermann+
Ruch ludowy do 1914 roku - geneza i program
C$opi polscy stanowili t# warstw# spoeczn. kt1ra najp1Hniej ob"dzia si# do 4ycia spoecznego i
politycznego !rzyczyna tego byo przede wszystkim p1Hne zniesienie podda@stwa. p1Hne "waszczenie i brak
wasnej pa@stwowo0ci !roces "0wiadamiania c$opstwa przebiega r14nie w trzec$ zaborac$ Specy/iczne
war"nki wyst#p"jce na wsi galicyjskiej *rozdrobnienie gospodarstw. przel"dnienie. kon/likt mi#dzy wsi i
dworem. 8n#dza galicyjska9. sprawa serwit"t1w. swobody polityczne+. sprawiy 4e wa0nie Oalicja staa si#
kolebk r"c$" l"dowego
Eednym z pierwszyc$ dziaaczy l"dowyc$ by ksidz Stanisaw Stojaowski. kt1ry wydawa dla c$op1w dwa
czasopisma5 8=ieniec9 i 8!szcz1ka9 Stojaowski prowadzi dziaalno03 o0wiatowo6gospodarcz *zakada na
wz1r pozna@skiego k1ka rolnicze+ oraz wiecow. kt1rej celem byo rozb"dzanie 0wiadomo0ci narodowej
Stojaowski zo4y parti# Stronnictwo C$rze0cija@sko6N"dowe I powod" swej dziaalno0ci popad w kon/likt z
wadzami a"striackimi i ko0cielnymi
%gromne zas"gi dla r"c$" l"dowego miaa dziaalno03 Dolesawa i 2arii =yso"c$1w. kt1rzy oddziaywali na
c$op1w za po0rednictwem Aowarzystwa !rzyjaci1 %0wiaty oraz czasopism5 8!rzyjaciel N"d"9 i 8!rzegld
spoeczny9 )c$ celem byo podnoszenie o0wiaty oraz narodowe i spoeczne "0wiadamianie c$op1w
= 1,,J. po wyborac$. kt1re po raz kolejny nie day mandat" poselskiego przedstawicielom c$op1w. powoano
N"dowy Komitet =yborczy. kt1ry mia przygotowa3 program walki wyborczej i powoa3 parti# c$opsk
Coszo do tego w 1,JB na zjeHdzie w <zeszowie. gdzie powoano Stronnictwo N"dowe !rogram Stronnictwa w
s/erze politycznej gosi5 wolno03 sowa. prasy i zgromadze@ oraz demokratyzacj# prawa wyborczego przez
odej0cie od system" k"rialnego = s/erze ekonomicznej domagano si#5 sprawiedliwego rozo4enia ci#4ar1w
podatkowyc$. taniego kredyt". "lg dla rolnictwa i rzemiosa wiejskiego oraz re/ormy podatk" drogowego
= 1J-( Stronnictwo zostao przemianowane na !olskie Stronnictwo N"dowe *!SN+. w kt1rym coraz wyraHniej
zaznaczay si# r14nice programowe Coprowadziy one w >)) 1J1( do rozam" na !SN 8!iast9 i !SN 8Newic#9
8!iast9 z Eak"bem Dojko. =incentym =itosem i 2aciejem <atajem by parti silniejsz. centrowo 6prawicow.
wyra4ajc interesy zamo4niejszyc$ c$op1w !rogram 8!iasta9 podkre0la konieczno03 przestrzegania porzdk"
konstyt"cyjnego. nienar"szalno03 wasno0ci prywatnej. odwoywa si# do zasad c$rze0cija@skic$. gosi
konieczno03 solidaryzm" spoecznego i narodowego = czasie ) wojny 0wiatowej wc$odzi w skad Gaczelnego
Komitet" Garodowego i popar tworzenie Negion1w !olskic$
!SN 8Newica9 z E Stapi@skim gosia radykalne pogldy *przym"sowa parcelacja. powszec$ne prawo wyborcze.
proporcjonalny "dzia c$op1w we wadzac$. r1wnomierne rozo4enie podatk1w. zwi#kszone /"nd"sze na
rozw1j o0wiaty wiejskiej+ i sk"piaa mniej zamo4nyc$ c$op1w
Ga ziemiac$ Kr1lestwa !olskiego znacznie tr"dniej byo tworzy3 organizacje polityczne Dyy one nielegalne i
jako takie 0cigane i likwidowane Copiero w 1J-B powsta w Kr1lestwie !olski Iwizek N"dowy. kt1ry jednak
szybko zosta rozbity Arwalsze miejsce w 4yci" wsi "dao si# zaj3 8Iarani"9. tygodnikowi przeznaczonem" dla
c$op1w. a wydawanem" w =arszawie w l1J-761B Cziaacze sk"pieni wok1 pisma przyj#li tradycje !SN i
zainicjowali r"c$ 8zaraniarski9 o c$arakterze pozytywistyczno 6niepodlego0ciowym *A Gocznicki. E Dojko. )
Kosmowska. A Qwi#toc$owski+ Mdao si# tak4e przetrwa3. "tworzonym w 1J1' z inicjatywy !!S6?rakcji
<ewol"cyjnej. Iwizkowi N"dowem" i Garodowem" Iwizkowi N"dowem" = 1J1B poczyy si# one z
8Iaraniem9. tworzc !SN68=yzwolenie9
= zaborze pr"skim polityka Dismarcka "niemo4liwiaa tworzenie polskic$ partii politycznyc$ Ga 2az"rac$
istniaa od 1,,6 2az"rska !artia N"dowa *bardziej narodowa ni4 l"dowa+. d4ca do emancypacji c$op1w
Lasami r"c$" l"dowego w zaborze pr"skim byy5 obrona wasno0ci. podniesienie poziom" gospodarowania.
praca organiczna *rozw1j i dziaalno03 k1ek rolniczyc$+. solidaryzm spoeczny
Ruch narodowo-demokratyczny do 1914 roku - geneza i program
= )) po >)> w w0r1d !olak1w przewa4ay prdy kosmopolityczne. czyli internacjonalistyczne i
antypatriotyczne Syt"acja ta "lega zmianie pod koniec >)> w. gdy w caej P"ropie rozwijay si# r"c$y
nacjonalistyczne
= 1,,7 pk Iygm"nt 2ikowski *pse"d Aomasz Aeodor Ee4 X N 2ic$alski i L Oierszy@ski+ zao4y w
Szwajcarii Nig# !olsk. kt1ra nawizywaa do program" A!C i zapocztkowaa rodow1d Garodowej
demokracji 2ikowski w swej pracy 8<zecz o obronie czynnej i skarbie narodowym9 stwierdza. 4e 8obrona
bierna9 i pokora okazywana przez !olak1w. nie tylko nie rozbraja zaborc1w lecz o0miela ic$ do podejmowania
kolejnyc$ pr1b 8doszcz#tnego zgniecenia 4ywio" l"dzkiego9 2ikowski nie zaleca wystpienia zbrojnego.
lecz zac$#ca do stawiania czynnego opor" wobec prze0ladowa@ Niga gosia $asa niepodlego0ciowe i stawiaa
za cel odb"dow# !olski w granicac$ sprzed 177'
!ocztkowo nie miaa zbyt wiel" zwolennik1w. ale syt"acja ta "lega zmianie gdy w 1,,, podporzdkowa si#
jej Iwizek 2odzie4 !olskiej *IPA. powstay w 1,,6+ z Iygm"ntem Dalickim i <omanem Cmowskim na
czele Szybko przej#li oni kierownictwo w samej Nidze. doprowadzili do rozam" w jej obr#bie i powstania w
1,J( elitarnej Nigi Garodowej Ga jej czele staa B osobowa Aajna <ada z siedzib w =arszawie Niga dziaaa
poprzez r14ne organizacje. m in I2! 8Iet9. Aow %0wiaty Garodowej *A%G 6 1,JJ+. Iwizek im Eana
Kili@skiego *1J-1. dziaajcy w 0rodowisk" robotnik1w i rzemie0lnik1w+
= 1,J7 Niga "tworzya w zaborze ros Stronnictwo Garodowo6Cemokratyczne *SG6C+ %rganizacj# t# cz#sto
nazywano Garodow Cemokracj7 w skr1cie5 8en9. 8de9. std .-2.%'A !rogram stronnictwa opracowany
przez E N !opawskiego akceptowa istniejcy porzdek prawno 6polityczny. gosi zasad# solidaryzm"
klasowego poczon z nie"/no0ci. a nawet wrogo0ci do przedstawicieli innyc$ narodowo0ci %d 1J-B SG6C
dziaao jawnie Szczeg1lny wpyw na zmian# program" miay wydarzenia 1J-B67 na ziemiac$ Kr1lestwa I
antyrosyjskiej i niepodlego0ciowej organizacji. Niga staa si# g1wnie antyniemiecka Cmowski *82y0li
nowoczesnego !olaka9 61J-(+ obawia si# germanizacji. za0 r"sy/ikacj# "wa4a za mao prawdopodobn. gdy4
<osjan "zna za cywilizacyjnie zap1Hnionyc$ w stos"nk" do !olak1w Clatego te4 z program" wyco/ano $asa
niepodlego0ciowe. zast#p"jc je 4daniami a"tonomii Iaj#to ne"tralne stanowisko wobec carat". widzc w
2ikoaj" )) jedynego soj"sznika narod1w sowia@skic$ w ic$ walce z zalewem germa@skim *neoslawizm.
panslawizm+ !odstawowymi $asami endecji stay si# solidaryzm narodowy i nacjonalizm =izay si# z nim5
- klerykalizm *!olak ^katolik+7
- antysemityzm *wynikajcy z przesanek ekonomicznyc$. a nie rasowyc$+7
- wrogo03 do lewicowyc$ partii politycznyc$
= zakresie gospodarki partia opowiadaa si# za liberalizmem ekonomicznym
= zaborze pr"skim od 1J-J istniao legalne !olskie Aowarzystwo Cemokratyczne *C$rzanowski. Seyda+. za0 w
Oalicji Stronnictwo Cemokratyczno6 Garodowe. legalne od 1J-B. ze Stanisawem Obi@skim na czele
Pndecja wydawaa dla c$op1w pismo 8!olak9. a jej wydawnictwem programowym. adresowanym do
wszystkic$ 0rodowisk. by 8!rzegld =szec$polski9
Rewolucja 1905-1907 w Krlestwie Polskim
=yb"c$ wojny rosyjsko6japo@skiej *1J-4+ o4ywi dziaalno03 polityczn w Kr1lestwie %4ywienie to miao
tradycyjne powody5 wyzysk i n#dz# robotnik1w oraz biedoty wiejskiej i "cisk narodowy. do kt1ryc$ doszed
nowy 6 niepowodzenia wojenne <osji. co zwi#kszao nadzieje wszystkic$ oboz1w politycznyc$
Garodowi Cemokraci liczyli na a"tonomi# !!S na powstanie. kt1rego kadr miaa by3 tworzona od lata 1J-4
%rganizacja Dojowa !o raz pierwszy %D wystpia zbrojnie 1( >) 1J-4 w obronie robotniczej demonstracji na
!lac" Orzybowskim w =arszawie
Ia wzorem =arszawy poszy inne miasta Kr1lestwa Ga wie03 o petersb"rskiej 8krwawej niedzieli9 *'' ) 1J-B+
6 demonstracji przy t"mieni". kt1rej policja i kozacy zabili okoo tysica i zranili kilka tysi#cy l"dzi. najwi#ksze
miasta przemysowe Kr1lestwa ogarn strajk solidarno0ciowy. ogoszony '7 ) = )) zastrajkowali "czniowie
szk1 0rednic$ domagajc si# polonizacji o0wiaty Cemonstracja zorganizowana w =arszawie 1 & 1J-B zostaa
br"talnie rozp#dzona przez wojsko 6 okazao si#. 4e mani/estacje i strajki nie s w stanie obali3 obcej wadzy
Si#gni#to wtedy po ostrzejsz /orm# walki5 powstanie zbrojne Aaki wa0nie c$arakter miao wystpienie
robotnik1w 1dzkic$ z ''6'B & 1J-B *powstanie czerwcowe+. w kt1rym zgin#o okoo (-- os1b = tym czasie
nastpia te4 eskalacja wydarze@ w <osji. co skonio carat do "st#pstw *zapowiedH zwoania parlament" i
gwarantowania swob1d obywatelskic$+
Coprowadzio to do jeszcze g#bszyc$ podzia1w po polskiej stronie barykady. gdzie odosobnione wydarzenia
rewol"cyjne trway do 1J-7 r Garodowcy c$cieli szybkiego poroz"mienia z caratem. co socjali0ci "znali za
zdrad# idei niepodlego0ci Newica socjalistyczna d4ya do kontyn"owania walki o cele og1lnorosyjskiej
rewol"cji spoecznej Konsekwencj przeciwie@stw stay si# bratob1jcze mordy Coszo te4 do rozam" w !!S
na 8Newic#9. kt1ra w pogldac$ na cel walki nie r14nia si# od SCK!iN oraz 8?rakcj# <ewol"cyjn9 z
!is"dskim. kt1ra organiz"jc walk# zbrojn. zamac$y i akty dywersji nadal liczya na wyb"c$ powstania
narodowego
= >)) 1J-B nastpio jednak przesilenie rewol"cji. co sprzyjao wzrostowi wpyw1w Garodowej Cemokracji.
kt1ra korzystajc z mani/est" carskiego przystpia do zakadania legalnyc$ organizacji o0wiatowyc$.
k"lt"ralnyc$ i zawodowyc$ *2acierz Szkolna. Aowarzystwo Ga"kowe. Stowarzyszenie Ga"czycielstwa
!olskiego+ Pndecja jako jedyna spo0r1d polskic$ stronnictw politycznyc$ wzi#a "dzia w wyborac$ do C"my.
przeprowadzonyc$ w ))) 1J-6
=raz z wygasaniem walk carat zacz co/a3 "st#pstwa i nasila3 represje Sdy polowe skazyway na 0mier3.
zesanie i wi#zienie Qwiadomo03 kl#ski dziaaa przygn#biajco Zadnej ze stron nie "dao si# zrealizowa3
wasnego program" Gie zi0ciy si# ani plany powsta@cze. ani rewol"cyjne. ani a"tonomiczne Co nie znaczy. 4e
nie osigni#to pewnyc$ s"kces1w %saba cenz"ra. przywr1cono j#zyk polski w szkole i gminie. zezwolono na
tworzenie r14nyc$ stowarzysze@ Mzyskano lepsze war"nki pacy *wzrost o (-6B- R+ i pracy *skr1cenie czas"
pracy do 1-. a nawet , godzin. prawna oc$rona robotnik1w+ =szystkie partie polityczne rozwin#y si#
liczebnie. zmieniy te4 swoje programy *endecja+
=ydarzenia lat 1J-B67 w Kr1lestwie nazywa si# ostatnim powstaniem. a jednocze0nie pierwsz polsk
rewol"cj spoeczn. bowiem obok $ase narodowo0ciowyc$ wystpiy w niej tak4e $asa spoeczne
!o "padk" rewol"cji w Kr1lestwie !olskim. o0rodkiem my0li irredentystycznej staa si# Oalicja A"taj
!is"dski przygotowa now koncepcj# dziaania. kt1rej istota polegaa na odej0ci" od wizania walki
niepodlego0ciowej z rewol"cj. a na powizani" jej z wojn e"ropejsk
Orientacje polityki polskiej przed I wojnq swiatowq
Komplik"jca si# w 1J1' syt"acja polityczna w P"ropie *szczeg1lnie na Dakanac$. gdzie nasili si# kon/likt
interes1w A"strii i <osji+. wyzwolia w0r1d !olak1w nadzieje na kon/likt zbrojny mi#dzy pa@stwami
zaborczymi
= polityce polskiej wyksztaciy si# w1wczas trzy orientacje i postawy Garodowa Cemokracja *endecja+ z <
Cmowskim na czele trwaa przy koncepcji wsp1pracy z <osj Cmowski "wa4a. 4e <osja wygra przysz
wojn# co daje szans# na zjednoczenie wszystkic$ ziem polskic$ w obr#bie pa@stwa car1w Iakadano wi#c
wsp1prac# z <osj. liczc na to. 4e nagrod za "dzielone poparcie b#dzie szeroka a"tonomia !ropagand# w
d"c$" orientacji prorosyjskiej prowadzi Centralny Komitet %bywatelski Pndecja zamierzaa tworzy3 polskie
oddziay *p1Hniejszy Negion !"awski+ wojskowe. ale koncepcja ta nie znajdowaa zbyt wiel" zwolennik1w. tym
bardziej. 4e 2ikoaj )) nie zdecydowa si# na zo4enie !olakom 4adnyc$ obietnic. wspierajcyc$ ic$ nadzieje
Iwolennik1w orientacji prorosyjskiej w czasie wojny nazywano pasywistami
%dmienne stanowisko zajmowa E !is"dski. stojcy na czele !!S 8?rakcji <ewol"cyjnej9 %powiada si# ten
ob1z *p1Hniejsi aktywi0ci+ za podj#ciem pr1by odzyskania niepodlego0ci w oparci" o A"stro6=#gry *koncepcja
trialistyczna+ !is"dski by przekonany. 4e los !olak1w zale4y od tego czy zb"d"j liczce si# siy zbrojne
%0rodkiem jednoczenia ziem polskim miaa by3 Oalicja 6 obszar o najwi#kszej a"tonomii. z mo4liwo0ci
tworzenia organizacji paramilitarnyc$ i prowadzenia dziaalno0ci politycznej Co Oalicji zamierzano przyczy3
ziemie Kr1lestwa !olskiego !is"dski "wa4a. 4e najpierw <osja przegra wojn# z pa@stwami centralnymi. a
nast#pnie one "legn entencie na zac$odzie Gale4ao wi#c w pierwszym okresie wojny walczy3 po stronie
A"stro6=#gier. a po kl#sce <osji " bok" Anglii i ?rancji %rientacja ta miaa poparcie organizacji zrzeszonyc$
od 1J1' w Aymczasowej Komisji Skon/ederowanyc$ Stronnictw Giepodlego0ciowyc$ 2aterialne podstawy
dziaania tej orientacji zapewnia !olski Skarb =ojskowy. "tworzony w 1J1'
Arzeci orientacj# polityczn tworzya rewol"cyjna lewica *SCK!iN i !!S 8Newica9+. kt1ra wskaz"jc na
klasowy c$arakter polityki imperialistycznej nie wys"waa program" walki o niepodlego03. wyra4ajc
przekonanie. 4e problem polski rozwi4e zwyci#stwo rewol"cji proletariackiej. w kt1rej wynik" powstanie
socjalistyczne pa@stwo /ederacyjne %dcinanie si# przez lewic# od walki o niepodlego03. tak sprzeczne z
aspiracjami narodowymi !olak1w. osabiao wpywy tego 0rodowiska na spoecze@stwo E"4 w 1J1, K!<!.
powstaa przez zjednoczenie SCK!iN i !!S 8Newicy9. nie c$ciaa "zna3 niepodlego0ci !olski
!rzebieg i wynik wojny wykazay. 4e najtra/niej oceni syt"acj# !is"dski
Polityka 1zefa Pilsudskiego (przed i) w czasie I wojny swiatowej
E1ze/ Klemens !is"dski. pse"d =iktor. 2ieczysaw *1,6761J(B+. dziaacz niepodlego0ciowy. polityk. m4
stan". marszaek !oc$odzi z niezamo4nej rodziny ziemia@skiej. o staryc$ tradycjac$ niepodlego0ciowyc$
2awia. 4e 8po ojc" odziedziczy zdolno0ci. a po matce c$arakter9 =ysany w 1,,6 na st"dia medyczne do
C$arkowa prowadzi w0r1d st"dent1w dziaalno03 rewol"cyjn i niepodlego0ciow Aresztowany za "dzia w
przygotowani" zamac$" na Cara Aleksandra ))). zosta zesany na Syberi#. gdzie przebywa w l 1,,,6J' !o
powrocie z zesania wstpi do organiz"jcej si# !!S i zosta czonkiem Centralnego Komitet" <obotniczego
*CK<+ oraz redaktorem naczelnym 8<obotnika9 !onownie aresztowany. po odkryci" redakcji pisma. pozorowa
c$orob# "mysow tak "danie. 4e zosta "mieszczony w petersb"rskim szpital" 6 skd zbieg w 1J-1
= czasie wojny japo@sko6rosyjskiej *1J-46B+ "da si# do Eaponii z propozycj wywoania. w zamian za pomoc
/inansow. powstania w Kr1lestwie !olskim Eego starania "tr"dnia Cmowski. tak4e obecny w Eaponii
Mbocznym e/ektem tego wyjazd" by 8siwy strzelca str1j9 6 stosowany w Negionac$ m"nd"r. wzorowany na
japo@skim
= latac$ 1J-B6, kierowa %rganizacj Dojow !!S. kt1ra przeprowadzia wiele "danyc$ akcji przeciwko
agendom wadzy rosyjskiej. w tym kierowan osobi0cie przez !is"dskiego na pocig relacji !etersb"rg6
=arszawa. z kt1rego pod Dezdanami przej#to '-- tys r"bli
!o rozamie w !!S obj przyw1dztwo !!S6?rakcji <ewol"cyjnej Ie wzgl#d" na tr"dno0ci w prowadzeni"
dziaalno0ci konspiracyjnej przeni1s si# do Oalicji = !!S reprezentowa kier"nek niepodlego0ciowy
=ykazywa nie"/no03 w stos"nk" do rewol"cjonist1w rosyjskic$ i nie widzia mo4liwo0ci wsp1pracy z nimi
= 1J-6 zaproponowa A"striakom *za zgod# na "tworzenie organizacji polskic$ o c$arakterze antyrosyjskim+
dziaania o c$arakterze sabota4owo 6dywersyjnym i szpiegowskim w zaborze rosyjskim %/erta ta nie wzb"dzia
w1wczas zainteresowania
= 1J-, wykorzyst"jc kryzys mi#dzynarodowy. wywoany aneksj przez A"stro6=#gry Do0ni i Lercegowiny.
"tworzy Iwizek =alki Czynnej *I=C z K Sosnkowskim+. a w 1J1- powoa na bazie Iwizk" organizacje o
c$arakterze paramilitarnym5 Iwizek Strzelecki we Nwowie z Sikorskim i Aowarzystwo Strzeleckie w
Krakowie. kt1rym kierowa osobi0cie
<ys"jce si# perspektywy wojny e"ropejskiej nakazyway nowe spojrzenie na spraw# polsk i to w skali
globalnej = tej kwestii reprezentowa kier"nek proa"striacki i liczy na odb"dow# pa@stwa polskiego przy
pomocy A"stro6=#gier Eego celem minim"m byo powi#kszenie a"tonomicznej Oalicji o Kr1lestwo !olskie. a
nast#pnie wydobycie tyc$ ziem spod panowania a"striackiego Idecydowanie "wa4a. 4e odzyskanie
niepodlego0ci jest mo4liwe tylko przeciw <osji i got1w by za woln !olsk# zapaci3 ka4d cen#. nawet cesjami
terytorialnymi na rzecz A"stro6=#gier i ic$ pot#4nego soj"sznika 6 Giemiec Sdzi jednak. 4e nie b#dzie to
konieczne dzi#ki zmianie soj"sznik1w !is"dski "zna. 4e w pierwszym okresie wojna doprowadzi do kl#ski
<osji. a p1Hniej przegranej pa@stw centralnyc$ na /roncie zac$odnim
= 1J1' powoa do 4ycia !olski Skarb =ojskowy = tym samym rok" zosta komendantem wojskowym
Komisji Aymczasowej Skon/ederowanyc$ Stronnictw Giepodlego0ciowyc$
!o wyb"c$" ) wojny 0wiatowej ogosi mobilizacj# oddzia1w strzeleckic$ Mtworzona w Krakowie kompania
kadrowa 6 &))) 1J14 przekroczya granic# z Kr1lestwem. jednak pr1ba wywoania powstania. nie poparta przez
mieszka@c1w zabor" rosyjskiego. nie powioda si# = wynik" akcji dyplomatycznej oraz dziaa@ Gaczelnego
Komitet" Garodowego *GKG+ wadze a"striackie wyraziy zgod# na "tworzenie Negion1w !olskic$ *c$ocia4
wcze0niej domagay si# wczenia strzelc1w do armii a"striackiej+ !is"dski obj dow1dztwo 1 !"k"
Negion1w. przemianowanego p1Hniej na ) Drygad# Negion1w. kt1ra braa "dzia w szereg" bitew na /roncie
galicyjskim
= > 1J14 poleci "tworzenie na ziemiac$ zabor" rosyjskiego !olskiej %rganizacji =ojskowej *!%=+
=e )> 1J16. wobec brak" zainteresowania pa@stw centralnyc$ sprawami !olski. poda si# do dymisji !o
ogoszeni" akt" B >) 1J16 mianowany zosta sze/em departament" wojskowego *Komisji =ojskowej+ przy
Aymczasowej <adzie Stan" = wynik" nie zrealizowania przez rzdy pa@stw centralnyc$ postanowie@ akt" B >)
i "znania nie"c$ronno0ci kl#ski pa@stw centralnyc$. sprowokowa tzw kryzys przysi#gowy. za co zosta w &))
1J17 aresztowany i osadzony przez Giemc1w w wi#zieni" magdeb"rskim
Co =arszawy powr1ci 1- >) 1J1, "znany przez og1 za 8m#4a opatrzno0ciowego9 i rozpocz tworzenie
str"kt"r niepodlegego pa@stwa 11 >) 1J1, <ada <egencyjna przekazaa m" wadz# wojskow. a 14 >) peni#
wadz '' >) rzd 2oraczewskiego powoa go na "rzd Aymczasowego Gaczelnika !a@stwa
Polityka Romana Dmowskiego (przed i) w czasie I wojny swiatowej *r14ne odniesienia+
<oman Cmowski *1,6461J(J+. pse"donim <oman Skrzycki. by nie tylko praktykiem. lecz tak4e ideologiem i
wzi#tym pisarzem politycznym Ierwa z anac$roniczn i szkodliw romantyczn wizj !olski cierpicej
Irezygnowa z postromantycznego. emocjonalnego patriotyzm" =ykazywa skonno03 do racjonalnego. a nie
emocjonalnego pojmowania rzeczywisto0ci Aw1rca polskiego nowoczesnego nacjonalizm" =ed"g niego
ksztatowanie si# polskiej odr#bno0ci narodowej byo reakcj obronn na "cisk r"sy/ikacyjny i jeszcze
groHniejsz germanizacj# Ierwa z zaborczym partyk"laryzmem i podj dziaalno03 wszec$polsk prowadzon
tak4e na kresac$ zac$odnic$. g1wnie na Qlsk"
)) <! zawdzi#czaa m" swoje granice zac$odnie E"les Cambon m1wi o Cmowskim jako wielkim patriocie.
materiale na m#4a stan". 8o inteligencji zbyt byskotliwej dla przyw1dc1w =ielkiej Czw1rki9 *a repetowa
wszystkie klasy. a4 do 4 gimnazj"m wcznie !olskie kompleksy wobec P"ropy wydaj si# w tym momencie
nie"zasadnione+
< Cmowski sta z I Dalickim na czele powstaego w 1,,6 Iwizk" 2odzie4y !olskiej *IPA+. kt1ry w 1,,,
podporzdkowa si# powstaej w Szwajcarii *1,,7+ Nidze !olskiej !ocztkowo wys"wa $asa
niepodlego0ciowe i antyrosyjskie Eego pierwsze czynne wystpienie 6 organizacja obc$od1w 1-- rocznicy
Konstyt"cji ( 2aja 0cign#o na niego represje wadz Iosta zesany do 2itawy. skd zbieg do Oalicji. gdzie
obj we wadanie Nigi !rzegld =szec$polski = 1,J( z Dalickim i E N !opawskim dokona swoistego
zamac$" stan". przejm"jc kierownictwo krajowe Nigi !olskiej i przemianow"jc j na Nig# Garodow. co
t"maczy d4eniem do wyzwolenia si# spod wpyw1w masonerii Eednak w Nidze Garodowej zac$owano
wolnom"larskie /ormy i metody dziaalno0ci takie jak5 kolejne szczeble wtajemniczenia. wewn#trzn
konspiracj#. zasad# tworzenia p1jawnyc$ organizacji /ilialnyc$ i zale4nyc$ I czasem zacz odc$odzi3 od
polityki antyrosyjskiej. a szczeg1lny wpyw na t# zmian# postawy miay wydarzenia lat 1J-B67 =a0nie w 1J-B
przedstawi projekt $istorycznego kompromis" polsko6rosyjskiego. polegajcego na a"tonomizacji Kr1lestwa
!olskiego Dy przeciwnikiem nierealnyc$ program1w powsta@czyc$ oraz koncepcji podporzdkowania sprawy
polskiej losom rewol"cji rosyjskiej. "znajc j za 8polityczny sy/ilis. kt1rym zara4ali nas 2oskale przez 4- lat9
Cmowski zacz w1wczas gosi3 $asa antyniemieckie Mwa4a. 4e germanizacja czyni stae post#py w zwizk"
z wy4szo0ci cywilizacyjn Giemc1w. a r"sy/ikacja jest mao prawdopodobna. gdy4 !olacy przewy4szaj
<osjan cywilizacyjnie E"4 b#dc posem do C"my *1J-76J+ zwraca "wag# na 8azjatyck dziko03 <osjan9 . a
p1Hniej wspomina czas sp#dzony w !etersb"rg" jako okres 8/raternizowania si# z bydem. do kt1rego nikt
wi#kszego wstr#t" ode mnie nie mia 9
!od wpywem Cmowskiego endecja wyco/aa si# z $ase niepodlego0ciowyc$ i antyrosyjskic$. "znajc 4e co
najwy4ej mo4na "zyska3 a"tonomi# dla Kr1lestwa !olskiego. kt1re w przyszo0ci b#dzie powi#kszane = tym
czasie Cmowski organizowa boj1wki endeckie do zwalczania %D !!S. gdy4 by przeciwnikiem program1w
powsta@czyc$ <"c$ rewol"cyjny "wa4a za szkodliwy dla sprawy polskiej. a w osobie 2ikoaja )) postrzega
jedynego obiektywnego soj"sznika w walce z zalewem germa@skim *panslawizm+ Cmowski opowiada si#
r1wnie4 za nacjonalizmem i solidaryzmem narodowym. z czym wizay si#5
- klerykalizm *!olak ^katolik. jako $aso poj#cie zastosowane w latac$ '-+7
- antysemityzm. kt1ry mia podo4e ekonomiczne. a nie rasistowski7
- peny liberalizm ekonomiczny
Cmowski "wa4a. 4e ) wojn# 0wiatow wygra <osja *a w ka4dym razie Pntenta+. dlatego d4y do stworzenia na
terenie Kr1lestwa polskic$ oddzia1w wojskowyc$ wsp1dziaajcyc$ z <osj !ropagowa ide# zjednoczenia
wszystkic$ ziem polskic$ w granicac$ pa@stwa rosyjskiego =zywa do lojalno0ci wobec <osji I jego
inicjatywy "tworzono Negion !"awski Eednak polityka ta nie miaa na ziemiac$ Kr1lestwa zbyt wiel"
zwolennik1w. tym bardziej. 4e car nie c$cia wiza3 si# obietnicami skadanymi !olakom = 1J16 Cmowski
zacz wi#c gosi3 $asa niepodlego0ciowe. a gdy okazao si#. 4e politycy rosyjscy nie s zainteresowani
4adnym kompromisem z !olakami. wyjec$a do !ary4a. aby tam oddziaywa3 na opinie /ranc"sk i brytyjsk
Szersze mo4liwo0ci pod tym wzgl#dem da m" wyb"c$ rewol"cji w <osji Iawizany z jego inicjatywy Komitet
Garodowy !olski *Nozanna. 1B &))) 1J17+ zosta "znany przez sprzymierzonyc$ za s"bstyt"t tymczasowego
rzd". 8o/icjalnego przedstawiciela sprawy polskiej za granic9 Co czas" poroz"mienia si# !is"dskiego z
endecj *) 1J1J+ i "tworzenia koalicyjnego rzd". KG! mia monopol na stos"nki !olski z Pntent
S/ormowanie pod jego egid 8D#kitnej Armii9. dowodzonej prze gen E1ze/a Lallera zapewnio !olsce miejsce
przy stole obrad kon/erencji wersalskiej Cmowski przedstawi na kon/erencji zakres polskic$ aspiracji
terytorialnyc$ wed"g kl"cza etniczno6$istorycznego na zac$odzie *O1rny Qlsk. !omorze. =armia i 2az"ry 6
granica na %drze+ %drz"cajc go na wsc$odzie domaga si# granic sprzed 17J' =ierzc w ni4szo03
cywilizacyjn Mkrai@c1w i Diaor"sin1w. zakada 4e "legn oni szybkiej polonizacji !rzestrze@ i l"dno03 byy
!olsce potrzebne. gdy4 8na tej ziemi. na kt1rej ko@czy si# P"ropa Iac$odnia. poo4onej mi#dzy Giemcami a
<osj. miejsca na mae. sabe pa@stewko nie ma9
= =ersal" Cmowski osign wielki s"kces !olska "zyskaa na Iac$odzie mniej ni4 4da. ale o wiele wi#cej.
ni4 mo4na si# byo spodziewa3 Ga ostateczna decyzj# dotyczc granicy zac$ wpyn#y /obie. "legej Zydom
mi#dzynarodowej pl"tokracji. kt1rej przedstawiciel 2a"rice de <otsc$ild ostrzega. 4e 8mianowanie jako
polskiego przedstawiciela na kongres. byego czonka rosyjskiej C"my !a@stwowej zostanie "znane za policzek
wymierzony w twarz 0wiatowego 4ydostwa9
Giec$#tny wobec sejmokracji /ascynowa si# woskim /aszyzmem
= modo0ci zakoc$a si# w 2arii z Koplewskic$ E"szkiewiczowej Co do czcyc$ ic$ stos"nk1w istniej '
wersje =ed"g pierwszej 8dosta kosza9. co miao si# sta3 powodem zapiekej niec$#ci do rywala i przyszego
m#4a 2arii 6 E !is"dskiego Cr"ga wersja m1wi. 4e zwizek zosta skons"mowany. czego !is"dski nigdy
poprzednikowi nie wybaczy =iadomo03 8z magla9 prawie. a ile4 niejasno0ci 4ycia politycznego okres" walk o
niepodlego03 i )) <! mo4e wyja0ni3
Akt 5 listopada i jego znaczenie dla sprawy polskiej
= 1J14. a wi#c w momencie wyb"c$" ) wojny 0wiatowej problem niepodlego0ci !olski na arenie
mi#dzynarodowej praktycznie nie istnia Gie by podejmowany przez mocarstwa. kt1re obawiay si# reakcji
<osji i traktoway spraw# polsk jako wewn#trzny problem <osji !a@stwa zaborcze nie byy zainteresowane
odb"dow !olski. gdy4 oznacza3 to m"siao "trat# cz#0ci ic$ terytori"m Syt"acja bya tak niekorzystna. 4e
brytyjski premier Lerbert As_"it$ na pocztk" wojny powiedzia !aderewskiem"5 8nie ma 4adnej nadziei na
przyszo03 dla %jczyzny !ana9 Eednak wojna mi#dzy mocarstwami zaborczymi dawaa !olakom realn nadziej#
na zmian# syt"acji. gdy4 kto0 m"sia t# wojn wygra3. a kto0 inny przegra3 !otencja l"dno0ciowy odgrywa
istotn rol# w kalk"lacjac$ politycznyc$ i by powodem zabieg1w o pozyskanie sympatii !olak1w Cel ten
zamierzano osign3 przez wydawanie adresowanyc$ do !olak1w odezw dow1dztw walczcyc$ armii
J &))) 1J14 Komenda wojsk a"stro6w#gierskic$ i niemieckic$ zapowiadaa szcz#0liw przyszo03 dla !olak1w
po zwyci#stwie pa@stw centralnyc$ 14 &))) podobn odezw# ogosi naczelny dow1dca wojsk rosyjskic$
2ikoaj 2ikoajewicz. kt1ry nawizywa do sowia@skiej tradycji wsp1lnyc$ walk z 8nawa niemieck9 i
zapowiada zjednoczenie ziem polskic$ pod berem cara %dezwy te miay c$arakter propagandowy i nie zostay
wsparte o/icjalnym stanowiskiem wadz pa@stwowyc$
Syt"acja "lega zmianie w 1J16 gdy zacz#to odcz"wa3 tr"dy wojny i brak rekr"ta !roblemy te w wi#kszym
stopni" dotkn#y pa@stwa centralne. kt1re ok"poway ziemie Kr1lestwa !olskiego Gie mogy tego /akt" w peni
wykorzysta3. gdy4 prawo mi#dzynarodowe zabraniao pozyskiwania 4onierzy z teren1w ok"powanyc$ Clatego
B >) 1J16 w =arszawie i N"blinie ogoszono w imieni" dw1c$ cesarzy Akt. m1wicy o "tworzeni"
niepodlegego pa@stwa polskiego z ziem 8panowani" rosyjskiem" wydartyc$9 2iao ono /"nkcjonowa3 jako
samodzielna monarc$ia konstyt"cyjna. zwizana politycznie i wojskowo z pa@stwami centralnymi = wynik"
ogoszonego Akt" powstaa w =arszawie Aymczasowa <ada Stan". w kt1rej /"nkcje wojskowe obj !is"dski
= akcie nie precyzowano terytori"m pa@stwa ani osoby wadcy. nawet nie m1wiono o niepodlego0ci tylko o
samodzielno0ci. ale bya to pierwsza od przeszo 1-- lat deklaracja pa@stw zaborczyc$ w sprawie polskiej. kt1ra
zrywaa z ic$ dotyc$czasow solidarno0ci w tej kwestii
<zd carski oczywi0cie zaprotestowa przeciw Aktowi B listopada. a ze swojej strony car 2ikoaj )) w rozkazie
noworocznym do armii i /loty z 'B >)) 1J16 jako jeden z cel1w wojennyc$ <osji wymienia 8"tworzenie wolnej
!olski z jej trzec$ obecnie rozdzielonyc$ cz#0ci9
Cla !olak1w wa4ne byy nie protesty i ostro4ne obietnice pa@stw zaborczyc$. ale /akt. 4e sprawa polska zn1w
pojawia si# na /or"m mi#dzynarodowym Inaczenie Akt" B listopada przede wszystkim polegao na
"mi#dzynarodowieni" sprawy polskiej. a obawa przed masowym poparciem przez !olak1w Giemiec i A"stro6
=#gier otworzya mi#dzynarodow licytacj# obietnic
= >)) 1J16 w parlament woski wypowiedzia si# za powstaniem niepodlegej !olski
17 ) 1J17 prezydent MSA. inspirowany przez ) !aderewskiego. w or#dzi" do senat" wyrazi pogld. 4e powinna
istnie3 8zjednoczona. niezale4na i a"tonomiczna !olska9
Akt B listopada nie wywoa spodziewanego ent"zjazm" w0r1d !olak1w i ic$ masowego wst#powania do
armii niemieckiej i a"stro 6w#gierskiej
USA, Wielka Brytania i Francja wobec sprawy polskiej w czasie I wojny swiatowej
!a@stwa Pntenty oraz MSA. kt1re przystpiy do wojny w )& 1J17 *wcze0niej prowadziy polityk#
izolacjonizm"+. traktoway spraw# polsk jako wewn#trzny problem <osji Syt"acja to zmienia si# w 1J16. po
wydani" prze Giemcy i A"stro6=#gry Akt" B listopada. kt1ry mia przycign3 polskic$ rekr"t1w do ic$ armii
Akt ten "mi#dzynarodowi spraw# polsk !a@stwa zac$odnie przestay milcze3 w kwestii polskiej. obawiajc
si# masowego poparcia !olak1w dla pa@stw centralnyc$
E"4 w >)) 1J16 w parlamencie woskim *=oc$y od 1J1B walczyy po stronie Pntenty+ m1wiono o konieczno0ci
powstania niepodlegej !olski 17 ) 1J17 w podobnym d"c$" wypowiedzia si# w or#dzi" do senat" prezydent
MSA = =ilson. kt1ry przedstawi program 8pokoj" bez zwyci#stwa9. tzn bez zwyci#zc1w i bez zwyci#4onyc$
Stwierdza w nim m in 8"znaj# za spraw# oczywist. je0li mam przytoczy3 przykad. 4e m#4owie stan"
wsz#dzie s zgodni. i4 powinna powsta3 zjednoczona. niepodlega i a"tonomiczna !olska9 Dya ta wypowiedH
tym bardziej istotna. 4e w )& 1J17 Stany przystpiy do wojny !rezydent =ilson ponownie por"szy problem
!olski , ) 1J1, okre0lajc w 14 !"nktac$ antyimperialistyczne i demokratyczne cele wojenne Stan1w
Ijednoczonyc$ = 1( pkt tego program" zapisano5 8powinno by3 "tworzone niepodlege pa@stwo polskie. kt1re
winno obejmowa3 ziemie zamieszkae przez l"dno03 bezspornie polsk. mie3 zapewniony wolny i bezpieczny
dost#p do morza Eego niezawiso03 polityczna. gospodarcza oraz cao03 terytorialna powinna by3
zagwarantowana "kadem mi#dzynarodowym9 = cytowanej wypowiedzi =ilson nie m1wi j"4 o zjednoczeni"
!olski jak w or#dzi" z '' ) 1J17
!rezydent MSA m1wic w ) 1J17 o m#4ac$ stan". mia na my0li tak4e premiera ?rancji Drianda. w kt1rego
deklaracji z 1- ) 1J17. wystosowanej w imieni" rzd1w pa@stw zac$odnic$. opowiadano si# za rozwizaniem
sprawy polskiej w spos1b zapowiedziany przez 2ikoaja )) w rozkazie z 'B >)) 1J16 Eednak j"4 w )) i ))) 1J17
rzd /ranc"ski zawar z <osj "mowy. w kt1ryc$ za poparcie w sprawie granicy niemiecko6/ranc"skiej.
przyznawa <osji pen swobod# oznaczenia jej granicy zac$odniej Aeksty "m1w op"blikowane przez
bolszewik1w w >) 1J17 wywoay we ?rancji zakopotanie
4 &) 1J17 prezydent ?rancji !oincare wyda dekret o "tworzeni" we ?rancji armii polskiej. kt1rej brak byo na
razie bazy politycznej Syt"acj# t# zmienio "tworzenie *1B &))) 1J17+ KG! w Nozannie. jego przeniesienie do
!ary4a i podpisanie z rzdem /ranc"skim poroz"mienia o przej#ci" kontroli nad armi we ?rancji Eednak pene
zwierzc$nictwo nad ni przekazano Komitetowi dopiero ', )> 1J1,. co "mo4liwio mianowanie naczelnym
wodzem gen E Lallera
Gieco wcze0niej ni4 ?ranc"zi. bo pod koniec 1J16. Anglicy zacz#li rozwa4a3 korzy0ci i min"sy wynikajce dla
ic$ kraj" z mo4liwo0ci odb"dowy pa@stwa polskiego !owstay w tej kwestii dwa memoriay !ierwszy z nic$
opracowany w ?oreign %//ice na polecenie premiera As_"ita. opowiada si# za "tworzeniem pa@stwa polskiego.
kt1re pozornie byoby zwizane z <osj. /aktycznie za0 miao stanowi3 zapor# przed ewent"aln pr1b
rozcigni#cia wpyw1w rosyjskic$ na P"rop# Qrodkow Cr"gi materia. a"torstwa min spraw zagranicznyc$
Dal/o"ra. by przeciwny niepodlego0ci !olski Ia najkorzystniejsze dla Anglii rozwizanie "znano "tworzenie
a"tonomicznej !olski w ramac$ imperi"m rosyjskiego Gowe pa@stwo. a raczej prowincja powinno obejmowa3
cay zab1r rosyjski i a"striacki oraz cz#03 zabor" pr"skiego 8z grabie4y dawnego Kr1lestwa9
'' ))) 1J17 rzecznik rzd" brytyjskiego. kt1ry wci4 sta na stanowisk". 4e kwestia polska stanowi wewn#trzn
spraw# <osji. o0wiadczy w )zbie Omin5 8nie sdz#. aby0my mieli dyktowa3 <osji. jaki rodzaj samorzd" ma
"dzieli3 !olsce i jestem pewien. 4e <osja nie b#dzie nam dyktowaa. jaki rodzaj samorzd" powinni0my da3
)rlandii9
Copiero B ) 1J1, premier Nloyd Oeorge o0wiadczy przedstawicielom zwizk1w zawodowyc$5 8sdzimy. 4e
!olska niepodlega. obejm"jca wszystkie 4ywioy rdzennie polskie. kt1re c$c wej03 w jej skad. stanowi
nieodpart konieczno03 dla P"ropy Iac$odniej9 Drak s"gestii o zjednoczeni" !olski oznacza. 4e premier =lk
Drytanii mia na my0li tylko Kr1lestwo % takiej !olsce m1g 0miao m1wi3. gdy4 wcze0niej powiedzieli to
wszyscy trzej zaborcy !oza tym. o0wiadczenie to byo /orm ostrze4enia dla <osji przed zawarciem
separatystycznego pokoj"
Cmowski j"4 w ))) 1J17 zo4y na r#ce przedstawicieli Pntenty memoria z 4daniem odb"dowy niepodlegej
!olski Calsze zabiegi KG! zmierzay wci4 do "zyskania od pa@stw sprzymierzonyc$ deklaracji "znajcej
odb"dow# !olski za jeden z cel1w wojennyc$ Koalicji Eednak nawet kon/erencja sze/1w rzd1w Koalicji
obrad"jca na przeomie >) i >)) 1J17 nie podj#a takiej decyzji
Syt"acja ta "lega zmianie dopiero wtedy. gdy sowieci siedli w Drze0ci" do sto" rokowa@ z pa@stwami
centralnymi ( &) 1J1,. a wi#c j"4 po zawarci" pokoj" brzeskiego. zebrani w =ersal" premierzy ?rancji. Anglii
i =oc$ ogosili deklaracj#. w kt1rej stwierdzono. 4e5 8"tworzenie zjednoczonego i niepodlegego pa@stwa
polskiego z wolnym dost#pem do morza stanowi jeden z war"nk1w trwaego i sprawiedliwego pokoj" oraz
rzd1w prawa w P"ropie9 C$ocia4 o0wiadczenie to szo dalej ni4 1( p"nkt or#dzia =ilsona. to Koalicji wci4
brakowao konkretnego i "zgodnionego oraz realnego program" w sprawie polskiej. o czym delegacja polska
miaa si# przekona3 w czasie !aryskiej Kon/erencji !okojowej
Kiedy pod koniec 1J1, !is"dski 8tworzy9 !olsk#. pa@stwa zac$odnie jej nie "znay *"czyniy to tylko
socjaldemokratyczne Giemcy+ 2onopol na polityk# zagraniczn !olski rezerwowano w1wczas dla KG!
*atwiej wywiera3 nacisk na str"kt"r# "lokowan poza granicami kraj". niepewn swej przyszo0ci+ i dopiero
gdy endecja poroz"miaa si# z !is"dskim. a premierem zosta !aderewski *16 ) 1J1J+. !olska zostaa "znana
przez pa@stwa Pntenty
Ga kon/erencji wersalskiej *)6&) 1J1J+ Pntenta zadecydowaa. 4e do !olski zostan przyczone !omorze =sc$
bez Oda@ska i wi#kszo03 =ielkopolski Specjalna komisja pod przewodnictwem E Cambona okazywaa
niekonsekwencj# i zmienno03 wobec wsc$odniej granicy !olski Gajpierw *'1 )> 1J1J+ <ada Gajwy4sza
przyznaa !olsce mandat na zarzdzanie Oalicj =sc$ przez okres 'B lat. a nast#pnie *, >)) 1J1J+ ta sama <ada
zgodzia si# na administrowanie przez !olsk# jedynie obszarami le4cymi na zac$ od linii D"g 6K"Hnica 6!i@sk
*tzw linia C"rzona+ Ninia ta nie pokrywaa si# z granic etniczn tylko z zac$ granic <osji po ))) rozbiorze
!olityka wymienionyc$ pa@stw wobec !olski miaa c$arakter doraHny i koni"nkt"ralny. a jej cec$
c$arakterystyczn byo przedmiotowe traktowanie tzw kwestii polskiej

Rada Regencyjna - jej powstanie, kompetencje i dzialalnosc
Kryzys przysi#gowy *&)) 1J17+. internowanie legionist1w. aresztowanie !is"dskiego oraz rozwizanie
Aymczasowej <ady Stan" *'6 &))) 1J17+ wywoao niezadowolenie spoecze@stwa i wzmagao jego niec$#3 do
pa@stw centralnyc$ =adze ok"pacyjne c$cc osabi3 te nastroje powoay 1' )> 1J17 <ad# <egencyjn. kt1ra
miaa sprawowa3 wadz# do czas" obj#cia rzd1w przez kr1la bdH regenta <ada bya "zale4niona od wadz
ok"pacyjnyc$ jednak miaa kompetencje w zakresie5 tworzenia prawa. administracji. sdownictwa. skarb" i
szkolnictwa I zakres" jej kompetencji "s"ni#to sprawy mi#dzynarodowe !owoanie <ady oznaczao
zaniec$anie na razie idei poczenia Kr1lestwa z Oalicj
<ad#. kt1ra sprawowaa wadz# zbiorowo i rezydowaa na Iamk" w =arszawie *na kt1rym powiewa polski
sztandar+ tworzyli5 arcybisk"p Aleksander Kakowski. prezydent =arszawy ks Idzisaw N"bomirski oraz E1ze/
%strowski *$rabia. ziemianin i prawnik 6 jeden z lider1w realist1w+ 7 >)) 1J17 <ada powoaa 8rzd polski9 z
Eanem K"c$arzewskim na czele *'B > 1J1, zastpi go E1ze/ Qwierzy@ski. endek+. a w )) 1J1, <ad# Stan"
Kr1lestwa !olskiego. penic role _"asi parlament". kt1ra przygotowywaa projekt "stawy zasadniczej dla
Kr1lestwa !olskiego 7 i 1' > 1J1, wydaa akty prawne znoszce administracj# ok"pacyjn i pozbawiajce
Deselera dow1dztwa nad wojskiem = ogoszonym jednocze0nie mani/e0cie do narod" polskiego s/orm"owaa.
powo"jc si# na 1( p"nkt or#dzia =ilsona. zasady niepodlegego pa@stwa polskiego !o powrocie !is"dskiego
do =arszawy <ada przekazaa m" swoje "prawnienia wojskowe *11 >)+. a nast#pnie cywilne *14 >)+ i
rozwizaa si#
%ceniajc dziaalno03 <ady zwykle podkre0la si# jej zale4no03 od wadz ok"pacyjnyc$. ograniczono03
kompetencji i may a"torytet w spoecze@stwie Ea c$ciabym podkre0li3 jej zas"gi5 b"dowa aparat". kt1ry
"mo4liwi pynne przej#cie wadzy przez !olak1w w >) 1J1, i samodzielno03 poczyna@. czego przykadem byo
powierzenie !is"dskiem" *jeszcze wi#Hniowi 2agdeb"rga+ ministerstwa spraw wojskowyc$ w rzdzie
Qwierzy@skiegoY
= inn 0orm$ nazwiska premiera / Mwieawski, podaje A! %&walba, Listoria Polski 3?I5/3I3F, Erakw ;666
Powstanie Wielkopolskie 1918 roku - geneza i znaczenie
2imo kapit"lacji na /roncie zac$odnim Giemcy nie zamierzay "st#powa3 z =ielkopolski. !omorza i
O1rnego Qlska
(6B >)) 1J1, obradowa Sejm Czielnicowy zabor" pr"skiego. kt1ry postanowi. 4e w sprawie przynale4no0ci
pa@stwowej =ielkopolski. nale4y czeka3 na werdykt kon/erencji pokojowej z Giemcami =ielkopolanie byli
pewni. 4e b#dzie on korzystny dla !olski. a nie 8spieszyli si# do =arszawy9. rzdzonej przez lewic# Aymczasem
gdy '6 >)) do !oznania przyby !aderewski. gr"py 4onierzy niemieckic$ zacz#y atakowa3 l"dno03 polsk oraz
zniewa4a3 /lagi polskie i alianckie Gazaj"trz doszo do dalszyc$ star3. a przeciwdziaanie polskie zmienio si# w
powstanie. kt1rego celem stao si# "wolnienie =ielkopolski i !omorza spod panowania niemieckiego
= powstani" wzi#y "dzia oddziay Stra4y N"dowej. !%= zabor" pr"skiego. S"4by Stra4y i Dezpiecze@stwa
oraz oc$otnicy Aam. gdzie !olacy dysponowali przewag liczebn. "s"ni#cie wadz niemieckic$ odbyo si# bez
wi#kszyc$ star3. natomiast ci#4kie walki rozgorzay w C$odzie4y. )nowrocawi" i Gakle , ) 1J1J wadz# na
wyzwolonym obszarze przej#a Gaczelna <ada N"dowa =ojskami powsta@czymi dowodzi mjr Stanisaw
Aaczak. a od 16 ) 1J1J gen E1ze/ Cowb1r62"0nicki Co poowy stycznia powsta@cy wyzwolili =ielkopolsk# do
linii Goteci na pn. pasa jezior i bot odrza@skic$ na zac$ oraz linii kolejowej %str1w =ielkopolski6<awicz na
pd !od broni stan#o cznie 7' tys powsta@c1w !o stratac$ jakie l"dno03 =ielkopolski poniosa w czasie
wojny by to wysiek impon"jcy
= poowie stycznia Giemcy zgromadzili wi#ksze siy i przystpili. z "dziaem lotnictwa i pocig1w pancernyc$.
do kontro/ensywy w Dydgoszczy i z rejon" Colnego Qlska Krwawe walki trway nad %dr i Goteci oraz
wok1 Neszna Kontro/ensywa nie zamaa powsta@c1w. a G<N podj#a *za po0rednictwem KG!+ akcj#
dyplomatyczn. kt1ra doprowadzia do rozcigni#cia na /ront wielkopolski war"nk1w rozejm" z Compiegne *11
>) 1J1,+ Giemcy nie miay do03 si. by wznowi3 wojn# przeciw pa@stwom Pntenty i zgodziy si# na rozejm.
kt1ry podpisano 16 )) 1J1J w Arewirze %bszar wyzwolony znalaz si# pod kontrol G<NY. kt1ra w & 1J1J
przekazaa dow1dztwo nad oddziaami powsta@czymi E !is"dskiem" % przynale4no0ci teren1w obj#tyc$
powstaniem miaa zadecydowa3 kon/erencja wersalska. kt1ra przyznaa =ielkopolsk# !olsce
!owstanie =ielkopolskie 1J1,61J j"4 pite *poprzednie5 17J4. 1,-6. 1,46. 1,4,+ o tej nazwie. okazao si#
jedynym zwyci#skim polskim powstaniem narodowym
Y -aczelna Bada 9udowa bya organizacj polityczn utworzon w Poznaniu w 3I38! 2o 33 J, 3I3F dziaaa nielegalnie
pod nazw Eomitet <i$dzypartyjny lub %entralny Eomitet Kbywatelski! " okresie 33/34 J, 3I3F jako Bada 9udowa, a
nast$pnie -B9 wybrana podczas tzw! sejmu dzielnicowego w Poznaniu, obradujcego 34 J, 3I3F! Eierowa ni Eomisariat z
ksi$dzem *! Adamskim, "! Eor0antym, <! *eyd! Nnajdowaa si$ pod wpywami endecji i za reprezentanta narodu polskiego
uwaaa E-P w Paryu! 2o jej zadaD naleao przejmowanie od -iemcw administracji poprzez tworzenie terenowyc& rad
ludowyc&! Bozwizana zostaa w 1,,, 3I3I!
Postanowienia Kongresu Wersalskiego w sprawie Polski
Kongres pokojowy w =ersal" obradowa od 1, ) do ', &) 1J1J !odpisano na nim traktat pokojowy z
Giemcami =0r1d najtr"dniejszyc$ problem1w do rozwizania znalaza si# kwestia granicy polsko6niemieckiej
Spraw# negocjowania przebieg" granicy zac$ !is"dski pozostawi Cmowskiem" i !aderewskiem". kt1rzy
stan#li na czele delegacji polskiej )c$ projekt obejmowa cz#03 ziem nie nale4cyc$ do !olski przed 177'. a
zamieszkay przez zwarte sk"piska polskie = zamian wyra4ano gotowo03 rezygnacji z cz#0ci ziem biaor"skic$
i "krai@skic$ ?orsowanie arg"ment1w etnicznyc$ przy omawiani" granicy zac$odniej byo sprzeczne z
inkorporacyjnym programem endecji na wsc$odzie =ykorzyst"jc to Anglicy 4dali O1rnego Qlska i cz#0ci
=ielkopolski dla Giemiec Celegacja /ranc"ska popieraa polskie post"laty
!ocztkowo z obszar" Giemiec na rzecz !olski miao przypa03 B6 47, km
'
z mniej wi#cej B mln l"dno0ci. a
ostatecznie otrzymaa !olska 4B 46( km
'
z okoo ( mln l"dno0ci Ga obszar przyznany !olsce skaday si#5
wi#kszo03 =ielkopolski *wyzwolona przez powstanie+ i !omorze =sc$ bez Oda@ska. kt1ry wraz z "j0ciem
=isy i Gogat" sta si# =olnym 2iastem *ok 1J-- km
'
z l"dno0ci ok (7- tys+ pod kontrol Nigi Garod1w
!olska "zyskaa w nim znaczne "prawnienia *zast#pstwo dyplomatyczne. wczenie w polski obszar celny+
% przynale4no0ci =armii. 2az"r i !owi0la oraz O1rnego Qlska zadecydowa3 miay plebiscyty
=raz z innymi pa@stwami wielonarodowo0ciowymi *g1wnie nowopowstaymi+ zostaa !olska zm"szona
*nakoniona+ do podpisania tzw 8maego traktat" wersalskiego9 o oc$ronie praw mniejszo0ci narodowyc$. do
czego nie zostay zobowizane Giemcy = rez"ltacie mniejszo03 niemiecka w !olsce moga si# odwoywa3 do
Nigi Garod1w ze skargami na wadze polskie. a mniejszo03 polska w Giemczec$ tego prawa nie miaa
Iobowizano !olsk# do spaty pr"skiego majtk" pa@stwowego i cz#0ci og1lnego d"g" Giemiec.
proporcjonalnie przypadajcej na ziemie przez ni przej#te Dyo to sk"tkiem doktryny nie"znawania cigo0ci
polskiej pa@stwowo0ci. przerwanej przez zewn#trzn przemoc w latac$ 177'617JB i z "znawaniem legalizm"
akt1w Kongres" =iede@skiego *1,1461B+ Cao03 koncepcji opieraa si# na tezie. 4e pa@stwem polskim byo
"przednio tylko Kr1lestwo !olskie. a 8poszerzenie terytori"m9 jest nie odzyskaniem. ale nabyciem przez !olsk#
nowyc$ praw
Kon/erencja. mimo 4e dotyczya spraw zwizanyc$ z Giemcami. zaj#a si# te4 spraw polskiej granicy na
wsc$odzie Stanowisko specjalnej podkomisji do spraw polskic$. kierowanej przez E Cambona. byo wobec
problem" miejsca !olski na wsc$odzie niekonsekwentne i zmienne I jednej strony Pntenta pozytywnie odnosia
si# do polskiej akcji przeciw bolszewikom. gdy4 liczyy na odb"dow# dawnej <osji 6 swojej soj"szniczki i
d"4nika I dr"giej protestowaa przeciw dziaaniom armii polskiej na Diaor"si i Mkrainie =yrazem tej
niekonsekwencji byy te4 decyzje <ady Gajwy4szej w sprawie polskiej granicy wsc$odniej '1 >) 1J1J
zatwierdzia ona stat"t a"tonomiczny dla Oalicji =sc$odniej. przyznajc !olsce mandat Nigi Garod1w na
zarzdzanie tym obszarem przez 'B lat , >)) 1J1J ta sama <ada podj#a dr"g decyzj# dop"szczajc
administracj# polsk jedynie na zac$1d od linii D"g 6K"Hnica 6!i@sk. nazwanej lini C"rzona Gie bya ona w
4aden spos1b zbie4na z granic etniczn. za to niemal pokrywaa si# z zac$odni granic <osji po ))) zaborze
Araktat =ersalski mia walor mi#dzynarodowego "znania niepodlego0ci !olski i dlatego zosta znaczn
wi#kszo0ci raty/ikowany przez sejm (1 &)) 1J1J. jednak o ostatecznym przebieg" granic !olski miay
zadecydowa3 kon/likty polityczne i wojny z ssiadami
Powstania Slqskie - ich geneza i znaczenie (Powstania slqskie)
Ga kon/erencji w =ersal" *1, ) 6 ', &) 1J1J+ zadecydowano o przeprowadzeni" plebiscyt" na O1rnym
Qlsk" Iar1wno !olacy jak i Giemcy przyj#li t# decyzj# z rozczarowaniem !o /ali protest1w i demonstracji
jakie odbyy si# na wie03 o "st#pstwac$ <ady Gajwy4szej na rzecz Giemc1w. a szczeg1lnie o decyzji z B &)
1J1J. przeprowadzenia na Qlsk" plebiscyt" 11 &))) wyb"c$ strajk powszec$ny. kt1ry po br"talnyc$
interwencjac$ wojska niemieckiego *zastrzelono 7 g1rnik1w kopalni 2ysowice+. w nocy 16:17 &))) 1J1J
przeksztaci si# w ) !owstanie Qlskie pod dow1dztwem Al/onsa Igrzebnioka !o 1- dniac$ walk *niekt1re
opracowania m1wi o tygodni"+ siy niemieckie zamay powstanie. a jego "czestnicy i cz#sto ic$ rodziny *'B6
(- tys l"dzi+ ratowali si# przed zemst przec$odzc na stron# polsk Zywio polski zac$owa jednak na Qlsk"
przewag#. co potwierdziy przeprowadzone jesieni 1J1J wybory samorzdowe. kt1re przyniosy zwyci#stwo
polskim kandydatom *na radnyc$ miejskic$ i gminnyc$ w 61 R wybrano !olak1w+
= ) 1J'- na O1rny Qlsk przybyy wojska alianckie. a w %pol" rozpocz#a "rz#dowanie 2i#dzysoj"sznicza
Komisja <zdzca i !lebiscytowa pod przewodnictwem przyc$ylnego !olsce gen L Ne <ond = )) w Dytomi"
rozpocz dziaalno03 !olski Komisariat !lebiscytowy
1B &)) 1J'- sejm <! przyj "staw# o stat"cie organicznym woj 0lskiego Giemcy odpowiedzieli terrorem. m
in podpalili i zdemolowali siedzib# !olskiego Komisariat" !lebiscytowego = syt"acji gdy powtarzay si#
napady na polskic$ dziaaczy i polskie lokale plebiscytowe. a przede wszystkim po pr1bie Giemc1w z 17 &)))
rozprawy z !olsk l"dno0ci Katowic. przeprowadzonej na wie03 o zdobyci" przez Sowiet1w =arszawy 6 !%=
podj#a akcje samoobrony. a = Kor/anty *Komisarz !lebiscytowy+ wezwa do strajk" generalnego i powstania.
kt1re wyb"c$o 1J:'- &))) 1J'- Cr"gie powstanie. kt1re miao by3 tak4e wyrazem poparcia dla !olski
walczcej z bolszewikami i ostrze4eniem dla Giemc1w obj#o niemal cay obszar przemysowy Arwao jednak
tylko 6 dni. gdy4 Kor/anty. po "zyskani" zgody 2i#dzynarodowej Komisji !lebiscytowej na zastpienie policji
niemieckiej polsko6niemieck policj plebiscytowa *Apo+. nakaza zaprzestanie walk ', &))) akcja powsta@cza
zostaa cakowicie wstrzymana
Arzecie powstanie *':( & 6 ', &) 1J'1+ o najwi#kszym zasi#g". zostao poprzedzone strajkiem powszec$nym
Iwizane byo z niepomy0lnym wynikiem plebiscyt" *odby si# '- ))) 1J'1 Ia !olsk oddano 47J tys gos1w.
za Giemcami 7-, tys Aak4e w tym gosowani" brali "dzia emigranci7 ok '-- tys z Giemiec i 1- tys z !olski+
i zamiarem pa@stw koalicji przyznania Giemcom caego okr#g" przemysowego *!olacy c$cieli podzia"
proporcjonalnego w stos"nk" do wynik1w gosowania+
':( & 1J1'1 Kor/anty wyda 2ani/est do N"d" O1rnego Qlska. w kt1rym zrzek si# /"nkcji komisarza
plebiscytowego i obwoa dyktatorem powstania
!o pocztkowyc$ s"kcesac$ *powsta@cy wyzwolili Qlsk a4 do %dry+. od '1 & do B &) powsta@cy odpierali
kontro/ensyw# niemieck = wynik" zaci#tyc$ walk. szczeg1lnie w rej O1ry Qw Anny *'16'7 & i 466 &)+ oraz
Oliwic. KoHla i K#dzierzyna niemieckie natarcie zostao powstrzymane 'B &) podpisano *interwencja
mocarstw+ poroz"mienie o wyznaczeni" linii demarkacyjnej. zaprzestani" walk i wyco/ani" si niemieckic$ i
powsta@czyc$ z teren" plebiscytowego B &)) podpisano zawieszenie broni
= powstani" wzi#o "dzia 4B tys l"dzi. dowodzonyc$ pocztkowo przez 2 2iel4y@skiego. a nast#pnie przez
ppk K Ienktellera
!owstanie wpyn#o na korzystn dla !olski zmian# postanowie@ <ady Ambasador1w *'- > 1J'1+ o podziale
O1rnego Qlska !olsce przypado 46 R l"dno0ci i 'J R teren" plebiscytowego. najbardziej
"przemysowionego. z Katowicami = polskiej cz#0ci O1rnego Qlska znalazo 'B- tys Giemc1w. a po stronie
niemieckiej ok B(- tys !olak1w
1B & 1J'' podpisano w Oenewie polsko6niemieckie poroz"mienie reg"l"jce ostatecznie podzia O1rnego
Qlska. a w &)) !olska przej#a ostatecznie administracj# swojej cz#0ci tego obszar"
Ksztaltowanie si polskiej granicy wschodniej po I wojnie swiatowej
C$aos jaki zapanowa w P"ropie =sc$ w wynik" rewol"cji w <osji i kl#ski wojennej Giemiec powodowa.
4e terytorialny ksztat !olski na wsc$odzie zale4a od tego jaki obszar zdoaj obsadzi3 wojska polskie
Mstalenie granic pa@stwa polskiego *z wyjtkiem granicy z <"m"ni i Wotw+ dokonao si# w atmos/erze spor1w
i kon/likt1w zbrojnyc$ <z"towao to negatywnie na poo4enie naszego pa@stwa w latac$ nast#pnyc$ %
ostatecznym przebieg" granic !olski zadecydoway cz#0ciowo mocarstwa zac$odnie *<ada Gajwy4sza. kt1ra
przeksztacia si# po kon/erencji pokojowej w <ad# Ambasador1w+
= latac$ 1J1J6'- !olska "siowaa realizowa3 /ederacyjny program E !is"dskiego. co wynikao z jego
domin"jcej pozycji w aparacie wadzy !olityka ta spotkaa si# z niec$#tn postaw Nitwin1w i Mkrai@c1w.
kt1rzy traktowali !olsk# jako przeszkod# na drodze do realizacji wasnyc$ cel1w politycznyc$ i terytorialnyc$
= latac$ 1J1,6'- !olska walczya z Mkrain o Oalicj# =sc$odni =alki zako@czyy si# wyparciem Mkrai@c1w
za Ibr"cz i /aktycznym przyczeniem Oalicji =sc$ do !olski j"4 w &))) 1J1J Iagro4enie obydw" pa@stw
przez bolszewik1w sprawio. 4e '1 )& 1J'- rzd polski podpisa z Cyrektoriatem Mkrai@skiej <ep"bliki
N"dowej atamana Semena !etl"ry "mow# polityczno6wojskow =yznaczaa ona granic# pa@stwow *dla !olski
Oalicja =sc$ i cz#03 =oynia. dla Mkrainy ziemie na wsc$ od Ibr"cza+ i przewidywaa wsp1dziaanie
przeciwko bolszewikom Co szerszej wsp1pracy jednak nie doszo. gdy4 "krai@ski ob1z niepodlego0ciowy
okaza si# o wiele sabszy od antypolskiego %stateczne "reg"lowanie sprawy granicy z Mkrain zale4ao jeszcze
od "o4enia stos"nk1w polsko6rosyjskic$
%d ko@ca 1J1, !olska rywalizowaa z Nitw o =ile@szczyzn# = )& 1J1J !olska zaj#a ten obszar. by "traci3
go w &)) 1J'- na rzecz bolszewik1w. kt1rzy wyco/"jc si# przed polsk o/ensyw przekazali =ile@szczyzn#
Nitwie !o zwyci#stwie nad bolszewikami !olska nie moga o/icjalneY przej3 =ilna z okolic. wi#c !is"dski
poleci gen Zeligowskiem" "pozorowanie b"nt" w armii i wkroczenie z podlegymi m" siami do =ilna. co
nastpio J > 1J'- Ga zaj#tym terytori"m powstao pa@stwo o nazwie Nitwa Qrodkowa. kt1rej sejm '- )) 1J''
podj decyzj# o poczeni" z !olsk. co zostao zrealizowane '4 ))) 1J''
!olskie koncepcje granicy wsc$odniej 6 inkorporacyjna i /ederacyjna sprzeczne byy z planami bolszewik1w.
kt1rzy nie zamierzali respektowa3 prawa narod1w do niepodlego0ci Co zaj#cia !olski d4yli tak4e dlatego. 4e
bezpo0rednie poczenie si# z kom"nistami niemieckimi "wa4ali za war"nek powodzenia rewol"cji e"ropejskiej
=yczerp"jca wojna trwaa do 1' > 1J'- kiedy to delegacje polska i bolszewicka podpisay w <ydze rozejm i
podj#y rokowania rozejmowe. trwajce B miesi#cy Strona bolszewicka gotowa bya odda3 !olsce 2i@sk i ca
Diaor"0. jednak w !olsce obawiano si# sk"tk1w wc$oni#cia zbyt wielkiej liczby l"dno0ci niepolskiej
%statecznie 1, ))) 1J'1 podpisano traktat pokojowy mi#dzy !olsk. a <osyjsk i Mkrai@sk S<< Mstala on
wsp1ln granic# na linii Czisna6Cokszyce6S"cz 6%str1g 6Ibr"cz
= ten spos1b !olska "znaa de i"re re4im bolszewicki na Mkrainie porz"cajc soj"sznik1w biaor"skic$ i
"krai@skic$. kt1rzy roz"miejc syt"acj# !olski nie czynili jej zarz"t1w. a post#powanie !is"dskiego *8ja =as
przepraszam !anowie. ja =as bardzo przepraszam9+ "znali za rycerskie
Kon/erencja Ambasador1w pa@stw Pntenty "znaa polskie granice na wsc$odzie 1B ))) 1J'(

= <ocarstwa kilkakrotnie prboway wpyn# na ksztat granic Polski! Tzw! linia F J,, 3I3I pozbawiaa Polski *uwak i
Augustowa! Hranicy tej Polska nie zaakceptowaa! -a kon0erencji w *pa, 36 1,, 3I;6 reprezentujcy rzd polski "! Hrabski,
zgodzi si$ na warunkowe oddanie "ilna 9itwie! K ostatecznym losie spornego obszaru miaa zadecydowa# Bada -ajwysza,
ktra przyznaa "ileDszczyzn$ 9itwie >przej$cie nastpio w 1,,, 3I;6@! ? ,J 3I;6 podpisana zostaa polsko/litewska umowa,
wyznaczajca lini$ demarkacyjn na cz$ci spornego terytorium / pozostawiaa ona "ilno po stronie litewskiej! "
przeddzieD jej wejcia w ycie doszo do )buntu+ gen! Geligowskiego
Konflikt polsko-ukrainski!
Spornym obszarem mi#dzy !olsk. a Mkrain staa si# Oalicja =sc$. gdzie etnicznie przewa4ali Mkrai@cy. ale
w miastac$ *g1wnie we Nwowie. gdzie !olacy stanowili 6' R . Zydzi '- R. Mkrai@cy 1, R l"dno0ci+
wi#kszo03 i to zdecydowan stanowili !olacy = czasie ) wojny 0wiatowej 0wiadomo03 narodowa Mkrai@c1w
znacznie wzrosa. g1wnie za spraw A"stro6=#gier. kt1re popieray ic$ d4enia niepodlego0ciowe. liczc w
zamian na dostawy 4ywno0ci
= okresie rozpadania si# monarc$ii a"stro6w#gierskiej z inicjatywy pos1w "krai@skic$ w parlamencie
wiede@skim. powstaa we Nwowie *1, > 1J1,+ Mkrai@ska <ada N"dowa pod przewodnictwem P"geni"sza
!etr"sewicza <1wnocze0nie "/ormowa si# zakonspirowany Mkrai@ski Oeneralny Komisariat =ojskowy !od
koniec > 1J1,. gdy we Nwowie pojawiy si# pogoski. 4e !olska Komisja Nikwidacyjna ma przej3 od wadz
a"striackic$ Oalicj# =sc$ ze Nwowem. Mkrai@cy postanowili zaj3 te obszary zbrojnie i "niemo4liwi3 !olakom
wczenie ic$ w skad pa@stwa polskiego
=alki rozpocz#y si# 1 >) 1J1, we Nwowie !owstanie zarzdzono te4 w Czerniowcac$. Stanisawowie.
Koomyi. Ioczowie. !rzemy0l". Samborze. Stryj". Aarnopol" i <awie <"skiej !o opanowani" Nwowa i Oalicji
=sc$ ogoszono powstanie Iac$odnio6Mkrai@skiej <ep"bliki N"dowej Akcja Mkrai@c1w spotkaa si# z polskim
przeciwdziaaniem =alki podj#y !%= i Iwizek =ojskowy !olak1w pod dow1dztwem kpt Czesawa
2czy@skiego = kier"nk" Nwowa wyr"szya odsiecz !o ci#4kic$ walkac$ *8%rl#ta Nwowskie9+ !olacy '' >)
opanowali Nw1w. a na pocz 1J1J reg"larne wojska polskie podj#y przeciwnatarcie i do ko@ca )& opanoway
ca Oalicj# =sc$
= cz#0ci wsc$ Mkrainy *8Gaddnieprza@skiej9+ ze stolica w Kijowie. istnia Cyrektoriat Mkrai@skiej <ep"bliki
N"dowej z Semenem !etl"r. kt1ry walczy zar1wno z bolszewikami jak i z 8biaymi9 armiami Cenikina
Iar1wno bolszewicy jak i 8biali9 byli przeciwni odb"dowie niepodlegego pa@stwa polskiego. dlatego !olska
stawaa si# nat"ralnym soj"sznikiem !etl"ry
'1 >) 1J1J <ada Gajwy4sza kon/erencji pokojowej w !ary4" zatwierdzia stat"t a"tonomiczny dla Oalicji
=sc$. przyznajc !olsce mandat Nigi Garod1w na zarzdzanie tym terenem przez 'B lat , >)) 1J1J ta sama
<ada dop"0cia administracj# polsk tylko na zac$1d od linii D"g 6K"Hnica 6!i@sk. czyli tzw linii C"rzona *bryt
ministra spraw zagranicznyc$+. dalekiej od polskiej granicy etnicznej = zaistniaej syt"acji wojska
zac$odnio"krai@skie podporzdkoway si# Cyrektoriatowi M<N
'1 )& 1J'- !is"dski doprowadzi do podpisania "mowy polityczno6wojskowej z !etl"r !olska "znawaa w
niej niepodlego03 Mkrainy na wsc$ od rzeki Ibr"cz. a !etl"ra zrzeka si# pretensji do Oalicji =sc$ i cz#0ci
=oynia Mmowa obejmowaa te4 soj"sz wojskowy przeciwko bolszewikom. ale "krai@ski r"c$
niepodlego0ciowy by o wiele sabszy ni4 antypolski ob1z "krai@ski w Oalicji =sc$ wi#c impet polsko6
"krai@skiej o/ensywy na Mkrainie. rozpocz#tej 'B )& 1J'- szybko si# wyczerpa = wynik" o/ensywy
bolszewik1w Mkraina znalaza si# pod ic$ panowaniem. z kolei !olska kontro/ensywa przes"n#a lini# /ront" do
CHwiny i za 2i@sk
= wynik" pokoj" podpisanego w <ydze 1, ))) 1J'1 przez !olsk# z <osyjsk i Mkrai@sk S<<. !olsce przypady
zac$odnie cz#0ci Mkrainy i Diaor"si !olska "znaa de i"re re4im bolszewicki w pozostaej cz#0ci Mkrainy Gie
zostaa zatem zrealizowana /ederalistyczna koncepcja !is"dskiego
Kon/likty i wrogo03 byy cec$ c$arakterystyczn stos"nk1w polsko6"krai@ski w okresie mi#dzywojennym

Wojna polsko-radziecka 1919-1921
Kl#ski <osji w ) wojnie 0wiatowej i wydarzenia rewol"cyjne 1J17 *"padek carat" oraz rewol"cja bolszewicka+
wyzwoliy w0r1d narod1w "jarzmionyc$ przez carat nadzieje i d4enia niepodlego0ciowe
E !is"dski. Gaczelnik !a@stwa !olskiego. d4y do zawarcia /ederacji z Nitw i Diaor"si oraz soj"sz" polit
6wojskowego z Wotw i Mkrain *koncepcja /ederalistyczna. czyli jagiello@ska oraz idea prometeizm"+ !is"dski
"wa4a. 4e mieszka@cy tyc$ cz#0ci przedrozbiorowyc$ ziem polskic$. kt1re poo4one s na wsc$1d od obszar1w
z przewag polskiej l"dno0ci etnicznej. powinni sami wypowiedzie3 si# na temat swej przynale4no0ci
pa@stwowej
Dolszewicy nie zamierzali jednak "znawa3 prawa narod1w do niepodlego0ci *samostanowienia. c$yba 4e
wyra4ao by wol# zjednoczenia z <osj+ C4yli do zaj#cia !olski. tym bardziej. 4e poczenie z kom"nistami
niemieckimi "znali za war"nek powodzenia eksport" rewol"cji do P"ropy Iac$ 6 rozpocz#li wi#c 17 >) 1J1,
8Czerwony marsz9 na zac$1d = tej syt"acji celem !is"dskiego byo odrz"cenie bolszewik1w jak najdalej od
ziem polskic$
= )) 1J1J rozpocz#a si# polska o/ensywa na /roncie litewsko6biaor"skim. dowodzona przez gen S
Szeptyckiego. kt1ra doprowadzia do zaj#cia przez !olak1w 2i@ska
Aymczasem stanowisko. powoanej na kon/erencji wersalskiej. specjalnej komisji do spraw polskic$ pod
przewodnictwem E Cambona. byo od pocztk" niejasne 6 zmienne i niekonsekwentne * '1 >) <ada Gajwy4sza
przyznaa !olsce na 'B lat mandat w Oalicji =sc$. a , >)) dop"0cia polsk administracj# na wsc$odzie tylko
do linii D"g 6K"Hnica 6!i@sk+ = tej syt"acji !is"dski podj w >) 1J1J rozmowy z bolszewikami w
2ikaszewiczac$. a p1Hniej tak4e z 8biaymi9 generaami. ale do wi4cyc$ "stale@ nie doszo
!od koniec ))) 1J'- wywiad polski dowiedzia si# o dobiegajcyc$ ko@ca przygotowaniac$ bolszewik1w do
rozpocz#cia o/ensywy. co przyspieszyo plany !is"dskiego zawarcia soj"sz" M<N '1 )& 1J'- !olska podpisaa
"mow# polityczno6wojskow z Cyrektoriatem Mkrai@skiej <ep"bliki N"dowej S !etl"ry i 'B )& rozpocz#a
8o/ensyw# "przedzajc9. podkre0lajc. 4e po zwyci#skiej wojnie wojska polskie co/n si# za Ibr"cz 7 &
wojska polskie i "krai@skie zaj#y Kij1w. ale nie rozbiy g1wnyc$ si rosyjskic$
E"4 w & 1J'- r"szya sowiecka kontro/ensywa dowodzona na /roncie pn 6zac$ prze 2 A"c$aczewskiego. a na
pd przez A Eegorowa = &)) <osjanie dotarli na przedpola =arszawy !olska znalaza si# w niezwykle tr"dnej
syt"acji 6 powoano <ad# %brony !a@stwa E !is"dski przygotowa plan kontro/ensywy
= dniac$ 1'61B &))) 1J'- stoczono 8bitw# warszawsk9 *8C"d nad =is9 6 1, decyd"jc bitw# w dziejac$
0wiata+. w kt1rej decyd"jce okazao si# rozpocz#te 16 &))). dowodzone przez !is"dskiego "derzenie z nad
=ieprza Gastpi gwatowny odwr1t bolszewik1w = dniac$ '-6'6 )> 1J'- !olacy odnie0li zwyci#stwo w
bitwie nad Giemnem i przes"n#li /ront daleko na wsc$1d do linii5 Czisna 62i@sk 6S"cz 6Dar =kr1tce *1' >+
wyczerpane wojn strony podpisay w <ydze rozejm i podj#y rokowania pokojowe
1, ))) 1J'1 podpisano pok1j w <ydze !olska "zyskaa tereny zac$odniej Mkrainy i Diaor"si *granica5 Czisna
6Cokszyce 6S"cz 6%str1g 6Ibr"cz+ =alczce strony zrzeky si# odszkodowa@. <osja miaa zwr1ci3 zagarni#te
po 177' skarby polskiej k"lt"ry narodowej. zapaci3 (- mln r"bli w zocie za "dzia !olski w rozwoj"
gospodarki rosyjskiej oraz rewindykowa3 "rzdzenia przemysowe i kolejowe na s"m# 'J mln zotyc$ r"bli
Dolszewicy nie wywizali si# z tyc$ zobowiza@
!olska "znaa de i"re re4im bolszewicki na Mkrainie *traktat podpisywaa tak4e z Mkrai@sk S<<+. porz"cajc
tym samym soj"sznik1w biaor"skic$ *D"ak6Daac$owicz+ i "krai@skic$ *!etl"ra+
=ojna polsko6bolszewicka 1J1J6'- "c$ronia P"rop# na '- lat przed ekspansj kom"nizm". za0 Ditwa
=arszawska zostaa "znana prze angielskiego lorda d`Abernona za jedn spo0r1d 1, najwa4niejszyc$ w dziejac$
0wiata
Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powislu
Ga kon/erencji pokojowej w =ersal" zadecydowano o przeprowadzeni" plebiscyt1w na =armii. 2az"rac$ i
!owi0l" %dby si# on pod kontrol dw1c$ Komisji 2i#dzysoj"szniczyc$5 w Kwidzyni" dla !owi0la oraz w
%lsztynie dla =armii i 2az"r
= &) 1J1J "tworzono 2az"rski i =armi@ski Komitety !lebiscytowe z siedzib w %lsztynie Co pracy w nic$
skierowano tak4e osoby z =arszawy = akcji propagandowej miejscowyc$ dziaaczy *E Daczewski. ks =alenty
Darczewski. 2 Kajka. ? Neyk. D Ninka. rodzina !ieni#4nyc$+. wspomagali wybitni "czeni. pisarze *S
Zeromski. E Kasprowicz+ i m"zycy *? Gowowiejski+ Agitacj# za przyczeniem 2az"r do !olski prowadzi te4
2az"rski Iwizek N"dowy !rzed plebiscytem niemieckie boj1wki szerzyy terror majcy zastraszy3 !olak1w
*zab1jstwo polskiego spoecznika D Ninki+
%bszar plebiscytowy obejmowa 17 tys km
'
i 1-B- tys mieszka@c1w Eego miejscowa l"dno03 m1wia
wprawdzie w zdecydowanej wi#kszo0ci po polsk". jednak od wiek1w pozostawaa w kr#g" oddziaywa@
wyc$owawczyc$ prawie z"penie zniemczonego d"c$owie@stwa i pr"skiej szkoy
= gosowani" oddano 476 tys wa4nyc$ gos1w. w tym 16 tys *(.4 R+ za !olsk Ga poszczeg1lnyc$ obszarac$
wyniki do03 znacznie odbiegay od 0redniej *na =armii i 2az"rac$ za !olsk gosowao '.' R. a na !owi0l"
7.6 R = powiecie olszty@skim 1(.4 R. a w szt"mskim 1J.1 R+
Cecyzj# o podziale obszar" plebiscytowego <ada Ambasador1w podj#a 1' &))) 1J'-. w przededni"
rozstrzygajcej bitwy o =arszaw# !oniewa4 gosowano gminami *na '-,- gmin tylko w 17 wi#kszo03 gos1w
oddano za !olsk+. !olsce przyznano ( gminy koo N"bawy i B gmin na prawym brzeg" =isy koo Oniew"
Igodnie z art JB traktat" wersalskiego *by rez"ltatem wniosk" zgoszonego przez !olsk#+ "dzia w gosowani"
mogli bra3 wszyscy "rodzeni na obszarze plebiscytowym 6 tzw ziomkowie I Giemiec przywieziono na t#
okazj# 1B- tys os1b
% kl#sce !olski w plebiscycie zadecydoway5 odr#bno03 wyznaniowa ewangelickic$ 2az"r1w. krytyczne
poo4enie wojskowo6polityczne. niedostateczne zaanga4owanie propagandowo6organizacyjne rzd" i
spoecze@stwa. ogromna przewaga materialna. propagandowa i organizacyjna strony niemieckiej. bezkarna
dziaalno03 boj1wek niemieckic$. cz#sto stronnicza postawa Komisji 2i#dzysoj"szniczej Co dezorganizacji
2az"r1w przyczynio si# te4 to. 4e m"sieli oni wybiera3 mi#dzy kartami z napisem5 8!olska 6!olen9 i 8!r"sy
=sc$odnie6%stpre"ssen9 c$ocia4 ta dr"ga powinna mie3 napis 8Giemcy 6Ce"tsc$land9
Ksztaltowanie si polskiej granicy zachodniej po I wojnie swiatowejY
Eesieni 1J1, Giemcy poniosy kl#sk# na /roncie zac$odnim. a Cesarstwo A"stro6=#gierskie rozpado si# pod
wpywem narodowyc$ przewrot1w niepodlego0ciowyc$ <osj# z grona zwyci#zc1w wyczya rewol"cja
paHdziernikowa Aak wi#c w ) wojnie 0wiatowej nieoczekiwan kl#sk# poniosy wszystkie ( mocarstwa
zaborcze. co otwierao !olakom drog# do niepodlego0ci
Eednym z najtr"dniejszyc$ problem1w powstajcego pa@stwa polskiego byo okre0lenie jego terytori"m
!rzywr1cenie granic sprzed rozbior1w z r14nyc$ powod1w nie byo mo4liwe. a przyj#cie zasady etnogra/icznej
byo "tr"dnione w zwizk" z wieloetnicznym i wielonarodowym osadnictwem na wi#kszo0ci obszar1w
przygranicznyc$ Gawet obszary zamieszkae w przygniatajcej wi#kszo0ci przez !olak1w i $istorycznie zawsze
polskie. znajdoway si# w 1J1, poza zasi#giem wadzy ksztat"jcego si# pa@stwa polskiego Co wi#cej
pretensje do nic$ zgaszali ssiedzi
=)PNK%!%NSKA = opisany spos1b wygldaa syt"acja na ziemiac$ zabor" pr"skiego. gdzie g1wn si
polityczn bya endecja. "znajca za rzd KG! Gaczelna <ada N"dowa powoana przez Sejm Czielnicowy
zacz#a stopniowo przejmowa3 wadz# od Giemc1w. ale przeciwna bya walce zbrojnej Eednak spok1j byo
tr"dno "trzyma3. gdy4 w =ielkopolsce istniaa tajna !%= 6 gotowa do dziaania =alka. sprowokowana przez
Giemc1w. wyb"c$a '7 >)) 1J1, i w kr1tkim czasie obj#a ca =ielkopolsk# !owstaniem dowodzi
pocztkowo mjr Stanisaw Aaczak. a od po ) 1J1J gen E1ze/ Cowb1r62"0nicki =alki trway /ormalnie do
poowy )) 1J1J gdy za po0rednictwem Aliant1w zawarto rozejm = praktyce wojna przed"4aa si#. a kres jej
poo4y dopiero Araktat =ersalski. kt1ry /ormalnie przyzna !olsce teren wyzwolony i "trzymany przez
powsta@c1w Eednak j"4 wcze0niej. bo od po )) 1J1J =ielkopolska znajdowaa si# pod tymczasow
administracj polsk %czek"jc na decyzje kon/erencji pokojowej "stalano zasady poczenia =ielkopolski z
!olsk !o rozmowac$ mi#dzy rzdem w =arszawie i G<N postanowiono zac$owa3 przej0ciowo odr#bno03
=ielkopolski Eej stopniowem" wczani" w system og1lnopolski s"4y3 miao 2inisterstwo Dyej Czielnicy
!r"skiej 11 &)) 1J1J zniesiono granic# celn mi#dzy =ielkopolsk i reszt kraj". a 1 &))) Sejm Mstawodawczy
"c$wali "staw# o tymczasowej organizacji dzielnicy pr"skiej = >) 1J1J Giemcy wyco/ali z =ielkopolski
swoje wojska. a gdy '- ) 1J'- wszed w 4ycie raty/ikowany przez Giemc1w traktat wersalski. zacz#y prac#
polskie 8komitety odbiorcze9 !rzyczenie =ielkopolski i !omorza miao dla odradzajcej si# !olski ogromne
znaczenie. gdy4 wzmacniao je potencja l"dno0ciowy i gospodarczy
1- )) 1J'- gen Laller dokona w !"ck" symbolicznyc$ za0l"bin !olski z morzem
= =ersal" podj#to te4 inne decyzje dot terytori"m i granic !olski. przyznajc jej !omorze =sc$ *bez Oda@ska
Oranica )) <! z =olnym 2iastem liczya 1'1 km+ oraz zlecajc przeprowadzenie plebiscyt1w na O1rnym
Qlsk" oraz =armii. 2az"rac$ i !owi0l"
2AIM<a. =A<2)A ) !%=)QNP 11 &)) 1J'-. gdy wojska polskie co/ay si# na caym /roncie bolszewickim.
odby si# t" plebiscyt Gad jego przeprowadzeniem cz"way dwie alianckie komisje5 w %lsztynie i Kwidzyni".
kt1re nie potra/iy sk"tecznie powstrzyma3 niemieckiego terror". tym bardziej. 4e na miejsc" pozostawiono
niemieck policj# !lebiscyt nie zosta dostatecznie wsparty przez rzd polski 2az"rzy c$o3 w wi#kszo0ci
m1wili po polsk". w wi#kszo0ci byli ewangelikami Ae czynniki i masowy "dzia w gosowani" niemieckic$
emigrant1w sprawi. 4e !olska katastro/alnie przegraa plebiscyt = okr#g" olszty@skim za !r"sami =sc$
gosowao (6( '-J os1b. za !olsk 7 J,- = okr#g" kwidzy@skim za Giemcami oddano J6 J'( gosy. za !olsk
, -1, os1b I '-,- gmin w '-6( gosowano za Giemcami. a w 17 za !olsk
1' &))) 1J'- <ada Ambasador1w "znaa dotyc$czasow granic# !r"s =sc$ oddajc !olsce jedynie niewielkie
skrawki terytori"m na 2az"rac$ *( gminy+ i nad =is *B gmin+
Ob<Ga QNcSK5 !rzed rozbiorami nie nale4a do !olski. jednak odrodzenie si# silnego 4ywio" polskiego w
>)> w spowodowao wzrost d4e@ zjednoczeniowyc$ z reszt ziem polskic$
Gaczelna <ada N"dowa przeciwna bya walce o Qlsk. lecz aresztowanie przyw1dc1w !%= doprowadzio do
podj#cia 1, &))) 1J1J dziaa@ zbrojnyc$. kt1rymi dowodzi Al/ons Igrzebniok !o tygodni" walk. pot#pionyc$
przez endecj# i Kor/antego. Giemcy st"mili powstanie
= po &))) 1J'-. gdy bolszewicy szt"rmowali =arszaw#. Giemcy dokonali pogrom" !olak1w na Qlsk" i
zaatakowali przebywajce tam wojska alianckie = odpowiedzi na to 1J &))) !%= rozpocz#a powstanie. kt1re
obj#o cay okr#g przemysowy Iaskoczeni jego rozmiarami alianci doprowadzili do rozejm" korzystnego dla
!olak1w 'B &))) Kor/anty nakaza przerwa3 walki
'- ))) 1J'- przeprowadzono plebiscyt Ia przynale4no0ci do Giemiec opowiedziao si# 7-7 tys os1b i 7J'
gminy Ia !olsk gosowao 47J tys os1b i 6,' gminy Giemcy popierani przez =oc$1w i Drytyjczyk1w
domagali si# caego obszar" przemysowego. aby do tego nie dop"0ci3 !olacy podj#li walk# ':( & 1J'1
wyb"c$o Arzecie !owstanie Qlskie. pod dow1dztwem pk 2acieja 2iel4y@skiego <ozmac$ powstania
zaskoczy aliant1w. kt1rzy wystpili z projektem podzia" Qlska korzystniejszym dla !olak1w =1wczas
Kor/anty 6 dyktator powstania. wbrew dow1dcom. nakaza przerwanie walki i demobilizacj# =ykorzystali to
Giemcy i rozpocz#li o/ensyw# Ody Komisja 2i#dzysoj"sznicza doprowadzia do rozejm". Kor/anty po raz
dr"gi ogosi demobilizacj# i aresztowa zb"ntowanyc$ dow1dc1w Kolejna o/ensywa niemiecka zostaa
zatrzymana przez aliant1w B &)) 1J'1 podpisano zawieszenie broni
1' > 1J'1 <ada Nigi Garod1w podj#a ostateczn decyzj# o podziale O1rnego Qlska !olsce przypado (.' tys
km
'
. czyli 'J R obszar" plebiscytowego. a tak4e JJ6 tys *tj 46 R+ l"dno0ci. w tym 7(6 tys !olak1w Ga
obszarze tym znajdowao si# B- R $"t 4elaza i koksowni oraz 76 R kopalni w#gla
Giemcy otrzymay 71 R obszar" plebiscytowego z 116J tys l"dno0ci. w tym B(' tys !olak1w Ga obszarze tym
znajdowao si# B-R $"t 4elaza i koksowni oraz '4 R kopalni w#gla
1B & 1J'' podpisano w Oenewie polsko6niemieckie poroz"mienie reg"l"jce podzia O1rnego Qlska. a w &))
1J'' !olska ostatecznie przej#a administracj# w swojej cz#0ci O1rnego Qlska. kt1ra nadal zac$owaa pewn
a"tonomi# Eej wyrazem by lokalny Sejm Qlski
Oranica !olski z Giemcami liczya 1J1' km. w tym 6-7 w !r"sac$ =sc$
QNcSK C)PSIadSK) <ada Garodowa Qlska Cieszy@skiego zawara B >) 1J1, "kad z Czec$ami o
tymczasowym podziale Qlska wed"g zasady etnicznej '( ) 1J1J Czesi zamali ten "kad i zbrojnie "derzyli na
polsk cz#03 Qlska Gieliczne polskie oddziay wsparte oc$otnikami. zatrzymay czeskie wojska w ( dniowej
bitwie pod Skoczowem *'J6(1 ) 1J1J+ ( )) zawarto rozejm. a o przynale4no0ci tyc$ ziem mia zadecydowa3
plebiscyt. ale ', &)) 1J'- <ada Ambasador1w. dziaajc na podstawie decyzji kon/erencji w Spa. podj#a
decyzj# o zaniec$ani" plebiscyt" i arbitralnym podziale spornego rejon" A"maczc swoj decyzj# zagro4eniem
!olski od wsc$od". przyznano jej 1--- km
'
i 14( tys l"dno0ci Czec$osowacji przyznano 1(-- km
'
*z
wszystkimi kopalniami w#gla7 Iag#bie Karwi@skie+ oraz ',4 tys l"dno0ci !o stronie czeskiej zostao ok 1'-6
1B- tys !olak1w
Oranica !olski z Czec$osowacj liczya J,4 km
Y *zczeglnie przy tym omwieniu wida# jak znacznej selekcji materiau trzeba dokona#!
Eako jedno z mo4liwyc$ wyj03 propon"j# nast#p"jcy zapis syntetyz"jcy w odniesieni" do granicy z Giemcami
8= sprawie przynale4no0ci pa@stwowej !r"s =sc$ oraz O1rnego Qlska miay zadecydowa3 plebiscyty )c$
wynik okaza si# dla !olski niekorzystny. tym bardziej. 4e jeden z nic$ odbywa si# w czasie zagro4enia
najazdem bolszewickim. a dr"gi bezpo0rednio po niszczcej wojnie 1J'- Ga p1nocnym obszarze
plebiscytowym !olsce przyznano tylko , gmin
Eednak dokon"jc podzia" Qlska <ada Nigi Garod1w m"siaa wzi3 pod "wag# determinacj# !olak1w. o kt1rej
0wiadczyy trzy powstania = rez"ltacie !olsce przyznano 1:( obszar" plebiscytowego. z blisko poow l"dno0ci
i wi#kszo0ci przemys" !odzia" Qlska dokonano w > 1J'17 !olska przej#a swoj cz#03 w &)) 1J''.
pozwalajc jej zac$owa3 pewn a"tonomi#. kt1r wyra4a Qlski Sejm Czielnicowy9
Podobny zapis w odniesieniu do "ielkopolski z pewnoci pozwoli na opracowanie tematu w cigu 35 minut!
Sytuacja polityczna w Rzeczpospolitej w latach 1918-1922
7 > 1J1, <ada <egencyjna ogosia mani/est m1wicy o powstani" niepodlegej !olski 1- >) z wi#zienia w
2agdeb"rg" przyby do =arszawy E !is"dski 11 >) <ada <egencyjna przekazaa m" wadz# wojskow. a 14
cywiln i rozwizaa si# = tym momencie na ziemiac$ polskic$ istniao kilka o0rodk1w wadzy. o r14nym
zasi#g"5 <ada Garodowa Ksi#stwa Cieszy@skiego *powstaa 1J > 1J1,+. !olska Komisja Nikwidacyjna w
Krakowie *powstaa ', > 1J1,+. !olsko6Mkrai@ska Komisja <zdzca w !rzemy0l" *powstaa 1 >) 1J1,+. <ady
Celegat1w <obotniczyc$ i Aymczasowy <zd N"dowy <ep"bliki !olskiej w N"blinie *powstay 6:7 >) 1J1,+.
kt1rego premier ) Caszy@ski podporzdkowa si# !is"dskiem"
!is"dski. d4c do normalizacji syt"acji. wysa do rzd1w wszystkic$ pa@stw noty *depesze noty/ikacyjne+
in/orm"jce o powstani" niepodlegego pa@stwa polskiego Dyo to pos"ni#cie tym bardziej istotne. 4e pa@stwa
Pntenty 8za o/icjalnego przedstawiciela sprawy polskiej "znaway paryski KG!. kt1ry praktycznie
monopolizowa polityk# zagraniczn Eednocze0nie z noty/ikacj !is"dski wezwa lokalne o0rodki wadzy do
przekazania m" wadzy i rozwizania si#
Aymczasem nastroje w =arszawie i wyzwalanym kraj" byy rewol"cyjne Aby je "spokoi3 !is"dski *po
rozmowac$ z Caszy@skim+ powierzy misj# "tworzenia rzd" E 2oraczewskiem" 6 "miarkowanem" socjali0cie
Czyni to z nadziej. 4e zmiana premiera pozwoli poroz"mie3 si# z endecj Gie zdoa jednak pozyska3 ani
endecji. ani !SN68!iast9. zra4onyc$ zbyt radykalnymi pogldami spoecznymi 2oraczewskiego Oabinet
2oraczewskiego opiera si# wi#c na lewicy oraz !!S i pod wzgl#dem politycznym by bardzo podobny do rzd"
l"belskiego
= specjalnym mani/e0cie do narod" z '1 >) 1J1, 2oraczewski podkre0la l"dowy c$arakter swego rzd" oraz
zapowiada re/orm# roln i nacjonalizacj# 8dojrzayc$ do tego ga#zi przemys"9 <e/ormy te mia zatwierdzi3
Sejm Mstawodawczy. ale nie czekajc na jego zwoanie. rzd wyda dekret o , godz dni" i 4B godz tygodni"
pracy oraz o "bezpieczeniac$ robotnik1w na wypadek c$oroby Mstawodawstwo to nale4ao z p"nkt" widzenia
robotnik1w do najkorzystniejszyc$ w P"ropie. jednak 2oraczewski odcina si# od rewol"cyjnyc$ metod
rzdzenia Gie zamierza 8zap#dza3 do pa@stwa socjalistycznego przy pomocy karabin1w maszynowyc$9
'' >) 1J1, dekret 2oraczewskiego powoa !is"dskiego na stanowisko Aymczasowego Gaczelnika !a@stwa
!odzia wadz wyglda w ten spos1b. 4e rzd z premierem mia *do czas" powoania Sejm" Mstawodawczego+
wadz# wykonawcz i "stawodawcz. a do Gaczelnika nale4ao sprawowanie wadzy wojskowej oraz
powoywanie premiera i rzd" 6 przed nim odpowiedzialnyc$
', >) 1J1, przyj#to B6cio przymiotnikow ordynacj# wyborcz *bezpo0rednie. powszec$ne. proporcjonalne.
r1wne. tajne+ i zapowiedziano ic$ przeprowadzenie '6 ) 1J1J
!ocztkowo rzd 2oraczewskiego kontrolowa tylko Kr1lestwo !olskie bez S"walszczyzny !od koniec rok".
gdy rzdowi podporzdkowaa si# !olska Komisja Nikwidacyjna. jego wadza obj#a te4 Oalicj# i Qlsk
Cieszy@ski
Aymczasem w kraj" wrzao Pndecja. "znajc a"torytet !is"dskiego. nie aprobowaa rzd1w lewicy. a
dyspon"jc pot#4nym 0rodkiem nacisk" w postaci szanta4" gospodarczego parali4owaa poczynania rzd"
<ewol"cyjna lewica 4daa zwi#kszenia roli <ad w rzdzeni" krajem i przeciwna bya zwoywani" Sejm"
Mstawodawczego 16 >)) 1J1, SCK!iN oraz !!S6Newica poczyy si# w K!<!. kt1rej ) Ijazd odrz"ci
program niepodlego0ci !olski i zapowiada walk# z kontrrewol"cyjn armi polsk
!olityk# zagraniczn nadal monopolizowa paryski KG!
Copiero przyjazd !aderewskiego do !olski i wyb"c$ !owstania =ielkopolskiego wzmocniy pozycj# si
"miarkowanyc$ i prawic#. kt1ra z 4:B ) 1J1J dokonaa nie"danego zamac$" stan" *2arian Ean"szajtis. P"stac$y
Sapie$a. Eerzy Idziec$owski+
%padajca /ala nastroj1w rewol"cyjnyc$ "mo4liwia Gaczelnikowi poroz"mienie z endecj *prawic+. co byo
war"nkiem stworzenia rzd" opartego na szerokiej koalicji !is"dski skoni 2oraczewskiego do "stpienia i
powierzy stanowisko premiera ) !aderewskiem". kt1ry obj "rzd 16 ) 1J1J KG! sta si# ambasad polsk w
!ary4" i reprezentowa !olsk# w =ersal" <zd !aderewskiego "zyska "znanie pa@stw zac$odnic$
'6 ) 1J1J odbyy si# wybory do Sejm" Mstawodawczego *tylko w wyzwolonej cz#0ci !olski+ Sejm
Mstawodawczy liczy (J4 pos1w z czego(6 R reprezentowao Garodow Cemokracj#. 1B R !SN6
8=yzwolenie9. 1' R !SN68!iast9. J R socjalist1w Sporo mandat1w miay te4 drobne "gr"powania centr"m
Mkad si w parlamencie by do03 r1wnomierny 6 prawica. centr"m i lewica posiaday po ok 1:( mandat1w
=zgl#dna pora4ka lewicy bya dowodem tego. 4e /ala rewol"cji opada
'- )) 1J1J "c$walono 2a Konstyt"cj# =adza "stawodawcza miaa nale4e3 do Sejm". wykonawcza do
Gaczelnika i rzd" odpowiedzialnyc$ przed sejmem
!olska po 1-- dniac$ istnienia miaa konstyt"cj# *wprawdzie tylko ma+. sejm. rzd. s"4by dyplomatyczne.
armi# i inne najistotniejsze str"kt"ry pa@stwowe Kiedy stabilizowaa si# syt"acja na wsc$odzie i zac$odzie
pa@stwa. rzd pod przewodnictwem = =itosa przystpi do prac nad konstyt"cj. kt1ra zostaa "c$walona j"4
17 ))) 1J'1
Konstytucja marcowa 1921 roku
Konstyt"cja marcowa "c$walona przez Sejm Mstawodawczy 17 ))) 1J'1. skadaa si# z 7 rozdzia1w oraz 1'6
artyk"1w i bya wzorowana na konstyt"cji ))) <ep"bliki ?ranc"skiej z 17,B *8rep"blika kolesi1w9+!rzed jej
"c$waleniem g1wne spory toczyy si# wok15 zakres" wadzy prezydenta. ksztat" parlament" *1 czy ' izbowy+.
zakres" odpowiedzialno0ci rzd" przed sejmem i mo4liwo0ci zmiany rzd" Cecyd"jcy wpyw na tre03 zapis1w
konstyt"cji mieli posowie prawicy. kt1rzy obawiajc si# prezydent"ry !is"dskiego osabili pozycj# wadzy
wykonawczej wobec legislatywy
Konstyt"cja opierajc si# na zasadac$5 s"werenno0ci narod". rep"blika@skiej /ormy pa@stwa i podzia" wadz.
dzielia j mi#dzy parlament. rzd i prezydenta oraz niezawise sdy
=adz# "stawodawcz mia sprawowa3 dw"izbowy parlament. zo4ony z sejm" i senat". wybieranyc$ na B lat
wed"g pi#cioprzymiotnikowej ordynacji *wybory5 bezpo0rednie. powszec$ne. proporcjonalne. r1wne. tajne+.
przez obywateli. kt1rzy "ko@czyli '1 *sejm+ i (- lat *senat+ !rawo wybieralno0ci mieli obywatele powy4ej 'B
*sejm+ i 4- lat *senat+ !rawo inicjatywy "stawodawczej posiada te4 rzd Sejmowi podlegaa G)K
=adz# wykonawcz sprawowa prezydent i rzd =ybor" prezydenta. kt1ry by gow pa@stwa dokonywa3
miao *raz na 7 lat+ Igromadzenie Garodowe. zo4one z czonk1w sejm" i senat" !rezydent reprezentowa kraj
na zewntrz. powoywa rzd *kt1ry m"sia mie3 poparcie sejm"+. "dziela m" dymisji. obsadza "rz#dy cywilne.
wojskowe i stanowiska s#dziowskie. sprawowa zwierzc$nictwo nad siami zbrojnymi = zakresie wadzy
"stawodawczej zwoywa. zamyka i odracza sesje parlament". kt1ry mia prawo rozwiza3. ale tylko przy
poparci" (:B senator1w <ola prezydenta bya zatem ograniczona
<zd 6 odpowiedzialny przed sejmem *pracowa pod cig presj ;ot"m nie"/no0ci+ 6 nie podlega zasadzie
solidarno0ci *;ot"m nie"/no0ci wobec jednego ministra nie oznaczao konieczno0ci dymisji caego gabinet"+
Sdownictwo oparte byo na zasadzie niezawiso0ci i nie"s"walno0ci s#dzi1w Co orzekania o zgodno0ci akt1w
administracyjnyc$ z konstyt"cj powoano Gajwy4szy Aryb"na Administracyjny
Konstyt"cja gwarantowaa podstawowe swobody i wolno0ci. dzielc je na5 wolno0ciowe. spoeczne.
obywatelskie i polityczne =yznania "znano za r1wno"prawnione. ale Ko0ci1 rzymsko6katolicki "zyska w0r1d
nic$ szczeg1ln pozycj# =asno03 "znano za podstaw# "stroj" i porzdk" prawnego. a jej ograniczenie mogo
nastpi3 jedynie ze wzgl#d" na wy4sz konieczno03 i za penym odszkodowaniem = zakresie "stawodawstwa
socjalnego konstyt"cja gwarantowaa prawo do strajk". rent i emeryt"r. 4B godzinny tydzie@ pracy
!rawa przys"giway wszystkim obywatelom bez r14nicy poc$odzenia. pci. narodowo0ci. rasy czy religii
Co podstawowyc$ obowizk1w obywateli nale4ay5 wierno03 wobec pa@stwa. przestrzeganie jego praw. s"4ba
wojskowa i 0wiadczenia p"bliczne "stanowione prawem
=prowadzony system okaza si# niesprawny gdy4 zbytnio "zale4nia wadz# wykonawcz od "stawodawczej
!o przewrocie majowym *1'61B & 1J'6+ "c$walono tzw nowel# sierpniow *' &))) 1J'6+. kt1ra wzmacniaa
wadz# wykonawcz Konstyt"cja marcowa zostaa zastpiona '( )& 1J(B przez kwietniow
Co konstyt"cji marcowej nawizywa /ormalnie !K=G w 1J44. c$cc podwa4y3 legalno03 rzd" londy@skiego
Sytuacja polityczna i walka o prezydentur Rzeczypospolitej w 1922 roku
=ybory do Sejm" i Senat" odbyy si# B i 1' >) 1J'' Igoszono 1J list kandydat1w Co wybor1w przystpio
6, R "prawnionyc$. a w woj po"dniowo6wsc$odnic$ odsetek ten by jeszcze ni4szy = rez"ltacie wybor1w do
Sejm" powsta nowy "kad polityczny !rawica sk"piona w blok" C$rze0cija@skiej Eedno0ci Garodowej *C$jena+
zwi#kszya sw1j stan posiadania do ', R mandat1w Centr"m ponioso d"4e straty *spodziewajc si# tego
odwlekao wybory+ zdobywajc (- R mandat1w. lewica nieco si# wzmocnia "zysk"jc '' R mandat1w. ale
najwi#ksze zyski zanotoway mniejszo0ci narodowe zdobywajc '- R miejsc w Sejmie *w tym5 Zydzi , R.
Giemcy 4 R. Dialor"sini( R+
= Senacie prawica "zyskaa a4 (6 R miejsc. centr"m 'B R. lewica 14 R. mniejszo0ci a4 '4 R mandat1w Gowy
"kad si w parlamencie nie dawa 4adnej partii mo4liwo0ci "tworzenia wasnego rzd" Dardziej realnym
rozwizaniem byo zawizanie centroprawicowej koalicji
Igodnie z konstyt"cj marcow gow pa@stwa mia by3 prezydent. wybierany przez Igromadzenie Garodowe
czyli Sejm i Senat zebrane razem =ybory te odbyy si# J >)) 1J'' Igoszono B kandydat"r5 2a"rycy $r
Iamoyski z endecji. Stanisaw =ojciec$owski *!SN68!iast9+. )gnacy Caszy@ski *!!S+. Oabriel Gar"towicz
*!SN68=yzwolenie9+ i Ean Do"dain de Co"rtenay 6 przedstawiciel mniejszo0ci narodowyc$ !o pierwszyc$
trzec$ t"rac$ gosowa@ pozostali Iamoyski. Gar"towicz i =ojciec$owski = czwartym gosowani" odpad
=ojciec$owski % wyborze prezydenta zadecydowa3 miay gosy !SN68!iast9 i Garodowej !artii <obotniczej
Nider !iasta. = =itos zdecydowa si# poprze3 Gar"towicza. obawiajc si# reakcji swego c$opskiego elektorat"
na wyb1r Iamoyskiego. kt1ry by najwi#kszym wa0cicielem ziemskim w !olsce !rezydentem zosta O
Gar"towicz
!rawica rozp#taa przeciw niem" gwatown akcj# propagandow *nagonk#+ !odkre0lano. 4e Gar"towicz zosta
wybrany gosami mniejszo0ci narodowyc$. 4e jest niewierzcy oraz 4e wi#ksz cz#03 4ycia sp#dzi poza !olsk
Pndecja zorganizowaa wiele mani/estacji pod $asem niedop"szczenia do wadzy 8ic$ prezydenta9 Dlok
C$rze0cija@skiej Eedno0ci Garodowej zapowiedzia bojkot wadzy powoanej przez mniejszo0ci narodowe
!is"dski wskazywa na groHb# prawicowego zamac$" stan" i domaga si# specjalnyc$ penomocnictw dla
"spokojenia t"m1w Iamiarem prawicy byo niedop"szczenie do zaprzysi#4enia elekta przez zdekompletowanie
_"or"m l"b niedop"szczenie go do gmac$" Sejm". gdy to zawiodo nasilono nagonk# przeciwko prezydentowi
= takiej atmos/erze. w dwa dni po o/icjalnym przej#ci" wadzy z rk !is"dskiego. 16 >)) 1J''. Gar"towicz
zosta zamordowany w gmac$" warszawskiego Aowarzystwa Iac$#ty Szt"k !i#knyc$ przez zwolennika endecji.
niezr1wnowa4onego malarza Pligi"sza Giewiadomskiego
Iab1jstwo i caa kampania skierowana przeciw Gar"towiczowi przyniosy !olsce niesaw# =ywoao szok.
kt1ry zaci4y na stos"nkac$ politycznyc$ w caym dw"dziestoleci". stajc si# jedn z g1wnyc$ przyczyn
kryzys" demokracji parlamentarnej w )) <zeczypospolitej Dezpo0rednio po zab1jstwie do gwatownyc$ akcji
wymierzonyc$ w prawic# c$ciaa przystpi3 lewica = =arszawie wprowadzono nawet stan wyjtkowy co
doprowadzio do "spokojenia nastroj1w
'- >)) 1J'' Igromadzenie Garodowe zebrao si# ponownie i wybrao na prezydenta kandydata centr"m i lewicy
6 Stanislawa =ojciec$owskiego
Polityka zagraniczna Rzeczpospolitej w latach 1919-1926; jej glwne zalozenia
!olska odzyskaa niepodlego03 w momencie osabienia dw1c$ wielkic$ ssiad1w5 <osji i Giemiec 6 pa@stw.
kt1re przegray w ) wojnie 0wiatowej. byy przeciwnikami stworzonego po niej system" wersalskiego *d4yy do
jego obalenia+ i pozostaway w izolacji mi#dzynarodowej )stniaa jednak realna groHba odb"dowy ic$ pot#gi
Clatego g1wnym zao4eniem polskiej polityki zagranicznej w pierwszyc$ latac$ po wojnie bya obrona
istniejcego stat"s _"o i "macnianie wasnej pozycji na arenie mi#dzynarodowej
%d pocztk" !olska pr1bowaa si# "mocni3 poprzez soj"sze z innymi pa@stwami. zabezpieczajce przed agresj
ssiad1w 1J )) 1J'1 !olska i ?rancja podpisay "kad o przyjaHni. a '1 )) konwencj# wojskow. c$ronic oba
pa@stwa na wypadek zagro4enia zewn#trznego %d 1J'( ?rancja staraa si# nada3 soj"szowi kier"nek bardziej
antyniemiecki ni4 antyradziecki ( ))) 1J'1!olska i <"m"nia zawary "kad przewid"jcy wsp1prac# i pomoc
wzajemn przeciw 8wszelkim zewn#trznym zamiarom agresywnym. godzcym w ic$ cao03 terytorialn oraz
niepodlego03 polityczn9
!r1bowaa tez !olska stworzy3 sk"teczny blok obronny obejm"jcy pa@stwa P"ropy Qrodkowo6=sc$odniej
*idea 8mi#dzymorza9+. ale kon/likty z ssiadami. zaistniae bezpo0rednio po wojnie i wci4 akt"alne
"niemo4liwiy ten zamys *z Czec$osowacj o Iaolzie. z Nitw o =ile@szczyzn#+
%d 1J'' syt"acja mi#dzynarodowa !olski zacz#a si# pogarsza3 Sowieci wci4 odrz"cajc polskie propozycje
zawarcia pakt" o nieagresji. doszli do poroz"mienia z Giemcami. podpis"jc w <apallo "kad. zawierajcy
postanowienia skierowane tak4e przeciw !olsce Mkad ten. b#dcy 8"bocznym sk"tkiem9 mi#dzynarodowej
kon/erencji w Oen"i. zako@czy praktycznie okres mi#dzynarodowej izolacji <osji i Giemiec. a to godzio w
polsk racj# stan"
= 1J'4 IS<< "zyska powszec$ne mi#dzynarodowe "znanie = tym samym rok" wierzyciele Giemiec
przedstawili im tzw plan Cawesa. "mo4liwiajcy. dzi#ki kredytom. szybk odb"dow# niemieckiej gospodarki
=zmocnione Giemcy rozpocz#y w 1J'B wojn# celn z !olsk *przez wykazanie jej sabo0ci i 8sezonowo0ci9
c$cieli "zasadni3 swoje roszczenia+ Syt"acja pogorszya si# jeszcze bardziej po kon/erencji w Nocarno *B616 >
1J'B+ podczas. kt1rej podpisano 8!akt <e@ski9. kt1ry oznacza wyom w systemie wersalskim i kierowa
ekspansj# niemieck na wsc$1d Cla !olski. opr1cz zagro4enia ze strony zac$odniego ssiada. Nocarno
oznaczao praktyczne przekre0lenie "kad" z ?rancj = 1J'6 przyj#to Giemcy do Nigi Garod1w ze staym
miejscem w <adzie Nigi. a wi#c na prawac$ mocarstwa
= & 1J'6 wadz# w !olsce przej !is"dski. kt1ry "wa4a. 4e w cig" najbli4szyc$ B lat nie nale4y oczekiwa3
wi#kszyc$ zmian w mi#dzynarodowym "kadzie si C$cia wykorzysta3 ten okres na "mocnienie pozycji !olski
!od koniec lat '-6tyc$ zacz#o si# to "dawa3 Coszo do zbli4enia w stos"nkac$ polsko6radzieckic$ *'7 &)))
1J', obydwa pa@stwa podpisay pakt Drianda6Kelloga. a J )) 1J'J protok1 Nitwinowa. kt1re pot#piay wojn#
jako 0rodek reg"lacji spor1w mi#dzynarodowyc$+
Zamach majowy 1926 roku - geneza i skutki
Giestabilny "kad polityczny. cigle zmieniajce si# rzdy *od pocz 1J1J do & 1J1'6 byo ic$ 14+. tr"dno0ci
w wyaniani" koalicji i konieczno03 tworzenia rzd1w pozaparlamentarnyc$. "zale4nienie wadzy wykonawczej
od permanentnie sk1conego parlament" i w og1le maa /"nkcjonalno03 konstyt"cji marcowej skoniy
!is"dskiego do stopniowego wyco/ania si# z 4ycia politycznego *po rezygnacji z wszelkic$ stanowisk
pa@stwowyc$ osiad w S"lej1wk"+ Eednak pogarszajca si# syt"acja gospodarcza i problemy !olski na arenie
mi#dzynarodowe. spory /rakcyjne i a/ery kor"pcyjne z "dziaem pos1w wywoyway niepok1j 2arszaka. kt1ry
obawiajc si# wcigni#cia w te wa0nie i rozgrywki armii. postanowi przej3 wadz#
Cokona tego w dniac$ 1'61B & 1J'6. zm"szajc prezydenta =ojciec$owskiego i premiera =itosa do "stpienia
= czasie walk. toczonyc$ w =arszawie. zgin#o '1B 4onierzy i 164 cywil1w. a ponad J-- os1b zostao
rannyc$ Iamac$ majowy zosta zalegalizowany przez wyb1r *(1 & 1J'6+ !is"dskiego na prezydenta Eednak
marszaek nie przyj o/erowanego m" stanowiska 1 &) 1J'6 Igromadzenie Garodowe. "wzgl#dniajc s"gestie
!is"dskiego. wybrao na prezydenta )gnacego 2o0cickiego. kt1ry sprawowa t# /"nkcj# do 1J(J
' &))) 1J'6 "c$walono nowel# sierpniow. kt1ra wzmacniaa wadz# wykonawcz. g1wnie prezydenta dajc
m" prawo5 rozwizywania Sejm" i Senat" oraz wydawania dekret1w w czasie przerw mi#dzy sesjami Sejm". a
tak4e w normalnyc$ war"nkac$ na podstawie penomocnictw sejmowyc$ 6 &))) prezydent wyda dekret o
organizacji najwy4szyc$ wadz wojskowyc$. powo"jcy instyt"cj# Oeneralnego )nspektora Si Ibrojnyc$
Iamac$ majowy wprowadzi do polskiej praktyki politycznej pozaparlamentarny system rzd1w Or"pa
polityk1w sk"pionyc$ wok1 osoby i my0li !is"dskiego. d4ya do degradacji roli parlament" w str"kt"rac$
pa@stwowyc$ i partii politycznyc$ w systemie politycznym pa@stwa <ozpocz#y si# rzdy !is"dczyk1w *od
1J(B bez !is"dskiego+. kt1rzy przeksztacili system wielopartyjny w a"torytarny. de /acto. monopartyjny
Imierzajc do osigni#cia tego cel" politycy sanacyjni stosowali r14ne metody
Polityczne tlo przewrotu majowego *in/ormator '--1+
Eesieni1J'B rok" w oblicz" kryzys" gospodarczego i zaamania zotego "pad rzd =adysawa Orabskiego
= tym samym czasie "kad w Nocarno pogorszy poo4enie mi#dzynarodowe kraj". a dyplomacji polskiej nie
"dao si# tem" zapobiec Gowym premierem zosta Aleksander Skrzy@ski. kt1rego rzd opiera si# na szerokiej
koalicji od prawicy po socjalist1w O1wnym zadaniem rzd" byo przezwyci#4enie kryzys" gospodarczego
=iosn 1J'6 rok" !!S. w obawie przed "trat wpyw1w na rzecz kom"nist1w. wystpia z koalicji = maj"
1J'6 rok" odb"dowana zostaa koalicja C$jeno 6 V!iasta9 z =incentym =itosem na czele. kt1ra sprawowaa j"4
rzdy w 1J'( rok" i nie zostawia po sobie dobryc$ wspomnie@ !rzeciw tej koalicji wystpi zbrojnie marszaek
E1ze/ !is"dski na czele cz#0ci oddzia1w wojskowyc$ !is"dski od 1J'( rok" pozostawa na "bocz" 4ycia
politycznego. zac$ow"jc jednak znaczne wpywy na lewicy i w wojsk" Iamac$owcy sdzili. 4e demonstracja
siy wystarczy dla przej#cia wadzy. jednak stanowcza postawa prezydenta Stanisawa =ojciec$owskiego
przesdzia o zaamani" tyc$ plan1w <ez"ltatem byy trzydniowe walki w =arszawie !is"dczycy wspierani
byli przez ca lewic#. cznie z kom"nistami przekonanymi. 4e zamac$ zapobieg "stanowieni" dyktat"ry
prawicowej 1B maja prezydent =ojciec$owski abdykowa Iast#p"jcy go marszaek sejm" 2aciej <ataj
powierzy. po kons"ltacjac$ z !is"dskim. misj# "tworzenia rzd" Kazimierzowi Dartlowi <ozpocz si# w ten
spos1b proces legalizacji sk"tk1w zamac$"
Polityczne konsekwencje przewrotu majowego *in/ormator '--1+
= maj" 1J'6 rok" dokona si# w !olsce przewr1t wojskowy %ddziay lojalne wobec marszaka !is"dskiego
pokonay w trakcie trzydniowyc$ walk wojska rzdowe Mstpi prezydent =ojciec$owski i rzd =itosa
2arszaek Sejm" 2aciej <ataj za rad !is"dskiego powierzy misj# "tworzenia rzd" Kazimierzowi Dartlowi
Gast#pnie odbyy si# wybory prezydenckie !o wyborze !is"dskiego. kt1ry odm1wi przyj#cia "rz#d".
Igromadzenie Garodowe wybrao wskazanego przez !is"dskiego )gnacego 2o0cickiego !os"ni#cia te s"4yy
legalizacji *legitymizacji+ sk"tk1w zamac$" = sierpni" 1J'6 rok" znowelizowano konstyt"cj#. zwi#kszajc
"prawnienia wadzy wykonawczej !olska staa si# /aktycznie a"torytarn dyktat"r. c$o3 /asada demokracji
parlamentarnej zostaa zac$owana !odczas zamac$" !is"dskiego popraa lewica !o zamac$" nie w lewicy
sz"ka on jednak poparcia !odj pr1b# zb"dowania konk"rencyjnej wobec endecji. nienacjonalistycznej
prawicy i odebrania endecji prawicowego elektorat" Aem" celowi s"4yo zbli4enie z konserwatystami Iamac$
majowy rozpocz okres rzd1w sanacji. kt1ry trwa do 1J(J rok"
Polityka wewntrzna sanacji w latach 1926-1935. (Pilsudski u wladzy w latach 1926-35).
= dniac$ 1'61B & 1J'6 E !is"dski dokona. przy poparci" wojska i lewicy parlamentarnej *!!S. !SN6
8=yzwolenie9+ "danego zamac$" stan" =ydarzenie to rozpocz#o rzdy !is"dczyk1w *od 1J(B bez
!is"dskiego+ !rzej#cie wadzy przez 2arszaka zapocztkowao przeb"dow# "stroj" pa@stwa zmierzajc do
"gr"ntowania system" a"torytarnego Eesieni 1J'6 !is"dski przystpi do b"dowy prawicowego zaplecza
politycznego. poprzez tzw galwanizacj# konserwatyst1w *zjazd w Gie0wie4"+ Celem tego manewr" byo
pozbawienie endecji jej klienteli *elektorat"+
' &))) 1J'6 "c$walona zostaa nowela sierpniowa wzmacniajca pozycj# wadzy wykonawczej kosztem
parlament" =ok1 my0li polit i osoby !is"dskiego sk"pia si# gr"pa polityk1w. zmierzajca do ograniczenia
roli parlament" w systemie organ1w wadzy i partii w systemie politycznym pa@stwa
Aby "mocni3 swoj pozycj# przed wyborami 1J',. sanacja w 1J'7 powoaa DD=< *Dezpartyjny Dlok
=sp1pracy z <zdem+ = wyborac$ 1J', DD=< zdoby '7.6 R gos1w . co jednak nie pozwalao na
samodzielne rzdzenie Ody opozycja. w cel" za$amowania poczyna@ rzd". skonsolidowaa si# w tzw
Centrolew *6 najwi#kszyc$ stronnictw centr"m i lewicy+. !is"dski obj "rzd premiera. prezydent rozwiza
parlament. co "mo4liwio osadzenie 1J g1wnyc$ przyw1dc1w opozycji *pozbawionyc$ imm"nitet"
poselskiego+ w twierdzy brzeskiej Kolejne wybory *tzw brzeskie 6 1J(-+ odbyy si# w atmos/erze terror". co
"niemo4liwio normalne gosowanie <1wnie4 "c$walenie *'6 ) 1J(B+ konstyt"cji kwietniowej *podpisana '( )&
1J(B+ odbyo si# z nar"szeniem reg"lamin" sejmowego
= ten spos1b klasyczny system wielopartyjny. przeksztaci si# /aktycznie w "kad partii domin"jcej *w
systemie demokratycznym+. a nawet w system a"torytarnyY
Nata 1J'66(B byy zatem okresem odc$odzenia od demokracji = tym czasie dyktat"ry opanoway wiele kraj1w
e"ropejskic$ Gale4y stwierdzi3. 4e na ic$ tle. dyktat"ra w !olsce bya agodna. 8demokratyczna9 Dardzo do
niej pas"je sownikowa de/inicja poj#cia 8wadza a"torytarna9 8Eest to wadza opierajca si# na a"torytecie
osoby j spraw"jcej. a nie na przym"sie9
!olski a"torytaryzm po 1J'6. c$arakteryzowa si# tym. 4e wszelkie decyzje podejmowano za zgod
!is"dskiego. ale on sam nie zajmowa najwy4szyc$ stanowisk w pa@stwie *' krotnie by premierem i od 1J'6
stale zajmowa stanowisko ministra spraw wojskowyc$ i sze/a O)SI+
Y Proponuj$ zajrze# do podr$cznika politoligii i zapozna# si$ z opisem dot! klasy0ikacji partii politycznyc&!
Walka sanacji z opozycjq w latach 1929-1930
!rzewr1t majowy *1'61B 1J'6+ wprowadzi pozaparlamentarny system rzd1w Or"pa polityk1w sk"pionyc$
wok1 !is"dskiego d4ya do ograniczenia *degradacji+ roli parlament" w systemie organ1w pa@stwowyc$ i
partii w systemie politycznym pa@stwa !is"dski w 0wietle prawa "zale4niony by od parlament". jednak nie
zamierza si# z nim liczy3 !od koniec 1J'7. w oblicz" zbli4ajcyc$ si# wybor1w. sanacja "tworzya DD=<Y
*Dezpartyjny Dlok =sp1pracy z <zdem+ = wyborac$ 1J', zdobya '7.6 R gos1w. co nie pozwalao na
rzdzenie nawet przy poparci" cz#0ci partii politycznyc$
%d 1J'J rozpocz#y si# rzdy p"kownik1w *wi#kszo03 ministr1w z gabinet" premiera Qwitalskiego bya
wojskowymi z najbli4szego otoczenia !is"dskiego+ =ybory 1J', przyniosy kl#sk# partiom prawicy i centr"m
Sw1j stan posiadania "trzymay lewica i mniejszo0ci narodowe Garastajcy kon/likt sanacji z opozycj
doprowadzi do powstania w > 1J'J soj"sz" parlamentarnego 6 najwi#kszyc$ "gr"powa@ centr"m i lewicy.
kt1re postanowiy zablokowa3 poczynania rzd" Dy to Centrolew *C$rze0cija@ska Cemokracja 6 c$adecja.
Garodowa !artia <obotnicza TG!<U. !!S. Stronnictwo C$opskie TSC$U. !SN 8!iast9 i 8=yzwolenie9 =
odpowiedzi na to konsolidowanie si# opozycji !is"dski obj stanowisko premiera. prezydent 'J &))) 1J'J
rozwiza parlament Mmo4liwio to osadzenie 1J g1wnyc$ przyw1dc1w opozycji . pozbawionyc$ imm"nitet"
poselskiego. w twierdzy brzeskiej
Kampania wyborcza odbywaa si# w war"nkac$ terror". "niemo4liwiajcyc$ swobodn gr# polityczn
=czya si# do niej administracja pa@stwowa Mniewa4niajc listy g1wnyc$ partii opozycyjnyc$ rzd
wyeliminowa powa4niejsz konk"rencj# w czwartej cz#0ci okr#g1w Same wybory zostay przeprowadzone w
spos1b "niemo4liwiajcy normalne gosowanie
= tyc$ war"nkac$ DD=< "zyska BB.6 R gos1w. co pozwalao na samodzielne rzdzenie )stniejcy /ormalne
system wielopartyjny przeksztaci si# /aktycznie w system a"torytarny *partii domin"jcej Ao okre0lenie. c$o3
stosowane. nie jest do ko@ca poprawne = politologii odnosi si# bowiem do syt"acji. w kt1rej 1 partia rzdzi
przez co najmniej 'B lat+

Y ,stnieje pewna trudno# z ustaleniem daty powstania CC"B! .ncyklopedie zawieraj zapis( )CC"B >3I;F/3I75@+, ale w
rozwini$ciu podaj, e ta )organizacja polit! speniajca 0unkcj$ partii polit! powstaa na przeomie 3I;? i 3I;F+!
2eklaracj$ programow ogosi 3I , 3I;F!
Konstytucja kwietniowa 1935 roku
!odstaw prawn a"torytarnyc$ rzd1w !is"dskiego bya nowela sierpniowa *' &))) 1J'6+. czyli poprawka
do konstyt"cji marcowej *17 ))) 1J'1+. wzmacniajca wadz wykonawcz <1wnocze0nie prowadzono prace
nad now konstyt"cj. starajc si# jej zapisami wzmocni3 rzdy sanacji i zabezpieczy3 jej pozycj# po 0mierci
!is"dskiego *zmar 1' & 1J(B+
Mc$walenie konstyt"cji przez Sejm *'6 ) 1J(B+ odbyo si# z nar"szeniem przepis1w Mstawa przesza r1wnie4
przez dalsze instancje i ostatecznie "c$walona w ))) 1J(B zostaa. '( )& 1J(B. podpisana przez prezydenta
2o0cickiego
Gowa konstyt"cja bya dzieem = Sawka. S Kota i =acawa 2akowskiego i skadaa si# z ,1 artyk"1w7 1'
przej#to z konstyt"cji marcowej Inosia zasad# s"werenno0ci narod" i podzia" wadz
=adz# najwy4sz i niepodzieln mia sprawowa3 prezydent. odpowiedzialny tylko przed Dogiem i $istori.
wybierany na 7 lat w gosowani" powszec$nym spo0r1d ' kandydat1w Eednego zgaszao specjalnie
powoywane Igromadzenie Plektor1w. dr"giego "st#p"jcy prezydent Ee0li prezydent nie skorzysta z tego
"prawnienia. gow pa@stwa zostawa kandydat Igromadzenia Plektor1w %pozycja zostaa pozbawiona
mo4liwo0ci zgoszenia wasnego kandydata !rezydenta wyposa4ono w bardzo szerokie "prawnienia 21g
mianowa3 premiera. czonk1w rzd" i innyc$ wy4szyc$ "rz#dnik1w *!rezesa G)K. !ierwszego !rezesa Sd"
Gajwy4szego. S#dzi1w Aryb"na" Stan". Oeneralnego )nspektora Si Ibrojnyc$. 1:( senator1w+. zwoywa3.
odwoywa3 oraz rozwizywa3 Sejm i Senat. by zwierzc$nikiem si zbrojnyc$. stanowi o wojnie i pokoj".
zawiera i raty/ikowa "mowy mi#dzynarodowe oraz reprezentowa pa@stwo na zewntrz
<ola Sejm". Senat" i rzd" zostaa ograniczona *rzd "niezale4niono od parlament"+ Sejm poc$odzi3 mia z
powszec$nyc$. r1wnyc$. bezpo0rednic$ i tajnyc$ wybor1w. przy czym czynne prawo wyborcze do Sejm"
ograniczono do os1b powy4ej '4 lat. a bierne powy4ej (- lat = relacjac$ mi#dzy Sejmem i Senatem
rozszerzono "prawnienia Senat". kt1rego marszaek otrzyma *zamiast marszaka Sejm"+ /"nkcje zwizane z
zast#pstwem prezydenta
Imieniono artyk"y o prawac$ i obowizkac$ obywateli Iasady te "j#to pobie4nie. przy czym podkre0lono
obowizek wierno0ci wobec pa@stwa. jego obrony i ponoszenia ci#4ar1w p"blicznyc$
Gowa konstyt"cja zako@czya proces przeb"dowy "stroj" pa@stwa z demokratycznego na a"torytarny
Gadrz#dna rola pa@stwa i prezydenta oraz ocena obywateli wed"g 8warto0ci wysik" i zas"g9 "podobniay
polska konstyt"cj# do "staw zasadniczyc$ =oc$ i !ort"galii
!ewnym paradoksem mo4e si# wyda3 to. 4e czonkowie rzd" emigracyjnego w czasie )) wojny 0wiatowej *i po
niej+. kt1rzy wcze0niej byli w antysanacyjnej opozycji . m"sieli opiera3 si# na konstyt"cji "przednio przez siebie
zwalczanej C$ocia4 nie by to j"4 ten sam system polityczny. gdy4 na podstawie "mowy paryskiej. prezydent
rezygnowa z wiel" swoic$ "prawnie@. "mo4liwiajc premierowi zaj#cie domin"jcej pozycji w systemie
wadzy
Giekt1rzy konstyt"cjonali0ci twierdz. 4e wiele zapo4ycze@ z konstyt"cji kwietniowej zawiera /ranc"ska
konstyt"cja *& rep"bliki+ z 1JB,
Walka o wladz w Polsce po smierci 1zefa Pilsudskiego
%statnim dok"mentem jaki dano do wgld" i zatwierdzenia 2arszakowi !is"dskiem" bya konstyt"cja.
nazwana p1Hniej kwietniow. gdy4 prezydent 2o0cicki podpisa j '( )& 1J(B
2arszaek zmar 1' & 1J(B i mimo sprzeciw" arcybisk"pa Sapie$y zosta poc$owany na =awel". w krypcie 0w
Neonarda !o 0mierci 8Cziadka9 nastpia dekompozycja oboz" sanacji. czyli jego podzia. kt1rem"
towarzyszya walka o wadz# Ga podstawie testament" !is"dskiego najwy4sze /"nkcje wojskowe przej3 mia
genera P <ydz6Qmigy. a polityczne *prezydent"ra+ najbli4szy wsp1pracownik !is"dskiego 6 =alery Sawek
Aymczasem prezydent 2o0cicki nie zamierza "st#powa3 =alka rozpocz#a si# wi#c mi#dzy trzema gr"pami
!ierwsz stanowi Sawek. stojcy na czele DD=< 6". majcy poparcie w0r1d jego dziaaczy i staryc$
legionist1w Ga czele dr"giej gr"py. zwanej 8Iamkiem9. sta prezydent 2o0cicki. a wyr14niajca si# postaci
tego oboz" by zwolennik re/orm P"geni"sz Kwiatkowski Arzeci gr"p# *ob1z O)SI+ tworzy <ydz6Qmigy
majcy poparcie modyc$ !is"dczyk1w. kt1rzy "wa4ali. 4e nadszed czas na pokoleniow zmian# ekipy
rzdzcej Kolejny ob1z zacz si# gr"powa3 wok1 ministra spraw zagranicznyc$ E1ze/a Decka %d adres"
siedziby 2SI *paacyk przy "l =ierzbowej+. ob1z ten nazywano 8=ierzbow9
!oroz"mienie 2o0cickiego i <ydza6Qmigego wyeliminowao z gry Sawka Mksztatowa si# d""mwirat
2o0cicki6<ydz. kt1ry przej peni# wadzy = 1J(B rozwizano DD=<. a jego miejsce zaj %b1z
Ijednoczenia Garodowego *%IG. %zon+. "tworzony z inicjatywy Qmigego w 1J(7 Ga czele %zon". kt1ry mia
sk"pi3 spoecze@stwo wok1 naczelnego wodza i wojska w cel" obrony pa@stwa i realizacji zasad "strojowyc$
zapisanyc$ w konstyt"cji kwietniowej. stan pk Adam Koc. a po nim gen Stanisaw Skwarczy@ski 1- >) 1J(6
<ydz6Qmigy zosta marszakiem !olski I d""mwiratem poroz"mia si# Deck i powstay tri"mwirat mia
rzdzi3 !olsk a4 do wojny
= 1J(, prezydent 2o0cicki nieoczekiwanie rozwiza parlament. w kt1rym %zon posiada zdecydowan
przewag#. ale <ydz i 2o0cicki "wa4ali. 4e cz#03 pos1w jest im nie do03 pos"szna C$odzio im te4 o
ostateczne wyeliminowanie gr"py Sawka. kt1ry w wynik" zak"lisowyc$ zabieg1w nie "zyska mandat" i ' )&
1J(J popeni samob1jstwo
=ybory z >) 1J(, przyniosy zdecydowane zwyci#stwo %zonowi. kt1ry "zyska ok ,- R mandat1w Gale4y
ten wynik t"maczy3 s"kcesami polityki gospodarczej rzd" i zaostrzaniem si# syt"acji mi#dzynarodowej =
ostatnim rok" przed wojn og1 spoecze@stwa wykazywa wyraHn tendencj# do sk"piania si# przy pa@stwie
Polityka zagraniczna Rzeczpospolitej w latach 1932-1939
E"4 pod koniec lat dw"dziestyc$ *!akt Drianda6Kelloga 1J',. protok1 Nitwinowa 1J'J+ nastpio polepszenie
stos"nk1w polsko6radzieckic$ 'B &)) 1J(' !olska i IS<< podpisay w 2oskwie pakt o nieagresji. przed"4ony
w 1J(4 na 1- lat !akt nawiz"jc do traktat" ryskiego. !akt" Drianda6Kelloga i protoko" Nitwinowa.
przewidywa wyrzeczenie si# wojny i wstrzymanie od "czestnictwa w "kadac$ skierowanyc$ przeciw dr"giej
stronie
=ydarzenia te "wa4nie obserwoway Giemcy. kt1re po doj0ci" Litlera do wadzy *1J((+ znalazy si# we
wrogic$ stos"nkac$ z IS<< '6 ) 1J(4 !olska i Giemcy podpisay deklaracj# o niestosowani" przemocy.
"z"penion "mow o 8rozbrojeni" moralnym9. kt1ra miaa wzajemnie $amowa3 propagand# antypolsk i
antyniemieck w prasie. kinac$ i teatrac$ *w mediac$+ %d tej pory polityka zagraniczna !olski. kt1r od 1J('
kierowa E Deck. sk"piaa si# na zac$owani" r1wnowagi *balansowani"+ mi#dzy dwoma 8wielkimi ssiadami9.
z zac$owaniem dobryc$ stos"nk1w zar1wno z jednym jak i z dr"gim pa@stwem Syt"acj# t# !is"dski okre0la
jako siedzenie na dw1c$ stokac$ i zakada. 4e mo4e ona si# "trzyma3 przez ok B lat
!olityka balansowania miaa by3 "z"peniona o tzw koncepcj# 82i#dzymorza9. polegajc na stworzeni" blok"
obronnego !olski z pa@stwami P"ropy Qrodkowo 6=sc$ *tak4e z ssiadami p1nocnymi i po"dniowymi+ !r1ba
taka podejmowana bya j"4 na pocz lat dw"dziestyc$ Iar1wno wtedy. jak i w latac$ trzydziestyc$ zako@czya
si# /iaskiem. g1wnie za sprawa Nitwy i Czec$osowacji. z kt1rymi !olsk# przez cay okres mi#dzywojenny
miaa nieprzyjazne stos"nki
Aneksja A"strii *))) 1J(,+ i "kad w 2onac$i"m *)> 1J(,+. "powa4niajcy Giemcy do aneksji S"det1w i w
konsekwencji do zaj#cia caej Czec$osowacji *))) 1J(J+. pozbawiy polityk# balansowania sens" i oparcia Aym
bardziej. 4e j"4 od 1J(7 mo4na byo zaobserwowa3 pr1by zbli4enia Giemiec i IS<<. a od ko@ca 1J(, miay
miejsce po"/ne spotkania i pr1by poroz"mienia mi#dzy tymi pa@stwami. przy czym stron aktywn. wykaz"jc
inicjatyw#. byli Sowieci
!olska polityka zagraniczna popenia wiele b#d1w *jak c$o3by odebranie Czec$osowacji Iaolzia w > 1J(,.
co stawiao !olsk# na wsp1lnym /roncie z Giemcami+. jednak przez cay okres mi#dzywojenny !olska
pr1bowaa w spos1b pokojowy broni3 "stalonego w 1J1J porzdk" wersalskiego Idecydowane wyst#powanie
przeciwko niem" Giemiec i <osji oraz bierna postawa pa@stw zac$odnim na rzecz "trzymania system"
wersalskiego. skazyway polskie zabiegi na niepowodzenie 2iao to wszystko zaowocowa3 kolejn wojn.
kt1rej pierwsz o/iar pada !olska
D#dem polskiej polityki zagranicznej byo "kazywanie si# w roli mocarstwa. mimo 4e !olska takiej pozycji nie
"zyskaa. a postawa ta bya powodem kon/likt1w z ssiadami 2imo popenionyc$ b#d1w polska dyplomacja
nie moga "zyska3 lepszyc$ rez"ltat1w. nie moga zmieni3 bieg" wydarze@
!olska polityka zagraniczna bya za. ale nie moga by3 lepsza *je0li c$ciao si# zac$owa3 integralno03
terytorialn i s"werenno03 polityczn+ bo o jej ksztacie decydoway *szczeg1lnie w ko@c" lat (-+ czynniki
obiektywne

Problem Zaolzia w okresie midzywojennym *in/ormator 1JJ6+
Ksztat"jc swoje granice. odradzajce si# pa@stwo polskie pr1cz spor1w o Qlsk. =armi# i 2az"ry *z
-iemcami+ miao jeszcze jeden sp1r graniczny 6 z Czec$osowacj. o Qlsk Cieszy@ski *Iaolzie+ Aen wysoce
"przemysowiony region. w wi#kszo0ci by zamieszkay przez !olak1w. mniej przez Czec$1w. a najmniej przez
Giemc1w Cla Czec$osowacji Iaolzie miao 4yciowe znaczenie ze wzgl#d" na zasoby w#gla koks"jcego i
wzgl#dy kom"nikacyjne7 t#dy wiodo bowiem jedyne poczenie kolejowe !ragi ze Sowacj = listopadzie
1J1, r w sprawie podzia" Iaolzia doszo do poroz"mienia mi#dzy !olakami i Czec$ami. a jego podstaw bya
zasada etnogra/iczna =ykorzyst"jc tr"dn syt"acj# polityczn !olski *walki przeciw Mkrai@com+ oddziay
czeskie wkroczyy jednak i zaj#y w styczni" 1J1J rok" wi#kszo03 polskiej cz#0ci Iaolzia Iaj#cie to
"sankcjonowaa kon/erencja w Spa w 1J'- r = rok p1Hniej. decyzj mocarstw przyznano Czec$om tak4e
wi#kszo03 wsi na %rawie i Spisz" ?akty te zo4yy si# na to. 4e w cig" caego dw"dziestolecia stos"nki polsko6
czeskie "kaday si# bardzo Hle !ot#gowa to /akt 4e !raga ci4ya do Giemiec podwa4ajc konsekwentnie
opini# !olski na arenie e"ropejskiej Czec$osowacja wyraHnie nie wyra4aa c$#ci wsp1pracowania z !olsk.
czego dowodz /akty zasze w okresie Nocarno Czesi sdzili. 4e "da im si# zabezpieczy3 granic# z Giemcami
6bez wsp1dziaania z !olakami 2imo to doszo do oderwania S"det1w od Czec$osowacji *"kad 2onac$ijski
6 Caladier. C$amberlain. 2"ssolini. Litler+ =tedy pk E Deck postanowi odebra3 Czec$om r1wnie4 Qlsk
Cieszy@ski (- )> 1J(, rzd polski wystosowa "ltimat"m do !ragi. a ' > 1J(, witane ent"zjastycznie wojsko
polskie wkroczyo na Iaolzie Aon krok. zrobiony w momencie oderwania S"det1w. pogorszy opini# o !olsce w
Nondynie. !ary4" i =aszyngtonie Iosta on odczytany jako wspieranie Litlera 1B ))) 1J(J r wkroczenie
Litlera do !ragi i zab1r Czec$ ostatecznie zamkn stos"nki dyplomatyczne !olski i Czec$osowacji %pr1cz
Iaolzia wczono do !olski cz#03 sowackiego Spisz" i %rawy. a w tym Eaworzyn# Spisk !atrzc na spraw#
Iaolzia. wida3 z perspektywy lat. 4e zawa4ya ona mocno na stos"nkac$ polsko6czeskic$ i tym samym istniejce
napi#cie na linii !raga6=arszawa "atwio Litlerowi agresywn polityk# %statecznie w rok" 1JB, w "kadzie
granicznym Iaolzie przyznano Czec$osowacji
Sprawa Zaolzia
B >) 1J1, polska <ada Garodowa Qlska Cieszy@skiego i jej czeski odpowiednik Garodni &ibor "staliy lini#
demarkacyjn. wytyczon wed"g kryteri"m etnicznego *j#zykowego+. kt1r miay "zna3 w przyszo0ci rzdy
tyc$ pa@stw Ninia ta jak i p1Hniejsze "stalenia o przeprowadzeni" plebiscyt" byy korzystne dla !olski. gdy4 na
Qlsk" Cieszy@skim. wed"g spis1w a"striackic$. mieszkao5 BB R !olak1w. '7 R Czec$1w i 1, R Giemc1w
'( ) 1J1J wojska czeskie amic to poroz"mienie weszy na polsk cz#03 Qlska Cieszy@skiego i zaj#y cay
obszar dawnego Ksi#stwa Cieszy@skiego a4 po =is# Gieliczne polskie oddziay wsparte oc$otnikami.
zatrzymay wojska czeskie w trzydniowej bitwie pod Skoczowem *'J6(1 ) 1J1J+ !olska obrona wypada tak
sabo. gdy4 wi#kszo03 si sk"piona bya na /roncie wsc$ ( )) zawarto rozejm i wyznaczono now lini#
demarkacyjn. dzielc sporny obszar do moment" przeprowadzenia plebiscyt"
', &)) 1J'- <ada Ambasador1w zadecydowaa o zaniec$ani" plebiscyt" i arbitralnie podzielia sporny obszar
6"wzgl#dniajc czeskie s"gestie. a wi#c w spos1b niekorzystny dla !olski 6 granica pozostaa na %lzie !olska
otrzymaa 1--- km
'
i 14( tys l"dno0ci. a Czec$osowacja 1(-- km
'
i ',4 tys l"dno0ci !o stronie czeskiej
pozostao 1'-61B- tys !olak1w !roblem Iaolzia sta si# powodem bardzo nieprzyjaznyc$ stos"nk1w polsko6
czec$osowackic$ w caym okresie mi#dzywojennym
= & 1J(, gdy nasilay si# niemieckie ataki na Czec$osowacj#. wadze polskie oceniajc. 4e nikt jej nie obroni.
"znay 4e nale4y "pomnie3 si# o Iaolzie (- )> 1J(,. dzie@ po kon/erencji monac$ijskiej *kt1ra "powa4nia
Giemcy do aneksji czeskic$ S"det1w+. rzd polski wystosowa do !ragi "ltimat"m 4dajce oddania Qlska
Iaolzia@skiego Iaamany rzd czec$osowacki przysta na to 4danie i ' > 1J(, wojska polskie dowodzone
przez gen Dortnowskiego obsadziy Iaolzie przyczajc obszar ,-' km
'
z ''7 tys l"dno0ci
Eakkolwiek pretensje !olski do Iaolzia nie byy bez podstaw *w 1J1J premier !aderewski zapowiada. 4e !olska
z Iaolzia nie zrezygn"je i "pomni si# o nie+. przyczenie go w opisanyc$ okoliczno0ciac$ wytworzyo /aszywy
obraz !olski jako soj"sznika Giemiec
21wiono. 4e nale4ao to zrobi3 8nie w tym czasie i nie w tym towarzystwie9 6 ile4 w tym /aszywej troski i
demagogii Cla !olski ka4dy czas jest zy. a dla Czec$osowacji 8dobrego "cznia9 *prym"sa+ 8demokratycznej9.
post#powej i poprawnej politycznie 8P"ropy9 6 dobry
ZSRR i III Rzesza wobec Polski do 1 wrzesnia 1939
<osja i Giemcy byy g1wnymi przeciwnikami "ksztatowanego po ) wojnie 0wiatowej system" wersalskiego
Dyy one jednocze0nie ssiadami. a wcze0niej zaborcami !olski. kt1ra w dni" zako@czenia wojny odzyskaa
niepodlego03 8ic$ kosztem9 Aote4 w Giemczec$ od pocztk" m1wio si# o !olsce jako o 8pa@stwie
sezonowym9. niezdolnym do samodzielnej egzystencji Lasa antypolskie byy te4 na porzdk" dziennym w
<osji *od (- >)) 1J'' w IS<<+ %bydwa pa@stwa pozostaway w izolacji mi#dzynarodowej i "silnie c$ciay si#
z nie wyzwoli3 Cel ten zrealizoway dzi#ki "kadowi z <apallo *)& 1J''+. gdzie przyj#to m in szereg
postanowie@ wymierzonyc$ przeciw !olsce
Stos"nki polsko6radzieckie "legy polepszeni" pod koniec lat dw"dziestyc$. gdy obydwa pa@stwa przystpiy do
!akt" Drianda6Kelloga *1J',+ = )) 1J'J "biegajc raty/ikacj# tego pakt" .obejm"jcego wiele pa@stw wi#c
proced"ra raty/ikacji si# przecigaa. !olska i IS<< podpisay protok1 Nitwinowa o wyrzeczeni" si# wojny w
rozstrzygani" spor1w terytorialnyc$ 'B &)) 1J(' !olska i IS<< zawary w 2oskwie pakt o nieagresji.
przed"4ony w 1J(4 na 1- lat Syt"acja ta bya obserwowana w Giemczec$. kt1ryc$ stos"nki z IS<< "legy. po
doj0ci" Litlera do wadzy. wyraHnem" pogorszeni" Giemcy d4c do poprawy swego wizer"nk" *nar"szonego
przez agresywne $asa Litlera+ zainteresowane byy "normowaniem stos"nk1w z !olsk i '6 ) 1J(4 zawary z
ni traktat o niestosowani" przemocy *oba pa@stwa zawiesiy te4 wojn# propagandow+
%d przeom" lat 1J(7:(, rozpocz#o si# zbli4enie w stos"nkac$ niemiecko6radzieckic$. kt1rem" towarzyszyo
pogorszenie w stos"nkac$ polsko6radzieckic$ i polsko6niemieckic$
!o aneksji A"strii *1' ))) 1J(,+ i czeskic$ S"det1w *'J )> 1J(,+. kolejnym celem Litlera staa si# !olska '4 >
1J(, niemiecki minister spraw zagranicznyc$ Eoac$im ;on <ibbentrop przedstawi. w Derlinie. ambasadorowi
<! E1ze/owi Nipskiem". propozycj# nowego "o4enia stos"nk1w polsko6niemieckic$ Giemcy oczekiway. 4e
!olska przystpi do pakt" antykominternowskiego i wyrazi zgod# na zaj#cie przez nic$ Oda@ska oraz b"dow#
eksterytorialnyc$ pocze@ <zeszy z !r"sami =sc$ przez polskie !omorze = zamian o/erowali pakt o
nieagresji i gwarancj# nienar"szalno0ci polskiej granicy zac$odniej !ropozycje te zac$owano w tajemnicy
'1 ))) 1J(J rzd niemiecki powt1rzy swoj o/ert#. ale j"4 w /ormie kategorycznej Ibiego si# to w czasie z
brytyjsk propozycj przystpienia !olski do brytyjsko 6/ranc"sko 6radziecko6polskiej deklaracji o kons"ltacjac$
mi#dzy tymi pa@stwami w sprawie cznego przeciwstawienia si# wszelkiej agresji !olska odpowiedziaa
odmownie propon"jc ze swej strony zawarcie dw"stronnego polsko6brytyjskiego "kad". na wz1r polsko6
/ranc"skiego soj"sz" z 1J'1 Anglicy wyrazili zgod# i (1 ))) 1J(J premier C$amberlain "dzieli w )zbie Omin
gwarancji niepodlego0ci !olski 6 )& 1J(J podczas wizyty min Decka w Nondynie zawarto traktat przymierza
polsko6brytyjskiego Kon/likt polsko6niemiecki wszed w jeszcze ostrzejsz /az# 6 ', )& 1J(J Giemcy odstpiy
od deklaracji o niestosowani" przemocy. "znajc j za jednostronnie zerwan przez !olsk#
Eednocze0nie z wydarzeniami na linii =arszawa6Derlin Litler pr1bowa zawrze3 soj"sz z IS<<. kt1ry od
wiosny prowadzi rozmowy z =lk Drytani i ?rancj w sprawie "kad" antyniemieckiego Stalin "zna. 4e
korzystniej b#dzie sprzymierzy3 si# z Giemcami. zawiesi a potem zerwa rozmowy z Anglia i ?rancj. by '(
&))) 1J(J podpisa3 pakt o nieagresji z Giemcami !akt ten. nazywany "kadem <ibbentrop62ootow *l"b
"kadem Litler6Stalin+ zawiera tajny protok1. przewid"jcy podzia P"ropy Qrodkowo6=sc$odniej na stre/y
wpyw1w = !olsce granic tyc$ wpyw1w miaa by3 linia rzek !isa6 Garew 6=isa6San
1 )> 1J(J Giemcy. a 17 )> 1J(J IS<< zaatakoway !olsk# Soj"sz swastyki z czerwon gwiazd przetrwa
do '' &) 1J41
Stosunki polityczne polsko-radzieckie w latach trzydziestych *in/ormator '--'+
= latac$ trzydziestyc$ polska polityka zagraniczna. do 1J(' rok" kierowana przez A"g"sta Ialeskiego. potem
przez E1ze/a Decka. opieraa si# na koncepcji r1wnowagi si mi#dzy dwoma wielkimi ssiadami5 Giemcami i
IS<< !olityka ta zakadaa. 4e !olska peni3 b#dzie rol# ne"tralnego b"/ora mi#dzy nimi. a ssiedzi powinni
doceni3 zalety wynikajce z brak" wsp1lnej granicy =iarygodno03 takiej polityki opieraa si# na obietnicy. 4e
!olska nie zwi4e si# z 4adnym ze swyc$ ssiad1w przeciw dr"giem"
!odstaw polityki r1wnowagi byy dwa traktaty o nieagresjiY5 z IS<< z 1J(' rok" *przed"4ony w 1J(4 rok"+ i
z Giemcami z 1J(4 rok" ?ormalnie poprawnym stos"nkom mi#dzypa@stwowym polsko6radzieckim
towarzyszyy napi#cia. wynikajce z kwestion"jcej trwao03 pa@stwa polskiego polityki Komintern"
= 1J(4 rok" !olska sprzeciwia si# /ranc"skim planom przeamania izolacji IS<< poprzez wcigni#cie go do
tzw !akt" =sc$odniego = 1J(, rok". podczas kryzys" czec$osowackiego. stos"nki polsko6radzieckie byy
napi#te. IS<< demonstrowa bowiem gotowo03 przyj0cia Czec$osowacji z pomoc. co mogo si# dokona3
jedynie przez terytori"m !olski l"b <"m"nii
=iosn 1J(J rok". po przyj#ci" przez !olsk# gwarancji brytyjskic$. IS<< sta si# przedmiotem zabieg1w
dyplomatycznyc$ ob" stron przyszego kon/likt" Natem 1J(J rok" rokowania brytyjsko 6/ranc"sko6radzieckie
zostay zerwane. za0 IS<< podpisa pakt o nieagresji z Giemcami *'( sierpnia+ Aajny protok1 do pakt"
przewidywa. m in. podzia !olski Atak radziecki na !olsk# 17 wrze0nia 1J(J rok" i ostateczny "kad
graniczny z Giemcami. podpisany ', sierpnia. byy rez"ltatem podj#tyc$ w1wczas decyzji
Y N -iemcami Polska podpisaa deklaracj$ o niestosowaniu przemocy!
Stosunki polityczne polsko-niemieckie w latach trzydziestych *in/ormator '--'+
= latac$ trzydziestyc$ polska polityka zagraniczna. do 1J(' rok" kierowana przez A"g"sta Ialeskiego. potem
przez E1ze/a Decka. opieraa si# na koncepcji r1wnowagi mi#dzy dwoma wielkimi ssiadami5 Giemcami i
IS<< !olityka ta zakadaa. 4e !olska b#dzie peni3 rol# ne"tralnego b"/ora mi#dzy nimi. a ssiedzi powinni
doceni3 zalety wynikajce z brak" wsp1lnej granicy =iarygodno03 takiej polityki opieraa si# na obietnicy. 4e
!olska nie zwi4e si# z 4adnym ze swyc$ ssiad1w przeciw dr"giem" !odstaw polityki r1wnowagi byy dwa
traktaty o nieagresji5 z IS<< z 1J(' rok" i z GiemcamiY z 1J(4 rok"
Mkad polsko6niemiecki ko@czy okres bardzo zyc$ wzajemnyc$ stos"nk1w. c$arakterystyczny dla caego
okres" rep"bliki weimarskiej !olska zac$owaa wobec Giemiec 4yczliw ne"tralno03 w okresie Ansc$l"ss"
A"strii i kryzys" czec$osowackiego Giemcy. ze swej strony. popray polskie post"laty w sprawie odzyskania
Iaolzia
= paHdziernik" 1J(, Giemcy przedstawili jednak !olsce 4dania obejm"jce zgod# na wcielenie =olnego
2iasta do <zeszy. b"dow# eksterytorialnej a"tostrady z Giemiec do !r"s =sc$odnic$. przystpienie !olski do
pakt" antykominternowskiego oraz obowizek wzajemnej kons"ltacji wa4niejszyc$ pos"ni#3 w dziedzinie
polityki zagranicznej = zamian Litler got1w by gwarantowa3 polskie granice i przed"4y3 pakt o nieagresji z
1- do 'B lat
Zdania te byy. z p"nkt" widzenia Litlera wstrzemi#Hliwe %bliczone byy na to. 4e !olska je przyjmie =
planac$ Litlera le4ao pozyskanie !olski jako soj"sznika wobec IS<< oraz takie podporzdkowanie sobie
polskiej polityki zagranicznej. 4eby by3 pewnym ne"tralno0ci !olski podczas wojny z ?rancj = marc" 1J(J
rok" Giemcy ponowili swoje propozycje. ale po przyj#ci" przez !olsk# gwarancji brytyjskic$ stao si# jasne. 4e
zostay one odrz"cone
= kwietni" Litler wyda rozkaz przygotowania wojny z !olsk. a w przem1wieni" w <eic$stag" wypowiedzia
pakt o nieagresjiY '( sierpnia 1J(J rok" podpisany zosta pakt radziecko6niemiecki. przewid"jcy rozbi1r
!olski Atak niemiecki na !olsk# 1 wrze0nia 1J(J rok" sta si# pocztkiem )) wojny 0wiatowej poniewa4. wbrew
nadziejom Litlera. nie "dao m" si# zlokalizowa3 kon/likt" ( wrze0nia =ielka Drytania i ?rancja
wypowiedziay wojn# Giemcom
= Traktat z -iemcami mia w &ierarc&ii prawa mi$dzynarodowego nisz rang$! Cya to deklaracja o niestosowaniu
przemocy! Ozupeniono j umow o )rozbrojeniu moralnym+, ktra miaa wzajemnie &amowa# propagand$ antypolsk i
antyniemieck w prasie, kinac& i teatrac&!
Konflikt polsko-litewski 1918-1922
!od koniec >)> w w0r1d Nitwin1w zacz#a si# b"dzi3 0wiadomo03 narodowa = czasie ) wojny 0wiatowej
Giemcy. kt1rym zale4ao na "tworzeni" stos"nkowo silnej Nitwy pozostajcej pod ic$ wpywami. zezwolili
Nitwinom na tworzeni" str"kt"r przyszego pa@stwa Ga pocz 1J1, Giemcy wyco/ali si# z ok"powanyc$
teren1w. a parlament litewski 16 )) 1J1, proklamowa niepodlego03 Celem wadz byo teraz zaj#cie
=ile@szczyzny = >)) 1J1, Nitwa "roczy0cie "niewa4nia Mni# N"belsk Ga przeomie 1J1,:1J Nitwa zostaa
opanowana przez bolszewik1w. kt1rzy doprowadzili do poczenia Nitwy i r1wnie4 zaj#tej zbrojnie Diaor"si w
Nitewsko6Diaor"sk Socjalistyczn <ep"blik# <ad
= poowie )) 1J1J wojska polskie pod dow1dztwem gen S Szeptyckiego podj#y o/ensyw# przeciw
bolszewikom i w )& zaj#y =ile@szczyzn# co aprobowaa *'6 &)) 1J1J+ <ada Gajwy4sza paryskiej kon/erencji
pokojowej <zd !olski pr1bowa doprowadzi3 do poroz"mienia z Nitw. jednak ta w & 1J1J zerwaa
rokowania. odrz"cajc tym samym antybolszewicki soj"sz i /ederacyjne plany !is"dskiego !odczas o/ensywy
bolszewickiej z &)) 1J'- !olska "tracia =ile@szczyzn#. a ', &)) na kon/erencji w Spa "stalono. 4e decyzje w
sprawie =ilna zostan podj#te bez "dzia" !olak1w na drodze litewsko6radzieckiego "kad" Ga jego mocy
Sowieci "znali niepodlego03 Nitwy. kt1rej przyznano =ilno
!o pokonani" armii czerwonej w &))) 1J'- rzd !olski *zwizany zobowizaniami Orabskiego ze Spa+ nie
m1g o/icjalnie zaj3 =ile@szczyzny !is"dski poleci wi#c gen N Zeligowskiem" "pozorowanie b"nt" jego
dywizji *litewsko6biaor"skiej+ = nocy ,:J > 1J'- Zeligowski wkroczy do =ilna. a na zaj#tym terytori"m
"tworzono nowe pa@stwo 6 Nitw# Qrodkow '- )) 1J'' sejm tego pa@stwa podj decyzj# o przyczeni"
=ile@szczyzny do !olski. co przeprowadzono '4 ))) Kon/likt o ten obszar wpywa negatywnie na stos"nki
mi#dzy ob" pa@stwami przez okres caego '-6lecia mi#dzywojennego *niby wojna do 1J'7 i brak stos"nk1w
dyplomatycznyc$ do 1J(,+
Stosunki polsko-litewskie w okresie midzywojennym *in/ormator 1JJ6+
%dradzajce si# pa@stwo polskie stan#o w 1J1, r przed problemem swoic$ granic wsc$odnic$ i zac$odnic$
Oranice te tworzyy si# w walce =iosn 1J1J r wojska polskie pod dow1dztwem E !is"dskiego podejm"jc
o/ensyw# przeciwko Armii Czerwonej na odcink" biaor"skim. zaj#y w kwietni" =ilno Ao na wskro0 polskie
miasto byo "wa4ane przez Nitwin1w za integraln cz#03 ic$ pa@stwa Clatego te4 Hle przyj#to kroki E
!is"dskiego. kt1ry d4y do "nii polsko6litewskiej. przy czym sama Nitwa miaa by3 /ederacj trzec$
narodowo0ci z =ilnem jako wsp1ln stolic Nitwini bali si# takiej "nii. jako 4e mogaby ona zdominowa3 ic$
samyc$ C4yli wi#c do penej niepodlego0ci = rozstrzygajcym wi#c momencie kampanii 1J'- r podj#li
wsp1dziaanie z Sowietami. kt1rzy w zamian oddali im =ilno *po przegranej z Polsk+ Nitwini zaj#li ca
S"walszczyzn# !otwierdzia to Niga Garod1w. wyznaczajc now lini# graniczn pomi#dzy !olska a Nitw
=tedy E !is"dski postanowi rozstrzygn3 spraw# si =ysa na =ilno gen N"cjana Zeligowskiego. kt1ry
J > 1J'- wkroczy do miasta Ao pos"ni#cie !is"dskiego b"dzio r14ne postawy samyc$ !olak1w oraz reakcje
polskic$ partii politycznyc$ '- )) 1J'' wybrany na =ile@szczyHnie sejm wi#kszo0ci ':( gos1w przesdzi o
przynale4no0ci =ilna i tzw Nitwy Qrodkowej do !olski '4 ))) 1J'' dokonano akt" zjednoczenia Nitwa
Kowie@ska nie "znaa jednak tej decyzji i to zadecydowao. 4e a4 do wiosny 1J(, r nie zostay nawizane
stos"nki dyplomatyczne mi#dzy <! a Nitw Copiero w marc" 1J(, r. po Ansc$l"ssie A"strii. rzd polski pod
pretekstem incydent" granicznego. w kt1rym zgin 4onierz !olskie za4da w /ormie postawionego Nitwie
"ltimat"m nawizania z ni stos"nk1w dyplomatycznyc$ =ysanej do =ilna nocie towarzyszya koncentracja
wojsk polskic$ na =ile@szczyHnie = tej atmos/erze rzd litewski wyrazi zgod# na polskie 4dania (- ))) 1J(,
r nastpia akredytacja pos1w ob" pa@stw w Kownie i w =arszawie Aak wi#c stos"nki polsko6litewskie trway
kr1tko a /akt. 4e miay one tak b"rzliwe dzieje rz"towa na stos"nek do wsp1lnego wroga 6 ))) <zeszy. kt1ra bya
jednakowo agresywna w stos"nk" do =arszawy jak i Kowna
Stosunki polsko-angielskie w okresie midzywojennym
!o zako@czeni" ) wojny Anglia. kt1ra wa0ciwe zrealizowaa wszystkie swoje cele *likwidacja5 niemieckiej
/loty i konk"rencji na pol" gospodarki oraz niemieckiego imperi"m kolonialnego. kt1rego cz#03 przej#a jako
terytoria mandatowe Nigi Garod1w+. bya przeciwna dalszem" i jej zdaniem zbytniem" osabiani" Giemiec
%bawiaa si# bowiem wzrost" pot#gi ?rancji i nar"szenia przez ni r1wnowagi mi#dzynarodowej *e"ropejskiej+
Clatego te4 !olska. stajc si# soj"sznikiem ?rancji. nie moga liczy3 na poparcie Anglii. kt1ra zreszt widziaa
!olsk# jako kraj niestabilny i wykaz"jcy skonno0ci zaborcze wobec ssiad1w Aaka postawa =lk Drytanii
miaa negatywny wpyw na i tak tr"dn. mi#dzynarodow syt"acj# !olski Cecyd"jcy wpyw na polityk# Anglii
wobec !olski. wywiera w tym czasie. premier Cawid Nloyd 6Oeorge. kt1ry by w swoim antypolonizmie
zacietrzewiony do tego stopnia. 4e nawet po agresji 17 )> 1J(J popiera IS<< w )zbie Omin Eego obro@cy.
jako wybitnego m#4a stan". t"macz 4e by j"4 8zramolaym starcem9 *7' lata+. ale to zac$owanie doskonale
wpis"je si# w jego ca antypolsk polityk# */obi#+
Ao Anglia doprowadzia do tego. 4e w =ersal" !olsce nie przyznano Oda@ska i postanowiono o
przeprowadzeni" plebiscyt1w na terenac$. kt1re wcze0niej c$ciano przyzna3 !olsce bezwar"nkowo Anglia
popieraa proniemieck interpretacj# wynik1w plebiscyt1w na O1rnym Qlsk". =armii. 2az"rac$ i !owi0l"
Anglia bya aktywnym "czestnikiem kon/erencji w Nocarno. podczas kt1rej 16 > 1J'B podpisano !akt <e@ski.
zwalniajcy Giemcy z obowizk" "znania nienar"szalno0ci ic$ granic wsc$odnic$. co nie tylko osabiao
warto03 tyc$ granic. ale te4 czynio wyom w dotd monolitycznym systemie wersalskim Anglia konsekwentnie
staraa si# skierowa3 niemieck ekspansj# na wsc$1d !rzykadem tego mo4e by3 jej aprobata dla !akt"
Czterec$. kt1ry w > 1J(' zaproponowa 2"ssolini !akt. kt1ry mia obejmowa3 Angli#. ?rancj#. Giemcy i
=oc$y. kierowa. za przyzwoleniem pa@stw zac$odnic$. niemieck ekspansj# na wsc$1d
Dierno03 ?rancji i Anglii wobec zbroje@ niemieckic$. skaniaa Litlera do demonstrowania agresywnej
aktywno0ci na arenie mi#dzynarodowej Ody po A"strii i Czec$osowacji celem Litlera staa si# !olska. Anglia
zdaa sobie spraw# z tego. 4e polityka appeasement" prze4ya si# i nie zapewni P"ropie pokoj". a jej samej
bezpiecze@stwa Ody stay si# znane niemieckie 4dania wobec !olski Anglicy zaproponowali !olsce
przystpienie do brytyjsko 6/ranc"sko 6radziecko6polskiej polskiej deklaracji o kons"ltacjac$ w sprawie cznego
przeciwstawienia si# wszelkiej agresji !olska odpowiedziaa odmownie *"wa4aa kons"ltacje za dziaania zbyt
wolne i obawiaa si#. 4e wsp1lne z IS<< podpisanie deklaracji. Giemcy mog "zna3 za nie$onorowanie
deklaracji z 1J(4+. ale wystpia z propozycj zawarcia dw"stronnego brytyjsko6polskiego "kad" na wz1r
polsko6/ranc"skiego "kad" z 1J'1 Anglicy wyrazili zgod# i j"4 (1 ))) 1J(J premier C$amberlain "dzieli w
)zbie Omin gwarancji niepodlego0ci !olski 6 )& 1J(J zawarto w Nondynie traktat przymierza polsko6
brytyjskiego Ody '( &))) 1J(J doszo do podpisania soj"sz" niemiecko6 radzieckiego *!akt <ibbentrop6
2ootow+. Anglia podpisaa z !olsk *'B &))) 1J(J+ "kad polityczno6wojskowy ( )> 1J(J Anglia i ?rancja
wypowiedziay wojn# Giemcom. jednak nie "dzieliy !olsce obiecanej pomocy Gie in/orm"jc jej o podj#tej
decyzji niepodejmowania walki w szerszym zakresie piecz#toway kl#sk# !olski w wojnie z Giemcami
Ga ocen# decyzji 8soj"sznik1w9 dotyczcyc$ !olski pod koniec wojny brak s1w 8Idrada9 na pewno jest
okre0leniem zbyt agodnym
Iaskak"jca zmiana polityki angielskiej. bezpo0rednio przed wojn. rodzi pytania !rzynajmniej dwa
1 Czy Anglia wierzya w to. 4e wykaz"jc zdecydowanie i nie"st#pliwo03 powstrzyma Litlera S
' Czy jej nowa polityka *gwarancje dla !olski z (1 ))) 1J(J i zawarcie z ni "kad" 'B &))) 1J(J+ miaa na
cel" powstrzymanie Litlera. czy wskazanie m" pierwszego cel". gdy "znano. 4e wojna jest nie"nikniona S
2o4na sobie wyobrazi3 spos1b my0lenia Anglik1w. kt1rzy postawili si# w syt"acji Litlera *empatia+. gdy m"sia
odpowiedzie3 sobie na pytanie5 jak Anglia. ?rancja i !olska zac$owaj si# w momencie gdy wyb"c$nie nowa
wojna S 2"siao ono wyglda3 w ten spos1b5 skoro !olska 8rwaa si#9 do wojny prewencyjnej z Giemcami w
1J(( i 8napraszaa si#9 ?rancji z wypenieniem zobowiza@ soj"szniczyc$ w 1J(6 *sprawa Gadrenii+. a
jednocze0nie 8Iac$1d9 przez niemal '- lat "prawia polityk# appaesment" *nawet w 1J(J ?rancja nie "dzielia
wsparcia swem" soj"sznikowi Czec$osowacji+ to najbardziej prawdopodobne jest. 4e5
1 = przypadk" "derzenia na Iac$1d !olska wczy si# do wojny cao0ci si. co oznacza wojn# na ' /ronty
' = razie "derzenia na !olsk#. jej soj"sznicy mog nie wczy3 si# do wojny od raz". a zwoka w ic$
dziaani" mo4e si# przecign3 do czas" "zyskania przez Giemcy wygranej. co oznacza "nikni#cie wojny na
' /ronty *zmory niemieckic$ sztabowc1w+
Cr"gi wariant wydawa si# bardzo prawdopodobny. niemal pewny. wi#c i dla Litlera wyb1r m"sia by3
oczywisty Anglicy dokadnie wiedzieli co robi 6 8wystawili !olsk#9 %d (1 ))). a tym bardziej od 'B &))) 1J(J
do 1' )> 1J(J *Abbe;ille+ syt"acja nie zmienia si# na tyle. by m"sieli radykalnie zwery/ikowa3 sw polityk# i
odstpi3 od swoic$ wcze0niejszyc$ zamiar1w %ni to wszystko przewidzieli. a !olsce od pocztk" nie zamierzali
pom1c
?akt. 4e !olska w Anglii widziaa. dr"g obok ?rancji. 8nog#9 wspierajc jej polityk# zagraniczn 0wiadczy o
niepoj#tej z"penie naiwno0ci jej dyplomacji. a poniewa4 idioci na og1 tak wysoko nie docieraj. to mo4e i o
czym0 innym S
!is"dski m1wi o ?rancji. 4e 8jest parszywie@ka9 %bawiam si#. 4e opinii 2arszaka na temat Anglii nie
znamy dlatego. gdy4 4y zbyt kr1tko i c$ocia4 pos"giwa si# s4nistym j#zykiem to. brak m" byo okre0lenia dla
nazwania tego co 8Albion9 w polityce zagranicznej. a wobec !olski w szczeg1lno0ci wyczynia

Stosunki polsko-francuskie w okresie midzywojennym
?rancja bya pa@stwem d4cym. podczas kon/erencji pokojowej w =ersal" *1, ) 6 ', &) 1J1J+. do
maksymalnego osabienia Giemiec !rzeciwna tem" bya Anglia. kt1ra staraa si# "trzyma3 r1wnowag# na
kontynencie i obawiaa si# wzrost" pot#gi ?rancji ?rancja popieraa zatem interesy !olski i Czec$osowacji. w
kt1ryc$ widziaa soj"sznik1w przeciwko Giemcom ?rancja "dzielia te4 !olsce pomocy materiaowej i w
postaci doradztwa w czasie jej wojny z <osj *1J1J6'-+
1J )) 1J'1 !olska i ?rancja podpisay "kad polit i deklaracj# o przyjaHni oraz konwencj# wojskow *'1 ))+.
przewid"jc wzajemn pomoc w wypadk" agresji na soj"sznika Ia wspieranie !olski ?rancja kazaa sobie
paci3. 4dajc specjalnyc$ przywilej1w dla kapita" /ranc"skiego w !olsce. co przyczynio si# p1Hniej do
zaistnienia a/er gospodarczyc$ ?rancja zamierzaa te4 0ci0lej powiza3 !olsk# ze zmontowanym przez siebie
blokiem pa@stw P"ropy Qrodkowo 6=sc$ *Czec$osowacja. Kr1lestwo Serb1w. C$orwat1w i Sowe@c1w.
<"m"nia+. czyli tzw 82a Pntent9. skierowan przeciwko Giemcom i =#grom !olsk# jednak dzieli kon/likt
z Czec$osowacj. a jednocze0nie czyy dobre stos"nki z =#grami
!olsko6/ranc"sk konwencj# wojskowo potwierdzono w >) 1J'4. ale ?rancja konsekwentnie d4ya do jej
rozl"Hnienia. a przynajmniej nadania c$arakter" bardziej antyniemieckiego ni4 antyradzieckiego
Mkady z Nocarno *> 1J'B+ osabiy !olsk# na arenie mi#dzynarodowej i "czyniy gwarancje /ranc"skie bardzo
niepewnymi C$ocia4 nale4y podkre0li3. 4e ?rancja przyj#a w &) 1J'B propozycje "kad1w gwarancyjnyc$ pod
war"nkiem. 4e Giemcy podpisz jednocze0nie traktaty arbitra4owe ze swoimi wsc$odnimi ssiadami
Mkad z 1J'1traci te4 na znaczeni" w wynik" "st#pliwo0ci ?rancji wobec Giemiec
!od koniec lat dw"dziestyc$ ?rancja d4ya do zmniejszenia swyc$ zobowiza@ wobec !olski. mimo to nie
zgodzia si# w 1J(' na zawarcie bez poroz"mienia z !olsk !akt" Czterec$ *Anglia. ?rancja. Giemcy. =oc$y+.
kt1ry /aktycznie mia oznacza3 skierowanie niemieckiej ekspansji na wsc$1d *za przyzwoleniem pa@stw
zac$odnic$+ !olska pr1bowaa w tym czasie przekona3 ?rancj# do koncepcji wojny prewencyjnej przeciw
Giemcom. jednak pacy/izm ?ranc"z1w nie dawa szans takim inicjatywom
= oblicz" niepowodze@ w polityce wobec Giemiec. /ranc"ski minister spraw zagranicznyc$ No"is Dart$o".
wystpi w 1J(4 z propozycj traktat" o wzajemnej pomocy *!akt" =sc$odniego+ z "dziaem IS<<. Giemiec.
!olski. Czec$osowacji i pa@stw batyckic$. gwarantowanego przez ?rancj# Aragiczna 0mier3 Dart$o" *> 1J(4+
w 2arsylii. podczas zamac$" na kr1la E"gosawii Aleksandra ). oznaczaa koniec idei !akt" =sc$odniego. kt1ry
zreszt zabezpiecza !olsk# tylko pozornie i std jej niec$#3 do tego pomys"
Dierno03 Anglii i ?rancji wobec zbroje@ niemieckic$. skonia Litlera do demonstrowania swej agresywnej
aktywno0ci na arenie mi#dzynarodowej = ))) 1J(, dokona aneksji A"strii. p1 rok" p1Hniej S"det1w czeskic$.
a 1B ))) 1J(J zaj Czec$y i "tworzy zale4n od Giemiec Sowacj# Ody kolejnym celem Litlera staa si# !olska
*'4 > 1J(, 4dania nie"jawnione. '1 ))) 1J(J p"bliczne+. Anglia i ?rancja zday sobie wreszcie spraw#. 4e
polityka appeasement" *czyli "gaskiwania Litlera+ nie zapewni pokoj" w P"ropie %bawiay si# te4. 4e !olska
*mimo o/icjalnej odmowy+ "legnie 4daniom Litlera Iagroziy wi#c zbrojn interwencj w przypadk" napa0ci
Giemiec na !olsk#
1J & 1J(J "z"peniono polsko6/ranc"ski "kad z 1J'1 "stalajc kalendari"m dziaa@ na wypadek wojny
Mzgodniono. 4e strona przeciw kt1rej skier"je si# g1wny wysiek Giemiec b#dzie si# broni3. a dr"ga rozpocznie
dziaanie zaczepne ?rancja zobowizaa si# rozpocz3 dziaania wst#pne w ( dni" mobilizacji. a peni# si
ldowyc$ skierowa3 do walki w 1B dni" mobilizacji Cziaania lotnictwa obiecano rozpocz3 natyc$miast po
wyb"c$" wojny ( )> 1J(J ?rancja wypowiedziaa wojn# Giemcom. jednak obiecanej pomocy. podobnie jak
Anglia. !olsce nie "dzielia
Londyn i Paryz wobec Polski do 1 IX 1939 r.
?akt. 4e kompromisy zawarte w traktacie wersalskim *', &) 1J1J+ nie zadowoliy w praktyce nikogo. by
g1wnym przyczyn tego. 4e Anglia i ?rancja nie byy specjalnie zainteresowane w "trzymani" system" jaki
powsta w wynik" podpisania traktat" !a@stwa te i inne nieliczne demokracje. prowadziy wobec pa@stw
niezadowolonyc$ z system". tworzcyc$ nowe. niedemokratyczne i kon/liktogenne systemy polityczne *=oc$y.
<osja. p1Hniej Giemcy+ polityk# appeasement" *"gaskiwania. "st#pliwo0ci+ Gie reagoway wi#c. czyli
wyra4ay zgod# na amanie przez Giemcy postanowie@ traktat"5 podj#cie zbroje@ lotniczyc$ i przywr1cenie
powszec$nej s"4by wojskowej *1J(B+. wej0cie wojska do zdemilitaryzowanej Gadrenii *1J(6+. zaj#cie A"strii i
czeskic$ S"det1w 1J(,
Aymczasem !olska zainteresowana bya w "trzymani" system" wersalskiego i sdzia. 4e b#dzie miaa w tej
mierze poparcie ?rancji. z kt1r 1J )) 1J'1 podpisaa traktat polityczny i wojskowy ?rancja d4ya jednak do
rozl"Hnienia zwizk" z !olsk. a w swyc$ szerszyc$ koncepcjac$ politycznyc$ traktowaa j przedmiotowo
*idea !akt" =sc$odniego+ !olska spodziewaa si# te4. 4e podobny soj"sz *8dr"ga noga9+ b#dzie moga zawrze3
z Angli. ale ta nie wykazaa zainteresowania proponowanym "kadem
Copiero wiosn 1J(J *"tworzenie protektorat" Czec$ i 2oraw+. gdy Litler zama swe monac$ijskie obietnice
*S"dety miay by3 ostatnim niemieckim roszczeniem+ i Giemcy podj#y pr1b# wcigni#cia w orbit# swyc$
wpyw1w !olski *jej zgoda na zaj#cie Oda@ska. b"dow# przez 8 polski korytarz9 eksterytorialnyc$ pocze@
<zeszy z !r"sami =sc$. przystpienie !olski do pakt" antykominternowskiego+ =lk Drytania i ?rancja
postanowiy zmieni3 sw polityk# wobec Giemiec. a tym samym !olski =idzc. 4e polityka "st#pliwo0ci nie
gwarant"je zac$owania pokoj" i obawiajc si# by osamotniona !olska nie "lega 4daniom niemieckim.
zagroziy interwencj zbrojn w razie ic$ agresji Anglia j"4 (1 ))) 1J(J zagwarantowaa nienar"szalno03
niepodlego0ci !olski. a 6 )& zawarto traktat przymierza polsko6brytyjskiego 1J & 1J(J "z"peniono "kad
polsko6/ranc"ski z 1J'1
<1wnocze0nie Anglia i ?rancja zabiegay o soj"sz z IS<<. ale Stalin majc mo4liwo03 wybor" partnera
zdecydowa si# na soj"sz z Litlerem *'( &))) 1J(J pakt <ibbentrop62ootow+. kt1ry majc tak silne wsparcie
zdecydowa si# zaatakowa3 !olsk# Iawa$a si# *na kr1tko+ gdy 'B &))) 1J(J !olska podpisaa z Angli "kad
polityczno6wojskowy
Araktaty !olski z Angli i ?rancj przewidyway wypowiedzenie agresorowi wojny w dni" zaatakowania
soj"sznika. prowadzenie ograniczonyc$ dziaa@ w cig" ( pierwszyc$ dni od ogoszenia mobilizacji i wczenie
do dziaa@ peni si ldowyc$ w 1B dni" Cziaania lotnictwa obiecywano rozpocz3 natyc$miast po rozpocz#ci"
wojny
Iaskoczenie Litlera. kt1ry planowa "derzy3 na !olsk# '6 &))) trwao tylko kilka dni i 1 )> 1J(J zaatakowa. po
zb1jeck". bez "przedzenia Anglia i ?rancja wypowiedziay Giemcom wojn# ( )> 1J(J *a wi#c z op1Hnieniem w
stos"nk" do zobowiza@+. dziaa@ wojennyc$ jednak nie rozpocz#y *8dziwna wojna9. 8siedzca wojna9+. o
czym zadecydowali w Abbe;ille *1' )> 1J(J+ premierzy ob" pa@stw 8monac$ijczycy9 Caladier i C$amberlain.
oczywi0cie nie in/orm"jc !olski o swej decyzji Aa decyzja pogr4ya nie tylko !olsk#. kt1r 17 )> zaatakowali
Sowieci. ale i ?rancj#. kt1ra w spos1b kompromit"jcy "lega Giemcom w 1J4- Angli# "ratowaa tylko
niekonsekwencja Litlera. kt1ry liczy na mo4liwo03 wsp1pracy blisko spokrewnionyc$ narod1w angielskiego i
niemieckiego
Wojna polsko-niemiecka 1939 roku
Kiedy nie powiody si# plany podporzdkowania !olski polityce niemieckiej. Litler pod koniec marca 1J(J
wyda rozkaz przygotowania 8?all =eiss9 6 plan" atak" na !olsk# bez wypowiedzenia wojny % tym jak sobie t#
wojn# Litler wyobra4a. 0wiadczy /ragment jego przem1wienia do o/icer1w z '' &))) 1J(J5 8wojna nie ma
zadania doj0cia do pewnej linii lecz /izyczne zniszczenie przeciwnika9
!retekstem do rozpocz#cia wojny by napad oddzia" SS. przebranego w polskie m"nd"ry. na niemieck
radiostacj# w Oliwicac$
1 )> 1J(J o 0wicie wojska niemieckie rozpocz#y atak na =esterplatte. przekraczajc jednocze0nie granice
!olski z p1nocy. zac$od" i po"dnia. atak"jc 2azowsze. !omorze. Qlsk i !od$ale
Siy walczcyc$ stron byy nier1wne Giemcy zdecydowanie g1roway nad !olsk wyposa4eniem i organizacj
armii. kt1r podzielono na dwie gr"py5 !1noc *( i 4 Armia+ i !o"dnie *,. 1- i 14 Armia+ z ok 1., mln
4onierzy. majcyc$ do dyspozycji 11 tys dzia. '., tys czog1w i '6-- samolot1w !olska przeciwstawia tej
pot#dze JB- tys 4onierzy *podzielonyc$ na 6 Armii i SO%+. ' tys dzia. 67- czog1w i 4-- samolot1w Giemcy
mieli ponadto kilkakrotnie silniejsz /lot# wojenn
!olski plan obrony przewidywa. ze wzgl#d1w politycznyc$. przyj#cie bitwy na caej d"go0ci granicy. a po jej
przegrani" wyco/anie si# na lini# rzek =isa i Garew = c$wili rozpocz#cia dziaa@ zbrojnyc$ przez
soj"sznik1w planowano przej0cie do o/ensywy
Giemcy liczyli na pene wykorzystanie sk"tk1w zaskoczenia. ale napotkali na dobrze zorganizowan obron#
wszystkic$ wa4nyc$ obiekt1w polskic$ =alk# z najeHdHc podj#y tak4e oddziay obrony terytorialnej. g1wnie
w Krakowskiem. na Qlsk" i =ybrze4" Qlzacy walczyli nawet po wyco/ani" si# reg"larnyc$ oddzia1w
wojska Dya to walka nier1wna. a mimo to oddziay samoobrony na Qlsk" wytrway a4 do '' )>
!rzebieg wojny obronnej 1J(J dzieli si# *na og1+ na ( etapy5
1: 166 )> bitwa graniczna. w tym bitwa na pierwszej linii opor" 16( )>7
': 7617 )> przeamanie polskiej obrony7
(: 1, )> 6 B:6 > walka odosobnionyc$ p"nkt1w opor"
Pierwszy etap zwany )bitw graniczn+ trwa do 8 ,J = okresie tym Giemcom nie "dao przeama3 polskiej
obrony ani zniszczy3 lotnictwa. kt1re zostao wcze0niej przeniesione na lotniska polowe Co najwa4niejszyc$
star3 tego okres" nale4ay bitwy5 pod 2aw. w Dorac$ A"c$olskic$. pod 2okr. nad O1rn =art oraz walki o
Iag#bie i O1rny Qlsk Droniy si# tak4e p"nkty opor" na =ybrze4"5 =esterplatte *gdzie 1,' 4onierzy
dowodzonyc$ przez mjr L S"c$arskiego bronio si# do 7 )> mimo nasilajcyc$ si# atak1w (B-- 4onierzy
niemieckic$ wspieranyc$ przez lotnictwo i pancernik 8Sc$leswig6Lolstein9 Straty polskie5 1B zabityc$ i B-
rannyc$7 niemieckie (--64-- zabityc$ i rannyc$+. Odynia. %ksywie. Lel
6 )> rzd op"0ci =arszaw# "dajc si# do Drze0cia Gadzieje na pomoc aliant1w spezy na niczym
" drugim etapie >?/3? ,J@ nastpio przeamanie polskiej obrony Gaczelny =1dz. wci4 liczc na pomoc
sprzymierze@c1w. nakaza wyco/anie g1wnyc$ si za =is# i "trzymania linii /ront" na linii Garwi i San". ale
Giemcy. kt1rym nie "dao si# zniszczy3 wojsk polskic$ przed lini =isy. postanowili nie dop"0ci3 do ic$
przeprawy na wsc$1d i zamiar ten cz#0ciowo zrealizowali , )> Giemcy podeszli pod =arszaw#. ale zostali
zatrzymani prze obro@c1w =oli i %c$oty 2imo to ic$ propaganda kamliwie doniosa o zdobyci" stolicy !olski
*co miao m in skoni3 Stalina do wypenienia zapis1w "kad" z '( &))) Aen jednak wykaza zimn krew
!ograt"lowa Giemcom s"kces" i czeka+ Gap1r na =arszaw# zel4a w wynik" zwrot" zaczepnego
przeprowadzonego przez gen A K"trzeb# siami Armii !ozna@ i cz Armii !omorze Ditwa nad Dz"r *pod
K"tnem+ trwaa w dn J61, )> = pierwszyc$ dniac$ !olacy odnie0li pewne s"kcesy. pos"wajc si# naprz1d ok
'- km i odbierajc Giemcom W#czyc#. !itek i Wowicz Mderzenie na Soc$aczew nie powiodo si# i 1' )> polski
atak wyczerpa si#. a 1, )> polskie oddziay znalazy si# w okr4eni" i tylko cz#0ci Armii !ozna@ "dao si# 1J i
'- przebi3 do =arszawy = tym czasie Giemcy przeamali te4 polski op1r nad D"giem
16 )> syt"acja !olski bya krytyczna. ale mi#dzy =is i D"giem oraz na Kresac$ =sc$ wci4 istniao 'B
dywizji. tj okoo poowy si polskic$ =i#kszo03 si niemieckic$ zwizana bya walk. a ic$ zapasy am"nicji
mogy starczy3 na 1B dni
Trzeci etap 3F ,J / 5 J to walka odosobnionyc$ gr"p opor" <ozpocz si# zako@czenia bitwy nad Dz"r i trwa
do kapit"lacji gen Kleeberga w bitwie pod Kockiem = tym czasie wi#kszo03 oddzia1w polskic$ zostaa
rozbita l"b znalaza si# w okr4eni" Ga wybrze4" pada K#pa %ksywska *1, )>+. do ' > broni si# Lel
=ewntrz kraj" bronia si# do '7 )> =arszawa *kapit"lacja ', )>+ i 2odlin do ', )> *kapit"lacja 'J )>+
%statni bitw# wojny obronnej oddziay polskie *SO% !olesie+ stoczyy '66 > 1J(J pod Kockiem Co )& 1J4-
walczy 8oddzia wydzielony9 mjr L"bala *L Cobrza@ski+ = tym okresie stoczona zostaa dr"ga pod
wzgl#dem wielko0ci bitwa kampanii. pod Aomaszowem N"belskim *176'6 )>+
17 )> zaatakowali !olsk# <osjanie *8n14 w plecy9+. przyczyniajc si# do jej ostatecznej kl#ski militarnej
17:1, )> wadze <! przekroczyy granic# r"m"@sk i zostay internowane
Ga sk"tek ogromnego nasilenia walk wojny obronnej !olski w 1J(J obie walczce strony poniosy d"4e straty
!o stronie polskiej polego ok 7- tys 4onierzy i o/icer1w. a 1(( tys odnioso rany Co niewoli niemieckiej
dostao si# ok (-- tys 4onierzy i o/icer1w. a do radzieckiej ok 1,- tys Co <"m"nii. na =#gry. Nitw# i Wotw#
przedostao si# ok ,( tys 4onierzy i o/icer1w polskic$ Straty niemieckie prawdopodobnie wyniosy J- tys
zabityc$ i 6- tys rannyc$ % stratac$ radzieckic$ brak obiektywnyc$ danyc$ Straty niemieckie to tak4e setki
czog1w. samolot1w i innego sprz#t" %dtworzenie tyc$ "bytk1w zaj#o Giemcom wiele miesi#cy. co
wykorzysta3 potra/ia tylko Anglia
Kl#ska !olski bya rez"ltatem przewagi militarnej Giemiec i IS<<. niedoskonao0ci polskiego plan" obrony i
b#d1w dow1dztwa. ale tak4e brak" pomocy soj"sznik1w
Ibrojny op1r !olski poo4y kres pokojowym podbojom Litlera Sprzymierze@cy !olskie nie wypeniajc swyc$
zobowiza@ okryli si# $a@b. ale zaszkodzili te4 sobie. "mo4liwiajc Litlerowi stopniowe rozbijanie si
nielojalnej wobec siebie koalicji
Rzqd RP na emigracji w latach 1939-1940
Gaczelne wadze )) <! *prezydent. rzd. w1dz naczelny+ po przej0ci" granicy <"m"nii *17:1, )> 1J(J+
zostay internowane. co byo sprzeczne z wcze0niejszymi "staleniami. ale <"m"nii dziaali pod presj Giemc1w.
<osjan i ?ranc"z1w. a nawet polskic$ polityk1w niec$#tnyc$ sanacji <"m"ni. kier"jc si# wskaz1wkami !ary4a
zgodzili si# na wyjazd do ?rancji pewnej gr"py polskic$ polityk1w !olitycy sanacyjni nie c$cieli jednak
wyp"0ci3 wadzy z rk i prezydent 2o0cicki. dziaajc na podstawie art '4 konstyt"cji kwietniowej zrzek si#
wadzy. przekaz"jc j r1wnocze0nie ambasadorowi <! w <zymie gen Dolesawowi =ieniawie6
C"goszowskiem"Y <zd /ranc"ski nie "zna tej nominacji i ostatecznie na prezydenta wyznaczony zosta (- )>
1J(J =adysaw <aczkiewicz *prezes Qwiatowego Iwizk" !olak1w. kt1ry w okresie mi#dzywojennym by
tak4e marszakiem Senat" i kilkakrotnie ministrem+. kt1ry peni "rzd przez ca wojn# !rezydent
zapowiedzia. 4e z cz#0ci swyc$ szerokic$ "prawnie@ b#dzie korzysta tylko w poroz"mieni" z premieremYY
*8"mowa paryska9+
<aczkiewicz. j"4 w dni" swego mianowania. przyj dymisj# premiera Sawoja Skadkowskiego i powoa nowy
rzd z gen Sikorskim na czele = skad rzd" weszli przedstawiciele g1wnyc$ partii opozycji antysanacyjnej5
SG. S!. SN i !!S. oraz niekt1rzy politycy sanacyjni Dy to wi#c rzd koalicyjny. kt1ry w programie z >) 1J(J
zapowiada kontyn"acj# walki przeciw Giemcom " bok" Anglii i ?rancji. "trzymywanie czno0ci z narodem i
czynne popieranie jego opor" wobec ok"pant1w. stworzenie silnej i demokratycznej !olski po wojnie oraz
wsp1"dzia w organizacji powojennej P"ropy Siedzib rzd" pocztkowo by !ary4 *do '' >) 1J(J+. a
nast#pnie Angers *do 1, &) 1J4-+. skd po kapit"lacji ?rancji przeni1s si# do Nondyn" !rzeniesienie rzd"
poza !ary4 oznaczao jego marginalizacj# w polityce aliant1w
<zd zosta od raz" "znany przez Angli# i ?rancj# za legalnego i s"werennego przedstawiciela narod" polskiego
' > 1J(J "znany zosta tak4e przez MSA i kolejne pa@stwa. "trzymywa wi#c stos"nki dyplomatyczne na
szczebl" kons"lat1w i ambasad z kilk"dziesi#cioma pa@stwami
!olityka rzd" Sikorskiego. w pierwszym okresie istnienia. opieraa si# na wci4 g#bokiej wierze w ostateczny
s"kces mocarstw zac$odnic$ w wojnie z Giemcami O1wnym jej celem byo odzyskanie niepodlego0ci i
niedop"szczenie do tego by !olska wysza z wojny "szcz"plona terytorialnie 2y0lano nawet o powi#kszeni"
terytori"m kraj" o niemieck cz#03 O1rnego Qlska. =armi# i 2az"ry oraz %polszczyzn# = stos"nk" do IS<<
rzd prowadzi tzw 8polityk# dw1c$ wrog1w9. tj Giemiec oraz IS<< i zakada walk# z ka4dym z nic$ !rzy
czym wojna z IS<< miaa c$arakter de 0acto. a nie de iure Gie zostaa wypowiedziana przez poprzedni rzd
wi#c i emigracyjny nie widzia takiej potrzeby. tym bardziej. 4e walk j"4 nie toczono Sowieci ignorowali
istnienie rzd" emigracyjnego <!
O1wnym 0rodkiem s"4cym do realizacji program" rzdowego miaa by3 armia. odb"dowywana w oparci" o
"mowy z rzdem brytyjskim *1, >) 1J(J+ i /ranc"skim *4 ) i 7 )) 1J4-+. a rekr"towana i szkolona g1wnie w
Coet_"idan *Dretania+ = & 1J4- armia polska we ?rancji liczya ,4 tys 4onierzy i o/icer1w !o kl#sce ?rancji
zdoano ewak"owa3 na =yspy Drytyjskie niecae (- tys 4onierzy
J >)) 1J(J prezydent <aczkiewicz powoa <ad# Garodow. kt1ra miaa peni3 /"nkcj# organ" doradczego
rzd" i prezydenta oraz parlament" czas" wojny 6 opracow"jcego zasady przyszego "stroj" pa@stwa i polskie
post"laty na kon/erencj# pokojow <ada skadaa si# pocztkowo z ''. a nast#pnie 4- os1b Eej pierwszym
przewodniczcym by ) !aderewski. a po jego 0mierci Stanisaw Orabski. za0 wiceprzewodniczcymi5 S
2ikoajczyk *SN+. Lerman Nieberman *!!S+ i Aade"sz Dielecki *SG+ !ierwsze posiedzenie <ady odbyo si#
'' ) 1J4- <ada tworzya /or"m dysk"syjne o 4adnyc$ wa0ciwie "prawnieniac$. ale o znacznym a"torytecie
!owstanie rzd" na wyc$odHstwie oraz "znanie go przez mocarstwa zac$odnie i wiele innyc$ pa@stw. byo
wa4nym wydarzeniem i przyj#te zostao z zadowoleniem przez spoecze@stwo polskie =ydarzenie to
0wiadczyo o obecno0ci polskiej na arenie mi#dzynarodowej i czynio spraw# polsk wci4 akt"alna w polityce
mi#dzynarodowej
= 'eszcze wczeniej prezydentur$ proponowano prymasowi Augustowi Llondowi, ktry stanowiska nie przyj!
Art! ;4 zezwala prezydentowi wyznaczy#, w szczeglnyc& okolicznociac& >gdy traci moliwo# sprawowania
urz$du@, swego nast$pc$, ktry mg powoa# premiera i rzd oraz zwoa# sejm, czyli zapewni# cigo#
istnienia wadzy paDstwowej
YY Eonstytucja kwietniowa wyposaya prezydenta w bardzo szeroki zakres wadzy! Oznano, e przynajmniej na
wyc&odstwie, naley przywrci# rwnowag$ mi$dzy rnymi jej rodzajami! Poniewa nie mona byo zmieni#
konstytucji, wi$c zastosowano metod$ dobrowolnego ograniczenia swyc& uprawnieD przez prezydenta!

Rzqd RP w Wielkiej Brytanii w latach 1940-1945 i jego dzialalnosc
1, &) 1J4-. po kl#sce ?rancji w wojnie z Giemcami. rzd polski przeni1s si# do Nondyn" Ga =yspy
Drytyjskie "dao si# ewak"owa3 '7.6 tys 4onierzy
Sta troska rzd" byo "trzymywanie czno0ci z krajem i rozb"dowa 8podziemia9. kt1re Sikorski c$cia
kontrolowa3 2iaa to "mo4liwi3 Celegat"ra <zd" na Kraj i podlega Gaczelnem" =odzowi Armia Krajowa
Co (- &)) 1J41 rzd kontyn"owa polityk# dw1c$ wrog1w5 Giemiec i IS<<. przy czym stan wojny ze Iw
<adzieckim mia dosy3 skomplikowany c$arakter Mwa4ano. 4e jest ona /aktem. kt1ry nie by potwierdzony
/ormalnym wypowiedzeniem *de /acto. ale nie de i"re+
Atak Giemiec na IS<< *'' &) 1J41+. podpisanie angielsko6radzieckiego "kad" *1' &)) 1J41+ oraz naciski
C$"rc$illa. nalegajcego by !olacy "reg"lowali stos"nki z IS<<. skoniy premiera Sikorskiego do podj#cia
rokowa@ *B &))+ i podpisania "kad" z ambasadorem sowieckim w Nondynie )wanem 2ajskim !oroz"mienie z
(- &)) 1J41 "mo4liwio nawizanie stos"nk1w dyplomatycznyc$ oraz stwarzao perspektyw# poprawy los"
!olak1w znajd"jcyc$ si# w IS<< i powoywania ic$ do tworzonej w tym kraj" Armii !olskiej Mkad
Sikorski62ajski by ostro krytykowany przez niekt1ryc$ czonk1w rzd" i polityk1w spoza tego grona *nie
por"szono sprawy granicy mi#dzy !olsk i IS<<+ Kryzys na tym tle doprowadzi do "stpienia kilk" ministr1w
i zaw#4enia bazy politycznej rzd"
Eesieni 1J4- rzd emigracyjny podj rozmowy z emigracyjnym rzdem Czec$osowacji Pdwarda Denesza w
sprawie "tworzenia polsko6czec$osowackie /ederacji. do kt1rej planowano wczy3 tak4e =#gry. <"m"ni# i
pa@stwa nadbatyckie !o zawarci" "kad" radziecko6czec$osowackiego *14 &)) 1J41+ Czesi. pod naciskiem
Kremla. zerwali rokowania na temat przyszej /ederacji
Sikorski zabiega " Stalina o "wolnienie polskic$ je@c1w wojennyc$. i deportowanej l"dno0ci. przywr1cenia
obywatelstwa polskiego osobom. kt1rym je zmieniono na radzieckie i rozb"dowy ponad przyj#te wcze0niej
limity Armii !olskiej w IS<<
'B )& 1J4( doszo do zerwania polsko6radzieckic$ stos"nk1w dyplomatycznyc$ *sprawa Katynia+. co wpyn#o
na osabienie pozycji rzd" emigracyjnego i byo zapowiedzi dziaa@. majcyc$ doprowadzi3 do "tworzenia
pos"sznego Stalinowi. nowego polskiego o0rodka wadzy
4:B &)) 1J4( w katastro/ie gibraltarskiej zgin premier Sikorski. a jego miejsce zaj 14 &)) 1J4( Stanisaw
2ikoajczyk. kt1ry pr1bowa ponownie nawiza3 stos"nki z IS<< <zd zabiega w tym czasie o "dzia
!olak1w w kon/erencji jaka odbya si# w Ae$eranie *', >) 6 1 >)) 1J4(+ Ody okazao si# to niemo4liwe. prosi
C$"rc$illa i <oose;elta o wstawiennictwo w sprawie nawizania stos"nk1w z IS<< i wyrazi nadziej#. 4e
soj"sznicy nie dop"szcz do tego by terytori"m !olski zostao w wynik" wojny pomniejszone Eednak pa@stwa
zac$odnie rozwizay dotyczce !olski problemy w spos1b nie "wzgl#dniajcy jej interes1w i nadziei. majc na
wzgl#dzie tylko wasne korzy0ci
!o wizycie 2ikoajczyka w 2oskwie latem 1J44. gdy premier "twierdzany przez C$"rc$illa. c$cia i03 na
kompromis ze Stalinem i nie znalaz dla tej polityki poparcia wasnego rzd". Anglicy przestali wiza3 nadzieje
z rzdem polskim. stawiajc na 2ikoajczyka jako indywid"alnego polityka <ozdHwi#k miedzy rzdem i
premierem doprowadzi do dymisji 2ikoajczyka *>) 1J44+
Gowy rzd Aomasza Arciszewskiego by w sprawie obrony interes1w !olski jeszcze bardziej nie"gi#ty ni4
poprzedni. wi#c dla MSA i Anglii przesta si# liczy3 jako partner polityczny
Kon/erencja Eata@ska *4611 )) 1J4B+ zadecydowaa o "tworzeni" Aymczasowego <zd" Eedno0ci Garodowej
*A<EG+. na bazie <zd" Aymczasowego z wczeniem do niego 8demokratycznyc$ przyw1dc1w z samej !olski i
!olak1w z zagranicy9 B &)) 1J4B mocarstwa zac$odnie "znay A<EG. co/ajc jednocze0nie "znanie rzdowi
emigracyjnem"
Cokon"jc oceny dziaalno0ci <zd" <! w Nondynie nale4y zwr1ci3 "wag# na pewne. stale obecne w jego
poczynaniac$ b#dy. kt1re byy jedn z przyczyn przegrania sprawy polskiej
!o pierwsze b#dem byo prowadzenie polityki polskiej w oparci" o 0lepe. bezmy0lne za"/anie do aliant1w i
rezygnacja z 8patrzenia na r#ce9 politykom Nondyn" i =aszyngton" Gale4ao oprze3 swoj polityk# na
domniemani" ic$ zej woli i zamiar" zdrady sprawy polskiej
!o dr"gie. dyspon"jc realn si i wiedzc jak istotna jest ona dla Drytyjczyk1wYY nale4ao wykazywa3
nie"st#pliwo03 w obronie praw !olski. c$o3by na0lad"jc gen de Oa"lle`a sabszego od !olak1w. ale nie
"st#p"jcego w niczym z praw ?rancji
!o trzecie nie doceniono roli in/ormacji jako broni strategicznej. do kt1rej !olska miaa realny dost#p. c$o3by w
krajac$ ne"tralnyc$
!o czwarte wreszcie. nie potra/ili !olacy wykorzysta3 potencjalnyc$ mo4liwo0ci jakie w stos"nkac$ z MSA
dawaa liczebno03 !olonii Oen Sikorski podczas pobyt" w MSA i rozmowy z <oose;eltem *'4 ))) 1J4'+ nie
zadba o to by doprowadzi3 do zawarcia "kad" soj"szniczego pol6 ameryka@skiego analogicznego do "kad"
podpisanego w &))) 1J(J z =lk Drytani. kt1ry daby jak0 szans# naciskania na =aszyngton w okresie gdy
Amerykanie zacz#li sprzedawa3 2oskwie polsk niepodlego03 !remier 2ikoajczyk nie wykorzysta
mo4liwo0ci wpywania na popraw# syt"acji !olski i rzd" emigracyjnego w okresie kampanii przed wyborami
prezydenckimi w 1J44 <oose;elt wygra je z kandydatem rep"blikan1w A Cewey`em stos"nkiem gos1w
B(547 !olacy. kt1rzy byli tradycyjnie elektoratem demokrat1w *stanowili 4 R wyborc1w+ i tym razem oddali
gosy na ic$ kandydata Odyby rzd emigracyjny wezwa do gosowania na tego kandydata. kt1ry da gwarancje
niepodlego0ci !olski i zapewni wolno03 kraj" od kom"nizm". by3 mo4e gosy !olak1w obaliyby <oose;elta *a
Cewey byby w 1J4B bezspornie bardziej zdecydowanym przeciwnikiem Stalina ni4 <oose;elt+. l"b
przynajmniej dzi#ki przedwyborczym "staleniom. zapewniyby bardziej zdecydowan i propolsk postaw#
prezydenta MSA w Eacie %kazao si# niestety. 4e !olacy nie potra/i prowadzi3 polityki w skali 0wiatowej
nawet wtedy gdy maj okazj# odgrywa3. wymarzon przez polityk1w. rol# 8j#zyczka " wagi9
= ostatnim okresie wojny do takic$ b#d1w nale4y zaliczy35 1: brak wa0ciwej reakcji na Ae$eran7 ': postaw# po
6 &)) 1J4B
Ad 1 %d czas" Ae$eran" *rzd emigracyjny pozna przyj#te tam "zgodnienia w )) 1J44+ nale4ao zdecydowanie
zerwa3 z ide koniecznej jedno0ci aliant1w Cla polityk1w powinno by3 jasne. 4e tylko rozdzielenie interes1w
Iac$od" i IS<< mo4e by3 dla !olski szans zac$owania granicy wsc$ i s"werenno0ci
Ad ' 6 &)) 1J4B. gdy Anglicy co/n#li rzdowi emigracyjnem" swoje "znanie. !SI liczyy '(- tys. a mimo to
rzd. l#kajc si# "traty mo4liwo0ci emigracyjnej dziaalno0ci w Nondynie. nie zdecydowa si# na powa4niejszy
protest Gie zbadano nawet mo4liwo0ci przeniesienia si# do ssiedniej antykom"nistycznej i antybrytyjskiej
)rlandii !ostawa ta wynikaa z c$#ci zabezpieczenia prywatnyc$ interes1w *nieetyczne+ i wiary w to. 4e w cig"
'6( lat dojdzie do zbrojnego starcia Iac$od" z IS<< *g"pie+. a na t# c$wil# trzeba zac$owa3 nienar"szone i
przyjazne stos"nki z Angli
Dez 4adnego sprzeciw" rzd pozwoli sobie w1wczas odebra3 i przekaza3 wadzom w =arszawie kilka mln e w
got1wce i na kontac$ bankowyc$. /lot# $andlow i zapasy zota Dank" !olskiego. kt1re Dier"t odda p1Hniej
Stalinowi
= Horco zac&$cam do obejrzenia dwc& 7 cz$ciowyc& 0ilmw dokumentalnyc& pt! )N Krem w Eoronie+( cz!3 <i$dzy
wrogami: cz!; -a obcej ziemi: cz!7 Przeciw zniewoleniu i )Bzd Polski 3I7I/3I45+( cz!3 Ksamotnieni: cz!; Ksaczeni: cz!7
" matni!
== Gycie Anglikw byo przez dowdztwo brytyjskie c&ronione w sposb nadzwyczajny! Citw$ pod .l Alamein >;7 J / 7
J,P4;@ rozpocz$li( *zkoci, -owozelandczycy, Lindusi, Australijczycy, Poudniowia0rykaDczycy, "olni Francuzi i Hrecy,
ponoszc najwi$ksze straty / Anglicy zawaszczyli caa saw$ nalen zwyci$zcom!
Polityka Stanislawa Mikolajczyka jako premiera rzqdu polskiego w Londynie
4:B &)) 1J4( = Sikorski 6 premier rzd" emigracyjnego w Nondynie. po inspekcji )) Korp"s". zgin w
katastro/ie lotniczej w Oibraltarze 14 &)) 1J4( nowym premierem zosta prezes Stronnictwa N"dowego
Stanisaw 2ikoajczyk Gowy premier pr1bowa doprowadzi3 do wznowienia stos"nk1w dyplomatycznyc$ z
IS<<. zerwanyc$ przez Stalina 'B )& 1J4( pod pretekstem wsp1pracy Sikorskiego z Litlerem
<zd 2ikoajczyka zabiega o "dzia w kon/erencji te$era@skiej *', >) 6 1 >)) 1J4(+. a gdy okazao si# to
niemo4liwe prosi C$"rc$illa i <oose;elta by bronili wobec Stalina polskic$ interes1w *c$odzio o wznowienie
stos"nk1w i nienar"szalno03 terytorialn )) <!+ Eednak przyw1dcy zac$odni nie "wzgl#dnili tyc$ zabieg1w.
godzc si# na rozwizanie polskic$ problem1w po my0li Stalina *linia C"rzona+ i zabezpieczajc wasne interesy
*"trzymanie w tajemnicy "stale@ granicznyc$ i niedop"szczenie do zawarcia przez <osjan pokoj" z Giemcami+
= &))6&))) i > 1J44 2ikoajczyk przebywa w 2oskwie rozmawiajc ze Stalinem na temat skad" rzd"
polskiego i granicy wsc$ = > zgodzi si# na "tworzenie wsp1lnego *tzn czcego !K=G i rzd w Nondynie+
rzd" krajowego z nim jako premierem. a w kwestii granic. pod naciskiem Drytyjczyk1w. na lini# C"rzona jako
polsko 6radz lini# demarkacyjn Ody Stalin za4da "znania tej linii za granic# ostateczn. 2ikoajczyk
wyjec$a do Nondyn" dla przedysk"towania sprawy z rzdem. kt1ry odrz"ci dyktat aliant1w i zanegowa /akty.
j"4 przecie4 dokonane = tej syt"acji. pozbawiony poparcia <oose;elta. kt1ry "mywa r#ce w sprawie polskiej
*byo j"4 po wyborac$ prezydenckic$+. '' >) 1JJ4 2ikoajczyk poda si# do dymisji
<zd 2ikoajczyka kierowa r1wnie4 podziemiem krajowym =sp1lnie z KO AK przygotowywa zao4enia
powszec$nego powstania antyniemieckiego. a p1Hniej plan" 8D"rza9 2ikoajczyk podejmowa starania na rzecz
pomocy dla !owstania =arszawskiego. zar1wno " przyw1dc1w pa@stw zac$odnic$ jak i " Stalina
Stara si# zac$owa3 granic# wsc$odni sprzed wojny i s"werenno03 *niezale4no03 polityczn od IS<<+ Ody
okazao si# to niemo4liwe skonny by do kompromis" terytorialnego. aby ratowa3 niepodlego03
Eego polityka zako@czya si# kl#sk. gdy4 !olska od 1J(J staa si# przedmiotem polityki zagranicznej mocarstw.
kt1ryc$ przyw1dcy prowadzili polityk# globaln. przyznajc pod koniec wojny IS<< prawo decydowania o
losac$ P"ropy Qrodkowo 6=sc$. a wi#c i na obszarze !olski
Polsko-brytyjska wsplpraca wojskowa podczas II wojny swiatowej *in/ormator '--'+
= marc" 1J(J rok" !olska przyj#a gwarancje brytyjskie 'B sierpnia tego rok" podpisany zosta soj"sz
polsko6brytyjski. zgodnie z kt1rym ( wrze0nia. w odpowiedzi na napa03 niemieck na !olsk#. =ielka Drytania
wypowiedziaa Giemcom wojn# Drytyjczycy i ?ranc"zi. nastawiajc si# na d"gotrway kon/likt. powstrzymali
si# jednak od wi#kszyc$ dziaa@ ldowyc$ podczas kampanii wrze0niowej *decyzje kon/erencji w Abe;ille 1'
wrze0nia 1J(J rok"+ Co atak" na ?rancj# w maj" 1J4- rok" na /roncie zac$odnim trwaa tzw dziwna wojna
%d pocztk" wojny " bok" Drytyjczyk1w walczya cz#03 polskiej /loty wojennej. kt1ra zdoaa op"0ci3 Datyk.
natomiast armia ldowa i lotnictwo odb"dowywane byy pocztkowo we ?rancji
!o "padk" ?rancji rzd Sikorskiego wraz z resztkami armii znalaz si# na =yspac$ Drytyjskic$ !odczas Ditwy
o Angli# jesieni 1J4- rok" " bok" pilot1w <A? walczyli polscy lotnicy I czasem powstao kilkana0cie
polskic$ dywizjon1w lotniczyc$
Ga /roncie a/ryka@skim walczya Drygada Karpacka. wczona nast#pnie do przybyej z IS<< Armii !olskiej
pod wodz generaa =adysawa Andersa = ko@cowej /azie wojny ' Korp"s !olski walczy we =oszec$
= inwazji na ?rancj# braa "dzia Cywizja !ancerna generaa Stanisawa 2aczka. za0 Samodzielna Drygada
Spadoc$ronowa wzi#a "dzia w bitwie pod Arn$em
= ko@cowej /azie wojny na polsko6brytyjsk wsp1prac# wojskow cieniem kady si# problemy polityczne w
miar# tego. jak stawao si# jasne. 4e =ielka Drytania nie b#dzie w stanie pom1c !olsce nie tylko w odzyskani"
granic z 1J(J rok". ale nawet penej s"werenno0ci
!o zako@czeni" wojny i zerwani" przez =ielk Drytani# stos"nk1w z rzdem londy@skim rozpocz si#
stopniowy proces likwidacji !olskic$ Si Ibrojnyc$ na Iac$odzie
Stosunki polsko-radzieckie w latach 1941-1943
%d 17 )> 1J(J !olska bya de /acto w stanie wojny z IS<< 6 soj"sznikiem Giemiec Aymczasem '' &)
1J41Giemcy przyst#p"jc do realizacji ?all Darbarossa rozpocz#li wojn# ze Iw <adzieckim Anglia przyj#a ten
/akt z wielk "lg. gdy4 pozwala on liczy3 na osabienie impet" prowadzonyc$ przeciw niej atak1w
niemieckic$ E"4 1' &)) 1J41 Anglia i IS<< podpisay "kad soj"szniczy. przewid"jcy wsp1lne prowadzenie
wojny z Giemcami !olski rzd emigracyjny wykazywa pow0cigliwo03 w dziaaniac$ na rzecz zbli4enia z
IS<<. nie widzc w 1wczesnyc$ war"nkac$ *ok"pacja poowy Aerytori"m )) <!+ mo4liwo0ci poroz"mienia z
2oskw 2"sia jednak liczy3 si# ze zdaniem C$"rc$illa. kt1ry zabiega o normalizacj# stos"nk1w polsko 6radz
Clatego B &)) doszo do rozpocz#cia rozm1w. a (- &)) 1J41 do podpisania "kad" Sikorskiego z 2ajskim.
ambasadorem IS<< w =lk Drytanii
= zawartym poroz"mieni" I<<<5
- "znawa za niewa4ne. dotyczce !olski traktaty rozbiorowe jakie. podpisa z Giemcami w 1J(J7
- "dziela 8amnestii9 wi#zionym !olakom *na podstawie dekret" !rezydi"m <ady Gajwy4szej IS<< z 1'
&))) do 1 > 1J41 zwolniono blisko (46 tys os1b+7
- przywraca obywatelstwo polskie tym. kt1rzy je "tracili w >) 1J(J
%twierao to drog# do nawizania stos"nk1w dyplomatycznyc$ i co niezwykle wa4ne. pozwalao tworzy3 Armi#
!olsk. kt1ra wed"g pierwotnyc$ "stale@ miaa si# skada3 z dw1c$ d"4yc$ dywizji oraz p"k" zapasowego i
liczy3 'B6(- tys o/icer1w i 4onierzy Ga podstawie "mowy z 14 &))) jej dow1dc zosta gen =adysaw
Anders. zwolniony z sowieckiego wi#zienia
!odpisanie "kad" Sikorski62ajski spowodowao rozam w rzdzie. z kt1rego "stpili A Ialeski. 2 Seyda i
gen Sosnkowski !rzeciwko Sikorskiem" wypowiedziaa si# te4 cz#03 socjalist1w !remierowi zarz"cano
przede wszystkim to. 4e nie por"szy sprawy granicy wsc$ i zgodzi si# na "4ycie sowa 8amnestia9.
szyderczego w stos"nk" do os1b niewinnie wi#zionyc$. prze0ladowanyc$ i maltretowanyc$ %pozycjoni0ci
twierdzili. 4e "kad nale4ao podpisa3 w innym czasie. w momencie gdy IS<< doznajc najbardziej
dok"czliwyc$ kl#sk. byby skonny do dalej idcyc$ "st#pstw
%kaza3 si# miao. 4e zastrze4enia malkontent1w byy jak najbardziej "zasadnione IS<< niec$#tnie wykonywa
swoje zobowizania. szczeg1lnie dotyczce 8amnestii9 =ci4 w zawieszeni" bya sprawa polskic$ o/icer1w
internowanyc$ we )> 1J(J. kt1ryc$ liczb# Sowieci zani4ali "dzielajc na dotyczce ic$ pytania odpowiedzi
sprzecznyc$ i kamliwyc$ ( >)) 1J41 Sikorski rozmawia w 2oskwie ze Stalinem i w odpowiedzi na pytanie o
los o/icer1w. kt1rzy dostali si# do niewoli radzieckiej "sysza. 4e <osjanie nie maj poj#cia co si# z nimi stao.
8by3 mo4e "ciekli do 2and4"rii9 !odczas tej wizyty Sikorskiego podj#to decyzje o rozb"dowie Armii !olskiej
do 6 dywizji. tj ok J6 tys 4onierzy oraz ok (- tys os1b w /ormacjac$ pomocniczyc$ Stalin zgodzi si# tak4e
na ewak"acj# do Anglii 'B tys 4onierzy polskic$. kt1rzy mieli "z"peni3 ) Korp"s !SI
Ga pocztk" 1J4' miejsca koncentracji Armii !olskiej przeniesiono do Mzbekistan" *k Samarkandy+ =ar"nki
w jakic$ odbywaa si# przeprowadzka. gwatowna zmiana klimat" *od B-
o
mroz1w do p1tropikalnyc$ "pa1w+ i
epidemia ty/"s". spowodoway 0mier3 1- tys os1b = )) 1J4' Armia Andersa liczya 7B tys os1b. a w ))) s"4by
zaopatrzenia Armii Czerwonej. zapowiedziay zmniejszenie liczby racji 4ywno0ciowyc$ z 7- do '6 tys porcji.
co oznaczao g1d dla 4onierzy i 0mier3 dla gromadzcyc$ si# przy armii cywil1w !o d"4szyc$ interwencjac$
Stalin zgodzi si# na podniesienie liczby racji 4ywno0ci do 44 tys oraz ewak"acj# reszty armii i 1' tys cywil1w
do )rak" = )& przerwano pob1r do Armii !olskiej =iosn i latem przystpiono do likwidacji sieci polskic$
o/icer1w cznikowyc$ i rekr"tacyjnyc$ oraz zamykania delegat"r Aresztowano przy tym 1J delegat1w i ok
1-- ic$ wsp1pracownik1w
%statecznie od '4 ))) do 1J &))) 1J4' ewak"owano z IS<< do )rak" i )ran" ok 114 tys !olak1w I wojska tego
"tworzono na Dliskim =sc$ )) Korp"s !olski
8%dpowiedzialno0ci9 za ewak"acj# Stalin obci4y !olak1w. zarz"cajc im nie"zasadnione wstrzymywanie si#
przed podj#ciem walki *brak odwagi+ z Giemcami. co miao by3 wycznym powodem drastycznego
ograniczenia ilo0ci przydzielanyc$ Armii !olskiej racji 4ywno0ciowyc$ % tym. 4e gen Anders mia racj# nie
godzc si# na "4ycie w walkac$ B i 6 dywizji *niedozbrojonyc$ i niedostatecznie wyszkolonyc$. 0wiadczy los
8ko0ci"szkowc1w9 w podobnej syt"acji *wyszkolenie i "zbrojenie+ rz"conyc$ do walki pod Nenino
= rzeczywisto0ci sprawa ewak"acji Armii !olskiej wygldaa inaczej Cecyzje w sprawie wyprowadzenia
!olak1w na Dliski =sc$1d podj#li w Nondynie *'6 & 1J4'+ C$"rc$ill i 2ootow 6 wbrew stanowisk"
Sikorskiego
= ) 1J4( Stalin nakaza przeprowadzenie tzw paszportyzacji. co oznaczao ponowne co/ni#cie obywatelstwa
polskiego !olakom znajd"jcym si# na terenie IS<<
1( )& 1J4( prasa niemiecka podaa wiadomo03 o odkryci" masowyc$ grob1w o/icer1w polskic$ w lasac$ pod
Katyniem <zd emigracyjny. nie mogc od 1.B rok" dowiedzie3 si# niczego o ic$ losie od wadz sowieckic$.
zwr1ci si# *17 )&+ do 2i#dzynarodowego Czerwonego Krzy4a o wyja0nienie sprawy Iapewne przypadkiem
byo. 4e w tym samym dni" podobn pro0b# do 2CK skierowali Giemcy Sowieci nagle okazali si# doskonale
zorientowani w syt"acji. twierdzc. 4e polscy je@cy zatr"dnieni przy robotac$ drogowyc$ na Diaor"si. wpadli w
r#ce Giemc1w latem 1J41 i zostali przez nic$ zamordowani Stalin "zna. 4e zaistniaa syt"acja dowodzi
wsp1pracy Sikorskiego z Litlerem i "zasadnia zerwanie stos"nk1w dyplomatycznyc$ z !olsk =ypada mie3
nadziej#. 4e generalissim"s. kt1ry B ))) 1J4- podpisywa decyzj# o likwidacji '4 7-- polskic$ o/icer1w. po
prost" zapomnia o tym
=ina Sowiet1w za zbrodni# katy@sk nie "legaa wtpliwo0ci po przeprowadzonej przez Giemc1w eks$"macji 6
przy "dziale specjalist1w medycyny sdowej z kilk" kraj1w. w obecno0ci obserwator1w z ok"powanej !olski
Ao. 4e zbrodniarz *Stalin+ broni si# atak"jc o/iar#. mo4na zroz"mie3 *c$o3 oczywi0cie nie "sprawiedliwi3+. ale
cynizm *wobec !olak1w+ oraz tc$1rzliwo03 *wobec Stalina+ C$"rc$illa i <oose;elta 6 8wybitnyc$ zac$odnic$
m#41w stan"9 zas"g"je na pogard# i o/icjalne pot#pienie Sdz#. 4e to $aniebne post#powanie wobec !olski
*soj"sznika+. jej bezprzykadna zdrada. jest wystarczajcym powodem do wystawienia tym pa@stwom rac$"nk"
wymiernego w e i /"ntac$ Ga tle opisanyc$ zaszo0ci szczeg1lnie b"lwers"jce jest to. 4e nast#pcy
wspomnianyc$ 8m#41w stan"9. wsparci przez okrytyc$ szczeg1ln c$wa wojenn ?ranc"z1w *kt1rzy 8nie
c$cieli "miera3 za Oda@sk9+ nie do03. 4e nie pokajali si# za swoj wobec !olski postaw#. wci4 s gotowi
po"cza3 !olsk# jak powinna post#powa3. by jej wizer"nek *$onor+ nie dozna "szczerbk" Czy mo4na sobie
wyobrazi3 wi#ksz $"cp# S
!o 0mierci Sikorskiego *4:B &)) 1J4(+ nowym premierem zosta S 2ikoajczyk *14 &))+. kt1ry pr1bowa
nawiza3. osobi0cie i za po0rednictwem aliant1w. stos"nki dyplomatyczne z IS<<. co jednak napotykao
niec$#3 <osjan. zroz"mia je0li si# pami#ta o tym. 4e zapobiegliwie tworzyli sobie agent"r# kom"nistyczn w
ok"powanej !olsce *B ) 1J4' "tworzenie !!<+. trzymajc w 2oskwie kolejne gr"py kom"nist1w polskic$.
gotowyc$ "z"rpowa3 sobie prawo do sprawowania wadzy w powojennej !olsce *I!! i CDK!+ =a0nie to
zaplecze kom"nistyczne i "lego03 Iac$od" dodawao Stalinowi pewno0ci w rozgrywani" sprawy polskiej
Ga przeomie >) i >)) 1J4( "zyska Stalin. w Ae$eranie. zgod# Anglii i MSA na zatrzymanie ziem zagarni#tyc$
!olsce na podstawie pakt" <ibbentrop62ootow
Polsko-radziecka wsplpraca wojskowa podczas II wojny swiatowej *in/ormator '--'+
17 wrze0nia 1J(J rok" Iwizek <adziecki dokona inwazji wsc$odniej !olski. dziaajc w poroz"mieni" z )))
<zesz = katac$ 1J(J641 rzd polski "wa4a si# za pozostajcy w stanie wojny z IS<< Iwizek <adziecki
sta na stanowisk" nieistnienia pa@stwa polskiego !olacy w teren1w przyczonyc$ do IS<< byli masowo
deportowani na =sc$1d Syt"acja zmienia si# po atak" niemieckim na IS<< = lipc" 1J41 rok" doszo do
podpisania "kad" Sikorski6 2ajski. "stanawiajcego ponownie stos"nki dyplomatyczne !olacy w IS<<.
obj#ci amnesti. mieli organizowa3 Armi# !olsk. kt1rej dow1dc zosta genera =adysaw Anders
K"lminacyjnym momentem wsp1pracy polsko6radzieckiej bya wizyta generaa =adysawa Sikorskiego w
2oskwie w gr"dni" 1J41 rok" = cig" 1J4' rok" narastay jednak nieporoz"mienia Armia !olska odmawiaa
p1j0cia na /ront przed zako@czeniem swojej organizacji. nie pojawio si# te4 kilkana0cie tysi#cy o/icer1w. o
kt1ryc$ wcze0niejszej obecno0ci w radzieckic$ obozac$ jenieckic$ wadze polskie wiedziay Gastpia
stopniowa ewak"acja armii do )ran" = kwietni" 1J4( rok". w zwizk" z ogoszeniem przez Giemc1w odkrycia
grob1w pomordowanyc$ o/icer1w polskic$ w Katyni" rzd IS<< zerwa stos"nki dyplomatyczne z rzdem
polskim Iacz#to /ormowa3 nowe wojsko polskie z generaem Iygm"ntem Derlingiem na czele *) Cywizja im
Aade"sza Ko0ci"szki+. kontrolowane przez proradziecki Iwizek !atriot1w !olskic$ = paHdziernik" 1J4( rok"
oddziay te weszy do akcji podczas bitwy pod Nenino !odczas wyzwalania !olski Armia Krajowa
wsp1pracowaa z oddziaami radzieckimi przeciw Giemcom w ramac$ akcji VD"rza9. pr1b"jc nast#pnie
wyst#powa3 wobec wkraczajcyc$ <osjan w roli gospodarzy teren" !r1by takie. podj#te na Kresac$
=sc$odnic$. ko@czyy si# rozbrojeniem i internowaniem l"b wcieleniem do Armii Derlinga 4onierzy AK =
lipc" 1J44 rok" powsta konk"rencyjny wobec rzd" londy@skiego o0rodek wadzy 6 !olski Komitet
=yzwolenia Garodowego *!K=G+ = sierpni". po wyb"c$" powstania warszawskiego. Armia Czerwona
wstrzymaa o/ensyw# pozwalajc Giemcom st"mi3 powstanie =iosn 1J4B rok" wadze radzieckie
aresztoway i postawiy przed sdem przyw1dc1w !olski podziemnej. w tym ostatniego komendanta AK. gen
Neopolda %k"lickiego <1wnocze0nie " bok" <osjan rozb"dowywane byo kontrolowane przez nic$ wojsko
polskie *1 i ' Armia =!+. kt1re wzi#o "dzia w ko@cowyc$ walkac$ )) wojny 0wiatowej 6 w przeamani" =a"
!omorskiego. operacji berli@skiej i wyzwalani" Czec$
Dzialalnosc Delegatury Rzqdu na Kraj
Celegat"ra <zd" <zeczypospolitej na Kraj bya konspiracyjn. krajow agend rzd" polskiego na obczyHnie.
powoan jego dekretami z 16 )& i , & 1J4- Koncepcje rzd" zmierzay do zorganizowania konspiracji w kraj"
w ' podstawowyc$ pionac$5 wojskowym w postaci I=I *przeksztaconej w AK+ i cywilnym w postaci "rz#d"
Celegata <zd" na Kraj )ntencj rzd" byo minimalizowanie roli partii politycznyc$. kt1re miay odgrywa3
rol# opiniodawcz
Koncepcje te spotkay si# z niezadowoleniem dziaajcyc$ w kraj" partii politycznyc$. kt1re domagay si#
przyznania !olitycznem" Komitetowi !oroz"miewawczem" *!K!+ szerokic$ kompetencji. wraz z prawem
desygnowania kandydata na "rzd Celegata <zd" !o kl#sce ?rancji *( &)) 1J4-+ "tworzono w kraj" B
osobow Celegat"r# <zd" *Ste/an <owecki 6 I=I. Kazimierz !"4ak 6 !!S. Aleksander C#bski 6 SG. Ste/an
Korbo@ski 6 SN !rzewodnictwo obj pk Ean Skorobo$aty6Eak"bowski *p1Hniej doszed przedstawiciel S!
?ranciszek Kwieci@ski+ <zd nie "zna Ibiorowej Celegat"ry. we )> nakaza j rozwiza3 i poleci 4eby partie
wyznaczyy 1 kandydata na "rzd Celegata Iosta nim przedstawiciel S! Cyryl <atajski. kt1ry ( >)) 1J4-
rozpocz dziaalno03. opierajc si# na przedstawicielac$ 4 stronnictw politycznyc$ *tzw 8gr"ba czw1rka9.
sk"pionyc$ w !K!5 SN 6 8<oc$9. !!S 6 =<G *na jej miejsce od > 1J41 do ))) 1J4( wc$odzi przedstawiciel
!olskic$ Socjalist1w+. SG i S! Co 1J41 byo dw1c$ Celegat1w5 jeden w =arszawie dla Oeneralnego
O"bernatorstwa. dr"gi w !oznani" dla ziem wcielonyc$ do <zeszy7 od 1J4' tylko jeden w =arszawie
<atajski energicznie przystpi do organizowania podziemnej administracji cywilnej O1wnym zadaniem
aparat" Celegat"ry miao by3 przygotowanie war"nk1w do obj#cia przez rzd emigracyjny wadzy w kraj" po
jego wyzwoleni" = latac$ 1J4164( "dao si# stworzy3 administracj# podziemnego pa@stwa wszystkic$
szczebli5 centralnego. wojew1dzkiego *okr#gowego+ i powiatowego Ga szczebl" centralnym dzielia si# na 1(
departament1w. m in5 prezydialny. spraw wewn#trznyc$. spraw zagranicznyc$. przemys" i $andl". kt1ryc$
zakres czynno0ci odpowiada poszczeg1lnym ministerstwom rzd" na emigracji Gajbardziej o4ywion
dziaalno03 prowadziy departamenty5 spraw wewn#trznyc$ *zorganizowa sprawnie dziaajcy !a@stwowy
Korp"s Dezpiecze@stwa i re/erat pomocy Zydom pod kryptonimem 8Zegota9+. in/ormacji i propagandy
*wydawa organ prasowy 8<zeczpospolita !olska9+. o0wiaty i k"lt"ry *organizowa tajne na"czanie+ Aktywnie
dziaay r1wnie4 departamenty5 rolnictwa. rob1t p"blicznyc$ i odb"dowy. likwidacji sk"tk1w wojny oraz Iiem
Iac$odnic$. kt1ry przygotowywa materiay dok"ment"jce prawa !olski do Iiem Iac$odnic$ i !1nocnyc$
oraz plan ic$ przyszego zagospodarowania
Eesieni 1J41 Celegat"ra przej#a zwierzc$nictwo nad Kierownictwem =alki Cywilnej *"tworzonej z inicjatywy
<atajskiego+
= zwizk" z protestami !!S6=<G i SN 8<oc$9 przeciw nominacji <atajskiego "stpi on *zosta odwoany S6
r14ne wersje+ ze stanowiska we )> 1J4' *miesic p1Hniej zmar+. a /"nkcj# Celegata obj Ean !iekakiewicz
*areszt1J )) 4( przez gestapo i w &) `4( rozstrzelany+ Arzeci Celegat *od )&`4(+ Ean Stanisaw Eankowski.
aresztowany w ))) 1J4B i sdzony w procesie 8169. zgin w wi#zieni" radzieckim
Cekretem prezydenta <aczkiewicza z '6 )& 1J44 Celegat mianowany zosta wicepremierem. a trzec$ jego
zast#pc1w ministrami ( & 1J44Y "tworzyli oni Krajow <ad# 2inistr1w *wicepremier E S Eankowski. Antoni
!ajdak z !!S. Adam Die@ z SN. Stanisaw Easi"kowicz 6 SG+. kt1ra miaa sprawowa3 wszystkie /"nkcje
administracji pa@stwowej z wyjtkiem spraw zagranicznyc$. do czas" przybycia do kraj" <ady 2inistr1w
%rganem opiniodawczym Celegata miaa by3 powoana w ) 1J44 <ada Eedno0ci Garodowej. tworzca
konspiracyjne przedstawicielstwo "gr"powa@ zwizanyc$ z rzdem polskim
Celegat"ra stanowia istotny element !olskiego !a@stwa !odziemnego = zwizk" z powstaniem A<EG 1 &))
1J4B rozwizaa si#
= .ncyklopedia *zkolna Listoria z 3II7, s! 574 podaje, e 'ankowski mianowany zosta wicepremierem a jego zast$pcy
ministrami ;; 1 3I4

Polskie Panstwo Podziemne - struktury i cele *temat" tego nie spotkaem w in/ormatorac$+
<"c$ opor" jest poj#ciem zwalczanym przez $istoryk1w jako zbyt statyczne w odniesieni" do polskiej
rzeczywisto0ci Eest to t"maczenie z /ranc"skiego i dobrze c$arakteryz"je tamtejsz syt"acj# Gajwa0ciwsze dla
opisania syt"acji w !olsce czas" ok"pacji. wydaj si# okre0lenia typ"5 konspiracja. podziemie Cz#sto zamiennie
m1wi si# o !olskim !a@stwie !odziemnym. co dodatkowo podkre0la /akt nieistnienia w !olsce wadz
kolabor"jcyc$ z ok"pantami Giekt1rzy $istorycy pr1bowali wprowadzi3 do literat"ry przedmiot" okre0lenie 6
!olska =alczca. ale wi#kszo03 odrz"cia je jako zbyt dynamiczne
Celami !olskiego !a@stwa !odziemnego. kt1rem" poparcia "dzielao ok ,- R spoecze@stwa. byo stworzenie
str"kt"r zapewniajcyc$ wa0ciwe /"nkcjonowanie wszelkic$ /orm 4ycia spoecznego. prowadzenie walki z
Giemcami. wyzwolenie pa@stwa i przej#cie wadzy przez legalny rzd <!. dziaajcy w czasie wojny na
wyc$odHstwie !oza str"kt"rami !!! znalaza si# skrajna lewica socjalistyczna *<!!S+ i kom"ni0ci *!!<+ oraz
skrajna prawica postsanacyjna *K%G i %!= podporzdkowane wojskowo AK. w 1J44 poczyy si#+ i
narodowa *Iwizek Easzcz"rczy i Kon/ederacja Garod". a od )> f4' tak4e GSI+
!!! c$arakteryzowaa d"4a dyscyplina. wielo03 /orm i znaczne e/ekty dziaania ?"nkcjonowao w str"kt"rze
warstwowo6czonowej *pionowej+ Czonami *pionami+ byy5 1: pa@stwowo6administracyjny *rzdowy+7 ':
wojskowy7 (: polityczny7 4: cywilny *obywatelski+ Koordynoway one swoja dziaalno03 na "zgodnionym.
najwa4niejszym cel" cywilnym. wojskowym i politycznym
= >)) f4- *po nie"danej pr1bie "tworzenia Ibiorowej Celegat"ry <zd"+ powoano Cyryla <atajaskiego 6
*S!+. na stanowisko Celegata <zd" na Kraj. kt1ry5
- reprezentowa w kraj" rzd7
- kierowa tworzon w podziemi" administracj cywiln7
- kierowa sprawami politycznymi
<atajski przystpi energicznie do organizowania podziemnej administracji cywilnej. kt1rej g1wnym celem
miao by3 przygotowanie war"nk1w do obj#cia przez rzd wadzy w kraj" po jego wyzwoleni" Celegat"ra
dzielia si# na 1( departament1w. kt1ryc$ zakres czynno0ci odpowiada poszczeg1lnym ministerstwom rzd" na
emigracji = f4' rozb"dowano aparat Celegat"ry w terenie. powo"jc do 4ycia delegat"ry wojew1dzkie i
powiatowe
Kolejnymi Celegatami byli5 Cyryl <atajski *>)) 4-6)> 4'+. Ean !iekakiewicz *)> 4'6)) 4(+. Ean Stanisaw
Eankowski *)& 4(6))) 4B+
= tr"dnyc$ war"nkac$ ok"pacji podj#y dziaalno03 partie polityczne =prawdzie '7 )> f(J o/icjalnie
rozwizano !!S. ale r1wnocze0nie powoano jej konspiracyjn m"tacj# !!S6=olno03. <1wno03. Giepodlego03
*CK<2!2i= =<G6!!S+ 6 kryptonim 8Koo9 Czoowymi dziaaczami !!S6=<G byli5 2ieczysaw
Giedziakowski *zgin w !almirac$+. Kazimierz !"4ak i Iygm"nt Iaremba
Giemal natyc$miast po kl#sce wrze0niowej odb"dowao swoje szeregi Stronnictwo N"dowe. przyjm"jc nazw#
SN 8<oc$9. kryptonim 8Ar1jkt9 Czoowymi dziaaczami byli5 2aciej <ataj *stracony w !almirac$ w &) f4-+.
E1ze/ Gie3ko. E1ze/ Or"dzi@ski i Stanisaw %siecki SN 8<oc$9 byo najbardziej masow parti okres" ok"pacji
Stronnictwo Garodowe 6 kryptonim 8Kwadrat9. miao ambicje zdobycia powa4nyc$ wpyw1w. a jego
czoowymi dziaaczami byli5 Aleksander C#bski. <oman <ybarski. 2ieczysaw Arajdos
Konspiracyjn dziaalno03 podj#o tak4e Stronnictwo !racy. kt1re c$o3 mniejsze liczebnie odgrywao w
podziemi" istotn rol#. gdy4 z S! zwizany by przed wojn = Sikorski Czoowi dziaacze S! w konspiracji to5
Cyryl <atajski i Ean Stanisaw Eankowski
=ymienione partie odgryway g1wn rol# w 4yci" konspiracji polskiej i dla koordynacji poczyna@ powoay
str"kt"r# ponadpartyjn w postaci !olitycznego Komitet" !oroz"miewawczego. kt1ry rozpocz dziaalno03 '6
)) 1J4- = skad !K! wc$odzili5 gen Ste/an <owecki *I=I+. Kazimierz !"4ak *!!S+. Ste/an Korbo@ski *SN+.
Aleksander C#bski *SG+ i ?ranciszek Kwieci@ski *od &) f4-+ !K! dziaa przy Celegat"rze <zd" speniajc
/"nkcje organ" doradczego i opiniodawczego = po &))) 1J4( !K! przeksztacony zosta w Krajow
<eprezentacj# !olityczn *K<!+. a ta J ) 1J44 przemianowana zostaa na <ad# Eedno0ci Garodowej *<EG+ 1'
))) przyj#to reg"lamin <EG. a 1B ))) ogoszono jej deklaracj# programow K co walczy nard polski 6 goszc
zasad# 8wolno0ci. cao0ci. s"werenno0ci i bezpiecze@stwa oraz zdrowego rozwoj" wewn#trznego
<zeczypospolitej9 = skad <EG wc$odzio 17 os1b. po trzec$ przedstawicieli z SN. SG. !!S6=<G i S! oraz po
1 przedstawiciel" organizacji5 8%jczyzna9. 8<acawice9. 8Ijednoczenie Cemokratyczne9. Ko0cioa katolickiego
i r"c$" sp1dzielczego !rzewodniczcym <EG by K !"4ak. a po jego aresztowani" przez <osjan E Dra"n *S!+
!o "tworzeni" A<EG <ada rozwizaa si# 1 &)) f4B. kier"jc sw ostatni odezw#. zawierajc Testament Polski
"alczcej, do !olak1w i Garod1w Ijednoczonyc$
%d pierwszyc$ dni ok"pacji zacz#y powstawa3 w caym kraj" organizacje wojskowo6polityczne =ci4 brak
penyc$ danyc$ o ic$ ilo0ci. str"kt"rac$ i wielko0ci Szac"je si#. 4e na przeomie lat 1J(J:4- byo ok 14-
organizacji tego rodzaj". a najwa4niejszymi z nic$ okazay si# S"4ba Iwyci#stw" !olski *SI!+. "tworzona '7
)> f(J i jej s"kcesor Iwizek =alki Ibrojnej. powoany przez = Sikorskiego 1( >) f(J 2ia on by3
organizacj 8jednolit i jedyn dziaajc na terenie caego kraj" i nie mia by3 zwizkiem kilk" pokrewnyc$
sobie organizacji9 I=I wc$on drobniejsze organizacje wojskowe. a jego baz# spoeczn stanowiy
0rodowiska byyc$ wojskowyc$. "rz#dnik1w pa@stwowyc$. inteligencji. drobnomieszcza@stwa oraz modzie4 6
"czca si#. robotnicza i c$opska
=asne "gr"powania wojskowe tworzyy poszczeg1lne partie polityczne Stronnictwo Garodowe 6 wiosn g4-
powoao Garodow %rganizacj# =ojskow *G%=+ Stronnictwo N"dowe 8<oc$9 "tworzyo Stra4 C$opsk
*8C$ostra9+. przemianowan p1Hniej na Dataliony C$opskie *DC$+. kt1re osign#y najwi#ksz liczebno03 6
1B- tys !!S6=<G powoaa w ko@c" f(J Owardi# N"dow. przekaz"jc j j"4 w pocz f4- do dyspozycji I=I
Stronnictwo !racy najp1Hniej z partii 8gr"bej czw1rki9 powoaa wasn organizacj# wojskow w postaci
=ojska Mnijnego 6 niezbyt licznego
14 )) 1J4' I=I przemianowano na Armi# Krajow i rozpocz#to akcj# scaleniow. kt1ra zako@czya si# penym
powodzeniem C$ocia4 poza AK pozostaa cz#03 G%=. Iwizek Easzcz"rczy. Kon/ederacja Garod" i cz#03
oddzia1w taktycznyc$ DC$ oraz /ormacje zbrojne skrajnej lewicy. to staa si# ona najwi#ksz *latem f44 K (,-6
4-- tys+ i najbardziej sk"teczn *dywersja. sabota4. bitwy toczone przez oddziay partyzanckie. akcja 8D"rza9.
!owstanie =arszawskie+ str"kt"r militarn w ok"powanej !olsce i P"ropie
!od wzgl#dem organizacyjnym AK dzielia si# na obszary *4+. okr#gi *,+. obwody *',- na pocz f44+ i plac1wki
Str"kt"rami po0rednimi i nietypowymi byy5 podokr#gi. inspektoraty rejonowe i rejony Cow1dcy wszystkic$
szczebli nosili tyt" komendanta Komendantami O1wnymi kolejno byli5 gen S <owecki 8Orot9 *8Kalina9.
8<ako@9. 8A"r9. 8Orabica9. 8)n4ynier9+ 6 do (- &) f4(. gen A Komorowski 8D1r9 6 do ' > f44. gen N
%k"licki 8GiedHwiadek9. 8Kobra9 6 do 1J ) f4B
Cywilnym *obywatelskim+ r"c$em opor" zarzdzao Kierownictwo =alki Cywilnej *K=C+. kt1rem"
podlega5
- system podziemnego sdownictwa7
- akcje o c$arakterze badania morale7
- akcje o c$arakterze propagandowym *obc$ody. rocznice+
K=C koordynowao dziaalno0ci podziemnyc$ partii oraz organizacji spo i polit w ok"powanej !olsce
!ocztkowo dziaao w ramac$ Di"ra )n/ormacji i !ropagandy KO I=I. a od )& f4' podlegao Celegatowi
<zd" !enomocnikiem do walki cywilnej zosta Ste/an Korbo@ski *SN+ 8Iieli@ski9. 8Gowak9. kt1ry mimo
kilk" reorganizacji zajmowa to stanowisko do ko@ca wojny %trzyma on szerokie "prawnienia 6 wc$odzi w
skad sztab" KO AK i dysponowa wasn sieci radiow do kontakt1w z rzdem na wyc$odHstwie
K=C dzielio si# na 7 wydzia1w. m in sdowy. sabota4owo 6dywersyjny. legalizacyjny *dostarcza
pracownikom K=C /aszywyc$ dok"ment1w+. rejestrowania zbrodni niemieckic$ %rganizatorami walki
cywilnej byy te4 departamenty oraz agendy terenowe Celegat"ry oraz Di! KO AK i jego plac1wki
K=C oddziaywa na postawy spoecze@stwa za po0rednictwem swojej sieci organizacyjnej i prasy. przez
wydawanie odezw. instr"kta4y i zalece@. kt1re zmierzay do stworzenia sp1jnego kodeks" obywatelskiego Cla
os1b popeniajcyc$ zbrodni# 8zdrady. szpiegostwa. prowokacji. den"ncjacji oraz niel"dzkiego prze0ladowania i
krzywdzenia l"dno0ci polskiej9 kodeks obywatelski przewidywa wyroki 0mierci. kt1re wykonywane byy przez
specjalne zespoy egzek"cyjne !rzest#pstwa i wykroczenia przeciw kodeksowi obywatelskiem" byy
rozpatrywane przez Komisje Sdzce =alki Cywilnej. kt1re miay c$arakter sd1w obywatelskic$ i skazyway
na kary nagany i in/amii
Eesieni 1J4'. na mocy poroz"mienia Celegata <zd" i Komendanta O1wnego AK. K=C zostao
przeksztacone w Kierownictwo =alki Konspiracyjnej *K=K+ 6 organ kier"jcy akcj bie4c AK.
/"nkcjon"jcy wewntrz KO
1B &)) f4( K=K przeksztacone zostao w Kierownictwo =alki !odziemnejY *K=!+. kt1re miao kierowa3
akcj bie4c AK i tzw walk cywiln w caym kraj"
K=! miao zapewni3 jednolite i sprawne prowadzenie akcji dywersji. kontrwywiad". propagandy dywersyjnej
w0r1d Giemc1w *akcja G+ i opor" spoecze@stwa Swoje zadania realizowao ogaszajc kom"nikaty *o akcjac$
AK i dziaani" opor" spo+. przez obwieszczenia o wyrokac$ Cywilnyc$ Sd1w Specjalnyc$ i Komisji
Sdzcyc$ =alki *Cywilnej+ !odziemnej. zarzdzenia *z zakres" opor" spoecznego+ i odezwy. za pomoc
kt1ryc$ oddziaywao na polskie spoecze@stwo
!olskie !a@stwo !odziemne z okres" )) wojny 0wiatowej nie miao. w tym czasie i wcze0niej odpowiednika w
P"ropie i na innyc$ kontynentac$ Dyo. w pewnym sensie. rozwini#ciem i "doskonaleniem podobnego twor".
kt1ry powsta przed !owstaniem Styczniowym i sprawnie dziaa tak4e w czasie jego trwania !omy0le3 tylko.
4e to !olacy 6 niezdolni *zdaniem ic$ wielkic$ ssiad1w+ do samodzielnego /"nkcjonowania. potra/ili stworzy3
oryginalne rozwizania 6 wymagajce koncepcji. konsekwencji i solidarno0ci = innyc$ pa@stwac$. w
podobnyc$ okoliczno0ciac$. powstaway 8po prost"9 rzdy kolaborant1w *Cania. ?rancja. Lolandia. Gorwegia+.
co im absol"tnie nie przeszkadza po"cza3 !olak1w jak powinni si# organizowa35 nowocze0nie i demokratycznie
Y *ia zbrojn E"P byy specjalne oddziay *zaryc& *zeregw( )Noka+ > pseudonim dowdcy Tadeusza Nawadzkiego@ i
)Parasol+/ jako symbol spadoc&ronu, gdy oddzia tworzony by jako jednostka powietrzno/desantowa!
Geneza i formy dzialalnosci ZWZ / AK
%d pierwszyc$ dni ok"pacji zacz#y powstawa3 w kraj" organizacje wojskowo6polityczne zakadajce walk# z
ok"pantami Dark jest dokadnyc$ danyc$ o ic$ str"kt"rac$ i liczebno0ci. ale szac"je si#. 4e na przeomie
1J(J:4- byo ok 14- organizacji tego rodzaj". a ic$ dziaalno03 w pierwszym okresie ok"pacji zmierzaa do
podtrzymywania d"c$a narod" oraz sabotowania zarzdze@ i nakaz1w wadz ok"pacyjnyc$
=0r1d tyc$ wiel" organizacji na bli4sz "wag# zas"g"je S"4ba Iwyci#stw" !olski *SI!+ powoana '7 )> 1J(J
przez gen 2ic$aa Aokarzewskiego6Karaszewicza przy aprobacie gen E"li"sza <1mmla. dow1dcy obrony
=arszawy Arzon kadry SI!. kt1ra c$ciaa realizowa3 /"nkcje wojskowe i polityczne. stanowili zawodowi
o/icerowie przedwrze0niowej armii polskiej i dlatego nie "zyskaa ona aprobaty gen Sikorskiego Gakaza on
rozwizanie SI! i 1( >) 1J(J powoa Iwizek =alki Ibrojnej *I=I+ 6 8 0ci0le tajn organizacj# wojskow9.
kt1rej komendantem zosta gen Kazimierz Sosnkowski I=I miaa by3 organizacj og1lnonarodow i
ponadpartyjn oraz ponadklasow. sk"piajc w swyc$ szeregac$ wszystkic$ !olak1w *bez wzgl#d" na ic$
przekonania polityczne i poc$odzenie spoeczne+ pragncyc$ walczy3 z ok"pantem Cecyzj z 14 )) 1J4' I=I
zostaa przeksztacona w Armi# Krajow. kt1ra miaa zgr"powa3 wszystkie organizacje zbrojne "znajce
zwierzc$nictwo <zd" <! na wyc$odHstwie Gowa str"kt"ra "4ywaa kryptonim1w5 !I! *!olski Iwizek
!owsta@czy+ i SIwK *Siy Ibrojne w Kraj"+. dziaaa w granicac$ <! z 1J(J. podlegaa Gaczelnem" =odzowi.
a przez niego <zdowi <! w Nondynie. ale nie Celegat"rze <zd" na Kraj. kt1ra wraz z !K! stanowia odr#bny
6 cywilno6polityczny o0rodek wadzy
Cow1dztwo AK stanowio w !olsce samodzielny o0rodek wadzy7 jedynie przy podejmowani" wa4nyc$ decyzji.
o znaczeni" og1lnonarodowym. Komendant AK zobowizany by do zasi#gania opinii Celegata
Czi#ki akcji scaleniowej AK staa si# najliczniejsz i najsilniejsz organizacja wojskow w ok"powanej !olsce i
P"ropie !oza str"kt"rami AK pozostaa cz#03 *okB- R+ G%=. kt1rzy odm1wili wej0cia w skad AK i "tworzyli
ze Iwizkiem Easzcz"rczym. we )> g4' Garodowe Siy Ibrojne *GSI+ !oza AK pozostaa te4 cz#03 oddzia1w
taktycznyc$ DC$
Armia Krajowa bya wojskiem polskim o oc$otniczym zacig" i stanowia cz#03 skadow polskic$ si
zbrojnyc$ !odstawow jednostk AK byy pl"tony *pene liczce (B6B- os1b i szkieletowe7 166'B osobowe. ale
ic$ dow1dcy m"sieli mie3 kandydat1w do zacig" hby "zyska3 peny stani na wypadek mobilizacji+ =iosn
1J44 AK. bez kandydat1w do pl"ton1w szkieletowyc$ i os1b wsp1prac"jcyc$. ale niezaprzysi#4onyc$. liczya
(,-64-- tys 4onierzy !od wzgl#dem organizacyjnym byo to ok 6(-- pl"ton1w penyc$ i ok '6(- pl"ton1w
szkieletowyc$ Kobiety stanowiy ok 1- R og1lnego stan" AK %d )) 1J4' /"nkcjonowaa =ojskowa S"4ba
Kobiet
Armi Krajow kierowa Komendant O1wny. "4ywajcy te4 tyt"" komendanta si zbrojnyc$ w kraj" i jego
organ pomocniczo6doradczy w postaci Komendy O1wnej AK *KO AK+. kt1ra skadaa si# z 7 oddzia1w *przy
czym oddzia & mia ( pododdziay+. Kierownictwa Cywersji *Kedyw"+. ' sze/ostw *Di"ra =ojskowego i
S"4by Sprawiedliwo0ci+ oraz C"szpasterstwa Kolejnymi Komendantami I=I:AK byli5 gen K Sosnkowski
do (- &) 1J4-. Ste/an <owecki6Orot od 1, &) 1J4- do (- &) 1J4(. Aade"sz Komorowski6D1r do ' > 1J44 i
Neopold %k"licki6GiedHwiadek do 1J ) 1J4B
Str"kt"r# terytorialn tworzyy obszary *kilka wojew1dztw+ pocztkowo ( *lwowski. biaostocki i zac$odni+. a
w ko@c" 1J4( 6 4 *lwowski. biaostocki. zac$odni i warszawski+. okr#gi 6 , *wojew1dztwa+. obwody 6 ',-
*powiaty+ i plac1wki Eednostkami organizacyjnymi o c$arakterze po0rednim byy podokr#gi. a tworzonymi w
zale4no0ci od potrzeb inspektoraty rejonowe *sk"piay po kilka obwod1w w ramac$ okr#g1w i podokr#g1w+
oraz rejony *w ramac$ obwod1w obejmoway po kilkana0cie plac1wek+ Cow1dcy wszystkic$ szczebli nosili
tyt" komendant1w
Koncepcja dziaania zakadaa ( etapy walki *w konspiracji. w powstani". na /roncie+ = pierwszym etapie nie
podejmowano walki zbrojnej na d"4 skal# !odstawow /orm walki konspiracyjnej byy5
- dziaalno03 in/ormacyjna i propagandowa7
- wojna psyc$ologiczna z Giemcami. tzw akcja 8G97
- wywiad wojskowy na rzecz koalicji5
- sabota4 gospodarczy i przemysowy5
- dywersja zbrojna7
- walka zbrojna7
- szkolenie wojskowe. prowadzone we wszystkic$ oddziaac$. w konspiracyjnyc$ podc$or41wkac$ i
szkoac$ podo/icerskic$ oraz na specjalnyc$ k"rsac$ *dywersyjnyc$ i motoryzacyjnyc$+7
- gromadzenie broni *zbieranie pozostao0ci z )> 1J(J. k"powanie i prod"kcja AK prod"kowaa seryjnie5 '
typy pistolet1w maszynowyc$ 6 sten i byskawica. ' typy granat1w r#cznyc$ 6 /ilipinki i sidol1wki.
materiay wyb"c$owe 6 szedyt i amonit oraz materia inicj"jcy. miotacze ognia i sprz#t dywersyjno
6sabota4owy hkolce przeciwoponowe. 0rodki zapalajce. zapalniki. minyi+
<zd <! na emigracji i !SI dostarczay AK pomoc w5 kadrze *(17 cic$ociemnyc$. 'J k"rier1w politycznyc$+.
pienidzac$ *(B mln e i 1J mln marek niem+. broni i sprz#cie wojskowym przerz"canym samolotami
*wystartowao ,B, samolot1w. z czego 4,- dokonao zrz"t1w i ( ldowa@ na konspiracyjnyc$ lotniskac$ 6 akcja
82ost9 I 67- ton wysanego sprz#t" AK odebraa 44( tony Stracono 7- samolot1w+
Co zada@ walki bie4cej I=I powoa5 *wiosn 1J4-+ wydzielony pion pod nazw Iwizek %dwet". jesieni
1J41organizacj# =ac$larz i w & 1J4' %s# Ga ic$ bazie w >) 1J4' AK "tworzya Kierownictwo Cywersji
*Kedyw+ Gajgo0niejszymi operacjami Kedyw" byy5 walki w obronie Iamojszczyzny *ponad (-- akcji
zbrojnyc$+7 =ieniec *7:, > 4'+ 6 dywersja na liniac$ warszawskiego w#za kolejowego7 akcja pod Arsenaem
*'6 ))) 1J4(+ 6 odbicie przez oddzia specjalny 8Eerzy9 ponad '- wi#Hni1w z 8<"dym97 akcja 8O1ral96 zdobycie
na !lac" Iamkowym *1' &))) 1J4(+ 1-B mln ok"pacyjnyc$ z7 akcja na K"tsc$er# *1 )) 1J44+ 6 "dany zamac$
kompanii dywersyjnej Kedyw" 8!egaz9 *p1Hniejszy 8!arasol9+. na sze/a policji i SS dystrykt" warszawskiego
=iosn 1J4( przystpiono do tworzenia oddzia1w partyzanckic$ Ga przeomie 1J4(:4 KO AK miaa do
dyspozycji B4 oddziay partyzanckie. '1 dywersyjnyc$ i JB patroli dywersyjnyc$ =iosn 1J44 oddziay
partyzanckie liczyy ponad 6- tys 4onierzy Akcje oddzia1w partyzanckic$ miay na cel"5
- jednoczesne "derzenie w transporty kolejowe *akcje 8=ieniec9 ) i )). 8%dwet kolejowy9. E"la9+ 6
parali4owanie transport" kolejowego7
6 dezorganizacj# czno0ci7
- ataki na niemieckie poster"nki graniczne *8Aa0ma9+7
- ataki na mniejsze garnizony wojskowe7
- obron# Iamojszczyzny przed wysiedleniami i l"dno0ci na kresac$ wsc$ przed nacjonalistami "krai@skimi i
partyzantk radzieck7
- ataki na wi#zienia i areszty oraz transporty wi#Hni1w 6 ,B akcji *Celestyn1w. Digoraj. Kielce. Ko@skie.
2ielec. %pat1w. Easo. Kalwaria Iebrzydowska. !i@sk+7
- likwidacj# poster"nk1w policji i administracji ok"pacyjnej oraz zamac$y na ic$ /"nkcjonari"szy7
- pomoc konspiracji 4ydowskiej
= okresie od ) 1J4( do &) 1J44 oddziay partyzanckie stoczyy 16J bitew. a wszystkie oddziay AK wykonay
'(- tys akcji sabota4owyc$ i dywersyjnyc$. w kt1ryc$5 "szkodzono prawie 7 tys parowoz1w i ponad 1J tys
wagon1w. wykolejono ponad 7-- transport1w kolejowyc$ Cokonano ok 6 tys zamac$1w na Giemc1w i
zlikwidowano ponad ' tys agent1w Oestapo Akcje zbrojne AK wizay na terenie !olski znaczne siy
niemieckie. parali4oway transport kolejowy. przeciwdziaay wykorzystywani" potencja" gospodarczego
!olski dla cel1w wojennyc$ Giemiec
= akcji 8D"rza9. realizowanej od pocz 1J44. wzi#o "dzia ponad 1-- tys 4onierzy AK. kt1rzy cz#sto
wsp1dziaali z Armi Czerwon <osjanie potraktowali jednak 8D"rz#9 jako akcj# antyradzieck. w rez"ltacie
czego deportowali ok B- tys 4onierzy AK
%d 1 &))) do ' > 1J44 trwao !owstanie =arszawskie 6 najwi#ksza i najbardziej krwawa akcja )) wojny.
prowadzona przez podziemie *niestety nie odnotowana w 8=ielkiej Pncyklopedii )) wojny 0wiatowej9 wydanej
ostatnio na Iac$odzie. gdzie "to4samia si# t# bitw#. por1wnywan prze Limmlera ze stalingradzk. z
8powstaniem9 w getcie warszawskim. kt1re spowodowao 0mier3 , jj Giemc1w+ <anowce na jakie prowadzi
poprawno# polityczna s doprawdy bezkresne!
!o "padk" !owstania =arszawskiego do niewoli dostaa si# niemal caa KO AK. co spowodowao
dezorganizacj# w szeregac$ organizacji =ysiki gen %k"lickiego na rzecz odtworzenia dow1dztwa i
przywr1cenia AK poprzedniej sprawno0ci przyniosy tylko cz#0ciowe powodzenie. w zwizk" z czym 1J ) 1J4B
rozwiza on AK <1wnocze0nie jednak zdecydowa si# pozosta3. z cz#0ci o/icer1w i 4onierzy AK 6 czonkami
tworzonej od wiosny 1J44 kadrowej organizacji 8Gie9 *od Giepodlego03+. w konspiracji Aresztowanie przez
<osjan gen %k"lickiego i ?ieldor/a sprawio. 4e organizacja ta nie rozwin#a znaczniejszej dziaalno0ci = jej
miejsce. r1wnie4 z czonk1w AK. w & 1J4B. pk Ean <zepecki zao4y Celegat"r# Si Ibrojnyc$ na Kraj.
organizacj# o c$arakterze wojskowo6politycznym Drak perspektyw zbrojnej walki o niezawiso03 !olski
spowodowa rozwizanie Celegat"ry *&)) 1J4B+ i powoanie organizacji o c$arakterze politycznym =olno03 i
Giezawiso03 *=iG+
Akcja ,Burza
Ia cele pa@stwa podziemnego "znano walk# z Giemcami i wyzwolenie pa@stwa. a za spos1b ic$ realizacji
og1lnonarodowe powstanie. kt1rego zasadniczy plan powsta w 1J4- = zale4no0ci od rozwoj" syt"acji "lega
on zmianom. ale w ka4dej koncepcji powtarzay si# kardynalne war"nki jakie m"sz by3 spenione by powstanie
mogo wyb"c$n35
- polskie podziemie m"si by3 odpowiednio wyszkolone i mie3 zapewnion. w decyd"jcym momencie.
pomoc aliant1w *np w postaci Drygady Spadoc$ronowej gen Sosabowskiego+7
- powstanie mo4e by3 wzniecone w momencie gdy ))) <zesza objawia3 b#dzie wyraHne oznaki "padk"7
- m"sz by3 klarowne stos"nki z ssiadem wsc$odnim *jasno03 co do tego 8czy soj"sznik naszyc$
soj"sznik1w jest naszym soj"sznikiem9 S+
= 1J4( war"nki takie nie istniay. ale ze wzgl#d" na rozw1j syt"acji trzeba byo podj3 jakie0 decyzje. gdy4
<osjanie zbli4ali si# do polskiej granicy wsc$ z 1J(J Eesieni zapada kompromisowa decyzja przeprowadzenia
8akcji w zamian9. zamiast powstania powszec$nego 6 wzmo4ona dywersja i sabota4 oraz walka zbrojna o
zasi#g" lokalnym 6 8plan D"rza9 Iamierzano go przeprowadzi3 z wyczeniem d"4yc$ miast = kierownictwie
polskiego podziemia przewa4aa opinia. 4e podejm"jc walk# z Giemcami *bezpo0rednio zagro4onymi przez
<osjan+. wywo"jc lokalne powstania w obszarac$ i okr#gac$ AK nale4y wsp1dziaa3 z oddziaami
radzieckimi *a w ka4dym razie "nika3 z nimi zatarg1w+. wyst#p"jc wobec nic$ w roli gospodarza na swojej
ziemi i "jawniajc str"kt"ry wadzy podlege <zdowi <! w Nondynie
!rzyjm"jc taki p"nkt widzenia Komendant O1wny AK w poroz"mieni" z Celegatem <zd" wyda '- >) 1J4(
rozkaz rozpocz#cia operacji noszcej kryptonim 8D"rza9 1, )) 1J44 <zd <! ostatecznie zatwierdzi rozkazy do
D"rzy. "z"peniajc je o /orm"#. z kt1r "jawniajcy si# mieli wyst#powa3 8Ga mocy rozkaz" <zd"
<zeczpospolitej !olskiej zgaszam si# jako przedstawiciel polskic$ wadz administracyjnyc$ *jako dow1dca
wojskowy+ z propozycj wsp1dziaania z wkraczajcymi na teren <zeczypospolitej !olskiej siami zbrojnymi
Sowiet1w w operacjac$ wojennyc$ przeciwko wsp1lnem" wrogowi9
Ga ziemiac$ wsc$. gdzie akcja D"rza miaa by3 si rzeczy realizowana w pierwszej kolejno0ci.
przeprowadzono pen mobilizacj# 4onierzy AK = nocy z ( na 4 ) 1J44 armia radziecka przekroczya
przedwojenn granic# !olski w okolicy miejscowo0ci Sarny na =oyni" Aamtejsze oddziay partyzanckie w sile
ponad 7 tys 4onierzy. jako '7 Cywizja !iec$oty walczyy z Giemcami od '- )))7 od (- we wsp1dziaani" z
<osjanami *poroz"mienie mjr Kiwerskiego ps 8%liwa9 z gen Siergiejewem z '7 )))+ !o ( tyg wsp1lnyc$ walk.
w trakcie ci#4kic$ boj1w na d rzek A"ri. '7 C! op"szczona przez <osjan znalaza si# w okr4eni". z kt1rego
zdoaa si# wyrwa3 ponoszc ci#4kie straty Cz#03 dywizji skierowana zostaa *J &)+ na wypoczynek i
reorganizacj# do okr#g" l"belskiego. a cz#03. do kt1rej ten rozkaz nie dotar. pr1bowaa ponowi3 wsp1dziaanie
lecz zostaa wcielona do armii gen I Derlinga
<1wnie dramatyczny przebieg miaa D"rza na =ile@szczyHnie. gdzie oddziay AK *7 tys l"dzi+ stoczyy w
ramac$ tej akcji ok (- bitew = nocy 6:7 &)) pk Aleksander Krzy4anowski. ps 8=ilk9 poleci przystpi3 do
wykonania operacji 8%stra Drama9. czyli do atak" na =ilno = kilkana0cie godz p1Hniej do walki wczyli si#
<osjanie i po zaci#tyc$ kilk"dniowyc$ walkac$ =ilno zostao zdobyte *1( &))+ = mie0cie "jawniy si# polskie
wadze . a dow1dca ( ?ront" Diaor"skiego gen Czerniac$owskiY przyj bez zastrze4e@ polsk propozycj#
wystawienia dywizji piec$oty i brygady kawalerii 17 &)) 8=ilk9 zosta zaproszony do kwatery
Czerniac$owskiego i tam podst#pnie aresztowany Aaki sam los spotka jego o/icer1w !r1ba przebicia si#
oddzia1w w kier zac$odnim powioda si# tylko nielicznym D"rza na =ile@szczyHnie zako@czya si#
aresztowaniem i deportacj ok B tys 4onierzy AK
Ae pierwsze nie"dane do0wiadczenia nie przerway akcji 8D"rza9 !odj#to j w okr#gac$5 lwowskim. l"belskim.
krakowskim. radomskim. kieleckim *' i 7 C! oraz 7' pp7 razem J tys 4onierzy+. biaostockim. poleskim i
podokr#g" wsc$odnim obszar" warszawskiego
= ko@c" &)) 44 dow1dztwo AK podj#o decyzj# o wczeni" =arszawy do dziaa@ D"rzy 6 1&))) rozpocz#o si#
!owstanie =arszawskie. najwi#ksza powsta@cza bitwa )) wojny 0wiatowej. trwao do ' >
= okresie jesie@6zima 1J44 zmobilizowane oddziay zostay rozwizane z powod" pogarszajcyc$ si#
war"nk1w bytowania w pol" Cziaania zbrojne D"rzy zawieszono do ponownego r"szenia /ront" Ga niewielk
skal# podj#to dziaania w trakcie o/ensywy radzieckiej w styczni" 1J4B
= D"rzy "czestniczyo ponad 1-- tys 4onierzy AK. kt1rzy odnie0li szereg znaczcyc$ s"kces1w. zadajc
Giemcom powa4ne straty Akcja wprowadzia AK na teren dziaa@ wojennyc$ jako armi# alianck. co o/icjalnie
potwierdzono (- &))) 1J44 Eednak powodzenie militarne *AK potra/ia si# zmobilizowa3 i osign3 wymierne
s"kcesy w walce+ nie przeo4yo si# na s"kces polityczny. gdy4 <osjanie konsekwentnie nie c$cieli "zna3 AK za
partnera i po doraHnym wsp1dziaani" militarnym "znali akcj# za antyradzieck. w zwizk" z czym jednostki
AK byy pacy/ikowane *rozbrajane. wcielane do /ormacji podporzdkowanyc$ kom"nistom. rozbijane.
deportowane 6 ok B- tys 4onierzy+. a ic$ dow1dcy mordowani l"b aresztowani
Y Ten dzielny czekista mia, nie tak dawno jeszcze, pomnik przy olsztyDskim 2worcu Hwnym!
Powstanie Warszawskie 1944. Geneza *przebieg+ i skutki
!owstanie =arszawskie byo zbrojn walk wyzwole@cz z niemieckim ok"pantem. zainicjowan i
prowadzon w cig" 6( dni *1 &))) 6 ' > 1J44+ przez AK przy powszec$nym "dziale l"dno0ci cywilnej i
wszystkic$ organizacji podziemia Dyo najwi#ksz bitw stoczon prze e"ropejski r"c$ opor" w czasie )) wojny
0wiatowej. a nawet najwi#ksz partyzanck bitw czas1w nowo4ytnyc$ Qwiadcz o tym5 wielko03
zaanga4owanyc$ w walce si *ok B- tys po stronie polskiej i B-6BB tys po stronie niemieckiej+. czas trwania i
straty poniesione przez obydwie strony *1661, tys polegyc$ powsta@c1w i 1,-6''- tys l"dno0ci cywilnej oraz
'6 tys polegyc$. zaginionyc$ i rannyc$ Giemc1w+
!owstanie =arszawskie do dzi0 b"dzi ogromne emocje O1wny sp1r toczy si# o ostateczny bilans !owstania 6
jest korzystny czy zdecydowanie "jemny S % to czy "zna3 t# ostatni polsk ins"rekcj# za 8gr1b9. czy
8kolebk#9 wsp1czesnego narod" polskiego S Czy rez"ltatem !owstania bya tylko 0mier3 i r"ina stolicy. czy
"ratowana niepodlego03 S *Gie stali0my si# 17 rep"blik IS<< Nepiej polec w walce ni4 nieco p1Hniej na
Syberii 6 w jeszcze wi#kszej liczbie+ !odobne kontrowersje dotycz oceny os1b podejm"jcyc$ decyzj# o
wyb"c$" 2ieszcz si# one w przedziale od skrajnego pot#pienia 6 8zbrodnia9. po glory/ikacj# 6 jedyna
mo4liwo03 por"szenia 8s"mienia 0wiata9 i "ratowania niepodlego0ci Aa zacieko03 i czas trwania spor"
wynikaj z ogrom" start l"dno0ci *do 'B- tys+ i skali strat materialnyc$ *zniszczenie zabytk1w i d1br k"lt"ry
oraz 6- R zab"dowy stolicy+ Cokon"jc tyc$ ocen nie bierzemy pod "wag# tego. 4e 1wcze0ni decydenci nie
mieli tej wiedzy jak dyspon"jemy dzisiaj i nie dziaali w pr14ni lecz w splocie nie zawsze jasnyc$
"war"nkowa@ 2o4na c$yba przyj3. 4e nie nale4y dzi0 m1wi3 o winie kogokolwiek Kwesti# decyzji o
podj#ci" 1 &))) 1J44 walki zbrojnej w =arszawie nale4y rozpatrywa3 raczej w kategorii odpowiedzialno0ci. a w
takim "kadzie nale4y widzie3 kilka jej kr#g1w =nioski w tej kwestii mog si# wyda3. na pierwszy rz"t oka.
dosy3 zaskak"jce Spr1b"jmy wskaza3 i opisa3 kr1tko te kr#gi 6 otwierajc pole do popis" dla czytelnika tego
tekst"
1: =adze na wyc$odHstwie5
- we wszystkic$ planac$ powsta@czyc$ miay zastrze4one prawo podj#cia ostatecznyc$ decyzji. co byo o tyle
s"szne. 4e miay one szersz optyk# widzenia 2imo to premier na pocz &)) scedowa swoje "prawnienia
do podj#cia decyzji na podziemie krajowe7
- premier 2ikoajczyk *znow"+. dla kt1rego powstanie byo arg"mentem w grze o !olsk# ze Stalinem7
- gen Sosnkowski. bo nie zakaza kategorycznie realizowania plan" 8D"rza9 na obszarze stolicy. a co wi#cej
przekaza gen Komorowskiem" prawo podejmowania decyzji wed"g wasnej oceny syt"acji Oen
podobno nie wiedzia o decyzji 2ikoajczyka *obaj zainteresowani przedstawiali t" r14ne wersje+7
- premier i w1dz naczelny byli w decyd"jcym momencie nieobecni w Nondynie7
- <zd Pmigracyjny pozytywnie interpretowa dw"znaczne zac$owania Anglik1w i Amerykan1w7
- powinny jasno i niedw"znacznie "0wiadomi3 opini# krajow. a przede wszystkim KO AK. 4e niepodlego03
!olski zostaa "nicestwiona wsk"tek poroz"mienia zawartego w Ae$eranie. 4e !olska zostaa przypisana do
stre/y wpyw1w IS<< i w tej syt"acji 4adne pr1by 8dania 0wiadectwa9 woli walki z Giemcami nie maj
politycznego sens"
': Czonkowie KO AK i wadz politycznyc$ podziemia krajowego *Celegat <zd". <EG+5
- ostateczn decyzj# podj 8tri"mwirat genera1w9 *Komorowski. !eczy@ski. %k"licki+. gdy ostatnie sowo
przy podejmowani" decyzji tej rangi powinno nale4e3 do polityk1w. a nie wojskowyc$7
- decyzj# o terminie wyb"c$" podj#to poc$opnie. na podstawie 1 niepotwierdzonego meld"nk" wywiad" o
pojawieni" si# <osjan na !radze. co mogo by3 sowieck prowokacj7
- wol"ntaryzm. tj traktowanie wasnyc$ oczekiwa@ za rzeczywisto03 <ozpoczniemy. a <osjanie b#d
m"sieli co0 zrobi3. p1j03 do przod" *czyli pom1c+ Gie po0wi#c przecie4 dr"gorz#dnej sprawy =arszawy.
dla strategicznej kwestii. jak jest dla nic$ sprawa Giemiec 6 mo4liwo03 zaj#cia caego ic$ terytori"m
!o0wi#cili7 /ront zatrzyma si# nad =is na p1 rok"7
- brak konsekwencji Skoro !owstanie byo w jakim0 sensie skierowane przeciw IS<< *byo walk o
odzyskanie s"werenno0ci. a nie przeciw Sowietom. ale skoro ci c$cieli !olsk# s"werenno0ci pozbawi3+ to
nie nale4ao oczekiwa3 od <osjan pomocy7
- niewa0ciwa ocena intencji aliant1w 6 dalszy cig my0lenia 4yczeniowego7 rozpoczniemy wystpienie.
dowalimy ok"pantowi. a alianci nas nie zostawi Iostawili jjj
(: Gasi ssiedzi j Niemcy bo rozpocz#li wojn# Swoja agresj. sposobem prowadzenia wojny i ok"pacji
wywoali walk# !olak1w o niepodlego03 i c$#3 odwet" za doznane krzywdy i "pokorzenia
Rosjanie bo najpierw wsp1dziaajc z Giemcami zagarn#li poow# terytori"m !olski. a p1Hniej jako "czestnik
antyniemieckiej koalicji pr1bowali zac$owa3 zdobycz terytorialn i pozbawi3 !olsk# s"werenno0ci. narz"cajc
je marionetkowy. zale4ny od Kremla rzd <osjanie mieli nad Giemcami tak znaczn przewag#. 4e mogli zaj3
=arszaw# w cig" ok B dni =zywali te4 l"dno03 stolicy do zbrojnego wystpienia i oskar4ali AK o bierno03.
8stanie z broni " nogi9 <zeczywista bierno03 AK byaby prawdopodobnie pretekstem do represji wobec
!olak1w 6 soj"sznik1w Litlera. co j"4 im wcze0niej *)& 1J4(+ zarz"cano
= tym momencie. po raz kolejny pojawia si# pytanie5 czy istniej jakie0 granice bezczelno0ci S Eestem
przekonany. 4e tak i nie trzeba wiele by t# zdrow relacj# mi#dzy $"cp i rzeczywisto0ci zac$owa3 =ystarczy
troc$# stanowczo0ci i przyzwoito0ci oraz prostego nazywania rzeczy po imieni" Giemcy w =ersal". do czas"
gdy trwaa jedno03 aliant1w *zamana przez Nloyda Oeorge`a+. godzili si# na wszystko 2o4na by powiedzie3.
4e pocz"li pana. co podobno jest dla tej nacji niezb#dne !od koniec )) wojny i po jej zako@czeni". poniewierani
przez Sowiet1w. nawet nie pr1bowali sprzeciw" 6 poznali miejsce w szereg"
<osjanie pobici pod =arszaw. proponowali 8polskim panom9 nawet 2i@sk. kt1rego ci nie c$cieli = 1JJ-
nadzwyczajnie spokornieli 6 na jaki0 czas Eednym i dr"gim ostatnio przybywa t"pet" 6 zobaczymy czym to si#
sko@czy S
4: Iac$odni alianci !olski5
- w 1J4( *Ae$eran+ zapewnili Sowietom swobod# dziaania strategicznego w P"ropie Qrodkowo 6=sc$ Sam
Stalin "zna. 4e jest to tak4e wolno03 poczyna@ politycznyc$ 6 o czym !olacy na emigracji i w kraj" nie
wiedzieli7
- r14ne niedopowiedzenia i kamstwa aliant1w zac$odnic$ miay podtrzymywa3 zaanga4owanie !olak1w.
kt1ryc$ siy zbrojne powa4nie liczyy si# w brytyjskim bilansie = przypadk" MSA !olonia. kt1ra stanowia
4 R og1" wyborc1w. miaa tradycyjnie poprze3 kandydata demokrat1w <oose;elta w wyborac$
prezydenckic$ Czy mo4na sobie wyobrazi3 wi#ksz degrengolad#. ni4 "dzenie przyjaHni i poparciem
zdradzonego soj"sznika S
Kolejna b"dzca emocje kwestia to stos"nek Stalina do !owstania Co niedawna szt"cznie stawianym
problemem byy pytania5 czy c$cia pom1c !olakom. ale nie m1g S Czy m1g pom1c. ale nie c$cia S
%dpowiedH zawsze bya i jest prosta C$cia. za wszelk cen# wykorzysta3 mo4liwo03 zniszczenia =arszawy
r#kami Giemc1w i dla tego cel" by got1w po0wi#ci3 wi#cej ni4 ktokolwiek z polskic$ polityk1w przyp"szcza
Irezygnowa z realnej mo4liwo0ci opanowania Giemiec po <en Czy nie s to bezpodstawne oskar4enia S
Giestety nie. a 0wiadczy o tym kilka /akt1w
1: !r1ba wywoania powstania przez kom"nist1w5 wezwania radia moskiewskiego z 'J &)) *8!olacy do bronij
Gie ma moment" do straceniaj+. radiostacji 8Ko0ci"szko9 i !!< z (- &)) Co walki wzyway zrz"cane nad
miastem "lotki podpisane przez gen Zymierskiego !odobne apele zawieray "lotki rozwieszane *'J &))+ przez
*prawdopodobnie podw1jnego agenta+ samozwa@czego pk N"cjana Skokowskego !owodzenie tyc$ pr1b byo
mao prawdopodobne. gdy4 z jednej strony dziaaa gr"pa l"dzi bez zaplecza i skompromitowanyc$ walk
przeciw niepodlego0ci %jczyzny. a z dr"giej strony wyst#powao zdyscyplinowane. patriotyczne i w znacznej
mierze zorganizowane spoecze@stwo =arszawy Giemniej byy to dziaania bardzo znamienne wobec
do0wiadcze@ 8D"rzy96 w przypadk" zbrojnego wsp1dziaania z Sowietami. zawsze negatywnymi Tylko te
dzialania powinny stanowic wystarczajqce ostrzezenie dla KG AK, aby decyzji Powstania nie
podejmowac
': Stalin czeka z ocen syt"acji B &))) twierdzi w depeszy do C$"rc$illa. 4e powstanie jeszcze si# nie
rozpocz#o. a j"4 , oceni je jako 8zbrodnicz awant"r# wywoan przez kryminalist1w9 i zatrzyma ca
mac$in# wojenn Irobi to czego nie spodziewao si# polskie podziemie i trwa przy tym. szczeg1lnie
zdecydowanie. gdy przekona si#. 4e powstanie ma c$arakter totalny. a nie jest. jak to przedstawiali polscy
kom"ni0ci 8strzelanin pary /acet1w na rogac$ kilk" "lic9 6 &))) = =asilewska w rozmowie z
2ikoajczykiem o0wiadczya5 8!anowie s Hle poin/ormowani !oza zamac$em na samoc$1d na rog"
Koszykowej w =arszawie od 4 miesi#cy jest spok1j9
<osjanie mieli peny przegld in/ormacji o siac$ AK. zakresie powstania. itp !otwierdzi to kpt Ka"gin *w
latac$ J- mieszkajcy w <ostowie nad Conem+. kt1ry latem 1J44 "trzymywa 0cisy kontakt z dow1dztwem
AK Qwiadomym kamstwem. "prawianym prze propagand# !<N caymi dziesi#cioleciami. byo twierdzenie. 4e
<osjanie zostali wyb"c$em !owstania zaskoczeni Giekt1rzy $istorycy dotd przy tej legendzie obstaj
(: Sprawa zgody na "dost#pnienie aliantom przy/rontowyc$ lotnisk sowieckic$. co "mo4liwioby zabieranie
wi#kszyc$ partii broni zamiast paliwa na drog# powrotn Stalin twardo odmawia zapowiadajc internowanie
ld"jcyc$ za1g Gagle *1- )>+ zmieni zdanie i to podobno pod wpywem nalega@ C$"rc$illa gro4cego
wstrzymaniem dostaw wojskowyc$ dla IS<< =olne 4arty !owodem tej askawo0ci byo rozpocz#cie *J )>+
przez AK rozm1w w sprawie kapit"lacji i obawa Stalina. 4e op1r =arszawy si# zaamie nim miasto zostanie
cakowicie zniszczone !os"ni#cia <osjan odniosy sk"tek <ozmowy kapit"lacyjne przerwano j"4 1- )>. po
"zyskani" obietnicy pomocy w zrz"tac$ lotniczyc$ i po otrzymani" wiadomo0ci o natarci" <osjan na !rag#.
kt1ra zostaa zdobyta 14 )> 2o4na wi#c byo atakowa3 !otwierdzia to dobitnie przeprawa oddzia1w
Derlinga. wykonana bez wi#kszego tr"d" *za "jawnienie tego /akt" Derling zapaci stanowiskiem+. na lewy .
stoeczny brzeg =isy %ddziay N=! "trzymyway przycz1ek warszawski przez kilka dni. wspomagane "silnie
przez AK. nie zdoay si# jednak "trzyma3 wobec cakowitego odci#cia im zaopatrzenia i dostaw am"nicji %
tym. 4e mo4liwo0ci o/ensywne Armii Czerwonej nie zostay nagle wyczerpane. po jej doj0ci" do =arszawy.
0wiadczy te4 plan natarcia przedstawiony Stalinowi , &))) przez marszaka Konstantego <okossowskiego.
dow1dc# znajd"jcego si# pod =arszaw 1 ?ront" Diaor"skiego 6 osob# kompetentn do oceny syt"acji
Odyby Stalin c$cia c$o3 minimalnie pom1c =arszawie. m1gby posyajc do akcji c$o3by tylko 1dywizjon z
lotniska w C#blinie przegoni3 z nad stolicy. oper"jc tam i niezwykle dok"czliw eskadr# E"nkers1w
!lan D"rza. kt1rego cz#0ci byo !owstanie zamierzano. przeprowadzi3 z wyczeniem d"4yc$ miast Aak4e
pierwotna koncepcja plan" dla =arszawy przewidywaa stoczenie boj" nie w stolicy. a w okolicac$ Skierniewic
Copiero ignorowanie przez Stalina AK i podziemnej administracji jako partnera. rozbrajanie oddzia1w
"czestniczcyc$ w D"rzy we wsc$ okr#gac$. powstanie !K=G i oznaki zaamywania si# ))) <zeszy *bezadny
odwr1t wojsk. ewak"acja "rz#d1w i l"dno0ci niemieckiej. a p1Hniej zarzdzenia g"bernatora ?isc$era dot
obrony+ wpyn#y na zmian# stanowiska i decyzj# o "czynieni" =arszawy miejscem j"4 nie wzmo4onej dywersji
i sabota4" lecz ins"rekcji. kt1ra zapobiegnie wkroczeni" do stolicy !olski wojsk sowieckic$ zanim nie obejm w
niej wadzy organa <zd" <! na emigracji. co traktowano jako war"nek zac$owania niepodlego0ci
Cow1dc powstania by Komendant %kr#g" =arszawskiego AK gen Antoni C$r"0ciel ps 82onter9. 8G"rt9.
kt1ry mia do dyspozycji (6.B tys 4onierzy. mimo 4e na stanie okr#g" byo ic$ ok B- tys *1- tys o/icer1w. '.4
tys podc$or4yc$. B.( tys podo/icer1w i (1.B tys szeregowyc$ %d tej liczby odliczono jednak =ojskow
S"4b# Kobiet i =ojskow S"4b# %c$rony !owstania. co pozostawio do dyspozycji dow1dcy ok (6 tys l"dzi+
Co powstania przyczyy si# oddziay GSI w sile 7--6,-- os1b. '7- Y 4onierzy AN. !olskiej Armii N"dowej
*!AN+ i Korp"s" Dezpiecze@stwa *KD+ Zonierze AK mieli do dyspozycji niewielk ilo03 broniYY.
wystarczajc dla (66 tys l"dzi do prowadzenia walki przez ( dni !rzeciw tym siom Giemcy skierowali
pocztkowo 16 tys 4onierzy garnizon" warszawskiego w penym "zbrojeni". wzmocnionyc$ wkr1tce o 'B tys
4onierzy. oddziay J armii bronice 0rodkowej =isy. lotnictwo. czogi. artyleri# i moHdzierze oraz bomby
samobie4ne typ" 8Ooliat9 2ogli te4 Giemcy liczy3 na wsparcie ze strony jednostek /rontowyc$ przec$odzcyc$
przez =arszaw# =yznaczony na dow1dc# si niemieckic$ walczcyc$ z !owstaniem Pric$ ;on dem Dac$
Ialewski mia do dyspozycji ok B-6B tys doskonale "zbrojonyc$ 4onierzy z r14nyc$ /ormacji SS i =e$rmac$t"
*w tym p"k kryminalist1w %skara Cirlewangera i rosyjskic$ kolaboracjonist1w z <%GA 2ieczysawa
TDronisawaSU Kami@skiego+
Cziaania o/ensywne AK trway tylko 4 dni = tym czasie opanowano wi#kszo03 centralnyc$ kwarta1w
stolicy *bez !ragi+5 Qr1dmie0cie. !owi0le. Czerniak1w O1rny. Stare 2iasto. 2"ran1w. =ol#. %c$ot# *kilka "lic+.
Zoliborz z 2arymontem. pd 2okot1w. Sielce i Sadyb# Gie "dao si# opanowa3 most1w na =i0le. dworc1w
kolejowyc$. lotnisk na %k#ci" i Dielanac$ oraz gmac$1w p"blicznyc$ przeksztaconyc$ w p"nkty opor" B &)))
inicjatywa przesza w r#ce Giemc1w. kt1rzy natarli na =ol# wykorzyst"jc samoloty. czogi. artyleri# i stos"jc
84ywe tarcze9 z !olak1w majcyc$ osania3 ic$ bron pancern = odbityc$ dzielnicac$ dokonali Giemcy
masowej masakry l"dno0ci cywilnej 6 na =oli 4- tys zamordowanyc$ 20cili si# bestialsko. mord"jc rannyc$ i
8zwykyc$ pacjent1w9 zdobytyc$ szpitali5 w )nstyt"cie <adowym im 2CS. =olskiego. 0w Wazarza. Karola i
2arii. 2alta@skiego. szpitali Starego 2iasta *przy "l C"giej i !odwale+
%d 11 &))) do ' )> rozegraa si# najci#4sza i najbardziej krwawa bitwa !owstania 6 obrona Starego 2iasta.
kt1rego oddziay nie miay czno0ci taktycznej z innymi dzielnicami = stolicy powstay 4 oddzielne rejony
walki *Stare 2iasto. Zoliborz. Qr1dmie0cie. 2okot1w+ okr4one przez Giemc1w Co 11 &))) powsta@cy "tracili
%c$ot#. !owzki i 2"ran1w ' )> zaj#li Giemcy Stare 2iasto. op"szczone przez ostatnie. osonowe gr"py. kt1re
kanaami przeszy do Qr1dmie0cia !o zdobyci" Star1wki Giemcy wysiedlili l"dno03. wymordowali rannyc$ w
szpitalac$ i wysadzili w powietrze zabytkowe obiekty m in Iamek Kr1lewski. katedr# 0w Eana. klasztor
jez"it1w+
' )> pada Sadyba. 6 )> 6 !owi0le 1( )> odci#to od Qr1dmie0cia Czerniak1w O1rny. 14 wyparto powsta@c1w z
2arymont"7 1B )> pady Sielce %d 16 do '' )> s/orsoway =is# i "tworzyy ( przycz1ki na powsta@czym
brzeg" oddziay berlingowc1w Gie odniosa ta akcja 4adnego sk"tk" poza znacznymi stratami (. B tys
ko0ci"szkow31w '4 )> natarli Giemcy na 2okot1w. kt1ry broni si# do '7 %ddziay bronice Zoliborza
zo4yy bro@ (- )> ' > o godz '1 przedstawiciele KO AK *pk K )ranek6%smecki 8Leller9 i pk I
Cobrowolski 8Iyndram9 podpisali w %4arowie pod =arszaw. w kwaterze ;on dem Dac$a akt kapit"lacji
Zonierz i o/icerowie AK611 6,6 os1b poszo do niewoli7 "kad kapit"lacyjny zapewnia im prawa kombatanckie
*(- &))) AK zostaa "znana przez aliant1w za armi# soj"sznicz %j d"go to trwao+. a l"dno03 cywilna *ok
B--66-- tys+ zostaa wysiedlona do oboz" przej0ciowego w !r"szkowie *przez ob1z ten. "tworzony 6 &))).
przeszo ok 6B- tys os1b+. a nast#pnie wbrew "mowie kapit"lacyjnej kilkadziesit tysi#cy wywieziono do
oboz1w koncentracyjnyc$. a 1B( ,1- os1b deportowano na roboty przym"sowe do Giemiec
!owsta@cza =arszawa miaa wasn 8obron# cywiln9 i str"kt"r# prawno 6administracyjn Cziaajce w
czasie ok"pacji instyt"cje miejskie podporzdkoway si# wadzom wyaniajcym si# z podziemia ?"nkcj#
Iarzd" 2iejskiego przej jego odpowiednik5 "rzd Celegata na 2iasto Stoeczne =arszaw# Mjawniy si#
podlege m" Celegat"ry <ejonowe. wyznaczajc do poszczeg1lnyc$ dzia1w pracy zgaszajcyc$ si#
oc$otnik1w i istniejce j"4 zespoy5
- rozwini#to dziaalno03 Di! *Di"ro )n/ormacji i !ropagandy+. kt1rego ))) =ydzia kierowany przez kpt
Aade"sza Zenczykowskiego. gr"p"jcy /otoreporter1w i /ilmowc1w dok"mentowa !owstanie *sze/em
/ilmowc1w by re4 Antoni Do$dziewicz+ Mr"c$omiono powsta@cz radiostacj# 8Dyskawica57
- "jawniono !a@stwowy Korp"s Dezpiecze@stwa *!KD+. podlegajcy Cepartamentowi Spraw =ewn#trznyc$
Celegat"ry i =oskow S"4b# %c$rony !owstania *=S%!+6 podleg dow1dcy AK7
6 dziaay Zandarmeria =ojskowa. 2ilicja !!S. Korp"s Dezpiecze@stwa 6 bez "powa4nienia Celegat"ry7
- zaktywizoway dziaalno03 tajne dotyc$czas dr"karnie7
- $arcerze przygotowani do s"4by pomocniczej dla wojska w kr1tkim czasie powoali do 4ycia5 =ojskow
S"4b# !omocnicz i !oczt# !olow. kt1ra do 1 )> rozniosa 1'- tys list1w. plac1wki sanitarne i opieki dla
dzieci7
- "tworzono wytw1rnie materia1w wyb"c$owyc$7
- "r"c$omiono k"c$nie prowadzone przez5 8pe4etki96 !omoc Zonierzowi. !CK. <O% *<ad# O1wn
%piek"@cz+.zakony 4e@skie. zakady opiek"@cze i osoby prywatne7
- tworzono szwalnie7
- na "licac$ wywieszano /lagi narodowe. z go0nik1w pyn#y pie0ni patriotyczne. apele o wsp1prac# i
instr"kcje dla l"dno0ci cywilnej
=arszawa t#sknia za normalnym. wolnym od zwierzc$nictwa ok"panta 4yciem 6 std masowe poparcie i
solidarno03 z powsta@cami. kt1rymi staa si# d"4a gr"pa wcze0niej niezaprzysi#4onyc$ cywil1w
!owstanie =arszawskie byo znaczcym wkadem w ostateczne zwyci#stwo nad $itlerowskimi Giemcami7
odegrao istotn rol# militarn !rzez ' miesice wizao znaczne siy niemieckie. blokowao warszawski w#ze
kom"nikacyjny i "tr"dniao Giemcom kom"nikacj# z /rontem niemiecko 6 radz parali4"jc swobod# r"c$1w
wojsk niem. wstrzymywao ic$ kontratak przeciw przycz1kom pod =ark i 2agn"szewem oraz "niemo4liwio
sk"teczn obron# niemieckic$ pozycji na przedpolac$ =arszawy = przem1wieni" wygoszonym '1 )>
Limmler por1wna !owstanie =arszawskie do bitwy stalingradzkiej i nazwa je najgorsz dla Giemiec bitw od
pocztk" wojny Giemcy stracili w !owstani" ponad 1-- ci#4kic$ czog1w. 16- samoc$od1w pancernyc$ i
innyc$ pojazd1w. ' samoloty. 4B- dzia i ckm oraz wiele rkm i in broni a"tomatycznej Straty w l"dziac$
wyniosy5 1- tys zabityc$. 7 tys zaginionyc$. J tys rannyc$
= czasie walk Giemcy zb"rzyli ok 'B R zab"dowy miasta. a po ic$ zako@czeni" dalsze (B R =e
wcze0niejszym okresie zniszczeni" "lego 'B R zab"dowy 6 1- R we )> 1J(J i 1B R w wynik" powstania w
getcie. tak wi#c w ) 1J4B ok ,B R miasta le4ao w gr"zac$ Idewastowany l"b rozgrabiony zosta
wielowiekowy dorobek k"lt"ralny i materialny wiel" pokole@ !olak1w. w tym cenne arc$iwalia. dziea szt"ki.
obiekty zabytkowe Gajdotkliwsz strat bya 0mier3 wiel" tysi#cy modzie4y. walczcej w oddziaac$
powsta@czyc$ l"b penicej powsta@cz s"4b# cywiln Igin kwiat modzie4y. kt1ra nie miaa j"4 swoic$
dzieci. wyc$owanyc$ w tradycyjnym. okre0lonym *patriotycznym. katolickim. antybolszewickim+ d"c$"
Cla !olak1w ka4da godzina powstania to 11' polegyc$ i zamordowanyc$. ka4dego dnia wielko03 ta wzrastaa
do ' 6J7. a w cig" statystycznego tygodnia do 1, ,1J 2imo to z perspektywy czas" "znaje si#. 4e !owstanie
byo 8nie grobem. lecz koysk narod" polskiego9
=racajc na koniec do sprawy oceny decyzji o podj#ci" walki Arzeba si# zgodzi3 z opini. 4e miala ona
wszelkie cechy greckiej tragedii, gdyz kazdy wybr byl zly. Sytuacja byla wlasciwie bez wyjscia i chociaz
Powstanie okazalo si bldem politycznym i absurdem militarnym to rwnoczesnie bylo bezwzgldnq
psychologicznq koniecznosciq.
= stan liczebny A9 w Powstaniu zwykle jest znacznie zawyany i kilkakrotnie przewysza wszystkic& warszawskic& Alowcw,
a wiadomo, e w niektryc& dzielnicac& odmwili walki!
YY Prba konkretyzacji tego zagadnienia jest dosy# trudna, gdy rne podr$czniki podaj$ rozbiene dane !" A! Harlicki,
Listoria 3I7I/;663! Polska i wiat, "arszawa ;66;, s! 334 podaje( )Kkr$g warszawski 3 sierpnia 3I44 posiada( 7I ckm/w
i lkm/w, 86F pistoletw maszynowyc&, ;436 karabinw, ;F3F pistoletw, ;3 granatnikw / piatw, 4 modzierz i 78 tys!
granatw: #Q "! Boszkowski, Listoria Polski 3I34/3II3,"arszawa 3II;, s!375( )oddziay powstaDcze posiaday zaledwie
36F? ckm, 86 rkm, 766 pistoletw maszynowyc&, 3,4 tys! karabinw, 3,? tys! pistoletw i ;5 tys! granatw: $Q T! Bawski,
N!*tpor, '! Namojski, "ojna wyzwoleDcza narodu polskiego w latac& 3I7I/3I45, "arszawa 3I88, s! ( )w okresie
bezporednio poprzedzajcym powstanie ewidencyjny stan broni stanowicej uzbrojenie przedwrzeniowego wojska
polskiego wynosi( 5;I5 granatw r$cznyc&, 5I4 pistoletw zwykyc&, 7 dziaka ppanc, 3643 karabinw zwykyc&, 85 rkm,
46 ckm, 5 granatnikw+! 2o tego doc&odzio uzbrojenie wasnej konspiracyjnej produkcji, uzbrojenie ze zrzutw lotniczyc&,
uzbrojenie z zakupw od onierzy niemieckic&, w$gierskic&, woskic& i wasowcw, uzbrojenie ze zdobyczy i innyc& rde!
YYY 3Q "! Pronobis, Polska i wiat w JJ wieku, "arszawa 3II6, s!76I i867oraz 'erzy Rojek, Ealendarz &istoryczny,
"arszawa 3IFI, w zapisie pod dat 37 padziernika / Nburzenie "arszawy, podaj nazwisko w wersji / .ric& Son Cac&/
Gelewski: ;Q Popularna .ncyklopedia Powszec&na K0icyny "ydawniczej Fogra i Hrupy "ydawniczej Certelsmann, "arszaw/
Erakw, ;663, t!3, s! 5?I / nazwisko dowdcy wojsk niemieckic&, tumicyc& powstanie zapisuje jako( .ric& Son dem Cac&
Nelewski!
Cac&/Nalewski, odznaczony za stumienie Powstania Erzyem Bycerskim >to oryginalny niemiecki wkad w poszerzenie
poj$cia rycerskoci@, uznany pniej za zbrodniarza wojennego, w -orymberdze wyst$powa tylko jako wiadek zbrodni
innyc& -iemcw! Kn sam skazany zosta dopiero w 3I83 na 4,5 roku wi$zienia za udzia w )nocy dugic& noy+ i w 3I8; na
doywocie, za zabjstwo w 3I77 r! 8 komunistw! Na przyzwolenie mordowania tysi$cy Polakw nic / adnyc& przykroci, a
tym bardziej kary! Nmar w 3I?; >w wieku ?7 lat@, oczywicie jako czowiek wolny i darzony w swej ojczynie powszec&nym
szacunkiem!
USA i Wielka Brytania wobec sprawy polskiej w czasie II wojny swiatowej
8Sprawa polska9 to termin. kt1rego tre03 w cig" ponad '-- lat /"nkcjonowania kilkakrotnie "legaa zmianie
Cla P"ropy i 0wiata zawsze jednak oznacza syt"acj# kopotliw. niewygodn. zm"szajc do przypomnienia
sobie o p"blicznie goszonyc$ ideaac$ i wcze0niejszyc$ deklaracjac$. cz#sto pozostajcyc$ w sprzeczno0ci z
akt"aln wasn racj stan" %bna4a cynizm i wiaroomstwo soj"sznik1w oraz bezwzgl#dn br"talno03 i
zakamanie przeciwnik1w !roblem mo4e by3 rozpatrywany z p"nkt" widzenia *racji stan"+ !olski i pa@stw
zainteresowanyc$ *"wikanyc$ w spraw# polsk+
Stany Ijednoczone po ) wojnie 0wiatowej powr1ciy do polityki izolacjonizm" i nie mieszay si# w sprawy
e"ropejskie Anglia i ?rancja wobec ekspansji niemieckiej. narastajcej pod koniec lat (- *aneksja A"strii. Czec$
i 2oraw. Kajpedy. 4dania pod adresem !olski+. zday sobie spraw#. 4e polityka appeasement" *agodzenia.
"gaskiwania+ nie zagwarant"je pokoj". obiecay wi#c pomoc !olsce w przypadk" niemieckiej agresji
!rawdopodobnie c$odzio im o to. by wzmocni3 wol# opor" !olski i przeciw niej skierowa3 pierwsze "derzenie
Litlera. w syt"acji gdy wojna okazaa si# nie"nikniona = & 1J(J odnowiono i "z"peniono polsko6/ranc"ski
"kad z 1J'1. a 'B &))) 1J(J Anglia podpisaa z !olsk polityczno6wojskowy "kad soj"szniczy Cwa dni po
atak" na !olsk#. tj ( )> 1J(J pa@stwa te wypowiedziay wojn# Giemcom. jednak obiecanej pomocy !olsce nie
"dzieliy Iaj#cie postawy wyczek"jcej *dziwna wojna+ premierzy ob" pa@stw *C$amberlain i Caladier+
"zgodnili 1' )> 1J(J w Abbe;ille Gie powstrzymao to Litlera. kt1ry wiosn 1J4- "derzy na Iac$1d !o
kl#sce ?rancji. polski rzd emigracyjny dziaajcy tam od (- )> 1J(J. przeni1s si# 1, &) do Nondyn" !olska
staa si# cennym soj"sznikiem *marynarze. lotnicy. rozb"dowywane oddziay ldowe+ Anglii samotnie walczcej
z ))) <zesz
!o atak" Giemiec na IS<< *'' &) 1J41+. przyj#tym w Anglii z wielka "lg. C$"rc$ill natyc$miast. bezmy0lnie
zao/erowa IS<< wszelk. bezwar"nkow. pomoc !oniewa4 Anglia "dzielaa sc$ronienia rzdowi polskiem". a
ten prowadzi 8polityk# dw1c$ wrog1w9 *Giemiec i IS<<+. C$"rc$ill zacz zabiega3 o jak najszybsze
"reg"lowanie stos"nk1w polsko6radzieckic$ Syt"acja dla Sikorskiego bya tr"dna. gdy4 Anglicy *podobnie jak
?rancja+ "wa4ali zaj#cie przez IS<< wsc$ ziem )) <! nie za zab1r. lecz za realizacj# koncepcji tzw linii
C"rzona i trwali przy tym stanowisk". c$o3 w 1J4- rzd =lk Drytanii p"blicznie stwierdzi. 4e nie "znaje
zmian terytorialnyc$ z czas" wojny Anglicy nie byli w tej sprawie konsekwentni. gdy4 jesieni 1J4-
zaproponowali IS<<. w zamian za 4yczliw ne"tralno03. "znanie jego granicy zac$odniej
!od wpywem angielskic$ nacisk1w (- &)) 1J41 Sikorski podpisa z )wanem 2ajskim. ambasadorem IS<< w
Nondynie "kad polsko6radziecki. niekorzystny dla !olski. gdy4 nie m1wi o przywr1cenia war"nk1w traktat"
ryskiego Gied"go miao si# okaza3. 4e dla Stalina "niewa4nienie traktat1w z Giemcami wcale nie oznaczao
"znania przedwojennej granicy z !olsk
%d czerwca 1J41 !olska. z cenionego alianta. zacz#a stawa3 si# dla Anglik1w soj"sznikiem dosy3 kopotliwym
14 &))) 1J41 prezydent MSA ? C <oose;elt i premier = Drytanii = S C$"rc$ill podpisali Kart# Atlantyck 6
deklaracj# wojny przeciw /aszyzmowi *Stany Ijednoczone nie bray jeszcze "dzia" w wojnie+ z okre0leniem jej
cel1w5 odb"dowy niepodlego0ci pa@stw ok"powanyc$ przez kraje osi. prawa wszystkic$ pa@stw do wybor"
odpowiadajcej im /ormy rzd1w. nieprzeprowadzania zmian terytorialnyc$ bez zgody pa@stw
zainteresowanyc$. pokojowej wsp1pracy gospodarczej po wojnie Kart# podpisao wiele pa@stw *do 1J4B 6 B1+.
w0r1d nic$ IS<< *z pewnymi zastrze4eniami+ i !olska. kt1ra przyj#a deklaracje Karty w dobrej wierze. nie
biorc pod "wag# *mo4liwyc$ j"4 do za"wa4enia+ sprzeczno0ci mi#dzy sowami. a rzeczywistymi dziaaniami
pa@stw sygnatari"szy
%/icjalne przystpienie *wcigni#cie+ MSA do wojny *7 >)) 1J41+ ostatecznie przec$ylio szal# na rzecz koalicji
anty$itlerowskiej Eednak <zd emigracyjny nie potra/i wykorzysta3 mo4liwo0ci. wynikajcyc$ z liczebno0ci
!olonii. wpywania na polityk# ameryka@sk Sikorski podczas pobyt" w MSA i rozm1w *'4 ))) 1J4'+ z
prezydentem <oose;eltem nie zadba o to by doprowadzi3 do zawarcia soj"sz" polsko6ameryka@skiego.
podobnego do "kad" z =lk Drytani. kt1ry daby jak0 szans# naciskania na =aszyngton w okresie gdy
Amerykanie zacz#li sprzedawa3 2oskwie polsk niepodlego03 <oose;elt za0 z o/ert takiego soj"sz" nie
kwapi si#
Anglicy kilkakrotnie przyczynili si# do pogorszenia stos"nk1w polsko6radzieckic$ i osabienia w tyc$ relacjac$
pozycji !olak1w Aak byo np w po 1J4'. gdy4 odebrali rzdowi emigracyjnem" mo4liwo03 pos"giwania si#
arg"mentem posiadania armii w IS<< Cakowita ewak"acja Armii Andersa. przeprowadzona w &))) 1J4'.
zostaa bowiem "zgodniona przez rzdy angielski i radziecki. o czym strona polska zostaa tylko zawiadomiona.
gdy4 gen Sikorski by ewak"acji przeciwny !odobnie wiosn 1J4( gdy kryzys. wywoany spraw Katynia.
przybiera bardzo niepokojc posta3. obaj 8soj"sznicy9 doskonale znajc prawd#. nie poparli Sikorskiego Ody
nowy premier S 2ikoajczyk stara si# naprawi3 stos"nki z IS<<. nie otrzyma wsparcia aliant1w. kt1rzy przez
cay 1J4( wykazywali dystans w stos"nk" do polskic$ o0wiadcze@ dotyczcyc$ stos"nk1w z IS<<. a
zastrze4enia terytorialne rzd" emigracyjnego otwarcie traktowali jako wyraz polskiego imperializm"
<zd polski zabiega o mo4liwo03 "dzia" w kon/erencji te$era@skiej *', >)61 >)) 1J4(+ zdajc sobie spraw# z
wagi planowanego spotkania Ao przekonanie potwierdziy. na razie "tajnione. decyzje kon/erencji. kt1re
okazay si# najwa4niejszymi w sprawie polskiej !rzyw1dcy koalicji "zgodnili. 4e 8ognisko pa@stwa i narod"
polskiego powinno si# znajdowa3 mi#dzy tzw lini C"rzona a lini rzeki %dry z wczeniem w skad !olski
!r"s =sc$odnic$ *cayc&+ i prowincji opolskiej Eednak4e ostateczne wytyczenie granic wymaga dokadnyc$
st"di1w i w niekt1ryc$ p"nktac$ ewent"alnego przesiedlenia l"dno0ci9
= ten spos1b bez "dzia". zgody i in/ormowania wadz polskic$ w zasadzie "zgodniono ksztat terytorialny
powojennej !olski Ody 2ikoajczyk. nie0wiadomy te$era@skic$ decyzji. przedstawi Drytyjczykom zim 1JJ4
elastyczn postaw# rzd" w sprawie granicy wsc$ C$"rc$ill popar w )zbie Omin nie"st#pliwe stanowisko
Iwizk" <adzieckiego
!o przesdzeni" sprawy granic przysza kolej na dalsze rozwizania w sprawie polskiej 6 "stalenia o skadzie
rzd" %dpowiednie decyzje zapady podczas kolejnej kon/erencji =ielkiej Ar1jki w Eacie *4611 )) 1J4B+. na
kt1r Iac$1d nie przygotowa 4adnyc$ wasnyc$ propozycji w odniesieni" do licznyc$ problem1w
wymagajcyc$ rozstrzygni#cia Idawa si# na s"gestie Stalina. akcept"jc bez sprzeciw" jego stanowisko i
ograniczajc si# do 8apeli9. kt1re Stalin przyjmowa z wewn#trznym rozbawieniem Anglicy i Amerykanie. bez
"zgodnie@ z rzdem londy@skim. zgodzili si# na to. by powszec$nie "znawany rzd polski. "tworzy3 z
przedstawicieli <zd" Aymczasowego oraz 8przyw1dc1w demokratycznyc$ z samej !olski i z zagranicy9 *2o
ciekawyc& wnioskw prowadzi analiza tego zapisu+ Aen nowy rzd. kt1rego nazw# "stalono tak4e z
pomini#ciem !olak1w *A!<EG+. mia mo4liwie szybko przeprowadzi3 wolne. nieskr#powane i tajne wybory. co
bez kontroli mi#dzynarodowej *przystali na to 8m#4owie stan"9 Iac$od"+ byo oczywist il"zj. maskarad i
robieniem 8dobrej miny do zej gry9 Eata oznaczaa ostateczn zgod# MSA i Anglii na podporzdkowanie
Stalinowi !olski *i caej P"ropy Qrodkowo 6=sc$+ <oose;elt i C$"rc$ill j"4 po Ae$eranie doskonale zdawali
sobie spraw#. 4e rzd w !olsce b#dzie kom"nistyczny 6 niezale4nie od nazwy i nawet z c$wilowo doczon
reprezentacj emigracji 2imo to C$"rc$ill zm"sza 2ikoajczyka do "dzia" w /ikcji tworzenia rzd"
8koalicyjnego9
= okresie !owstania =arszawskiego alianci nie "dzielili !olsce odpowiedniego poparcia politycznego i
mo4liwej pomocy materiaowej *w tej sprawie. a przynajmniej je0li c$odzi o zrz"ty lotnicze. mo4na broni3
innego stanowiska+ Ia to. gdy w rozkazie wydanym 1 )> 1J44 na B rocznic# wyb"c$" wojny. Gaczelny =1dz
wytkn Anglikom niezroz"mia *wobec pot#gi tec$nicznej Sprzymierzonyc$+ bezczynno03 6 Anglicy zem0cili
si# na nim za brak pokory =ywierajc bezprzykadnie br"talny nacisk na prezydenta <aczkiewicza wymogli
dymisj# gen Sosnkowskiego *(- )> 1J44+. kt1rem" mieli jeszcze za ze sprzeciw wobec ic$ idiotycznej
koncepcji powstania. jakie mieli w Giemczec$ wywoa3 wywiezieni tam !olacy I pewno0ci nie interesowa
ic$ p1Hniejszy los "czestnik1w tej dywersji
= >) 1J44. gdy *j"4 po wyborac$+. prezydent <oose;elt o0wiadczy. 4e MSA nie mog zagwarantowa3 polskic$
granic i niepodlego0ci. a =lk Drytania za4daa przyj#cia propozycji moskiewskic$ pod groHb co/ni#cia
swego "znania. rzd polski odrz"ci szanta4 Eednak premier 2ikoajczyk. kt1ry bra za dobr monet# cyniczne
kamstwa C$"rc$illa o jego staraniac$ na rzecz zapewnienia !olsce s"werenno0ci. poda si# do dymisji i wr1ci
do kraj" by podj3 dziaalno03 polityczn. czym legitymizowa kom"nist1w i odegra wyznaczon m" rol#
8po4ytecznego idioty9
!odczas kon/erencji poczdamskiej *17 &)) 6 ' &))) 1J4B+ zac$odni alianci zgodzili si# aby !olsk# wyczy3 z
bezpo0redniego "dzia" w reparacjac$ wojennyc$. a w sprawie granicy zac$ na przyj#cie kla"z"li jej
tymczasowo0ci. co dawao im mo4liwo03 rozwizania w przyszo0ci kwestii niemieckiej kosztem !olski
Iac$owali si# tak jakby c$cieli !olsk# "kara3 za to. 4e znalaza si# w orbicie wpyw1w radzieckic$. nie
przyjm"jc do wiadomo0ci. 4e to oni. a nie wolny wyb1r !olak1w. by tego przyczyn
!o co/ni#ci" "znania rzdowi emigracyjnem" *B &)) MSA. 6 &)) = Drytania+ Anglicy bez zastrze4e@ wydali
kom"nistycznym wadzom polsk /lot# $andlow. kilka mln e w got1wce i na kontac$ bankowyc$ 6 odebranyc$
rzdowi emigracyjnem" i wywiezione z kraj" w 1J(J zapasy zota Dank" !olskiego. kt1re Dier"t odda
Stalinowi jako zapat# za 8radzieckie dostawy9 dla N=!
% stos"nk" Anglik1w do polskiego soj"sznika mo4e 0wiadczy3 spos1b w jaki potraktowali rodzin# gen Dora6
Komorowskiego i jego samego %t14 po wywiezieni" z !olski 4ony Dora *posz"kiwanej przez GK=C+ z
dwojgiem dzieci *modszy syn z c$orob Cawna+. Anglicy nie wyrazili zgody na ic$ przyjazd z Dr"kseli do
Nondyn" i dopiero o/erta )rlandii. przyj#cia Komorowskic$. wpyn#a na zmian# stanowiska Drytyjczyk1w Sam
gen Komorowski. gdy przesta peni3 /"nkcj# Gaczelnego =odza *>) 1J46+. zatr"dniony by jako robotnik
*specjalista od zawieszania /iran+ w zakadzie tapicerskim swej 4ony
= czasie )) wojny 0wiatowej nie poddawano j"4 w wtpliwo03 samodzielnego byt" pa@stwa polskiego. ale
zwyci#4ajcy. zwani =ielk Ar1jk. przyznali sobie prawo decydowania o sposobie powojennego "rzdzenia
0wiata. bez liczenia si# z wol zainteresowanyc$ Aymczasem !olacy mieli wasne zdanie na temat przebieg"
granic swojego pa@stwa i swoj wizj# jego "rzdzenia 6 std kon/likt
Cla zac$odnic$ aliant1w obrona przez rzd polski niezale4no0ci politycznej i nie"szcz"plonego terytori"m
oznaczaa zagro4enie jedno0ci koalicji. wi#c d4yli do zaatwienia sprawy polskiej niezale4nie. a nawet wbrew
woli legalnyc$ wadz <! Swoj drog niepoj#te jest. z jakic$ powod1w C$"rc$ill i <oose;elt bez 4adnego
opor" przyjmowali 4dania Stalina. w syt"acji. gdy j"4 nie mogo by3 mowy o jakim0 separatystycznym pokoj"
Giemiec z IS<<. co wi#cej. gdy od kilk" miesi#cy Giemcy sondowali po"/nie*o czym jednak wiedziano+
mo4liwo03 skapit"lowania tylko przed Iac$odem Gadal pompowano w IS<< wielomiliardow pomoc nie
pr1b"jc nawet war"nkowa3 jej jakimi0 wymaganiami
2o4na stwierdzi3. 4e !olska bya dla swyc$ zac$odnic$ aliant1w "ci4liwym soj"sznikiem i przedmiotem. a
nie r1wnoprawnym podmiotem w ic$ polityce =yjtek stanowi okres ok 1 rok". gdy po kl#sce ?rancji staa si#
!olska dla Anglii. osamotnionej w walce z Litlerem. cennym sprzymierze@cem
Sprawa polska na konferencji w Teheranie
Kon/erencja =ielkiej Ar1jki w Ae$eranie odbya si# w dniac$ ', >) 6 1 >)) 1J4( Mczestniczyli w niej5
dyktator sowiecki E Stalin. premier brytyjski = S C$"rc$ill i prezydent MSA ? C <oose;elt *Stanisaw Cat6
2ackiewicz "bolewa. 4e o przyszo0ci !olski decydowali5 8zbrodniarz. pijak i paralityk9+ O1wnymi sprawami
omawianymi w jej trakcie byy5 sprawa )) /ront" w P"ropie Iac$. pomoc partyzantce E"gosawii. "dzia A"rcji
w wojnie po stronie koalicji i wsp1praca sztab1w alianckiego i radzieckiego Sprawa polska omawiana bya w
Ae$eranie kilkakrotnie. zazwyczaj w powizani" z kwesti niemieck
<zd <! mia nadziej# na "dzia w tej kon/erencji. ale zostaa ona zniweczona przez rzdy IS<< i MSA = tej
syt"acji premier 2ikoajczyk wystosowa do premiera C$"rc$illa i prezydenta <oose;elta memorand"m. w
kt1rym zwraca si# o interwencj# w cel" przywr1cenia stos"nk1w polsko6radzieckic$ i domaga si# gwarancji
niepodlego0ci !olski przez aliant1w zac$odnic$. "znajc je za war"nek sk"tecznyc$ rozm1w na temat granic
!olski = memorand"m podkre0lono. 4e !olska przystpia do wojny w obronie swego terytori"m. nigdy nie
zaniec$a tej walki i liczy na to. 4e z wojny wyjdzie bez strat terytorialnyc$
2imo tyc$ polskic$ pr10b i s"gestii. pa@stwa zac$odnie. totalnie lekcewa4c interesy polskiego soj"sznika. bez
opor1w przystay na wniosek Stalina. aby wsc$odni granic# !olski oprze3 na linii C"rzona Oranica zac$odnia
!olski miaa si#ga3 %dry i Gysy W"4yckiej *wczenie prowincji opolskiej+ !lanowano poszerzy3 dost#p !olski
do Datyk" *Oda@sk i Szczecin i cae !r"sy =sc$+ !1Hniej Stalin zdecydowa si# na przej#cie obwod"
Kr1lewieckiego Ae$era@skie "stalenia dot polskic$ granic zac$ i pn miay c$arakter sonda4owy. wst#pny
2ocarstwa zac$odnie wyraziy nadziej# na "normowanie stos"nk1w polsko6radzieckic$. jednak Stalin cynicznie
stwierdzi. 4e nie widzi takiej mo4liwo0ci. gdy4 rzd 2ikoajczyka prowadzi wsp1prac# z Giemcami Igodzono
si# ze Stalinem co do tego. 4e przysze pa@stwo polskie b#dzie w 8przyjaznyc$ stos"nkac$9 z IS<<. co w
praktyce *wobec jego zastrze4e@ do rzd" emigracyjnego+ oznaczao podporzdkowanie !olski Stalinowi
= Ae$eranie. w zal4kowej jeszcze /ormie. podzielono P"rop# na stre/# wpyw1w Cajc Stalinowi woln r#k#
w !olsce. D"garii. na =#grzec$ i w pa@stwac$ batyckic$. przyw1dcy zac$odni zlekcewa4yli prawo tyc$
pa@stw do s"werenno0ci. tak pi#knie przy tym na jej temat tok"jc w r14nyc$ do dzi0 podziwianyc$
dok"mentac$ Spraw# polsk zaatwili oni w spos1b $aniebny. dbajc jedynie o wasne interesy
!olacy dowiedzieli si# o tyc$ "staleniac$ blisko rok p1Hniej. gdy4 na wniosek <oose;elta i C$"rc$illa nie
ogoszono postanowie@ w sprawie polskiej Aa wstrzemi#Hliwo03 staje si# zroz"miaa je0li wzi3 pod "wag#. 4e
prezydent MSA spodziewa si# masowego poparcia !olonii w wyborac$ 1J44. a dr"gi z zac$odnic$ 8m#41w
stan"9 obawia si#. 4e zbyt szybkie "jawnienie "stale@ te$era@skic$ mogoby osabi3 bitno03 4onierzy polskic$.
co mogo si# przeo4y3 na zwi#kszone z"4ycie. cenniejszej ni4 sowia@ska. krwi brytyjskiej 2imo to C$"rc$ill.
podj si# zadania. wyt"maczenia rzdowi polskiem" korzy0ci jakie "zyska z "stale@ odbytej wa0nie
kon/erencji 8=ielkiej Ar1jki9
<zd emigracyjny pozna war"nki "zgodnione w Ae$eranie w )) 1J44 i nadal "parcie trzyma si# idei jedno0ci
aliant1w. nie roz"miejc. 4e tylko rozdzielenie interes1w Iac$od" i Stalina mogo da3 !olsce jak0 szans#
zac$owania integralno0ci terytorialnej i s"werenno0ci
Sprawa polska na konferencji w 1alcie
Kon/erencja w Eacie *krymska+ odbya si# w dniac$ 4611 )) 1J4B z "dziaem tzw 8=ielkiej Ar1jki95 Stalina.
C$"rc$illa. <oose;elta %mawiano na niej 0rodki "mo4liwiajce skr1cenie wojny z Giemcami i Eaponi oraz
podstawowe kwestie powojennego "rzdzenia 0wiata jak5 przyszy podzia Giemiec. zwoanie kon/erencji dla
stworzenia %GI. wysoko03 i podzia odszkodowa@ wojennyc$. zac$owanie pokoj" Eednym z g1wnyc$
problem1w. jaki zamierzano rozwiza3 w Eacie bya sprawa polska *granice i skad przyszego rzd"+.
omawiana na kilk" posiedzeniac$. od 6 do 1- )) Cysk"sje te nie miay c$arakter" rzeczywistego spor" o
przyszo03 !olski. lecz byy tworzeniem sobie prze <oose;elta i C$"rc$illa propagandowego alibi
!ostanowienia w polskiej sprawie przedstawiono 1' )) 1J4B w rozdziale &) o/icjalnego kom"nikat" ko@cowego
!otwierdzono zgod# *wynegocjowan w Ae$eranie+. 4e granica wsc$odnia opiera3 si# b#dzie na linii C"rzona z
odc$yleniami B6, km na korzy03 !olski = sprawie granicy zac$ "znano. 4e !olska 8powinna "zyska3 znaczny
przyrost terytorialny9 na zac$odzie i p1nocy. ale ostateczne "stalenia odo4ono do czas" kon/erencji pokojowej
z Giemcami Mstalono. 4e przyszy rzd. kt1ry otrzyma nazw# !olskiego Aymczasowego <zd" Eedno0ci
Garodowej. "tworzony zostanie na bazie kom"nistycznego <zd" Aymczasowego *"znawanego przez IS<<+.
niekom"nistycznyc$ polityk1w z kraj" i przedstawicieli dotyc$czasowego <zd" <! na emigracji
Cecyzje te oznaczay konieczno03 co/ni#cia "znania. przez Angli# i MSA. rzdowi emigracyjnem" 6 co nastpio
B &)) Gowy rzd mia mo4liwie jak najszybciej przeprowadzi3 wolne i nieskr#powane wybory *Stalin
twierdzi. 4e mo4e to nastpi3 w miesic po zako@czeni" dziaa@ wojennyc$+. oparte na gosowani"
powszec$nym i tajnym Aworzeniem rzd" jedno0ci kierowa3 miaa Komisja Cobryc$ Ms"g *min spraw zagr
IS<<6 2ootow. MSA 6Larriman. Anglii 6Clark Kerr+ =ybory planowano przeprowadzi3 bez kontroli
mi#dzynarodowej. gdy4 !olacy mogliby *wg <osjan+ odebra3 j jako krzywdzcy ic$ "czciwo03 brak za"/ania i
interwencj# w swoje sprawy wewn#trzne Gie "zna za tak interwencj podejmowanie w Eacie dotyczcyc$
!olski decyzji z pomini#ciem jej przedstawicieli
Mc$waa kon/erencji krymskiej bya kolejn kl#ska sprawy polskiej *roz"mia to doskonale C$"rc$ill "pierajc
si# parokrotnie. ze wzgl#d1w propagandowyc$. przy dr"gorz#dnyc$ szczeg1ac$ 2iao to "dok"mentowa3 jego
8nie"st#pliwo039+ !olsce narz"cono decyzje. kt1re niczego nie rozwizyway pozytywnie Iatwierdzajc zab1r
przez IS<< ziem wsc$ nie przyznano r1wnocze0nie konkretnej rekompensaty na pn i zac$. odkadajc
rozwizanie tej kwestii na przyszo03 !ozbawienie !olak1w prawa do wybor" wasnego rzd". niezgodne z
Kart Atlantyck. byo jedn z najbardziej ob"rzajcyc$ decyzji jata@skic$ !oza tym /orm"a w sprawie rzd"
bya niejasna i wieloznaczna. co przy /aktycznej ok"pacji ziem polskic$ przez Armi# Czerwon prowadzi3
mogo jedynie do dalszyc$ nad"4y3 *np przy odmowie legalizacji partii 8jako niedemokratycznej9+ i
dokonywania /akt1w politycznyc$ si
Cecyzje jata@skie spotkay si# z protestem rzd" w Nondynie. kt1ry 1( )) 1J4B o0wiadczy. 4e "c$way
kon/erencji krymskiej nie mog by3 brane pod "wag# jako obowiz"jce nar1d polski Eednak stanowisko rzd"
nie byo konsekwentne. gdy4 potwierdzi on gotowo03 do "dzia" w tworzeni" w !olsce 8prawdziwie
reprezentatywnego rzd"9 Co gorsza. mimo c$wilowego protest" gen Andersa. <zd <! "zna za wa0ciwe
dalsze kontyn"owanie walk po stronie aliant1w przez wszystkie !SI na Iac$odzie
Gatomiast <EG *na posiedzeni" '1 )) 1J4B+ "znajc wyniki kon/erencji 8za katastro/# dla polskic$ nadziei
niepodlego0ciowyc$9 postanowia pogodzi3 si# z nimi. wyra4ajc mao realistyczne nadzieje na wypenienie
p"nkt" o wolnyc$ wyborac$ w !olsce
Sprawa polska na konferencji w Poczdamie
Kon/erencja w !oczdamie *berli@ska+ miaa miejsce w dniac$ 17 &)) 6 ' &))) 1J4B. a jej celem byo
opracowanie war"nk1w przyszego traktat" pokojowego i zdecydowanie o losac$ pokonanyc$ Giemiec do
c$wili zwoania kon/erencji pokojowej Mczestniczyli w niej Stalin. nowy prezydent MSA Larry Ar"man oraz =
C$"rc$ill *do 'B &))+. a po nim Clement Attlle. kt1ry po niespodziewanym zwyci#stwie wyborczym !artii !racy
zosta nowym premierem =lk Drytanii
= rozdziale )> "kad" s/orm"owano stanowisko 8=ielkiej Ar1jki9 w sprawie polskiej =yra4ono "znanie dla
szybkiego powoania A<EG. kt1ry zobowizano do szybkiego przeprowadzenia wybor1w Mzgodniono ksztat
polskiej granicy zac$. kt1ra miaa przebiega3 wzd"4 %dry i Gysy W"4yckiej !rzy czym bye terytoria Giemiec
*ziemie le4ce na wsc$ od linii %dra6Gysa W"4ycka *X Szczecin+. obszar =olnego 2iasta Oda@ska i pd 6zac$
cz#03 !r"s =sc$+ oddawano 8pod administracj# !olsk9 do czas" podpisania traktat" pokojowego z Giemcami
Copiero po zjednoczeni" Giemiec *( > 1JJ-+ "znay one zac$ granic# !olski Eednocze0nie zdecydowano o
cakowitym przesiedleni" do Giemiec. l"dno0ci niemieckiej pozostaej w !olsce
Cecyd"jc si# na kla"z"l# tymczasowo0ci w sprawie polskiej granicy zac$odniej. zar1wno Iac$1d jak i Sowieci.
pozostawili sobie 8/"rtk#9. "mo4liwiajc zmian# ic$ stanowiska w kwestii niemieckiej kosztem !olski
Stalin roz"mia. 4e ostateczne zaatwienie sprawy granicy zac$ mogoby osabi3 zale4no03 od IS<< nawet
kom"nistycznej !olski. za0 war"nkowe otrzymanie Iiem Iac$odnic$ i !1nocnyc$ stawao si# dla nowyc$
wadz /orm zastaw" za lojalno03 wobec 2oskwy Iiemie na zac$odzie i p1nocy przyczono do !olski nie tyle
za krzywdy doznane przez !olak1w i ic$ wkad w zwyci#stwo. ale jako rekompensat# za ziemie "tracone na
wsc$odzie na rzecz IS<<
= sprawie reparacji wojennyc$ mocarstwa zac$odnie przyc$yliy si# do propozycji Stalina. aby !olsk#
wyczy3 z bezpo0redniego w nic$ "dzia" IS<< mia przekaza3 !olsce odszkodowania ze swojej p"li %ba
kraje "zgodniy p1Hniej. 4e b#dzie to 1B R. kt1ryc$ !olska nie bya w stanie wyegzekwowa3
!owierzc$nia pa@stwa w nowyc$ granicac$ wynosia (11.7 tys km
'
. a l"dno03 *w )) 1J46+ '(.J mln. co
oznaczao spadek o (- R w stos"nk" do 1J(, I dosy3 skomplikowanego i szac"nkowego wyliczenia wynika.
4e straty l"dno0ciowe !olski w )) wojnie 0wiatowej wyniosy ok 7.B mln
Polityka ludnosciowa Niemiec na ziemiach polskich w latach 1939-1945
', )> 1J(J podpisano w 2oskwie traktat 8o przyjaHni i granicac$9 mi#dzy Giemcami i IS<< Gastpia wi#c
zmiana kla"z"li prawnej w stos"nk" do "kad" z '( &))) 6 linia demarkacyjna staa si# granic pa@stwow.
"legajc jednocze0nie pewnej mody/ikacji *z linii !isa 6Garew 6=isa6San na !isa 6Garew 6D"g6San+%znaczao
to powi#kszenie niemieckiej zdobyczy na pd 6wsc$. o ziemie mi#dzy =is i D"giem. w zwizk" z czym Nitwa
miaa si# znaleH3 w stre/ie wpyw1w radzieckic$ Gowe "stalenia oznaczay. 4e Giemcy zagarn#y 4,.B R
terytori"m i 6( R *'1.6 mln. w tym 1J.1mln !olak1w+ l"dno0ci )) <!. a IS<< B1.B R teryt i (7 R *1(.4 mln+
l"dno0ci. z czego 4- R stanowili !olacy
Cekretami Litlera z , i 1' > 1J(J tereny przyznane Giemcom podzielono na Iiemie =cielone do <zeszy
*Oda@sk6!r"sy Iac$ i Kraj =arty+ oraz Oeneralne O"bernatorstwo. skadajce si# z 4 dystrykt1w
*krakowskiego. l"belskiego. radomskiego i warszawskiego = &)))1J41"tworzono jeszcze dystrykt Oalicja+. ze
stolic w Krakowie i Oeneralnym O"bernatorem 6Lansem ?rankiem Giemcy w swej polityce l"dno0ciowej
opierali si# na $a0le wy4szo0ci rasy germa@skiej i planowali odmienne potraktowanie l"dno0ci ziem wcielonyc$
do <zeszy i Oeneralnego O"bernatorstwa N"dno03 polska z ziem wcielonyc$ miaa by3 wywo4ona na roboty do
Giemiec i przesiedlana do OO. a na jej miejsce mieli przyje4d4a3 osadnicy niemieccy = latac$ 1J(J641
wysiedlono ok ,-- tys. a w cig" caej ok"pacji 17-- tys !olak1w Gatomiast !olak1w z OO starano si#
przeistoczy3 w niewykwali/ikowanyc$ robotnik1w 4yjcyc$ na niskim poziomie materialnym i k"lt"ralnym
*zakaz /"nkcjonowania wy4szego i 0redniego szkolnictwa+ Celem wadz bya eksploatacja gospodarcza
przej#tego terytori"m i l"dno0ci oraz zniszczenie mo4liwo0ci opor" przez stosowanie terror" prewencyjnego i
odpowiedzialno0ci zbiorowej )nstr"mentami tej polityki miay by35 aresztowania. eksterminacja narod" i
/izyczna likwidacja elit. przesiedlenia. kon/iskaty. pacy/ikacje. zasada zbiorowej odpowiedzialno0ci wg kt1rej za
1 zabitego Giemca likwidowano nawet 1-- !olak1w. wynarodowienie cz#0ci l"dno0ci "znanej za warto0ciow
pod wzgl#dem rasowym Gie mo4na tyc$ dziaa@ precyzyjnie odr14ni3 *sklasy/ikowa3+ bowiem terror wiza si#
eksterminacj. a przesiedlenia z r"in gospodarcz i germanizacj *ziemi+. gdy4 na opr14nione z !olak1w tereny
sprowadzano osadnik1w z Giemiec cznie ok 1.1 mln os1b
Skomplikowany. a nawet niesp1jny c$arakter miaa $itlerowska polityka germanizacyjna Ie wzgl#d1w
rasowyc$ wykl"czano mo4liwo03 germanizowania !olak1w *do czego zmierza jeszcze Dismarck+ =ed"g
generalnyc$ zao4e@ !olak nie m1g w ))) <zeszy zosta3 obywatelem niemieckim Eednak braki rekr"tacyjne
sprawiy. 4e w ))) 1J41 "stanowiono Giemieck Nist# Garodow *Ce"tsc$e &olksliste+ obejm"jc Giemc1w
etnicznyc$ 6 obywateli kraj1w P"ropy Qrodkowo 6=sc$ C&N obejmowaa 4 gr"py l"dno0ci. dziaaa tylko na
ziemiac$ wcielonyc$ i dawaa prawo "biegania si# o pene obywatelstwo 1 i ' gr"pa to osoby. kt1re mogy bez
tr"d" "dowodni3 swoj niemiecko03 Co gr"py ( zaliczono l"dno03. kt1r "siowano wyodr#bni3 z polsko0ci
*wsp1ma4onkowie Giemc1w. Kasz"bi. 2az"rzy. g1rale+ Or"p# 4 tworzyli 8spolonizowani Giemcy9 *nawet
osoby aktywnie walczce z Giemcami+. czyli !olacy "znani za warto0ciowyc$ rasowo Gale4ao im
przypomnie3. 4e s Giemcami i dokona3 regermanizacji 6 8otrzepa3 z polsko0ci9 = =ielkopolsce
rygorystycznie przestrzegano wymog" czysto0ci rasy. ale na !omorz" i Qlsk" wpisywano !olak1w na C&N pod
przym"sem. wcigajc na ni. dzi#ki zabiegom administracyjno6policyjnym. ponad ' mln etnicznyc$ !olak1w
!odj#to te4 akcj# germanizacji dzieci polskic$ o 8cec$ac$ rasy niemieckiej9. sierot. bezdomnyc$ l"b odebranyc$
rodzicom 6 wyc$owywanyc$ nast#pnie przez Giemc1w l"b instyt"cje $itlerowskie
Straty l"dno0ci polskiej spowodowane przez Giemc1w w czasie )) wojny 0wiatowej szac"je si# na 6 mln ', tys
I czego 644 tys ponioso 0mier3 w wynik" bezpo0rednic$ dziaa@ wojennyc$ *w tym 1'( tys wojskowyc$+. a
B (,4 --- zmaro w wynik" terror" !olityk# eksterminacyjn realizowano wykorzyst"jc sie3 oboz1w5 zagady.
pracy. koncentracyjnyc$. jenieckic$ Aylko tyc$ ostatnic$ byo na ziemiac$ polskic$ ponad 6-. z ok 1 mln
je@c1w. a najwi#kszy z nic$ Nambsdor/ *Nambinowice+ jednorazowo mie0ci 4- tys je@c1w z 16 pa@stw koalicji
antyniemieckiej Igin#o tam ok 1-- tys je@c1w
Ga ziemiac$ polskic$ byo ponad ' tys oboz1w koncentracyjnyc$ *oboz1w. podoboz1w i /ilii+ Gajbardziej
znane z nic$ to %0wi#cim6zb"dowany dla !olak1wj *pierwszy transport 7', !olak1w. o/iar 8nadzwyczajnej
akcji pacy/ikacyjnej9 o kryptonimie AD przyj 14 &) 1J4-+ i Drzezinka. 2ajdanek. C$em. !asz1w. Szt"towo 6
pierwszy na ziemiac$ polskic$. "tworzony j"4 w &))) 1J(J %bozy dla dzieci znajdoway si# w Wodzi i
Czier44ni. a dla modzie4y w5 )awie. N"bawie. !ot"licac$. N"bli@c" Gajbardziej znane obozy
natyc$miastowej zagady to5 De4ec. C$emno nad Gerem. Sobib1r. Areblinka
%d pocztk" wojny Giemcy planowali cakowit eksterminacj# Zyd1w oraz Cygan1w Zyd1w pocztkowo
gromadzono w gettac$ *pierwsze powstao w !iotrkowie w > 1J(J+. a wiosn 1J4' przystpili do realizacji
plan" 8ostatecznego rozwizania kwestii 4ydowskiej9 6Pndlos"ng I J.6 mln Zyd1w mieszkajcyc$ na terenac$
kontrolowanyc$ przez Giemc1w wymordowano B.7 mln = tym ok ( mln z ziem polskic$. gdzie ocalao 7-61'-
tys Zyd1w
!rzesiedlenia organizowane przez Giemc1w obj#y 1.B 6 1.7 mln. z czego na ziemie wcielone przypado ok J--
tys os1b Szczeg1lny c$arakter przybray wysiedlenia z Iamojszczyzny w okresie >) 1J4' 6 &))) 1J4( Spo0r1d
6J6 wiosek tego region" "s"ni#to ponad 1-- tys c$op1w z 'J( wsi Wcznie akcje wysiedle@cze na terenie OO
obj#y ok 'B- tys c$op1w polskic$. kt1ryc$ "s"ni#to z ponad 6- tys gospodarstw !rzesiedle@c1w wywo4ono
na przym"sowe roboty do <zeszy. osadzano w wi#zieniac$ i obozac$ koncentracyjnyc$. zostawiano na pastw#
los". a cz#03 dzieci *g1wnie z Iamojszczyzny+ poddawano germanizacji Copiero kl#ski na wsc$odzie *j"4 po
Stalingradzie+ spowodoway przerwanie akcji wysiedle@czyc$
=ywo4ono !olak1w na przym"sowe roboty do <zeszy. co wizao si# z rosncym de/icytem siy roboczej
8Wapanki9. kt1re byy g1wnym Hr1dem przym"sowyc$ robotnik1w przeprowadzano przy "dziale policji. SS i
wojska. a sc$wytanyc$ wysyano na roboty niezale4nie od stan" zdrowia. wyksztacenia i wykonywanej pracy
Cziaalno03 t# ok"pant rozpocz w 1J4-. a j"4 na pocz 1J41 pracowao w <zeszy ,-- tys robotnik1w
polskic$. w 1J4( 6 1.' mln. pod koniec 1J44 6 1.4 mln %g1em wywieziono na roboty ok '.B mln os1b. z tego
B-- tys z OO *<oim zdaniem w takic& dziaaniac& naley szuka# rde powojennego )cudu gospodarczego+
-iemiec+
!odstawowymi /ormami terror" i dyskryminacji byy5 zakaz "cz#szczania !olak1w do kin. teatr1w. resta"racji.
na imprezy sportowe 6 razem z Giemcami Ga ziemiac$ wcielonyc$ nie mogli !olacy. bez "zyskania specjalnego
zezwolenia. korzysta3 z 4adnyc$ 0rodk1w lokomocji 6 nawet rower1w %znaczeni liter !. m"sieli kania3 si#
wszystkim Giemcom. tak4e dzieciom ?ormami terror" selektywnego byy5
1: pojedyncze aresztowania7
': apanki przypadkowyc$ przec$odni1w spo0r1d. kt1ryc$ wybierano zakadnik1w i osoby podejrzane o
dziaalno03 konspiracyjn. a pozostayc$ kierowano do pracy przym"sowej i oboz1w koncentracyjnyc$7
(: masowe egzek"cje5 a: '6:'7 >)) 1J(J w =awrze. w odwet za zamordowanie przez kryminalist1w ' 4onierzy
niemieckic$ przeprowadzono egzek"cj# 1-7 os1b7 b: za pomoc L"balowi Giemcy spalili wie0 Oaki i zabili ok
7-- c$op1w7 c: '-:'1 &) 1J41 w!almirac$ rozstrzelano m in 2acieja <ataja. Ean"sza K"soci@skiego.
2ieczysawa Giedziakowskiego %d >)) 1J(J do &)) 1J41 zamordowano w tym miejsc" kaHni ponad 17--
os1b7 d: j"4 we )> 1J(J. w odwet za rzekome zbrodnie !olak1w na mniejszo0ci niemieckiej wymordowano na
samym !omorz" 11 tys !olak1w7
4: sdy doraHne 6 post#powanie. kt1re nie wymagao 0ledztwa. obrony. obecno0ci oskar4onego. "zasadniania i
kom"nikowania wyrok1w
Szczeg1ln /orm terror" i polityki ok"panta wobec narod" polskiego byo niszczenie element" przyw1dczego
=ynikao to z doktryny Litlera. kt1r zawar w sowac$5 8 !olacy mog mie3 tylko 1 pana. a jest nim Giemiec
Cw1c$ pan1w obok siebie nie mo4e i nie 0mie by3 Clatego te4 nale4y wszystkic$ przedstawicieli polskiej
inteligencji wyt#pi39 !rzygotow"jc si# do tej akcji z 8niemieck dokadno0ci9 jeszcze przed wyb"c$em
wojny sporzdzono na podstawie in/ormacji mieszkajcyc$ w !olsce Giemc1w tzw 8Ksi#g# go@cz9. a osoby w
niej zapisane wyapywano i likwidowano od pierwszego dnia wojny !ierwsz zorganizowan po zako@czeni"
kampanii wrze0niowej akcj wymierzon w polsk inteligencj# bya tzw Sonderaktion Kraka" *Akcja Specjalna
Krak1w+. w ramac$ kt1rej 6 >) 1J(J aresztowano 1,( pracownik1w Mniwersytet" Eagiello@skiego i Akademii
O1rniczo L"tniczej. za stawienie si# w Cellegi"m Go;"m w cel" wys"c$ania wykad" pt 8Stos"nek <zeszy
Giemieckiej i narodowego socjalizm" do na"ki i "niwersytet1w9 Iatrzymanyc$ osadzono w obozie
koncentracyjnym Sac$sen$a"sen Ga sk"tek licznyc$ interwencji. m in 0rodowisk na"kowyc$ r14nyc$ kraj1w.
=atykan" i 2"ssoliniego , )) 1J4- zwolniono 1-1 os1b w wiek" powy4ej 4- lat !ozostayc$ przewieziono do
oboz" w Cac$a". skd byli s"kcesywnie zwalniani Eednak '- pro/esor1w zmaro. poniewa4 nie wytrzymali
obozowyc$ war"nk1w Mczeni krakowscy nie zamali 4adnyc$ ok"pacyjnyc$ praw Ga wykad zostali
zaproszeni przez Giemc1w 6 aresztowano ic$ i gn#biono tylko za to. 4e stanowili polsk elit# intelekt"aln
Akcja Specjalna Krak1w bya przygotowaniem do kolejnej5 Specjalnej Akcji !acy/ikacyjnej AD. kt1r
rozpocz#to (- & 1J4- aresztowaniem ' tys os1b 6 8element" przyw1dczego9 = okresie &6&)) 1J4- o/iarami
tej akcji pado. w wynik" rozstrzelania (.B tys os1b %g1em za0 6 tys os1b = czasie ok"pacji Giemcy w
spos1b zorganizowany pozbawili 4ycia 1B R na"czycieli *1J tys stanowili na"czyciele samyc$ tylko szk1
podstawowyc$+ (- R. pracownik1w na"ki oraz po 4- R lekarzy i ksi#4y *1J tys 1B tysS+
Aerrorowi i eksterminacji spoecze@stwa polskiego towarzyszya eksploatacja ekonomiczna Ga terenac$
przyczonyc$ do <zeszy skon/iskowano majtek p"bliczny i znaczn cz#03 prywatnego. odbierajc !olakom
przedsi#biorstwa. /abryki i gospodarstwa !olacy otrzymywali na kartki mniejsze przydziay 4ywno0ci *1:(+.
podlegali obowizkowi pracy od 1'Y rok" 4ycia !rzemys na ok"powanyc$ ziemiac$ polskic$ *OO+ zosta
cakowicie podporzdkowany interesom ))) <zeszy. a zwaszcza potrzebom armii niemieckiej !olityka
gospodarcza wobec tego obszar" zmierzaa do ogoocenia go z wa4niejszyc$ zakad1w i "rzdze@
przemysowyc$ !oniewa4 Giemcy mieli powa4ne kopoty z zaopatrzeniem przemys" w s"rowce konieczne do
prod"kcji na potrzeby wojny. nakazali zbi1rk# metali na d"4 skal# Iabierano dzwony i drzwi ko0cio1w oraz
metale nie4elazne b#dce w posiadani" os1b prywatnyc$ 6 nawet zastaw# stoow. klamki i inne ok"cia
= rolnictwie nadwy4ki prod"kcyjne ponad okre0lony limit nale4ao odstawi3 ok"pantowi po bardzo niskiej
cenie =ymiar kontyngent" wci4 zwi#kszano i 0cigano go w bezwzgl#dny spos1b 6 za nielegalny $andel
4ywno0ci karzc 0mierci 2imo to czarny rynek rozwija si#
)nnymi jeszcze /ormami eksploatacji ekonomicznej byo pacenie za 0wiadczenia w1dk. co s"4yo rozpijani"
!olak1w i wymiana wal"ty !olegaa ona na zastpieni" zotego mark. przy czym k"rs wymiany "stalono na
poziomie ' z za mark#. podczas gdy sia nabywcza ob" wal"t ksztatowaa si# odwrotnie =ymieniano tylko do
B-- z na osob#. kon/isk"jc nadwy4ki ponad t# kwot#
C4c do zniszczenia wszelkic$ /orm polskiego 4ycia spoecznego i k"lt"ralnego zlikwidowano polsk pras#.
oraz wy4sze i 0rednie szkolnictwo Ibiory biblioteczne palono bdH wywo4ono w gb <zeszy Giemcy rabowali
te4 dziea szt"ki *%tarz =ita Stwosza. zbiory 2"ze"m Garodowego+. warto0ciowe obrazy. militaria. i
arc$iwalia Arzebic 0lady polsko0ci zmieniali nazwy miast i "lic na niemieckie
%pisaem ten temat obszernie by przypomnie3 ok"pacyjn rzeczywisto03 =ydaje si# to tym bardziej
konieczne. 4e coraz cz#0ciej atak"je si# !olak1w za bierno03 wobec poczyna@ $itlerowc1w. nazywanyc$ te4
nazistami Giemc1w w tym rozliczani" przeszo0ci nie ma %ni byli anty/aszystami. a zostali najbardziej
pokrzywdzonymi przez bezlitosn wojn# 8=yp#dzonymi9 *podobno 1B mln+. kt1rzy domagaj si# teraz prawa
powrot" do stron ojczystyc$ i prawa 8swobodnej decyzji co do swej wasno0ci9 6 to dla 8wyp#dzonyc$9 oraz
jednorazowego odszkodowania i dopaty do emeryt"ry dla 11- tys 4yjcyc$ jeszcze niemieckic$ robotnik1w
przym"sowyc$ z lat 4-6yc$. kt1rzy 8cierpieli w obozac$ polskic$ i sowieckic$9 Aa ostatnia liczba jako0 si#
kojarzy *po korekcie wynikajcej z "pyw" czas" i nat"ralnej 0miertelno0ci+ z ('- tys niemieckic$ *a nie
nazistowskic$+ zbrodniarzy wojennyc$. wielko0ci "stalon przez 2i#dzynarodow Komisj# ds Dadania
Ibrodni =ojennyc$ Dezczelno03 4da@ wys"wanyc$ obecnie przez Giemc1w jest. w 0wietle ic$ wojennyc$
poczyna@. szok"jca Gie dla wszystkic$ jednak !rzewodniczcy ziomkostwa Qlzak1w <"di !awelka 4ali si#.
4e rzd /ederalny twierdzi. w rozmowac$ z przedstawicielami 8wyp#dzonyc$9 *!olscy zab"4anie s wci4
repatriantami. a co najwy4ej przesiedle@cami+. 4e 8nie nasta jeszcze odpowiedni czas by rozmawia3 o tym z
!olsk9 I czego wynika. 4e jest sprawa i 8odpowiedni czas nastanie9
= A! Harlicki w podr$czniku )Listoria 3I7I/;663! Polska i wiat+, "arszawa ;6;6, na s!46 pisze, e przymus pracy dotyczy
Polakw w wieku od 34 do 86 lat!
Polityka ludnosciowa ZSRR w stosunku do Polakw w latach 1939-1945
', )> 1J(J podpisano w 2oskwie traktat 8o przyjaHni i granicac$9 mi#dzy Giemcami i IS<< Gastpia wi#c
zmiana kla"z"li prawnej w stos"nk" do "kad" z '( &))) 6 linia demarkacyjna staa si# granic pa@stwow.
"legajc jednocze0nie pewnej mody/ikacji *z linii !isa 6Garew 6=isa6San na !isa 6Garew 6D"g6San+%znaczao
to powi#kszenie niemieckiej zdobyczy na pd 6wsc$. w zwizk" z czym Nitwa miaa si# znaleH3 w stre/ie
wpyw1w radzieckic$ Gowe "stalenia oznaczay. 4e Giemcy zagarn#y 4,.B R terytori"m i 6( R l"dno0ci
!olski. a IS<< B1.B R teryt i (7 R *1(.4 mln+ l"dno0ci. z czego 4- R stanowili !olacy
% ile Giemcy gosili w swej polityce l"dno0ciowej $asa wy4szo0ci rasowej. o tyle IS<< realizowa swe cele
goszc $asa5 walki klasowej i dyktat"ry proletariat" Ga tej podstawie. w oparci" o zapisy kodeks1w
Mkrai@skiej i <osyjskiej ?S<<. s"4b# pa@stw" polskiem" interpretowano jako 8przest#pstwo przeciw rewol"cji
i interesom proletariat"9 Awierdzc. 4e !olska bya krajem obszarnik1w i kapitalist1w wyzysk"jcyc$ 8masy
prac"jce9 jeszcze przed ko@cem > 1J(J przekazano ok '(- tys polskic$ je@c1w w r#ce GK=C
Celem wadz bya eksploatacja gospodarcza przej#tego terytori"m i l"dno0ci oraz zniszczenie mo4liwo0ci opor"
przez stosowanie terror" prewencyjnego i odpowiedzialno0ci zbiorowej )nstr"mentami realizacji tej polityki
miay by35 aresztowania. zsyki i deportacje. rekwizycje. *grabie4 ekonomiczna+. pacy/ikacje. /izyczna
likwidacja elit *co "znano za war"nek penej integracji wsc$ ziem )) <! z reszt IS<<+. eksterminacja.
indoktrynacja i wynarodowienie Gie mo4na tyc$ dziaa@ precyzyjnie odr14ni3 bowiem terror czy si# z
eksterminacj. a przesiedlenia z wywaszczeniem oraz dziaaniami majcymi na cel" r"sy/ikacj#
I polecenia centrali GK=C opracowano listy 8element1w antysowieckic$9 Sdy radzieckie nie "znaway
prawa oskar4onyc$ do obrony %/iar r14nyc$ /orm eksterminacji pado w latac$ 1J(J641 przynajmniej 1B- tys
je@c1w wojennyc$. kt1ryc$ "znano za internowanyc$. a nast#pnie za wi#Hni1w Ga terenie IS<< istniay co
najmniej 1(' obozy. w kt1ryc$ przebywali !olacy <ozmieszczone byy na dalekiej p1nocy i na p"stkowiac$
odlegyc$ od siedzib l"dzkic$ Inajdoway si# !w Kolskim *mi#dzy 2 Diaym i 2 Darentsa. g miasto
2"rma@sk+. nad 2 Diaym. w rep"blice Komi. na Mral". a zwaszcza na Syberii5 Eak"ck. )rk"ck. Gorylsk. nad
dolnym Eenisiejem. w rej =adywostok" i Arc$angielska. nad Kolym i na pd Mkrainie *w zag#bi"
krzyworoskim+ =i#Hni1w zm"szano do pracy w wymiarze 1661, godz na dob# %kr"cie@stwa administracji i
stra4y obozowej czyy si# z terrorem wi#Hni1w kryminalnyc$ Mcieczki byy praktycznie niemo4liwe 6 ze
wzgl#d" na postaw# miejscowej l"dno0ci i przestrzenie I kopalni zota nad Koym. z 1- tys polskic$
zesa@c1w do Armii Andersa zgosio si# 171 I kopalni r"d oowi" na !w Cz"kockim 6 nikt
= stworzonym systemie specjalna role odgryway ( obozy5
%ozielsk. na pd 6zac$ od Ka"gi. gdzie znalazo si# B tys os1b. w tym 4.B tys o/icer1w7 &tarobielsk na wsc$
Mkrainie. w kt1rym zgromadzono (.J tys o/icer1w7 'staszkw w g1rnym bieg" =ogi. gdzie zgromadzono 6.,
tys je@c1w. z kt1ryc$ 4-- byo o/icerami !ozostali to policjanci i 4onierz K%! %d pocztk" )& do poowy &
1J4- je@c1w tyc$ wymordowano na polecenie Di"ra !olitycznego =K! *b+ 6 decyzja z B ))) 1J4- 2iejscami
kaHni byy5 Kozielska 6 %at() k Smole@ska7 Starobielska * +,arkw7 %staszkowa 6 -iednoje k Kalinina
*obecnie Awer"+ 1( )& 1J4( Giemcy odnaleHli w Katyni" 4'B( je@c1w Kozielska Sprawa katy@ska
*8nie"zasadnione oskar4enia9. dow1d na wsp1prac# Sikorskiego z Litlerem+. staa si# dla Stalina pretekstem do
zerwania stos"nk1w dyplomatycznyc$ z <zdem <! w Nondynie
Sprawa mord" na polskic$ o/icerac$ nie jest 8zwyk9 zbrodni wojenn !omordowani w znacznej cz#0ci byli
o/icerami rezerwy zmobilizowanymi na czas wojny = cywil" byli pro/esorami wy4szyc$ "czelni. prawnikami.
lekarzami. na"czycielami 6 przedstawicielami in wolnyc$ zwod1w. a wi#c elit intelekt"aln i a"tentycznym
8elementem przyw1dczym9 Cecyzja o likwidacji tej gr"py je@c1w *podj#ta B ))) 1J4-7 dotyczya '4 7--
o/icer1w+ miaa wi#c 8dr"gie dno9 6 bya elementem polityki odgawiania jak j"4 w >)> w <osjanie nazywali
dziaania majce na cel" pozbawienie narod" elit !olityk# t# "prawiano wobec !olski zadziwiajco
konsekwentnie *od 176, hporwanie senator1w. poprzez kon/ederacj barsk. powstania narodowe >)> w.
rewol"cj# 1J-B67. wojn# 1J'-i. po czasy wsp1czesne+ wed"g zasady5 odetniesz gow# 6 reszty nie ma
= c$wili "derzenia Giemiec na IS<< rozpocz#o si# masowe mordowanie wi#Hni1w przebywajcyc$ w
sowieckic$ wi#zieniac$ na dawnyc$ obszarac$ wsc$odnic$ <zeczypospolitej5 we Nwowie GK=C
wymordowao ok , tys. na =ile@szczyHnie ok B tys l"dzi. kilka tys zostao zastrzelonyc$ podczas pieszej
ewak"acji w gb IS<<
Ceportacje obj#y tr"dn do "stalenia liczb# os1b7 najprawdopodobniej ok ' mln os1b Ceportowanyc$
zaliczano do jednej z trzec$ gr"p5
1: 8aresztowani9 6 skazani na (61B lat7
': specprzesiedle@cy9 6 ograniczona swoboda r"c$1w. ci#4kie war"nki pracy. obozowe normy 4ywno0ciowe7
(: 8wolni zesa@cy9 6 nie zm"szani do pracy. ale zarazem pozbawieni 0rodk1w do 4ycia
<eg" stosowan podczas zsyek byo rozdzielanie rodzin 6 m#4czyzn zaliczano do ' pierwszyc$ kategorii.
kobiety. dzieci i starc1w do trzeciej
2iay miejsce 4 /ale deportacji !olak1w w gb IS<<5
1: )) 1J4-. co najmniej ''- tys os1b przesiedlono do pn obszar1w e"ropejskiej cz#0ci IS<<7
': )& 1J4-. obj#a ponad ('- tys os1b. czonk1w rodzin aresztowanyc$ przez GK=C Ga miejsce osiedlenia
wyznaczono Kazac$stan7
(: &)6&)) 1J4-. co najmniej '-- tys os1b skierowano na Syberi#7
4: &) 1J41. ponad (-- tys 6 akcja wstrzymana przez atak Giemiec na IS<<
!olacy stanowili 6- R zesanyc$. Mkrai@cy i Diaor"sini (- R. Zydzi 1- R =ysiedlenie oznaczao przepadek
mienia
1B- tys modyc$ !olak1w wcielono w trakcie ' wiosennyc$ pobor1w *1J4- i 41+ do Armii Czerwonej
1-- tys do specjalnyc$ batalion1w b"dowlanyc$. tzw 8strojbat1w9
Ga zagarni#tyc$ terenac$ <osjanie niszczyli wszelkie 0lady polsko0ci Ia o/icjalne "znano j#zyki "krai@ski i
biaor"ski. ale /aktycznie dominowa rosyjski Cziaalno03 GK=C bya sk"teczniejsza ni4 Oestapo *zreszt obie
organizacje wsp1pracoway ze sob w zwalczani" polskiego opor"+. sk"tecznie wykorzyst"jc kon/likty
spoeczne na zaj#tyc$ terenac$ Ga ziemiac$ wsc$ <zeczypospolitej zac$odziy przeobra4enia "podabniajce
str"kt"ry gospodarcze i o0wiatowe do radzieckic$
1B >)) 1JJ- <yszard <ei// *przew odnowionego Stowarzyszenia !A>+. na posiedzeni" Senat" <!. poda
nast#p"jc in/ormacj#5
J7 R je@c1w o/lag1w. polskic$ o/icer1w. prze4yo wojn#7
( R polskic$ o/icer1w. je@c1w radzieckic$ prze4yo wojn#7
JB R !olak1w wywiezionyc$ na roboty do Giemiec prze4yo wojn#
Spo0r1d !olak1w. kt1rzy znaleHli si# na terenac$ zaj#tyc$ przez <osjan5 1:( powr1cia do kraj". 1:( pozostaa w
IS<< *cz#sto pod przym"sem+. 1:( zamordowano
=ed"g polskic$ $istoryk1w przebywajcyc$ na Iac$odzie w IS<< zgin#o ponad ( mln !olak1w )nne
Hr1da m1wi o 1.B mln 4onierzy i l"dno0ci cywilnej wymarej l"b wymordowanej w IS<< w latac$ 1J(J64B
!or1wnanie war"nk1w 4ycia i strat l"dno0ci polskiej w okresie5 jesie@ 1J(J wiosna 1J41 wypadaj
zdecydowanie korzystniej dla ok"pacji niemieckiej
Powstanie i dzialalnosc KRN
Krajowa <ada Garodowa *(1 >)) 1J4( 6 )) 1J47+ bya instyt"cj powoan przez kom"nist1w pod koniec
wojny !rzedstawiana bya jako str"kt"ra ponadpartyjna *!!<. SN68=ola N"d"9. <!!S. !oale Syjon6Newica.
kom"ni0ci z przedwojennej Giezale4nej !artii C$opskiej TG!C$U+ i "z"rpowaa sobie stat"s 8tymczasowego
parlament" jednoizbowego <zeczypospolitej !olskiej9 A"torem koncepcji powoania K<G by = Oom"ka.
kt1ry /orsowa ten pomys obawiajc si#. 4e rekomendacj# Stalina na realizacj# radzieckic$ plan1w wobec
!olski "zyska !olski Komitet Garodowy. kt1ry zamierzali "tworzy3 polscy kom"ni0ci przebywajcy w IS<< by
w ten spos1b podporzdkowa3 sobie krajowe organizacje kom"nistyczne Oom"ka c$cia te4 "biec legalne
wadze polskie. wiedzc 4e zamierzaj one powoa3 str"kt"r# ponadpartyjn w postaci <ady Eedno0ci
Garodowej *powstaa J ) 1J44+ IapowiedH powstania K<G znalaza si# w mani/e0cie !!< 8% co walczymy9
*1B >) 1J4(+ Cel jej powoania "zasadniono oszczerczym stwierdzeniem. 4e <zd <! w Nondynie zdradzi
interesy narodowe i dlatego K<G miao przys"giwa3 wyczne prawo do wyst#powania w imieni" narod"
polskiego
= nocy (1 >)) 1J4(:1 ) 1J44 podczas zebrania '7 os1b. zgromadzonyc$ w mieszkani" rymarza Czesawa
Dlic$arskiego. powoano do 4ycia K<G !rzewodniczcym zosta Dolesaw Dier"t *agent GK=CY+. a jego
zast#pc Pdward %s1bka62orawski *<!!S+ =yoniono te4 "rz#d"jce 7 osobowe !rezydi"m
!rogram K<G przewidywa "tworzenie <zd" Aymczasowego. przeprowadzenie re/ormy rolnej. nacjonalizacji
przemys". bank1w i transport". przywr1cenie 8piastowskic$9 ziem na zac$odzie i "reg"lowanie sprawy granicy
wsc$odniej na drodze poroz"mienia z IS<< przy zac$owani" 8prawa narod1w do samostanowienia9 *podczas
dr"giego plenarnego posiedzenia K<G T'-6'( ) 1J44U podj#to samowoln rezygnacj# z terytori1w !olski
zaj#tyc$ przez IS<< po pakcie <ibbentrop62ootow+ K<G zakadaa tak4e 8przyjaH@ i wsp1prac#9 z IS<<
Ibrojnym ramieniem K<G miaa by3 Armia N"dowa. pod dow1dztwem gen 2ic$aa <oli6ZymierskiegoYY.
powoana do 4ycia 1 ) 1J44 przez przeksztacenie Owardii N"dowej Iapowiedziano wczenie w jej skad
ko0ci"szkowc1w. nie wspominano natomiast o AK '1 &)) 1J44 K<G ogosia przej#cie zwierzc$nictwa nad
Armi !olsk w IS<< i AN w kraj". scalajc je w jednolite =ojsko !olskie pod dow1dztwem Zymierskiego
= )& 1J44 K<G zostaa "znana prze Iwizek !atriot1w !olskic$ *I!!+. czyli polsk lewic# kom"nistyczn w
IS<<. za 8prawdziwe przedstawicielstwo narod"9
=obec zdominowania K<G przez kom"nist1w. w znacznej cz#0ci agent1w GK=C. Stalin "zna za
bezprzedmiotowe powoanie w 2oskwie !KG Cyktator IS<< dostrzeg w K<G doskonay instr"ment
rozgrywania sprawy polskiej z aliantami zac$odnimi. gdy4 m1g wykaza3. 4e dyspon"je polsk agent"r nie
tylko w 2oskwie ale i w =arszawie
= &)) 1J44 przedstawiciele K<G rozmawiali ze Stalinem. kt1ry "zna K<G za reprezentacj# wadzy w !olsce i
zezwoli jej na tworzenie administracji terenowej = dniac$ 1761, &)) 1J44 powstaa Celegat"ra K<G dla
%bszar1w =yzwalanyc$. kt1ra rozpocz#a "rz#dowania '- &)) Aego samego dnia w 2oskwie zapada decyzja.
4e w miejsce Celegat"ry ma powsta3 !K=G. o czym nie powiadomiono kierownictwa K<G i !!< Kom"ni0ci
w kraj" dowiedzieli si# o powstani" !K=G z nas"c$" polskoj#zycznej rozgo0ni moskiewskiej 8Ko0ci"szko9
!o zaakceptowani" moskiewskic$ decyzji przez K<G i KC !!< "stalono relacje K<G6!K=G =yglday one
w ten spos1b *na mocy 8"stawy9 z 1B &))) podpisanej przez Dier"ta i %s1bk#62orawskiego+. 4e 8dekrety z
moc "stawy wydawane s przez !K=G i nast#pnie przedkadane prezydi"m K<G do zatwierdzenia9 %dtd
owe dekrety zaczynay si# od s1w5 8!K=G postanawia a prezydi"m K<G zatwierdza co nast#p"je9 =
pierwszym okresie swej l"belskiej dziaalno0ci K<G zajmowaa si# g1wnie zatwierdzaniem dekret1w !K=G
Co pewien czas przyje4d4aa do N"blina. na '6( dni. =asilewska *wiceprzewodniczca !K=G+ w cel"
przekazania dyrektyw Stalina oraz kontroli !K=G i K<G
11 )> 1J44 K<G "c$walia "staw# o organizacji i zakresie dziaania rad narodowyc$. tworzc podstawy do
"ksztatowania ( stopniowej str"kt"ry 8samorzd"9 terytorialnego *wojew1dztwo. powiat. gmina+
K<G stanowi3 miaa zwierzc$ni wadz# terenowyc$ rad narodowyc$ 6 "stalajc kier"nek ic$ pracy *moga je
rozwizywa3 i "c$yla3 ic$ postanowienia je0li "znaa je za sprzeczne z prawem+ !rezydi"m K<G podlegay m
in Di"ro Kontroli oraz Komisja Specjalna do =alki z Gad"4yciami i Szkodnictwem Oospodarczym
(1 >)) 1J44 na ostatnic$ l"belskic$ obradac$ K<G *(1 >)) 44 6 ( ) 4B+ powoaa <zd Aymczasowy
', &) 1J4B wypeniajc war"nki poroz"mienia moskiewskiego K<G powoaa Aymczasowy <zd Eedno0ci
Garodowej
( ) 1J46 K<G wydaa dekret o nacjonalizacji oznaczajcy przej#cie na wasno03 pa@stwa bez odszkodowania
przedsi#biorstw nale4cyc$ do5 <zeszy Giem .=olnego 2iasta Oda@ska. Giemc1w. sp1ek kontrolowanyc$
przez Giemc1w i osoby zbiege do nieprzyjaciela Ia odszkodowaniem przej#to wszystkie przedsi#biorstwa w
17 ga#ziac$ przemys" wydobywczego. $"tniczego. rolno6spo4ywczego. w1kienniczego i poligra/icznego
%pr1cz tego pa@stwo przej3 miao za odszkodowaniem zakady przemysowe zatr"dniajce ponad B-
robotnik1w na jedna zmian# !rzedsi#biorstwa nie podlegajce nacjonalizacji. a znajd"jce si# w tymczasowym
zarzdzie pa@stwowym. miano zwr1ci3 wa0cicielom <ealizacja dekret" praktycznie zlikwidowaa resztki
polskiej b"r4"azji przemysowej
Co 1J ) 1J47 K<G penia /"nkcj# zwierzc$niej wadzy "stawodawczej
= warszawskim okresie dziaalno0ci odbyo si# B posiedze@ K<G. kt1re trway po (6B dni !odejmowane
decyzje byy wcze0niej "stalane w D! !!< zgodnie z s"gestiami Stalina i kierownictwa =K! *b+. a nast#pnie
akceptowane przez !rezydi"m K<G !rezydi"m K<G stanowio wi#c pas transmisyjny mi#dzy /aktyczn
wadz polityczn *zale4ne od 2oskwy D! !!<+. a 8tymczasowym parlamentem9. kt1ry o/icjalnie stanowia
K<G Inaczcej roli w K<G nie odgryway komisje problemowe. kt1ryc$ powoano 1J *odbyy 11 posiedze@ j+
Ga ostatnim posiedzeni" K<G *'( )> 1J46+ "c$walono ordynacj# wyborcz do Sejm" Mstawodawczego
Iadecydowaa ona o ksztacie politycznym Sejm" wyonionego w s/aszowanyc$ wyborac$ z 1J ) 1J47
!rezydent K<G powoany zosta przez Sejm na stanowisko prezydenta <! i pozosta na nim do '' &)) 1JB'
= 2o dzi nie wyjaniono czy by take agentem Hestapo, czy tylko peni w ic& kr$gu 0unkcj$ sowieckiego agenta! " kadym
razie w <iDsku by wysokim urz$dnikiem niemieckic& wadz okupacyjnyc&! ,stniej dane, e przysi$ga -iemcom, e jest
)czystym aryjczykiem+, e nic go nie czy z )ydo/komun+ i )band szubrawcw ze *talinem na czele+ oraz prosi o
)zaszczyt suenia Litlerowi+!
== "aciwie <ic&a RywiDski, zdegradowany i usuni$ty za naduycia z "ojska Polskiego >3I;5@ i od pocz! lat trzydziestyc&
zwizany z wywiadem sowieckim! Pocztkowo zmieni nazwisko na Gymirski przeciw czemu skutecznie zaprotestowaa
rodzina Franciszka Gymirskiego, generaa Powstania 9istopadowego, zmarego od rana odniesionyc& w bitwie pod
Hroc&owem!
Powstanie i dzialalnosc PKWN
= &)) 1J44 przedstawiciele K<G rozmawiali w 2oskwie ze Stalinem. kt1ry "zna K<G za reprezentacj#
wadzy w !olsce i zezwoli jej na tworzenie administracji terenowej = tym cel" powoano Celegat"r# K<G dla
%bszar1w =yzwalanyc$. kt1ra rozpocz#a "rz#dowanie '- &)) Eednak tego samego dnia zapada w 2oskwie
decyzja o powoani" w miejsce Celegat"ry !K=G !rojekt "stawy o powoani" !K=G opracowano '1 &)). a
K<G zatwierdzia go p1Hniej ?akt. 4e o podj#tyc$ dziaaniac$ nie wiedzieli czonkowie D! !!< i K<G
0wiadczy o silnyc$ wpywac$ na Kreml" CDK!. kt1re obawiao si# nadmiernego "mocnienia pozycji
kom"nist1w dziaajcyc$ w kraj"
Ga czele !K=G stan Pdward %s1bka62orawski =iceprzewodniczcym zostali =anda =asilewska i Andrzej
=itos <esort obrony narodowej obj 2ic$a <ola6Zymierski. a resort bezpiecze@stwa *podobny do istniejcego
w IS<<+ Stanisaw <adkiewicz Komitetem kierowali wi#c kom"ni0ci cakowicie podporzdkowani Kremlowi
!K=G sprawowa /"nkcj# tymczasowego organ" wadzy wykonawczej !eni te4 rol# rzd" stanowicego
przeciwwag# dla rzd" emigracyjnego
'' &)) !K=G 8"c$wali9 napisany w 2oskwie <ani0est do narodu polskiego ><ani0est lipcowy@ stanowicy
program rewol"cyjnyc$ przemian spoeczno6politycznyc$ w !olsce Aekst <ani0estu zosta odczytany w
porannej a"dycji I!!. nadanej przez moskiewskie radio. nast#pnie zosta skierowany do dr"karni polowej
<ani0est wzywa cay nar1d do walki z ok"pantem. podkre0lajc rol# Armii Czerwonej w wyzwoleni" !olski
Komitet "zna si# jedyn. obok K<G. legaln wadz# w !olsce. rzd londy@ski okre0lajc mianem wadzy
8samozwa@czej9. opartej na 8/aszystowskiej9 konstyt"cji kwietniowej Ceklarowano przywr1cenie swob1d
demokratycznyc$. kt1re nie miay przys"giwa3 8wrogom demokracji9 !rzyszy "str1j kraj" mia si# opiera3 na
konstyt"cji marcowej z 1J'1 Iapowiadano odb"dow# zniszcze@. zwrot wasno0ci zagrabionej przez ok"panta.
tymczasowy zarzd pa@stwa nad majtkiem przej#tym przez Giemc1w. re/orm# roln w postaci parcelacji bez
odszkodowa@ majtk1w powy4ej B- $a w !olsce centralnej i ponad 1-- $a na terenac$ wczonyc$ do <zeszy. a
tak4e zniesienie kontyngent1w !oo4ono nacisk na oc$ron# wasno0ci prywatnej Owarantowano mo4liwo03
powrot" do kraj" wszystkic$ !olak1w. z wyjtkiem tyc$. kt1rzy 8zdradzili !olsk# w 1J(J9
= sprawie granic zapowiedziano przyczenie !omorza i Qlska %polskiego oraz wytyczenie granicy
wsc$odniej w oparci" o kryteria etniczne !odstaw stos"nk1w zagranicznyc$ mia by3 soj"sz z IS<< i
Czec$osowacj. przyjaH@ i soj"sz z Angli. ?rancj i MSA oraz wsp1praca ze wszystkimi demokratycznymi
pa@stwami 0wiata 21wiono o konieczno0ci "zyskania odszkodowa@ wojennyc$ od Giemiec
<ani0est mia c$arakter propagandowo6dezin/ormacyjny Stwarza wra4enie. 4e !olska kierowana przez !K=G
b#dzie kontyn"acj pa@stwa polskiego 21wiono o przywr1ceni" demokracji. a przygotowywano
zniewolenie kraj" !rogram re/orm spoeczno6gospodarczyc$ nie wyc$odzi poza zao4enia <EG i
pomija problem nacjonalizacji przemys" 2gliste okre0lenie granic miao wywoa3 wra4enie. 4e
sprawa ta nie jest jeszcze rozstrzygni#ta
Kierownictwo !K=G podpisao w 2oskwie kilka nier1wnoprawnyc$ "kad1w m in o granicy polsko6
radzieckiej i '7 &)) "dao si# do C$ema N"belskiego. swej pierwszej siedziby )nstal"jc si# tam dopiero ', &))
zastano legalne wadze polskie %d 1 &))) 1J44 siedziba !K=G sta si# N"blin. gdzie jeszcze (1 &)) "rz#doway
"jawnione organy wadzy pa@stwowej <!
'6 &)) 1J44 kierownictwo !K=G podpisao w 2oskwie ( "mowy. w tym 1 tajn = "mowie granicznej
wytyczono wsc$ granic# !olski na linii C"rzona. z odc$yleniami B6, km na korzy03 !olski Co !olski wczono
Diaostocczyzn#. ale nie wczono Nwowskiego. c$ocia4 podobno Stalin pocztkowo godzi si# na takie
rozwizanie. a zdanie zmieni pod wpywem perswazji =andy =asilewskiej Mstalono. 4e Kr1lewiec wraz z
cz#0ci !r"s =sc$ zostanie wczony do IS<< Are0ci "mowy dot granicy wsc$odniej nie podano do
p"blicznej wiadomo0ci <zd IS<< zobowiza si# popiera3 4dania polskie w sprawie granicy na %drze i
Gysie W"4yckiej = dr"giej "mowie !K=G zgadza si# na przekazanie wojskowym sdom radzieckim
wszystkic$ spraw dot przest#pstw przeciwko Armii Czerwonej i os1b. kt1re je popeniy *c$odzio t" o AK.
postrzegan jako organizacj# przest#pcz i jej 4onierzy+ Ga podstawie tej "mowy w gb IS<< zesano B- tys
4onierzy AK i ok 1B- tys cywil1w+ Kolejnym "st#pstwem !K=G byo "znanie. 4e po wkroczeni" oddzia1w
radzieckic$ na tereny poo4one na zac$1d od "stalonej granicy. najwy4sz wadz na tym obszarze b#dzie
dow1dztwo Armii Czerwonej
'4 &)) 1J44 rzd <! przekaza rzdowi brytyjskiem" memorand"m stwierdzajce "z"rpatorski c$arakter
!K=G. kt1rego "tworzenie pod kontrol IS<< godzi w niepodlego03 !olski !rosi te4 o wystosowanie przez
=lk Drytani# protest" do Stalina. ale w tym czasie C$"rc$ill zwyk przec$odzi3 nad polskimi pro0bami do
porzdk" dziennego albo reagowa na nie popisami c$amskiej br"talno0ci
!K=G w cig" B miesi#cy istnienia sprawowa wadz# na wyzwolonyc$ terenac$ korzystajc ze wsparcia
Armii Czerwonej Aworzy w tym czasie str"kt"ry pa@stwa i przeprowadza jako0ciowe zmiany w s/erze
gospodarki i stos"nk1w wasno0ciowyc$ 6 )> 1J44 wyda dekret o przeprowadzeni" re/ormy rolnej *na
war"nkac$ zapowiedzianyc$ w 2ani/e0cie+ Cekretem z 14 >)) 1J44 znacjonalizowano obszary le0ne o
powierzc$ni powy4ej 'B $a
% c$arakterze wadzy i 8sile9 spoecznego poparcia dla !K=G 0wiadcz jego dekrety5
- kodeks karny =ojska !olskiego z '( )>. zawierajcy rozdzia >&)) 8Ibrodnie stan" *art ,B61-(+. w kt1rym
kar# 0mierci przewidziano w 1- artyk"ac$. m in za przest#pstwa popenione sowem*8kto p"blicznie l4y.
zniewa4a albo wyszydza "str1j9 K art 1-(+ = rozdziale 8!rzest#pstwa przeciwko obowizkowi wierno0ci
4onierskiej9 *art 1-46114+ kar# 0mierci przewidziano w siedmi" artyk"ac$
- o 8oc$ronie pa@stwa9 z (- >. kt1ry zawiera 11 artyk"1w m1wicyc$. 4e kto popeni dane przest#pstwo
8podlega karze wi#zienia l"b karze 0mierci9 Art ' przewidywa karanie w ten spos1b sprzeciwianie si#
re/ormie rolnej. c$ocia4 nie "c$walono jeszcze "stawy o tej re/ormie Art 6 przewidywa karanie za
wyrabianie. przec$owywanie l"b zbywanie 8 w czasie wojny9 bez zezwolenia aparat" radiowego.
nadawczego l"b odbiorczego Art 11 m1wi o karani" osoby. kt1ra wie o przest#pstwie l"b
przygotowywani" przest#pstwa. ale 8zaniec$a donie03 o tym w por# wadzy9
Ae i inne dekrety przewid"jce rozlege stosowanie kary 0mierci daway tworzcem" si# aparatowi terror"
pa@stwowego znaczne mo4liwo0ci dziaania
(1 >)) 1J44 !K=G zosta przeksztacony "staw K<G w <zd Aymczasowy <zeczypospolitej !olskiej. kt1rego
premierem zosta Pdward %s1bka62orawski
Powstanie i dzialalnosc Rzqdu Tymczasowego *nie spotkaem tego temat" w in/ormatorac$+
(1 >)) 1J44 K<G powoaa. na miejsce !K=G. <zd Aymczasowy <! pod kierownictwem %s1bki6
2orawskiego. kt1ry otrzyma te4 resort spraw zagranicznyc$ =icepremierami zostali = Oom"ka i Stanisaw
Ean"sz z koncesjonowanego *kryptok"m"nistycznego+ SN <esort obrony obj 2 <ola6Zymierski. a
bezpiecze@stwo p"bliczne S <adkiewicz Szeroko reklamowano koalicyjny c$arakter tego <zd". co byo
misty/ikacj. gdy4 by w peni kontrolowany przez kom"nist1w <ozwini#to te4 w ka4dym ministerstwie system
d"bler1w radzieckic$ Specjalnym nadzorc <zd" Aymczasowego by gen )wan Sierow
!owstanie <zd" Aymczasowego wywoao na Iac$odzie powa4ne sprzeciwy 1 ) 1J4B rzd Arciszewskiego
wyda o0wiadczenie stwierdzajce. 4e IS<< 8dokona zamac$" na s"werenne prawa narod" polskiego9
<ada Garodowa w Nondynie i Kongres !olonii Ameryka@skiej "c$waliy rezol"cje protestacyjne Caa
emigracja solidarnie domagaa si# od aliant1w przeciwdziaania samowoli Stalina Iar1wno <oose;elt jak i
C$"rc$ill wyrazili niezadowolenie z nowego pos"ni#cia <osjan Gawet niec$#tna !olakom prasa angielska
zagodzia ton i pojawiy si# w niej gosy ob"rzenia wobec akt1w zniewolenia !olskie przez IS<< = prasie
ameryka@skiej przedstawiano <zd Aymczasowy jako wyraHne narz#dzie 2oskwy =ydawao si#. 4e jest jeszcze
cie@ nadziei. na poparcie s"werenno0ci !olski przez aliant1w zac$odnic$ podczas zapowiadanej kolejnej
kon/erencji =ielkiej Ar1jki Gie roz"miano. 4e po "st#pstwac$ na rzecz granicy. "zyskanyc$ przez IS<< w
Ae$eranie. Stalin rozpocz kolejna r"nd# rozgrywki w sprawie polskiej 6 decydowania o skadzie rzd"
Giemal t"4 po Eacie.'1 )& 1J4B Stalin i premier <zd" Aymczasowego. podpisali w 2oskwie "kad o przyjaHni.
wzajemnej pomocy i wsp1pracy powojennej mi#dzy !olsk a IS<< Mkad zawarto na '- lat
Diorc pod "wag# "z"rpatorski c$arakter <zd" Aymczasowego. wyonionego nie na podstawie wybor1w.
"mowa ta bya bezprawna Co wi#cej bya pierwszym. jawnym i na skal# mi#dzynarodow pogwaceniem
"kad" jata@skiego
<zd Aymczasowy istnia do '7 &) 1J4B Gast#pnego dnia rozpocz dziaalno03 Aymczasowy <zd Eedno0ci
Garodowej. kt1rego skad "stalono podczas narady moskiewskiej *1,6'1 &) 1J4B+
Powstanie Tymczasowego (Polskiego ) Rzqdu 1ednosci Narodowej
Mtworzenie Aymczasowego <zd" Eedno0ci Garodowej byo jednym ze sk"tk1w poroz"mienia jata@skiego z
)) *4611+ 1J4B ?akt powstania A<EG nie by wynikiem nacisk1w Iac$od". ale konsekwentnej realizacji plan"
Stalina. kt1ry nie my0lc o wywizani" si# z przyj#tyc$ zobowiza@ dba o zac$owanie pozor1w Syt"acj#
"atwiaa m" dosy3 stanowcza postawa rzd" emigracyjnego. trakt"jcego postanowienia jata@skie jako wyraz
$aniebnego gwat" na !olsce. std na obrady moskiewskie *1,6'1 &) 1J4B+ po0wi#cone "staleni" skad" rzd"
jedno0ci. z Nondyn" przybyy tylko ( osoby *2ikoajczyk 6 po dymisji ze stanowiska premiera wyst#powa jako
przedstawiciel SN. Ean Sta@czyk z !!S i zdradzajcy sympatie prokom"nistyczne Antoni Koodziej+ I
8demokratycznyc$ dziaaczy9 krajowyc$ przybyo B os1b. z kt1ryc$ tylko dwie *=adysaw Kiernik z SN i
Iygm"nt Z"awski z !!S+ odgryway wcze0niej jak0 rol# w podziemi" Iaproszono do 2oskwy tak4e
=incentego =itosa. ale ten j"4 mocno sc$orowany wci4 zac$owywa rozsdek polityczny i "c$yli si# od
"dzia" w tej maskaradzie. b#dcej w istocie zbrodni przeciwko Garodowi =ierzy3 w to. 4e Stalin kontrol"jcy
syt"acj# w !olsce pozwoli na powstanie rzd" koalicyjnego stworzonego na partnerskic$ zasadac$ przez
przedstawiciel <zd" Aymczasowego. niekom"nistycznyc$ polityk1w z kraj" i przedstawicieli dotyc$czasowego
<zd" <! na emigracji *jak to okre0lono w Eacie+ 6 mogli wierzy3 l"dzie zdecydowani 8robi3 dobr min# do zej
gry9 l"b skrajnie naiwni !rzecie4 '1 )& 1J4B wa0nie w 2oskwie doszo do podpisania "kad" o przyjaHni.
wzajemnej pomocy i wsp1pracy powojennej pomi#dzy !olsk i IS<< Diorc pod "wag# "z"rpatorski
c$arakter <zd" Aymczasowego *stron# "kad"+. wyonionego nie na podstawie wybor1w. "mowa ta bya
bezprawna Co wi#cej bya pierwszym. jawnym i na skal# mi#dzynarodow pogwaceniem poroz"mie@
jata@skic$
Eak nale4ao oczekiwa3 przebieg obrad potwierdzi pen kontrol# Stalina nad zaplanowanym skadem A<EG
=ymownym jego pos"ni#ciem byo r1wnoczesne z powoaniem rzd" ogoszenie wyrok". w toczcym si# w
2oskwie. procesie 16 przyw1dc1w !olskiego !a@stwa !odziemnego
=yoniono rzd skadajcy si# z '1 ministerstw. kt1rego premierem zosta Pdward %s1bka62orawski. a
wicepremierami Oom"ka i 2ikoajczyk Aylko 4 ministerstwa przypady osobom niezwizanym z kom"nistami.
a 17 pozostayc$. w tym wszystkie kl"czowe. obsadzili kom"ni0ci 2inistrem obrony narodowej zosta gen
<ola6Zymierski. bezpiecze@stwa p"blicznego Stanisaw <adkiewicz *za"/any wsp1pracownik GK=C+.
przemys" Lilary 2inc. spraw zagranicznyc$ =incenty <zymowski z SC 6 pos"szny kom"nistom
'7 &) 1J4B po przybyci" rzd" do =arszawy. w Krakowie zebraa si# na ostatnim posiedzeni" <EG. kt1ra
powzi#a decyzj# o zako@czeni" dziaalno0ci %statnim aktem !olskiego !a@stwa !odziemnego "c$walonym
przez <ad# i ogoszonym 1 &)) 1J4B by apel 8Co narod" polskiego i narod1w zjednoczonyc$9. zako@czony
8Aestamentem !olski =alczcej9 Cok"ment ten zawiera post"laty. na podstawie kt1ryc$ nowy rzd wraz z
caym narodem powinien walczy3 o woln i demokratyczn !olsk#
IapowiedH ryc$yc$ wybor1w bya oczywi0cie kamstwem kom"nist1w. kt1rzy zdecydowani byli z nimi czeka3
do moment" cakowitego zniszczenia niepodlego0ciowej konspiracji i "mocnienia kontroli sowieckiej nad
krajem
A<EG istnia do , )) 1J47. kiedy to po styczniowyc$ wyborac$ do Sejm" Mstawodawczego powoano rzd z
E1ze/em Cyrankiewiczem jako premierem
Tymczasowy Rzqd 1ednosci Narodowej - powstanie i charakter *in/ormator '--1+
Igodnie z postanowieniami jata@skimi dziaajcy w !olsce rzd. kontrolowany przez kom"nist1w. mia by3
poszerzony o demokratycznyc$ polityk1w polskic$ z kraj" i emigracji i przeksztacony w Aymczasowy <zd
Eedno0ci Garodowej = momencie "tworzenia takiego rzd" mocarstwa zac$odnie miay co/n3 "znanie
rzdowi londy@skiem". A<EG za0 by zobowizany tak szybko. jak to mo4liwe. przeprowadzi3 w !olsce wolne
wybory Co "tworzenia A<EG doszo w czerwc" 1J4B rok" !remierem zosta Pdward %s1bka62orawski.
wicepremierami =adysaw Oom"ka i Stanisaw 2ikoajczyk Aen ostatni do jesieni 1J44 rok" by premierem
rzd" w Nondynie !o powrocie do kraj" "tworzy !olskie Stronnictwo N"dowe. kt1re w kr1tkim czasie stao si#
najwi#ksz parti polityczn w !olsce !SN byo legaln opozycj wobec kom"nist1w. c$o3 jego lider zasiada w
rzdzie <1wnocze0nie dziaacze stronnictwa poddawani byli represjom =brew zapowiedziom do wybor1w
doszo dopiero w 1J47 rok" =cze0niej w 1J46 rok". przeprowadzono re/erend"m = ob" wypadkac$ wyniki
zostay s/aszowane I wybor1w wyoni si# sejm "stawodawczy. kt1ry przyj dymisj# A<EG i powoa nowy
rzd z E1ze/em Cyrankiewiczem na czele A<EG by z zao4enia wadz tymczasow. przydatn kom"nistom w
okresie powojennym g1wnie z przyczyn zewn#trznyc$
Powstanie i dzialalnosc Polskiego Stronnictwa Ludowego w latach 1945-1949
', &) 1J4B ogoszono kom"nikat o "tworzeni" Aymczasowego <zd" Eedno0ci Garodowej. kt1rego
wicepremierem zosta *obok Oom"ki+. byy premier rzd" londy@skiego *14 &)) 1J4( 6 '' >) 1J44+ S
2ikoajczyk Spoecze@stwo odczytywao obecno03 2ikoajczyka w nowym rzdzie. jako zapowiedH
korzystnyc$ zmian. ograniczajcyc$ samowol# kom"nist1w 2ikoajczyk nie przyj do wiadomo0ci /akt"
istnienia. kontrolowanego przez kom"nist1w *koncesjonowanego+. pse"do 6 Stronnictwa N"dowego i
doprowadzi do kon/erencji najwybitniejszyc$. przedwojennyc$ dziaaczy l"dowyc$ oraz kierownictwa r"c$"
l"dowego z okres" ok"pacji. SN68<oc$9 1' &)) 1J4B wybrano nowe wadze stronnictwa !rezesem zosta =
=itos. a zast#pcami S 2ikoajczyk. =adysaw Kiernik i E1ze/ Gie3ko *ci dwaj reprezentowali lini# "godow
wobec kom"nist1w+ Aby odr14ni3 si# od SN. przyj#to nazw# !olskie Stronnictwo N"dowe !oniewa4 stao si#
ono g1wn si opozycyjn. obok c$op1w wst#powali do niego r1wnie4 liczni przedstawiciele inteligencji i
drobnomieszcza@stwa !!< staraa si# wszelkimi siami zwalcza3 !SN. kt1rego prezesem po 0mierci =itosa
zosta 2ikoajczyk !ogrzeb =itosa sta si# 1--6tysi#czn mani/estacj. a do !SN przyczyy si# gr"py
dziaaczy SN E"4 w >) 1J4B Stronnictwo liczyo '-- tys czonk1w = ) 1J46 6 B4- tys. a wiosn tego rok"
ponad ,-- tys. stajc si# najsilniejsz parti kraj" 2imo to w 4B6 osobowej K<G. !SN otrzymao zaledwie B'
mandaty
!SN domagao si#. zgodnie z postanowieniami jata@skim. szybkiego przeprowadzenia wybor1w do sejm"
C$ciao !olski kapitalistycznej z szerokimi re/ormami spoeczno6gospodarczymi. w tym roln i nacjonalizacj
przemys" *zakady powy4ej 1-- pracownik1w+ = polityce zagranicznej opowiadao si# za 8/i@skim9 modelem
stos"nk1w z IS<< oraz 0cisymi zwizkami z krajami zac$odnimi 2ikoajczyk "wa4a. 4e do czas" wybor1w
mo4e sobie pozwoli3 nawet na taktyczn pora4k# z !!< Dy przekonany. 4e wybory dadz !SN wi#kszo03
pozwalajc "tworzy3 samodzielny rzd i "c$wali3 konstyt"cj#. kt1ra "stali zakres niezale4no0ci !olski od
IS<<
Kampania terror" i dziaa@ skierowanyc$ przeciw !SN nasilia si# gdy odm1wio ono przystpienia do blok"
wyborczego. kt1ry wed"g pomys" kom"nist1w miay tworzy35 !!<. !!S. SN. !SN. SC i S!
8Sprzymierze@cy9 prze0cigali si# w kamstwac$. obelgac$ i manip"lacji opini p"bliczn. kt1re miay podwa4y3
wiarygodno03 !SN i osabi3 jej pop"larno03 Aem" celowi miao te4 s"4y3 odwleczenie termin" wybor1w. co
t"maczono konieczno0ci przeprowadzenia tzw re/erend"m l"dowego *(- &) 1J46+ Kom"ni0ci zamierzali
przeprowadzi3 wybory dopiero wtedy. gdy dostatecznie rozb"dowany aparat terror". zapewni mo4liwo03
zmanip"lowania i s/aszowania ic$ wynik1w Aen cel "dao si# zrealizowa3 = wyborac$ z 1J ) 1J47 !SN
"zyskao. wed"g o/icjalnyc$ danyc$. 1-.( R gos1w *co dao ', mandat1w+ 2ikoajczyk ocenia. 4e na list#
!SN pado w skali kraj" okoo 74 R gos1w
=obec nasilajcego si# terror" wiel" dziaaczy !SN zaprzestao dziaalno0ci. a sam 2ikoajczyk. w obawie o
4ycie *'1 > 1J47+ "ciek z !olski. przy pomocy ambasady MSA
= & 1J4, Antoni Korzycki i =incenty Daranowski z SN oraz E1ze/ Gie3ko i Kazimierz Danac$ z !SN
zobowizali si# do zjednoczenia ob" partii Ijednoczenie to nastpio '7 >) 1J4J. a nowa partia przyj#a nazw#
Ijednoczone Stronnictwo N"dowe
Dzialalnosc polityczna Stanislawa Mikolajczyka w Polsce Ludowej *in/ormator '--1+
Stanisaw 2ikoajczyk. przyw1dca r"c$" l"dowego. peni /"nkcje premiera rzd" polskiego w Nondynie w
latac$ 1J4(61J44 Eesieni 1J44 rok". po nie"danej wizycie w 2oskwie poda si# do dymisji Szykowa si# do
odegrania roli w !olsce powojennej. ale j"4 nie jako premier rzd" emigracyjnego. lecz jako przyw1dca
l"dowc1w !o zako@czeni" kon/erencji jata@skiej 2ikoajczyk zosta wczony do rozm1w na temat "tworzenia
<zd" Aymczasowego Eedno0ci Garodowej = czerwc" 1J4B rok". kiedy powsta A<EG. 2ikoajczyk zosta
wicepremierem i ministrem rolnictwa Gie przystpi do koncesjonowanego przez kom"nist1w stronnictwa
l"dowego. lecz "tworzy odr#bne !SN. kt1re w kr1tkim czasie stao si# najwi#ksz parti polityczn w !olsce
!SN by legaln opozycj wobec kom"nist1w. ale swoboda dziaania stronnictwa bya systematycznie
ograniczana = 1J46 rok". podczas re/erend"m. !SN wzywa do gosowania przeciw zniesieni" senat" =obec
s/aszowania wynik1w re/erend"m nie stao si# rzeczywist wery/ikacj wpyw1w partii = wyborac$ w 1J47
rok". kt1ryc$ wyniki zn1w s/aszowano. !SN "zyska niewielk reprezentacj# w parlamencie. ale przesta mie3
przedstawicieli w rzdzie =obec nasilania represji i zmniejszenia mo4liwo0ci dziaania jesieni 1J47 rok"
2ikoajczyk "ciek na Iac$1d <esztki !SN zostay spacy/ikowane i. po poczeni" z koncesjonowanym r"c$em
l"dowym. przeksztacone w ISN =i#kszo03 polityk1w emigracyjnyc$ krytycznie ocenio wsp1prac#
2ikoajczyka z kom"nistami Ias"g jego byo jednak to. 4e wykorzysta te niewielkie mo4liwo0ci legalnego
dziaania politycznego. kt1re stworzy "kad jata@ski
Proponuj$ uzupeni# ten opis o ocen$ politycznyc& koncepcji <ikoajczyka!
2ogaby ona wyglda3 w ten spos1b !o Ae$eranie stawao si# jasne. 4e sprawa polska zdradzona przez
aliant1w nie ma 4adnyc$ *prawie+ szans ocalenia. 4e !olska stanie si# pa@stwem totalitarnym i satelitarnym
wobec IS<< !o Eacie mo4na byo mie3 pewno03. 4e w !olsce wprowadzony zostanie sprzeczny z zasadami
demokracji system jednopartyjny = tej syt"acji celem dziaania emigracji powinno by3 nie"stanne
in/ormowanie opinii 0wiatowej o zdradzie aliant1w i jak najbardziej spektak"larne "jawnienie gwat"
dokonanego na !olsce = razie niepowodzenia tej akcji nale4ao *c$yba+ podj3 pr1b# wyprowadzenia na
Iac$1d jak najwi#kszyc$ si niepodlego0ciowyc$. a na pewno "c$yli3 si# od wszelkiej wsp1pracy z
kom"nistami kierowanymi przez Dier"ta i Oom"k#
Aymczasem "dzia 2ikoajczyka w rzdzie i /ikcja legalnej opozycji daway kom"nistom polityczne alibi.
sankcj# moralno6polityczn na sprawowanie wadzy i tworzyo z"dzenie. 4e to sami !olacy. a nie GK=C. MD i
wci4 obecne wojska radzieckie 6 okre0laj rzeczywisto03 kraj" Negitymizowanie kom"nist1w przez
wsp1prac# 2ikoajczyka byo dla nic$ wa4ne. gdy4 nowy "str1j zacz#li b"dowa3 nie "4ywajc $ase
kom"nizm". czy socjalizm" lecz demokracji
8=olne i nieskr#powane9 wybory nowe wadze zdecydowane byy przeprowadzi3 dopiero w momencie
cakowitego zniszczenia konspiracji niepodlego0ciowej i "mocnienia sowieckiej kontroli nad krajem. a
aktywno03 polityczna 2ikoajczyka dawaa im potrzebny do tego czas Zyjcy z"dzeniami 2ikoajczyk nawet
nie zabiega o zapewnienie 8wyborom9 alianckiej kontroli
Negitymizacja kom"nist1w. mo4e niezamierzona ale b#dca /aktem. skania do negatywnej oceny decyzji
2ikoajczyka wczenia si# w 4ycie polityczne kraj" i jej sk"tk1w I przykro0ci trzeba stwierdzi3. 4e
2ikoajczyk odegra dla kom"nist1w rol# opisanego jeszcze przez Nenina 8po4ytecznego idioty9
Referendum 1946 roku - geneza i znaczenie
Ga przeomie 1J4B:6 r z inicjatywy !!<. kt1ra obawiaa si# otwartej walki o mandaty w przyszym
parlamencie. powsta przedwyborczy blok 4 stronnictw Aworzyy go5 !!<. !!S. SN i SC Dlok pr1bowa
przycign3 do siebie wzrastajce w si#. opozycyjne !SN. aby w ten spos1b wystawi3 jedn list# kandydat1w. a
po wyborac$ podzieli3 mandaty w spos1b korzystny dla siebie
= )) 1J46 !SN odm1wio przystpienia do blok" Aen. aby odwlec wybory i jednocze0nie osabi3 !SN
doprowadzi do przeprowadzenia tzw re/erend"m l"dowego. kt1rego termin wyznaczono na (- &) 1J46
Spoecze@stwo miao w nim odpowiedzie3 na ( pytania *dot ksztat" Tjednoizbowo0ciU parlament". "trwalenia
przemian spo6gospodarczyc$ i granicy na %drze i Gysie W"4yckiej+5
1 Czy jeste0 za zniesieniem Senat" S
' Czy c$cesz "trwalenia w przyszej konstyt"cji "stroj" gospodarczego wprowadzonego przez re/orm# roln i
"narodowienia podstawowyc$ ga#zi gospodarki narodowej z zac$owaniem "stawowyc$ "prawnie@
inicjatywy prywatnej S
( Czy c$cesz "trwalenia zac$odnic$ granic !a@stwa !olskiego na Datyk". %drze i Gysie W"4yckiej S
!ytania byy nieistotne. gdy4 niczego j"4 nie rozstrzygay Gie pytano natomiast o "str1j pa@stwa. granic#
wsc$odni. stos"nki polsko6radzieckie. obecno03 Armii Czerwonej w !olsce
!SN zostao postawione w tr"dnej syt"acji. gdy4 przed wojn konsekwentnie opowiadao si# za zniesieniem
Senat" 2imo to wybrao ciekawy wariant taktyczny. propon"jc odpowiedH 8nie9 na pierwsze pytanie i 8tak9
na pozostae Dlok wzywa do gosowania ( razy 8tak9 8=olno03 i Giezawiso039 *=iG+ oraz Stronnictwo
Garodowe proponoway. by na dwa pierwsze pytania gosowa3 8nie9. a na trzecie 8tak9 Garodowe Siy Ibrojne
*GSI+ i praktycznie nie liczce si# organizacje prawicowe wzyway do gosowania ( razy 8nie9. a pozostae
organizacje podziemne proponoway bojkot re/erend"m
Oosowao ok ,6 R "prawnionyc$ =yniki re/erend"m zostay s/aszowane. a 8c"da nad "rn9 przybieray
r14n posta3 = komisjac$ wyborczyc$ przewa4ali przedstawiciele Dlok" *mogli podrz"ca3 l"b zamienia3 karty
do gosowania. preparowa3 je tak by mo4na je byo "zna3 za niewa4ne+. lokale wyborcze obstawione byy przez
/"nkcjonari"szy %<2%. 2% i MD. nasili sw dziaalno03 Korp"s Dezpiecze@stwa =ewn#trznego *KD=+
=ed"g o/icjalnyc$ wynik1w na pierwsze pytanie 8tak9 odpowiedziao 6,.' R gos"jcyc$. na dr"gie 6 77.( R.
na trzecie 6 J1.4 R = miar# wiarygodne wyniki gosowania w Krakowie wskazyway. 4e na pierwsze pytanie
8nie9 odpowiedziao ,(.B R gos"jcyc$ !odobnie byo w !oznani" i Wodzi Ee0li "zna3 te wyniki za
reprezentatywne to rzeczywiste poparcie dla wadz wynioso ok '7 R
!SN zo4yo protest przeciwko s/aszowani" oblicze@ Eak by nie byo. to nawet w 0wietle re4imowyc$ danyc$
ok miliona *J7B ,47+ gos"jcyc$ opowiedziao si# przeciwko przyczeni" do !olski Iiem %dzyskanyc$. c$o3
tr"dno przyp"szcza3. 4e naprawd# byli !olacy przeciwni takiem" rozwizani" Aen wynik 0wiadczy raczej o
skali niec$#ci. wr#cz nienawi0ci do kom"nist1w. kt1rzy zdajc sobie z tego spraw# nie zdecydowali si#
*odwa4yli+ na jeszcze silniejszy ret"sz rzeczywistyc$ wynik1w gosowania l"dowego
=0r1d partii Dlok" spodziewano si# d"4o lepszyc$ wynik1w Aa rozbie4no03 mi#dzy oczekiwaniami a
rzeczywisto0ci. spowodowaa d4enie !!S do poroz"mienia z !SN. kt1rej w przyszym sejmie proponowano
(-R mandat1w Co poroz"mienia nie doszo. gdy4 !SN domagao si# 4- R mandat1w %dpowiednio te4
zadziaaa !!<. doprowadzajc do zmian w kierownictwie !!S !o re/erend"m !!< przystpia do stosowania
terror" wymierzonego w !SN i 0rodowiska niepodlego0ciowe Ody "znaa. 4e gr"nt zosta odpowiednio
przygotowany. zorganizowaa wybory *1J ) 1J47+. bez problem" s/aszowaa ic$ wynik i w rez"ltacie przej#a
peni# wadzy
Referendum ludowe w Polsce w 1946 r. * in/ormator 1JJ6)
C$cc odwlec 6 wbrew "staleniom podj#tym w czasie kon/erencji w Eacie 6 wybory do Sejm" Mstawodawczego.
d4ca do monopolizacji wadzy w swoic$ r#kac$ !olska !artia <obotnicza wys"n#a w stos"nk" do innyc$
partii politycznyc$ aktywnyc$ w !olsce po 1J44 r koncepcj# przeprowadzenia re/erend"m Celem jego 6 jak to
"zasadniaa !!< miaa by3 spoeczna akceptacja dla re/orm polityczno6gospodarczyc$ i "strojowyc$
?aktycznie jednak. !!< c$ciaa si# przekona3 jaki jest rzeczywisty "kad si politycznyc$ w !olsce i w jakim
stopni" "da jej si# manip"lowa3 wyborami !rzygotow"jc si# do re/erend"m. !!< zaproponowaa "tworzenie
jednego blok" partii politycznyc$ Igodziy si# na to !!S. SN i SC Gatomiast starajce si# b"dowa3
a"tentyczny "str1j demokratyczny w !olsce. !olskie Stronnictwo N"dowe ze Stanisawem 2ikoajczykiem na
czele. postanowio zaj3 odr#bne stanowisko !rzedmiotem re/erend"m byy trzy pytania5
1 8Czy jeste0 za zniesieniem senat" S
' 8Czy c$cesz "trwalenia w przyszej konstyt"cji "stroj" gospodarczego zaprowadzonego przez re/orm# roln i
"narodowienie podstawowyc$ ga#zi gospodarki narodowej z zac$owaniem podstawowyc& "prawnie@
inicjatywy prywatnej S
( 8Czy c$cesz "trwalenia zac$odnic$ granic !a@stwa !olskiego na Datyk". %drze i Gysie W"4yckiej S
Dlok !!<. !!S. SN i SC agitowa za odpowiedzi trzy razy 8tak9 !SN natomiast nawoywa swyc$
zwolennik1w by gosowali dwa razy 8tak9 *na dr"gie i trzecie pytanie+ oraz raz 8nie9 *na pytanie pierwsze+
!ropozycja takiego gosowania miaa pokaza3 !SN jak dalece jest on pop"larny i silny Oosowanie odbyo si#
(- czerwca 1J46 r przy bardzo d"4ej /rekwencji *,B R "prawnionyc$+ =yniki ogoszono 11 lipca Igodnie z
o/icjalnymi wynikami na pierwsze pytanie twierdzco odpowiedziao 6 ':( gos"jcyc$. na dr"gie 6 \ i na
trzecie 6 J:1- Czyli na 11.B mln gos"jcyc$ na pierwsze pytanie odpowiedziao 8nie9 (.6 mln. na dr"gie K
8nie9 '.6 mln i na trzecie 6 8nie9 -.J mlnY %d og1lnokrajowyc$ odbiegay przede wszystkim wyniki w
Krakowie Clatego te4 wyniki te jak r1wnie4 z !oznania i Wodzi skaniay 2ikoajczyka do podwa4enia
og1lnokrajowego wynik" !SN zo4y protesty przeciw op"blikowanym wynikom re/erend"m. ale zostay one
odrz"cone !!< i jej soj"sznicy byli zadowoleni z re/erend"m. "dao si# bowiem sprawnie za/aszowa3 obraz
syt"acji = tej syt"acji 8zwyci#ski9 blok postanowi przeprowadzi3 jak najszybciej wybory do sejm"
= -awet w ,n0ormatorze dokonuje si$ )zaokrglania+ danyc& w sposb korzystny dla komunistw! <ogoby si$ wydawa#, e
I?5 F4? gosw jest znacznie blisze penego miliona ni 6,I jego cz$ci!

Wybory do parlamentu w 1947 roku. (Wybory do Sejmu Ustawodawczego w 1947) *in/ormator 1JJ6+
%dnoszc zwyci#stwo w przeprowadzonym w czerwc" 1J46 r re/erend"m. !!< i jej soj"sznicy !!S. SN. SC
zdecydoway si# j"4 jesieni tego4 rok" na przeprowadzenie wybor1w do Sejm" Mstawodawczego Mc$walono
wi#c ordynacj# i wyznaczono ic$ termin na 1J stycznia 1J47 r Eednocze0nie te cztery partie zdecydoway si#
"tworzy3 jedn list# swoic$ kandydat1w *oznaczon nr (+we wszystkic$ B' okr#gac$ wyborczyc$ !ozostae
biorce "dzia w wyborac$ partie. jak !SN. !olskie Stronnictwo N"dowe V=yzwolenie9. czy Stronnictwo !racy
miay r14ne n"mery. zale4nie od okr#g" Nisty !SN zostay "niewa4nione w 1- okr#gac$ wyborczyc$ 6
przewa4nie pod zarz"tem wsp1pracy aktyw" terenowego ze zbrojnym podziemiem Kandydatom !SN
zarz"cano tak4e niewa0ciw 6 reakcyjn l"b niemoraln postaw# Kampania wyborcza miaa niezwykle napi#ty
c$arakter !!< w bardzo ostry spos1b. pos"wajc si# nawet do terror". agitowaa przeciwko kandydatom !SN
C$ciaa aby ta partia poniosa jak najdotkliwsz pora4k# 2ikoajczyk skierowa wi#c memoriay w sprawie
prowadzonej kampanii przedwyborczej do trzec$ "czestnik1w kon/erencji jata@skiej <zdy MSA i =ielkiej
Drytanii say na t# okoliczno03 noty do rzd" polskiego. ale ten gosy te ignorowa =ybory odbyy si# zgodne z
"staleniem 6 1J stycznia 1J47 r Oosowao 11.' mln obywateli. czyli niemal J- R "prawnionyc$ Ga 444
miejsc w sejmie tzw Dlok demokratyczny *!!<. !!S. SN. SC+ otrzyma (,- mandat1w z czego !!S 6 116. !!<
6 114. SN 6 1-J. SC 6 41 !SN otrzyma ', mandat1w. Stronnictwo !racy 6 1'. !SN VGowe =yzwolenie9 6 7.
bezpartyjni 6 17 !SN znao prawdziwe wyniki wybor1w tylko z niewiel" obwod1w. niemniej 2ikoajczyk
zo4y protesty we wszystkic$ B' okr#gac$. a tak4e protest dotyczcy caego kraj" i zawierajcy 4danie
"niewa4nienia wybor1w Kierownictwo !SN byo 6 i s"sznie 6 przekonane o tym. 4e wyniki zostay
s/aszowane Eednak4e jego protesty zostay odrz"cone !!< i jej soj"sznicy wyniki wybor1w "znali za
prawdziwe 4 l"tego 1J47 rok" zebra si# nowo wybrany Sejm Mstawodawczy. kt1ry wybra prezydenta 6
Dolesawa Dier"ta i nowy rzd *6 ))+ = ten spos1b kom"ni0ci zalegalizowali rozpocz#cie w !olsce b"dowy
nowego "stroj" politycznego. a w istocie stworzyli podstawy pod totalitarne pa@stwo. cakowicie
podporzdkowane 2oskwie
Kpracowa5 Mariusz Stpowski