1. PRKUFIZIMI I BIZNESIT T VOGL DHE T MESM 1.1.

Qasjet e ndryshme n prkufizimin e BVM Disa nga karakteristikat q e bjn t dallojn bizneset nga njri tjetri jan fare t dukshme, si p.sh: Piceria, salloni i ondulimit, dyqani, servisi pr automobila jan biznese t vogla, ndrkaq fabrika pr prodhimin e autobusve, fabrika e mobileve, kompania ajrore jan biznese t mdha. sht e qart se gjat prkufizimit t biznesit t vogl dhe t mesm duhet t merren parasysh m shum kritere, si kritere konsiderohen kto: biznesi duhet t jet i pavarur, biznesi nuk duhet t jet dominant n rajonin n t cilin vepron, numri i t punsuarve, t hyrat nga shitjet. Termi NV, i prjashton ato kompani me m pak se 10 t punsuar, t cilat prfaqsojn 90% t t gjitha ndrmarrjeve dhe t cilat punsojn 1/6 e t gjith fuqis puntore. Franca definimin e NV e jep si pas nr t t punsuarve: m pak se 10 t punsuar jan ndrmarrje shum t vogla, prej 10-49 t punsuar jan ndrmarrje t vogla, prej 50-500 t punsuar jan ndrmarrje t mesme, dhe mbi 500 t punsuar jan ndrmarrje t mdha Italia gjithashtu ska nj definim standard t NV si p.sh: mikro-ndrmarrjet, prej 1-19 t punsuar, ndrmarrjet t vogla, prej 20 99 t punsuar, dhe ndrmarrjet e mesme, prej 100-499 t punsuar Gjermania gjithashtu ska definicion standard t NV si p.sh: e vogl nga 0-49 t punsuar, e mesme prej 50-499 t punsuar N baz t t dhnave t prezentuara pr kto vende t unionit evropian mund t prfundohet se NV prbjn deri n 98 % t t gjith ndrmarrjeve n Unionin Evropian. Sipas Unionit Evropian bizneset ndahen n 3 kategori:

ndrmarrjet (bizneset) mikro prej 1-9 t punsuar, ndrmarrjet (bizneset) e vogla prej 10-49 t punsuar, dhe ndrmarrjet (bizneset) e mesme prej 50-249 t punsuar. Ngjashm me kt prkufizim sht edhe ai i banks botrore si p.sh: 1-5 mikrondrmarrje, 6-25 ndrmarrje t vogla dhe 25- 250 ndrmarrje t mesme. 1.2. Specifikat e biznesit t vogl dhe t mesm Pr t sqaruar dallimet n aplikimin e menaxhmentit n ndrmarrjet e vogla dhe t mdha, sht e nevojshme q t sqarohen disa karakteristika dhe ato jan: marrja m e shpejt e vendimeve, fleksibilitet m i madh, centralizim m i madh gjat marrjes s vendimeve, struktur organizative e thjesht, ndikim i madh i pronarit, komunikim i drejtprdrejt prej lart posht, participim i kufizuar i t punsuarve n vendimmarrje, me pak nivele t menaxhmentit. Karakteristik e ndrmarrjeve t vogla jan inovacionet, ndrmarrja e vogl shpesh sht burim i materialeve t reja , i proceseve, ideve, shrbimeve dhe prodhimeve. Shum nga produktet e sotme rrjedhin nga ndrmarrjet e vogla, ndrmarrjet e vogla kan br m shum se gjysmn e zbulimeve n 30 vitet e fundit. Ne vitet e 80ta dhe 90-ta NV kan krijuar prafrsisht 80% t punsimeve t reja t vendeve t puns. Prhapja e NVM-ve n Kosov, sipas dinamiks mund t shikohet n 3 faza: a. faza e par nga viti 1991 deri n vitin 1993, b. faza e dyt nga viti 1994 deri n vitin 2000, dhe c. faza e tret nga viti 2001 Themelimi i ktyre ndrmarrjeve nuk ka qen rezultat i mjedisit t prshtatshm t biznesit, por ajo ndodhi nga nevoja q t krijojn vende pune njerzit t cilt ishin prjashtuar nga puna. NVM kan karakteristika t cilat mund t njihen leht, ato jan: Fleksibilitet q nnkupton ndrrim t aktiviteteve n dritn e ndryshimeve t kushteve t tregut dhe prshtatje t shpejt t kapacitetit t ndryshimeve t krkess.

Marrdhniet direkte gjat puns pronari ka marrdhnie interne t afrta me t punsuarit dhe konsumatort. Mundsia e punsimit - NV ofrojn mundsi pr punsime t reja. Menaxhimi nga nj person (kuptohet ka dmth) Kapitali i kufizuar (kuptohet ka dmth) Pavarsia q mundson iniciativa, shpikje dhe ambiciet. 1.3. Rndsia e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme n ekonomi t tregut Edhe pse jan t orientuara kah tregu lokal NVM kan rol gjithnj e m t madh edhe n kmbimet ndrkombtare. N literaturn ekonomike t shteteve t zhvilluara veohen katr faktor t kontributit t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme n ekonomin e tregut. 1. kontributet n proceset e ndryshimeve teknologjike, 2. kontributi n sjelljen e konkurrencs s shndosh, 3. hapja e vendeve t reja t puns, dhe 4. oferta e pasur e prodhimeve n tregun vendor Konsiderohet se rreth 60-70 % e vendeve t reja t puns n vendet e OECD (vendet e zhvilluara t bots) jan t bazuara n BVM. N shumicn e vendeve evropiane bizneset me m pak se 50 puntor prbjn 90-99 % t numrit t prgjithshm t bizneseve t regjistruara. Ndikimet n rritjen e rndsis s BVM vijn kryesisht nga rritja e peshs s sektorit t shrbimeve, sektorit t ndrtimit dhe teknologjis informative. 1.4. Bizneset e vogla dhe bizneset e mdha Pikpamja e par, bizneset e vogla realizojn aktivitet t ndryshm nga t mdhat dhe si rrjedhoj nuk jan konkurrente t bizneseve t mdha, ndryshe kjo qasje njihet edhe teoria e nieve strategjike. Ndrsa sipas qasjes s dyt shprndarja e bizneseve sipas madhsis sht rezultat i posedimit t ndonj resursi t kufizuar specifik t prodhimit apo t ndonj prparsie tjetr si lidhur me efiencn e firms apo fleksibilitetin e saj. Sipas Nooteboom, bizneset e mdha qndrojn m mir n prodhimin e teknologjive t reja bazike, ndrsa bizneset e vogla jan m t mira n transformimin e tyre n produkte t reja pr treg. Mirpo kto 2 kategori t bizneseve nuk do t thot se jan konkurrent t njri tjetrit, por kta dy edhe kooperojn dhe varen shum nga njri tjetri.

1.4.1. Bizneset e vogla dhe koncepti i fleksibilitetit Bizneset e vogla njihen pr aftsin e tyre pr fleksibilitet - definuar ktu n kuptimin e gjer si aftsi e kompanis pr t ndryshuar outputin m shpejt dhe pa pasoja t mdha varsisht nga ndryshimet n rrethinn operuese. Disa dimensione t fleksibilitetit jan: fleksibiliteti sipas madhsis s bizneseve, fleksibiliteti n sektor t ndryshm t ekonomis, fleksibiliteti si prgjigje ndaj fluktuimeve n krkes pr produkte dhe shrbime, fleksibiliteti dhe ndryshimet n mime, fleksibiliteti dhe ndryshimet n teknologji, fleksibiliteti si rezultat i ndryshimeve organizative, dhe forma t tjera t flesibilitetit. 1.4.2. Fleksibiliteti dhe fluktuimet n krkes Raporti n mes t fleksibilitetit t bizneseve dhe ndryshimeve/fluktuimeve n krkes sht analizuar nga nj numr autoresh (Mills and Schuman). Sipas ktyre autorve kur krkesa pr produkte dhe shrbime nuk lviz apo nuk ka fluktuime, ather bizneset adaptojn strategji t cilat mundsojn efiienc m t madhe, pra bizneset krijojn profit kryesisht prmes shfrytzimit t ekonomis s shkalls. N ann tjetr, kur lvizjet n krkes jan t mdha ather bizneseve u duhet adaptuar strategji fleksibile t cilat mundsojn prshtatjen e nivelit t efiencs s tyre. Ky lloj fleksibilitetit mund t definohet edhe si fleksibilitet i bizneseve n output. 1.4.3. Fleksibiliteti dhe ndryshimet n Teknologji Teknologjit fleksibile bjn t mundur ndryshimet n shkalln e prodhimit, n produkt miks prgjat ciklit jetsor t produktit, si dhe disa ndryshime n dizajn. Pikrisht jan bizneset e mdha t cilat jan m fleksibile n teknologji se ato t voglat sepse kan shum m tepr resurse. 1.4.4. Fleksibiliteti dhe format organizative Bizneset e vogla jan m t prirura t jen m fleksibile n format organizative. Bizneset e vogla mund t marrin puntor t rinj kur krkesa pr produktet e tyre rritet dhe ti largojn kur krkesa bie, ku nj gj e till do t bhej me vshtirsi nga bizneset e mdha pr shkak t presioneve nga organizatat e puntorve. 1.4.5. Fleksibiliteti dhe mimet Niveli i mimit t nj produkti varet edhe nga elasticiteti i atij produkti. P.sh. n nj treg n t cilin operojn nj biznes i madh dhe nj i vogl, efektet e fleksibilitetit t mimeve do t varen nga elasticiteti i krkess pr kto

dy produkte si dhe elasticiteti i kryqzuar i ktyre produkteve. 1.5. Bizneset e vogla dhe rritja ekonomike Zhvillimet e fundit teorike n fushn e rritjes ekonomike jan t bazuara n teorin neoklasike t Robert Solo si dhe t Paul Romer. Dallimi n mes t Soloit dhe Romerit qndron n faktin se i pari konsideron avancimet n teknologji si pasoj e forcave jasht sistemit, ndrsa Romeri insiston se rritja ekonomike sht rezultat i forcave brenda sistemit ekonomik e jo t ndonj force jasht tij. Rritja e numrit t bizneseve t vogla brenda nj industrie ndikon n zhvillimin ekonomik prmes dy kanaleve: a. rritjes s konkurrencs e cila prmirson performancn ekonomike, dhe b. rritjes s konkurrencs si dhe rritjes s prqindjes s bizneseve t vogla n treg. 1.6. Inovacionet dhe bizneset e vogla Ekziston nj konsensus i prgjithshm se inovacionet bartin barrn kryesore t rritjes ekonomike t ekonomive nacionale. Fazat kryesore t inovacionit jan si n vijim: inovacioni, zhvillimi, prodhimi, hyrja n treg dhe difuzioni. Si ndrmarrjet e vogla ashtu edhe t mdhat kontribuojn n procesin e inovimeve. Mirpo superioriteti i ktyre kategorive t bizneseve varet nga industria t cils i takojn. Meqense n nj numr t madh t industrive bizneset e vogla jan shum efikase n inovacione ather edhe ndikimi i tyre n rritjen ekonomike sht i madh. 1.7. Bizneset e vogla dhe krijimi i vendeve t reja t puns sht evidencuar se bizneset e vogla kan norm m t lart t krijimit dhe falimentimit e cila reflektohet n numrin e vendeve t reja t puns si dhe largimin e nj numri t caktuar t t punsuarve. N prgjithsi vlersohet se numri i vendeve t reja t puns t krijuara nga bizneset e vogla sht m i madh se numri i vendeve t shkurtuara si pasoj e falimentimit t bizneseve t vogla, andaj edhe neto krijimi i vendeve t puns sht pozitiv.

sht shtylla kurrizore e ekonomis s tregut, ndikon n rritjen e punsimit, prodhon pr tregun e brendshm, dhe sjell fleksibilitet n ekonomi 2.1 Ndrmarrsia dhe ndrmarrsi si gjenerues n BVM Krijimi i BVM n t shumtn e rasteve sht vepr e ndrmarrsve. Ndrmarrsia sot konsiderohet si nj filozofi dhe energji e rndsishme zhvillimi dhe nj nga burimet e forta t rritjes ekonomike. Kjo madje shpesh merr pesh m t madhe se burimet tjera, si jan burimet natyrore apo pajisjet teknike. Ndrmarrsia nxit vet-aktivizimin e burimeve njerzore, t kapitalit njerzor pr zhvillim dhe e v zhvillimin n vend kryesor brenda nj shoqrie. 2.2 Nj historik i shkurtr mbi ndrmarrsin Ndrmarrsia dhe ndrmarrsi origjina e ktyre fjalve daton nga shekulli XV n Franc Entrepreneur quhej dikush q merrte prsipr realizimin e nj projekti komercial dhe n emr t atij q i besonte angazhonte mjetet financiare. Kjo ishte nj ndrmarrje e lidhur me tregtim dhe paraqiste rrezik pr t dy aktort e involvuar n kt akt (Vickham 5-6). Pra ndrmarrsi ishte dikush q ishte ndrmjet dhe q i drejton burimet e siguruara nga t tjert. N mesjet nga ndrmarrsi pritej t menaxhoj projekte t mdha dhe ai ishte zakonisht i kontraktuar nga shteti dhe nga institucionet fetare pr t realizuar ato projekte. Futjen e termit Ndrmarrs dhe Ndrmarrsi sht br nga Richard Couton me 1734. N at koh ekzistonin 3 akter themelor n ekonomi: 1. pronari i toks, 2. ndrmarrsi, dhe 3. dhnsit e shrbimeve Seji nj ekonomist francez (1800) ka br dallimin midis fitimit t pronarit t kapitalit dhe fitimit t ndrmarrsit q buronte nga fitimi prej prdorimit t kapitalit t marr hua. Ai thot se ndrmarrsi lviz burimet nga nj fush me fitim m t ult drejt nj fushe me fitim m t lart duke prfshir ktu edhe njerzit, objektet, materialet dhe paran (D. Stoks me 2003). Shumpteri n shekullin XX, ndrmarrsit i konsideronte si nj faktor destabilizues n kuptimin e nxitjes s 2. Ndrmarrsia dhe ndrmarrsi si krijues t ndryshimit t asaj q ekziston. bizneseve t vogla dhe t mesme (BVM) P. Drucker n vitet 80 paraqitjen e ekonomis s Rndsia strategjike e biznesit t vogl qndron n at ndrmarrsis do ta quaj ngjarjen m shpresdhnse, se:

sepse ajo nxit ndryshimet e shpeshta, shfrytzon shanset q t tjert nuk i shohin, krijon dika ndryshe dhe bn q nevoja pr risi (inovacione) t jet e prhershme. Pra kjo sht nj stil i ri i menaxhimit. Stoke 2003 Ndrmarrsia sht proces i krijimit t nj gjje q sht ndryshe nga ajo q ekziston dhe q ka vler n saje t dedikimit t kohs dhe prpjekjeve, duke prfshir rrezikun financiar, fizik dhe social pr t marr nj shprblim material (para) ose nj knaqsi personale. 2.3 Prkufizimi i Ndrmarrsit dhe ndrmarrsis Pr t prkufizuar ndrmarrsin dhe ndrmarrsin duhet t prcaktohen cilsit e ndrmarrsit. Sipas Wickham, cilsit (atributet) kryesore jan: Rreziku (risku) dika q sht gjithmon prezent. Ka t bj edhe me ndrmarrsin dhe me investuesin. Efektiviteti ndrmarrsi siguron efiienc ekonomike duke krijuar fitimin e q paraqet nj shpagim/kthim t investimeve. Inovacioni e shoqron do ndrmarrs, por mund t jet edhe karakteristik pr akte tjera biznesore. Sipas Kuratko&Welsch, (1998) 4 karakteristikat qensore jan: Njohja e shanseve n treg pra ndrmarrsi ka aftsi t shoh se ka nevojitet n treg pikrisht n momentin e duhur, pra t perceptoj krkesn e tregut. Gatishmria pr pranimin e rrezikut ndrmarrsi nuk prton dhe nuk i frikohet ballafaqimit me rrezikun. Aftsia pr t siguruar burimet pr investim ndrmarrsi ka aftsi q t bind partnert apo institucionet pr prkrahje financiare pra nga asgjja krijon ndrmarrjen. Aftsia pr t menaxhuar biznesin ndrmarrsi angazhon tr energjin pr t menaxhuar me biznesin dhe sht i gatshm pr t br sakrifica. N realitet karakteristika kryesore sht qndrimi proaktiv i ndrmarrsit n ndryshimet e asaj q ekziston duke prfshir hyrjen n tregje t reja, arritjen e metodave tjera pr krijimin e produkteve dhe shrbimeve dhe ndryshimin e mnyrs pr krijimin e produkteve dhe shrbimeve.

Sipas Zimmerer dhe Scarborough (1998) ndrmarrsi sht nj person q krijon biznes duke u ballafaquar me rrezikun, duke synuar realizimin e fitimit dhe rritjen e biznesit, duke prfituar nga shanset dhe aftsia pr t siguruar dhe menaxhuar resurset. Sipas Zimmerer dhe Scarborough (1998), Atributet e profilit t ndrmarrsit jan: i 1) Dshira pr marrjen e prgjegjsis, 2) Preferenca pr nj rrezik t menaxhueshm, kalkulueshm, 3) Vetbesimi i lart n aftsin pr sukses, 4) Dshira pr nj prgjigje t shpejt ndaj aksioneve t tyre (feed back) 5) Energji e madhe, orari i zgjatur i puns, preokupimi i madh me iden, 6) Orientimi kah ardhmria, 7) Aftsia pr t kapur shanset menaxheret merren me menaxhimin e resurseve ekzistuese, kurse ndrmarrsit dshirojn t fitojn nga mundsit t cilat u krijohen, 8) Shkathtsi pr t organizuar gjrat, krijojn kompani duke filluar nga asgjja, vizionet e tyre i shndrrojn n realitet, rezultati dhe suksesi jan burim m i madh i knaqsis sesa paraja, 9) Fleksibiliteti dhe aftsia pr adaptim Prkufizim i shkurtr pr ndrmarrsin: Ndrmarrsi ka aftsi q nj ide profitabile ta shndrroj n realitet (Gilford Pintcholl, 1986). Shumica e autorve pajtohen me faktin se karakteristika thelbsore pr ndrmarrsin sht kreativiteti i tyre pr t krijuar inovacione. Menaxhert mund t jen t tipave t ndryshm, ata jan: 1) zejtari i cili bn shprndarjen direkte t produkteve apo shrbimeve tek konsumatori; 2) Promotori bn shitje, promocion, ndrmjetson, 3) Menaxheri profesional, i cili ka nj qasje m t strukturuar n ndrtimin e ndrmarrjes s vet. Ndrmarrsit dallojn nga menaxheret e zakonshm edhe pr faktin se jan n gjendje t transformojn risit dhe inovacionet n produkte dhe shrbime t reja. Qllimi proaktiv dhe reaktiv po ashtu sht nj nga karakteristikat q i dallon ndrrmarrsit nga biznesment e zakonshm. Ndrmarrsit jan: Persona q fillojn dhe operojn biznesin,

personale Identifikojn nevojat e tregut dhe lancojn Menaxher Menaxhon biznesin i cili i prket ndrmarrjen q t plotsoj ato nevoja, dikujt tjetr Pranojn rrezikun dhe nxisin ndryshimet, 2.7 Trendet e zhvillimit t disa formave t inovacionet dhe progresin, Ndrmarrs jan edhe t gjith pronart / ndrmarrsis menaxhert aktiv (pronart ose/dhe menaxhert Zhvillimi i ndrmarrsis prfshin pothuajse t gjitha grupet e popullsis dhe shtrihet m tepr brenda e bizneseve t vogla). moshave 30-50 vjeare. 2.5 Mjedisi/rrethina e BVM Mjedisi biznesor ndikon fuqishm n numrin e Ekzistojn disa forma specifike t ndrmarrsis: 1) Bizneset / Ndrmarrsia familjare biznese q ndrmarrjeve q krijohen dhe falimentojn. inkuadrojn 2 ose m shum pjestar t Faktort e jashtm ndrlidhen me ndikimin e familjes. Nse jan t suksesshme krijojn nj mjedisit makro (niveli nacional/shtetror dhe tradit t mir biznesi. Problemi kryesor n kt ndrkombtar) dhe mjedisi mikro (niveli lloj biznesi sht rregullimi me koh i lokal). trashgimit n lidhje me menaxhimin dhe Mjedisi nacional ka t bj me politikn pasurin e biznesit. ekonomike t nj vendi (taksat, kredia, 2) Grat Ndrmarrse apo ndrmarrsia e grave, valuta, stabiliteti makroekonomik 3) Ndrmarrsit me koh t pjesshme pronari inflacioni, punsimi, ndryshimi sociorrezikon pak, sepse njkohsisht ai ruan edhe demografik, ndryshimet teknologjike). vendin e puns n nj kompani tjetr. Mjedisi lokal (mikro) ndrlidhet me kushtet 4) Bizneset nga shtpia si bizneset shfrytzimi sociale dhe ekonomike n lokalitet e i lokaleve t shtpis (zyre), ndrmjetsime caktuara apo n sektor specifik si dhe me tregtare, informatika, bizneset kompjuteristike. nevojat e konsumatorve. N SHBA ky lloj biznesi sht karakteristik se Gjithashtu faktor t ndryshueshm ndikojn udhhiqet m s shumti nga grat. a) n krijimin 3. Krijimi dhe organizimi i biznesit t vogl dhe t b) mbylljen e bizneseve mesm c) faktort se ndikojn n themelimin e bizneseve Ndr faktort kryesor t cilt ndikojn n zgjedhjen Kur themelohet nj biznes i ri pronari/ndrmarrsi adekuate t organizimit t NVM jan: ndeshet me disa pyetje elementare: 1) Kapitali fillestar dhe planet financiare ka Kur t filloj t themeloj biznesin shum pak ndrmarrje t cilat jan n gjendje t Kur t bj themelimin e biznesit vet-financohen, shumica e tyre sigurojn nj N cilin sektor pjes t burimeve financiare prmes huave apo Menaxhert jan ata q kryejn kto pun: burimeve tjera. prcakton qllimet e ndrmarrjes, 2) Prfitimet, detyrimet dhe obligimet e siguron realizimin e ktyre qllimeve, pronarve menaxherve t bhet organizimi organizon dhe koordinon afarizmin, adekuat dhe t shqyrtohet jeta e ardhshme e prbashkt e biznesit. zgjedh kuadrin prkats, 3) Tatimet dhe rregullimi qeveritar duhet t analizon punn e njerzve dhe vlerson at, dihet reflektimi qeveritar n punn e ndrmarrjes bart detyrat dhe autorizimet dhe kontrollon s vogl, pra tatimet dhe korniza rregullative. punn 4) Shfrytzimi i burimeve njerzit, koha, parat Lloji i menaxherit Lloji i biznesit dhe prodhimet mund t shfrytzohen dhe Pronar / menaxher Firm e cila i prgjigjet stilit t tij kombinohen n mnyra t ndryshme, n kushte t t jets. Nuk sht i orientuar kah ndryshme. rritja 5) Rritja, ekspansioni, integrimi dhe shitja t Ndrmarrs Firm e orientuar kah rritja e gjitha kto ndikojn n ndryshimin e forms s vazhdueshme dhe pasuria

organizimit. Nganjher ndryshimi bhet i domosdoshm. 3.1 Format e organizimit t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme N format e organizimit t NVM jan dy faktor themelore: Pronsia dhe Niveli i prgjegjsis n marrdhnie me palt e treta. Organizimi sipas pronsis T dhnat e vrtetojn se 2/3 nga numri i prgjithshm i ndrmarrjeve t vogla bien n formn kryesore t organizimit pronar i vetm. Forma e organizimit Partneriteti prbn 17% Forma e organizimit Kompani prbn 17 % Pronar i vetm biznesi individual Pronari sht i prfshir drejtprsdrejti n menaxhimin e biznesit dhe zhvillimin e tij. Kjo sht forma m e thjesht e udhheqjes. Pronari i vetm sht pronar i mjeteve, detyrimeve, profitit, humbjes, rrezikut dhe udhheqjes s biznesit. Komunikimi pronar t punsuar sht i forms direkte. Prparsit e biznesit individual: Liria e veprimit, Lehtsia e fillimit dhe prfundimit t biznesit, Taksa m t thjeshta (tatimi mbi t ardhurat), Kufizime m t vogla ligjore nuk ekzistojn pengesa ligjore pr themelimin e ndrmarrjes s vogl, Knaqsi personale nse puna e ndrmarrjes s vogl sht e suksesshme edhe knaqsia personale sht m e madhe. Mangsit e biznesit individual: E tr prgjegjsia mbi biznesin bie tek pronari, kshtu q dshtimi mund t ket pasoja fatale pr tr familjen. Ekzistojn vshtirsi pr t siguruar kapital dhe burime t nevojshme pr zhvillim dhe rritje. Pronari sht i strngarkuar duhet t kt aftsi t shumta nga lmi t ndryshme sepse shumicn e punve e kryen vet. Vazhdimi i aktivitetit t ndrmarrjes varet nga vet pronari, sepse ai mund t mbyll at n do koh. Rreziqet e ndryshme shndetsore t pronarit (apo antarve t familjes) e rrezikojn aktivitetin e biznesit.

Pronari nuk mund t krkoj pronsi plotsuese pa kaluar n format tjera t organizimit t ndrmarrjeve. Ortakria - Partneriteti sht biznes n pronsi t dy apo m shum pronarve dhe pjesmarrja e tyre rregullohet me marrveshje dhe me kontrat para fillimit t biznesit. Numri i ortakve nuk sht i kufizuar. Prparsit e ortakris Rritja e potencialeve pr funksionim dhe zhvillim t biznesit, n saje t prbashksis dhe q siguron m leht kapitalin fillestar, Mundsi m t mdha pr rritje dhe zhvillim, Thjeshtsia e procedurave t menaxhimit dhe marrjes s vendimeve, Ndarja e profitit sht e thjesht ndarje e barabart apo ndarje n baz t investimeve, Themelohet leht kusht kryesor marrveshja n mes ortakve, Minimumi i kufizimeve ligjore. Mangsit e ortakris Jofleksibiliteti lidhur me organizimin, perspektivn, zhvillimin dhe futjen e partnerve t rinj, Mosmarrveshje n mes partnerve rreth menaxhmentit dhe autorizimeve (marrja e vendimeve, ndarja e puns, zhvillimi, personeli), Rritja e mtutjeshme e kapitalit sht e kufizuar, Kontinuiteti n pun partneriteti mund t pushoj nse njri prej partnerve trhiqet, Ndarja e puns vshtirsi n ndarjen proporcionale t puns, t t drejtave dhe detyrimeve ndrmjet partnerve. Korporata sht m shum karakteristik pr bizneset e mesme sesa ato t vogla. Menaxhmenti dhe prona jan qartazi t prkufizuara prona mund t shitet biznesi vazhdon. Korporata sht prgjegjse pr obligimet e bra e jo pronart e kapitalit. Drejtort, antart e bordit dhe menaxhert shrbejn si prfaqsues t kapitalit dhe jan prgjegjs pr korporatn. Korporata themelohet sipas rregullave t prcaktuara me ligj pronsia evidentohet prmes certifikats pr aksione n t ciln shnohet numri i aksioneve t cilat i posedon aksionari. Interesi i pronarit nuk i jep t drejt t punoj n ndrmarrje dhe t marr pjes n menaxhim.

Ajo i jep t drejt t fitoj devidente n proporcion me aksionet q posedon dhe t drejt t blej aksione tjera para se ato te shfaqen n shitje publike. Aksionari ka t drejt vote n mbledhjen e aksionarve n prputhshmri me numrin e aksioneve q ai posedon. Bordi i drejtorve sht organ udhheqs i aktiviteteve t korporats dhe ky organ zgjedh menaxhert t cilt udhheqin ndrmarrjen. Bordi i drejtorve konfirmon politikn, pranon raporte pr rezultatet e puns dhe prcakton devidentn. Prparsit e korporats Orientimi kah zhvillimi ndarja e prgjegjsive pr menaxhim, mundsia pr t siguruar burime pr investime krijon platform pr zhvillim, Lehtsia pr t siguruar mjete financiare pr investim n saje t emetimit t aksioneve t reja, por edhe boniteti m i mir para bankave, Lehtsia e transformimit t pronsis nga nj aksionar n tjetrin, Menaxhmenti i specializuar, Prgjegjsia e kufizuar prve prgjegjsis ndaj aksioneve, aksionart nuk kan prgjegjsi shtes dhe kjo sht e ndar me ligj, Prfitime pr t punsuarit pensioni, sigurimi, pronsia e aksioneve, bonuset. Mangsit e korporats Kapitali fillestar prcaktohet me ligje komerciale (ligji mbi korporatat) dhe ky sht vllimi minimal q n realitet paraqet nj barrier, Taksa t dyfishta taksa mbi profitin e korporats dhe taksa pr devident dhe pronar, Krkesa juridike ka krkesa juridike para themelimit dhe gjat funksionimit t korporats, Kontrolli i vshtirsuar rritja e numrit t aksionarve dhe rritja e numrit t t punsuarve veshtirson kontrollin e aktiviteteve t BVM, Rrezikimi i aksionarve t vegjl ku disa aksionar mbajn paketn kontrolluese t aksioneve. Forma udhheqse - Organizimi i korporatave prbhet nga:

1) Aksionart pr t mbrojtur interesat e veta, zgjedhin antar n Kshillin Drejtues, 2) Bordi (Kshilli) i Drejtorve grup personash me autoritet t kufizuar juridik, jan prgjegjs pr aksionet dhe zgjedhen nga vet aksionart, 3) Bordi i Drejtorve zgjedh presidentin e vet, i cili n korporata t vogla sht njekhsisht edhe drejtor ekzekutiv CEO. Bordi gjithashtu formon komitete 3 komitete: Komitetin ekzekutiv, pr revizion dhe pr financa, 4) Ekipi Menaxhues Kooperativa Prbhet nga pronart p.sh prodhues, shitje me shumic, pakic apo konsumator t cilt punojn kolektivisht dhe blejn apo shesin pr klientt e tyre. Prgjegjsit ligjore t bizneseve Kemi shoqri tregtare me prgjegjsi t plot, me prgjegjsi t kufizuar dhe shoqri komandite (disa pronar kan prgjegjsi t plot e disa t kufizuar). Investimet e prbashkta si form e krijimit t biznesit Joint Ventures form partneriteti n nj lmi t specializuar (kryesisht me ndrmarrje nga jasht). sht karakteristike pr fazn kaluese nga bizneset e vogla n ato t mesme. Dobia kryesore e ktij lloji partneriteti sht se secila pal sjell dika t specializuar me vete si: financat, teknologjin, menaxhmentin etj. Franshiza si form e krijimit t biznesit Fjala Franshize rrjedh nga fjala franceze franchise q do t thot privilegj apo autorizim. N gjuhn angleze ka kuptim m t gjer dhe d.m.th.: e drejta e vots, ndonj e drejt speciale apo privilegj t ciln e jep qeveria, e drejta e emrit t produktit apo shrbimeve dhe shpesh sht e drejt ekskluzive pr ndonj regjion t caktuar. Asociacioni ndrkombtar pr franshize e definon franshizn si: raport kontinuel n t cilin blersi i franshizs siguron t drejtn pr biznes sipas nj marke, licence apo teknologjie me rregulla dhe standarde strikte. Si p.sh Mc Donalds.

Franshiza sht nj marrveshje midis kompanis poseduese t nj marke t mirnjohur produkti dhe nj ndrmarrsi. Franshiza sht nj mnyr e shklqyer pr t kombinuar shpirtin ndrmarrs me eksperiencn, e cila sht testuar nga tregu. Franshiza sht njri nga modelet m bashkkohore t shitjeve me pakic t produkteve dhe shrbimeve. Mnyra e franshizs sot aplikohet n tr botn. Marrveshja mbi franshizn mbulon nj periudh t caktuar kohore dhe nse ajo nuk del si e suksesshme, ekziston mundsia e anulimit t marrveshjes. Tipet e franshizave jan: 1) franshiza e emrit tregtar nj emr firme. Zbatuesi blen t drejtn pr t prdorur emrin e franshizorit pa shprndarjen e produkteve t veanta nn emrin e prodhuesit, 2) franshiza e shprndarjes s produktit prfshin dhnien e licencave pr t shitur produkte specifike nn emrin dhe markn e firms s nj prodhuesi prmes nj rrjeti shprndarjeje t zgjedhur dhe t kufizuar, 3) franshiza e pastr forma komplete e biznesit duke prfshir licencn pr nj emr tregtar, produktet ose shrbimet pr tu shitur, mekanizmat fizik, metodat e veprimit, strategjin e marketingut, procesin e kontrollit t cilsis dhe shrbimet e nevojshme t biznesit, gjithashtu edhe t drejtn pr t bler t gjith elementet e nj operacioni biznesi trsisht t integruar. Prparsit e franshizs suksesi m i leht n zbatimin e teknologjis dhe standardeve, trajnim marketingu nj kusht themelor pr suksesin e t gjith operacioneve franshize sht organizimi i nj programi t frytshm reklame, emr tanim i njohur dhe identifikimi me t blersi i franshizs blen t drejtn pr t prdorur emrin e nj firme t njohur pr nj produkt apo shrbim, sistem i prpunuar i mir pr tu siguruar cilsia dhe standardet franshizori zakonisht krkon prmbushjen e standardeve uniforme t cilsis dhe shrbimeve.

Zakonisht franshizoret jan t gatshm pr t ndihmuar lidhur me vendosjen e marrdhnieve t tyre me bankat, investitort dhe burimet tjera t fondeve. Mangsit e franshizs pagesa e vazhdueshme e franshizs n kmbim t s drejts zbatuesi i ardhshm i franshizs para se t nnshkruaj kontratn duhet t prcaktoj koston totale t nj franshize, Standarde strikte autonomia e vogl (inspektimi nga franshizori) edhe pse blersi i franshizs zotron biznesin veprimin e ka t kufizuar, Kufizimet n blerje dhe shitje blerjet bhen kryesisht nga dhnsi i franshizs (produktet) apo nga nj furnizues i aprovuar, kurse bhet vetm shitja e produkteve t lejuara nga franshizori, kufizimet n asortiment shitja e produktit apo e shrbimeve bhet duke ndjekur formuln e franshizorit, prandaj nuk kan liri t modifikojn apo zgjerojn asortimentin e prodhimit. Regjistrimi i bizneseve Bizneset duhet t marrin formn legale t regjistrohen tek organi prkats shtetror pr t zhvilluar veprimtarin. Kto bhen prmes ligjeve t ndryshme si: Ligji mbi ndrmarrjet, mbi korporatat, mbi shoqrin tregtare. Me kto ligje prcaktohet baza juridike pr format e organizimit t bizneseve, qeverisjes dhe menaxhimit t tyre, obligimet ligjore, marrdhniet e tyre t ndrsjellta dhe marrdhniet e tyre ndaj shtetit. Procesi i themelimit t bizneseve bhet prmes dokumenteve si: akti i themelimit, statuti dhe kontrata, ksaj duhej ti paraprij plani i biznesit Kontrata sht dokumenti themelor dhe prmban: Identifikimi (firma, adresa, selia), Veprimtaria, Pasuria kapitali, mnyra e formimit t kapitalit, mnyra e menaxhimit, mnyra e ndarjes s profitit rreziku, hyrja dhe dalja nga partneriteti, prfundimi i puns. 3.6 Angazhimet n BVM

Motivet e angazhimit n BVM Motivet lidhur me personalitetin 1) Dshira pr pavarsi ata besojn n idet e tyre dhe ndjekin realizimin e tyre me vendosmri t madhe. Kjo i bn ata q t jen shef i vetvetes. 2) Dshira pr t shfrytzuar shanset 3) Dshira pr t materializuar prvojn n biznes shum ekspert krijojn prvoj n fusha t ndryshme dhe biznese t mdha, dhe dshirojn q ti bjn ato edhe m efektive duke u angazhuar n BVM. Motivet lidhur me rritjen e mirqenies sociale dhe rritjen e pasuris 1) Motivet financiare shpresat se prmes biznesit t vogl dhe t mesm mund t fitohen m shum para sesa nga paga e zakonshme sht nj nxitje e fuqishme pr t lancuar nj biznes. 2) Tradita Familjare i nxit personat q t angazhohen n biznes (BVM) pr t ruajtur pasurin familjare ose traditn familjare. Motivet nxitse si nevoja dhe detyrimi 1) Zvoglimi i shanseve pr punsim kjo sht karakteristik gjat fazs ekonomike t recesionit. Kjo ndodh, sepse shum individ nuk mund t gjejn pun dhe jan t detyruar t hapin biznese t vogla pr t mbijetuar, ata gjithashtu punsojn edhe antart e familjes. 2) Humbja e vendit t puns i shtyn individt t bjn zgjidhje t shumllojshme, e nj ndr to sht edhe ideja pr hapjen e nj biznesi t vogl. 3) Konfliktet n vendin e puns lndimi i personalitetit, konflikte rreth ideve, filozofis zhvillimore e ngushtojn hapsirn pr ide t reja dhe afirmimin e eksperteve dhe kshtu ato paraqesin nj arsye t fuqishme pr ata persona q t lansojn nj BVM. Rezultate t ndryshme tregojn se ekzistojn 3 grupe t arsyeve pr t filluar nj biznes t vogl: 1) Arsye familjare dshira pr t qen pronar i pavarur, dshira pr tu inkuadruar n biznesin e prindit, dshira e trashgimis s biznesit nga familja etj. 2) Arsye ekonomike dshira pr prparim m t shpejt, profiti m i madh, paraja e shpejt, kapitalizim i prvojs, siguri m e lart etj.

3) Arsye personale aftsia e lart e menaxhimit t keshit, aftsia e marrjes s vendimeve t qarta, aftsia e inspirimit t t tjerve, gatishmria pr pranimin e prgjegjsis, pr t punuar m mir dhe pritjes s rezultateve. 3.7 Format e angazhimit n BVM Kemi forma t ndryshme t angazhimit n BVM, por m t shpeshtat jan: 1) Blerja e biznesit ekzistues, 2) Themelimi i biznesit t ri, 3) Trashgimi i biznesit familjare 4) Bashkngjitja n biznes (Franshiza dhe investimet e prbashkta) Blerja e biznesit ekzistues Vendimi pr t bler nj biznes ekzistues sht shum kompleks dhe realizohet bazuar n informacione juridike dhe ekonomike. Format e blerjes s biznesit ekzistues jan: 1) Blerje e drejtprdrejt nga pronari ekzistues biznesi kalon tek pronari i ri, 2) Blerje e nj biznesi duke u br partner aksionar i ri (apo duke zvendsuar ndonjrin nga pronart) 3) Blerje e nj franshize duke marr obligimet e blersit t prparm t franshizs, kuptohet me plqimin e franshizorit. 4) Blerjen e nj biznesi nga menaxhmenti ekzistues sht m shum form e privatizimit n ekonomit t cilat jan n tranzicion. Para se t merret vendimi pr blerjen e biznesit duhet t analizohet puna e ndrmarrjes si: Arsyet e shitjes s ndrmarrjes q mund t jen trheqja nga biznesi, puna e keqe, humbja, lokacioni joadekuat etj. Arsyet e vrteta mund t merren nga konsumatort, kreditort, banka, konkurrentt apo furnizuesit. Analiza e profitabilitetit analiza e afarizmit dhe pasqyrave financiare si dhe pozits n treg si dhe raporti n mes pasuris dhe detyrimeve. Analiza e dokumenteve juridike dokumentet q justifikojn ndrmarrjen si dhe marrveshjet e kontraktuara me furnitort, blersit dhe kreditort. Prparsit e blerjes s biznesit ekzistues Tejkalimi i barierrave pr hyrje n treg konsumatoret tani ve ekzistojn n treg dhe

detyra e pronarit t ri sht q vetm t ruaj blersit dhe t zgjeroj tregun, Kalimi i shpejt nga ideja n shitje ekziston kapitali punues dhe fuqia ekzistuese puntore, Besimi me konsumatort ekzistues biznesi ka krijuar nj imazh dhe konsumator t cilt jan t lidhur me t, Dija prezente n stafin ekzistues pr teknologjin ul shpenzimet pr rekrutim t ri dhe trajnim shtes. T metat e blerjes s biznesit ekzistues Obligimet dhe detyrimet e biznesit vshtir prcaktohen pr shkak t pasiguris n evidencat kontabl, Rreziku lidhur me asetet e paprekshme reputacioni i keq, shprehi t kqija tek puntort, mosbesimi i krijuar tek konsumatort, trashgimia tek familjart mund t jet e ndrlikuar dhe mund t krijoj konteste gjyqsore. Pavarsia e vogl e ndrmarrsit pr t krijuar ide t reja, sepse sht i lidhur me biznesin ekzistues, Stoqe joadekuate keqsojn situatn financiare. Krijimi i nj biznesi t ri Duhet t bazohet n nj plan t biznesit, t analizohen prparsit, t metat, ecuria e przgjedhjes s fushs dhe ides s biznesit si dhe format t cilat mund t organizohen nga ky biznes. Prparsit Pronari zgjedh vet lokacionin e ndrmarrjes, Pronari nuk i trashgon problemet q dalin nga trashgimia negative e ndrmarrjes, Pronari zgjedh vet fushn e veprimit, produktet, shrbimet dhe ka liri t plot n organizimin e puns dhe udhheqjen e saj, Zgjedh vet personelin Mangsit Ekzistimi i rrezikut pr falimentim, vllimi i investimeve, vshtirsi n krijimin e marrdhnieve t mira ndrmjet personelit, nevojitet koh pr anulimin e problemeve fillestare

Personi i cili krijon nj biznes te ri duhet t ket shkathtsi n fusha t veanta si marrdhniet ndrnjerzore, menaxhimi, marketingu, financat, lidershipi t cilat paraqesin parakusht pr t lancuar dhe zhvilluar nj biznes t ri. Procesi i krijimit t biznesit t ri identifikimi i ideve Teknika m e dobishme sht teknika Brainstorming. Nga idet e krijuara duhet t filloj przgjedhja e tyre, pra ajo ide e cila m s miri prshtatet me burimet, afinitetet, ambiciet dhe objektivat e biznesit. Makrofilter reduktimi i ideve (projekteve) n vetm 5 prej tyre. Mikrofilter reduktimi i ideve (projekteve) nga 5 n vetm 1-2 (m tutje kto 1-2 ide analizohen prmes planit t biznesit dhe pr iden kryesore hartohet plani i biznesit). Pr t pasur rezultate n kt mendim grupor sht i nevojshm: Inkurajimi i diskutimit, respektimi i mendimeve t t tjerve. Regjistrimi i t dhnave ideve: asnj prej ideve nuk mund t lihet jasht, ajo duhet t regjistrohet si t gjitha t tjerat. Sistemi, klasifikimi dhe grupimi i ideve duhet t bhen pasi t jen mbyllur diskutimi. Kombinimi i ideve dhe modifikimi i tyre pr t krijuar nj ide t re sht e lejueshme. Brainstormingu dhe przgjedhja e ideve Mbi fondin e ideve t krijuara nprmjet breinstormingut duhet t filloj przgjedhja e ides q m s miri prshtatet me burimet, afinitetet, ambiciet dhe objektivat e bartsit t biznesit. Ky proces i kalimit nga nj numr i madh idesh n m pak prej tyre ka formn e hinks. 4. PLANIFIKIMI I BIZNESIT Planifikimi i biznesit sht nj nevoj e domosdoshme pr t zhvilluar at dhe pr t arritur objektivat pr t cilat sht inicuar, funksionon dhe zhvillohet biznesi konkret. 4.1 Plani i biznesit dhe rndsia e tij Plani i biznesit paraqet nj dokument t rndsishm pr t themeluar nj biznes, pr t menaxhuar at dhe pr t zhvilluar dhe rritur at. N kt aspekt mund t thuhet se plani i biznesit paraqet: a) instrument t rndsishm t qeverisjes (nevojat e brendshme) b) zhvillimin e partneritetit dhe sigurimin e financimit nga burimet e jashtme.

4.2 Prgatitja dhe hartim i planit t biznesit Kush duhet t hartoj planin e biznesit? Lidhur me kt alternativat jan q plani i biznesit t hartohet nga vet pronari, nga menaxhert, nga institutet krkimore dhe organizatat pr konsulenc ose konsulentt individual. Si do t organizohet dhe bashkrenditet puna? Kjo do t thot se duhet t bhet nj plan pr hartimin e planit t biznesit, ku prkufizohen detyrat, bartsit e puns, kur do t zhvillohen aktivitetet, si do t zhvillohet, kush do t jen pjesmarrsit, etj. Si dhe ku t mblidhen informatat? Edhe kjo bn pjes n programin e puns pr t hartuar planin e biznesit. Aprovimi i planit t biznesit bhet nga pronari nse biznesi sht individual, prkatsisht nga ortakria dhe bordi nse kemi t bjm me partneritet dhe korporat. 4.3 Prmbajtja e planit t biznesit Rezyme q shkruhet n fund por vihet n fillim dhe prmban informata kye dhe shum t prmbledhura mbi investitorin, vllimin e prodhimit apo shrbimeve, tregun dhe efektet kye financiare. Historiku i shkurtr dhe gjendjen e pikrishme. Analiza e pozicionit konkurrues dhe SOT, ku analizohen prparsit dhe mangsit, mundsit dhe rreziqet. Prcaktimi i qllimeve pr nj periudh t ardhshme kohore, t shumtn plani i biznesit prfshin tri vite. Aspektet teknologjike dhe prshkrimi i procesit t puns. Aspektet e menaxhimit (struktura e organizimit, prshkrimi i punve dhe ndarja e punve, aftsimi i personelit. 5. PLANI I BIZNESIT, STRUKTURA E TIJ DHE METODOLOGJIA E HARTIMIT Plani i biznesit prgatitet si pr biznese t reja q fillojn punn si baz pr t marr vendim prfundimtar, por gjithashtu edhe bizneset ekzistuese duhet ta ken planin e tyre t biznesit pr t menaxhuar rritjen e bizneset. 5.1 Analiza e biznesit/investitorit dhe prkufizimi i qllimeve 5.1.1 Prezantimi i biznesit dhe analiza e gjendjes aktuale

Kjo pjes e biznesit paraqet nj pasqyr t shkurtr t biznesit ekzistues, origjinn e biznesit, pronart, formn e organizimit dhe rrugn e zhvillimit t tij. Qllimi n kt pjes t biznesit t themi thuhet se: kush jemi ne dhe ku jemi ne tani? N kt pjes prezantohet misioni i biznesit dhe ndrmarrjes. M tutje vazhdohet me analizn e zhvillimit historikun e shkurtr. Pas ksaj jepet nj pasqyr e rezultateve financiare n baz t t dhnave nga kontabiliteti i udhhequr dhe raportet ekzistuese financiare. 5.1.2 Analiza e pozicionit konkurrues-Analiza SWOT Pozicioni konkurrues i biznesit vlersohet duke analizuar performancat dhe pozitn konkurruese n krahasim me mjedisin q i takon. 1) Faktort e brendshm t pozicionit konkurrues t BVM, q ndrlidhen me fuqin puntore, dijen dhe shkathtsin e saj, menaxhmentin e biznesit, me faktin se sa biznesi sht mishruar me mision dhe qllimin e biznesit. Kjo pastaj varet nga niveli i motivimit t personelit, nga niveli i produktivitetit dhe shpenzimeve n krahasim me shitjen e q kan ndikim n mim. Produktiviteti shpreh sasin e prodhimeve/shrbimeve t sajuara pr nj puntor brenda nj kohe t caktuar (or, dit, jav, muaj, vit). Konsiderohet se faktori ky me ndikim n produktivitet sht dija dhe shkathtsia e fuqis puntore pr t zbatuar teknologjit moderne. Niveli i shpenzimeve paraqet efiencn e biznesit, prkatsisht se sa jan shpenzimet pr nj njsi prodhimi apo shrbimi. Zakonisht bizneset q kan produktivitet m t lart, jan edhe me efiente, por nuk sht e thn se gjithmon ndodh kshtu. 2) Faktort nga mjedisi dhe ndikimi i tyre n pozicionin konkurrues jan po ashtu mjaft t shprehur. Ky ndikim mund t jet pozitiv dhe negativ. Pozitiv sht kur ai krijon mundsi, shanse, oportunitete pr rritjen e biznesit. Duke analizuar sa m hollsisht ndikimin e faktorve t brendshm dhe t jashtm bhet a ashtuquajtura SWOT analiza. 5.1.3 Prkufizimi i qllimeve/objektivave Analiza e gjendjes s biznesit ekzistues, misioni, vizioni, analiza e pozicionit konkurrues dhe prkufizimi i ides lidhur me hapat e mtejm krijon parakushtet pr prkufizimin e qllimeve n planin e biznesit.

SMART, n anglisht secila nga shkronjat paraqet nj karakteristik q domosdo duhet t prmbaj nj objektiv t prkufizuar. S-pr Specifike; M-i Matshm; A-i Arritshm; RRealist; T- i prkufizuar n pikpamje kohore. 5.1 Analiza e tregut Pra krkimi i tregut prcakton vllimin e prodhimit dhe madhsin e biznesit, t investimeve, shitjeve, kostos dhe shum aspekte t tjera. 1. Prkufizimi i produktit ose shrbimet dhe destinimi i tij 2. Segmentimi i tregut dhe tregu cak 3. Analiza e konkurrencs dhe e mimeve 4. Plani i shitjeve 5. Veorit e marketingut 5.1.1 Prkufizimi i produktit dhe konsumatorve -destinimi Emri, paketimi, madhsia, karakteristikat. Analizoni produktin n mnyr objektive q do t thot se si ai do t plotsoj nj nevoj. Pse produkti/shrbimi mund t hyj/penetroj n tregun ekzistues dhe n tregun e ri. Prshkruhen karakteristikat dalluese. Si do t ruani markn tuaj, emrin, patentn, etj. Tregu i konsumit Tregun industrial Qeveria Eksporti 5.1.2 Segmentimi i tregut dhe tregu cak Segmentimi shpesh bhet duke pasur parasysh kategorit e ndryshme t konsumatoreve potenciale sipas karakteristikave t ndryshme t tyre si: Familja, Shtrirja gjeografike, T ardhurat, Regjioni, Profesioni, Edukimi, Niveli social, Mosha, Gjinia. 5.1.3 Analiza e konkurrencs Konkurrent jan jo vetm ata q shesin produktin e njjt n tregun cak, por t gjith ata q aspirojn n parat e klientve q jan n at treg. 5.1.4 Plani i marketingut 1. Pozicioni n treg paraqet qasjen e znies s nj vendi t caktuar t qart dhe t dshirueshm t produktit n mendjen e konsumatorve cak n raport me konkurrencn.

2. Strategjia rreth prkufizimit t mimeve sht dika m e ndrlikuar se sa t prkufizohen mimet dika m t ulta se sa konkurrenca. Ndodh q mimet e ulta t ken efekt t kundrt. 3. Strategjia dhe plani i shitjeve n rend t par ka t bj me prshkrimin e metods s shitjes prkatsisht kanalet e distribuimit dhe shprndarjes. 4. Plani i promocionit, publicitetit dhe reklams shrben pr t prcaktuar se si do t informoni, do t prkujtoni, do t komunikoni me konsumatort q tashm i keni prkufizuar me segmentimin dhe pozicionin n treg. Kjo varet shum se a kemi t bjm me: a) produkte t reja, b) produkte ekzistuese ose produkte me imazh t mir, sht e nevojshme q t prkujtoni ata edhe forcohen lidhjet. Publiciteti dhe marrdhniet publike Propaganda ekonomike - si form e promovimit, sht mnyr e komunikimit masiv q ka pr qllim t prcjell informatn, t krijoj interesim dhe t stimuloj blerjen e produkteve t ndrmarrjes. 5.3 Plani i operacioneve-analiza Teknologjike dhe aspektet menaxheriale 5.3.1 Procesi teknologjik dhe plani i operacioneve Prshkrimi i procesit tekniko-teknologjik dhe i operacioneve duhet t jet i qart sa t dshmojm se ndrmarrsi dhe ekipi i tij menaxherial e kan zotruar kt proces dhe e din si know how do t sajoj produktin q planifikojn t shesin. 1. Sigurimi i materialit dhe pajisjeve prbn nj aktivitet ky pr do ndrmarrs dhe menaxher t BVM. 2. Procesi teknologjik dhe procesi i tij prcakton nevojat pr lokacion dhe hapsir pune. Faktort q ndikojn pr prcaktimin e lokacionit jan: Shpenzimet e lokacionit dhe logjistika; t dhnat mbi popullsin lokale dhe shtrirjen e saj si dhe lvizja kan po ashtu rndsi. 3. Plani i personelit dhe prshkrimi i punve, si jan: 1. Specifikimi i punve; 2. Prshkrimi i punve sipas segmenteve; 3. Analiza e cilsis, dijes, prvojs. 5.3.4 Identifikimi i shpenzimeve dhe investimeve A. Investimet Pajisjet-makinat; Mjetet transportuese; Mobilet zyrtare; Objektet (ndrtimi/meremetimi); Kapitali i puns inicial/mjetet e xhiros/stoqet. B. Shpenzimet Shpenzimet e materialit dhe lndve tjera ndihmse. Shpenzimet e puns sipas kualifikimit. Shpenzimet e energjis, ujit, higjiens publike. Shpenzimet e qiras

Shpenzimet administrative Udhtimet, mditjet Shpenzimet e marketingut dhe promocionit Shpenzimet e financimit kur shfrytzohen huat Amortizimi vjetore i pajisjeve, mjeteve t transportit, objekteve ndrtimore. 5.4 Analiza financiare Me analizn financiare do t shohim se far jan efektet financiare dhe a mjaftojn ato n disa aspekte t rndsishme: Rrjedha e paras; Pasqyra e t ardhurave; Bilanci i gjendjes Pr t par suksesin e biznesit n aspektin relativ me investimet dhe sakrificat, por edhe konkurrencn duhet t llogarisim treguesit e suksesit. 5.4.1 Cash flo/rrjedha e paras Pasqyra e paras s gatshme tregon aftsin e biznesit pr t paguar obligimet e veta n para: faturat nga furnitort, pagat, kredit, shrbimet publike, tatimet. Me nj fjal shpreh aftsin paguese. Pgd=>kpg 5.4.2 Pasqyra e te ardhurave bilanci i suksesit Dokumenti i pasqyrs s t ardhurave, prkatsisht bilancit t suksesit konstaton humbje ose fitim. Rezultati pozitiv n pasqyrn e t ardhurave/bilancit t suksesit tregon se shitjet mjaftojn t mbulojn koston e shitjes dhe shpenzimet operative dhe se mbetet nj fitim/profit i cili duhet t bj shpagimin e investimeve t bra. Planifikimi i pasqyrs s t ardhurave n planin e biznesit konsiston n mbledhjen e t gjitha t hyrave q pritet t realizoj nga shitja e produkteve dhe shrbimeve, duke ia zbritur shpenzimet totale t operimit t biznesit. Bilanci i suksesit sht i ngjashm me fotografin lvizse q tregon se cilat do t jen rezultatet e biznesit n lidhje me shitjen, shpenzimet dhe profitabilitetin. Tek struktura e bilancit t suksesit duhet prmendur kategorin q lidhet me margjinn bruto/fitimin bruto, i cili paraqet dallimin midis shitjes dhe kostos s shitjes. Nga fitimi bruto duhet mbuluar shpenzimet operuese, duhet paguar taksat n fitim dhe taksat e obligimet tjera pr t na mbetur fitimi neto nga i cili duhet t kthehen investimet q kemi br. 5.4.3 Bilanci i gjendjes Planifikimi i bilancit t gjendjes s paku pr nj periudhe trevjeare sht po ashtu i domosdoshm pr t konstatuar se cili do t jet ndikimi i biznesit n pasurin e pronarit.

N asetet e ndrmarrjes prfshihen t gjitha gjrat q kan ndonj vler t caktuar n para. Bilanci i gjendjes ofron informacione rreth fondeve t kompanis prkatsisht se si jan shfrytzuar ato n biznes. Se prej nga kan ardhur fondet zakonisht prfshihen kto kategori: Kapitali i pronarve; profiti i gjeneruar deri n momentin e caktuar; kredit afatshkurta dhe afatgjata. N ann tjetr se ku kan shkuar parat prfshihen kto pozicione: Asetet fiksestoqet, debitort, si dhe parat e gatshme npr banka. Struktura e bilancit t gjendjes sht: ASETET/MJETET/KAPITALI (1+2) 1. Asetet xhiruese/Likuide a. Paraja e gatshme (cash) b. Krkesat/llogarit e pagueshme c. Stoqet 2. Asetet fikse(minus amortizimi) a. Pajisjet b. Toka c. Ndrtesa d. Mjetet e transportit 3. Obligimet a. Obligimet afatshkurta/furnitort b. Obligimet afatgjata 4. Pasuria e pronarit Obligimet vijuese jan borxhe q kompania sht marr vesh q ti paguaj n afat t shkurtr (brenda nj viti). Obligimet afatgjata zakonisht paraqesin shuma t mdha financiare q ndrmarrja planifikon ti paguaj pr disa vite. Kapitali paraqet at q sht investuar n kompani nga vet pronart apo ndrmarrsit dhe t tjert jasht kompanis. Pr tu mbajtur mend nga bilanci i gjendjes: ASETET XHIRUSE (likuide) + ASETET FIKSE = OBLIGIMET + PASURIA E PRONARIT 5.4.4 Treguesit e suksesit financiare T dhnat numerike, rezultatet, e paraqitura n pasqyrat financiare na ofrojn informata t konsiderueshme n lidhje me vlerat e tyre absolute.

P.sh. ne mund t msojm se sa profit do t realizoj biznesi, ose far vlere t resurseve i ka t investuar n asete, sa jan obligimet vijuese. Me an t treguesve financiare mund tu prgjigjemi pyetjeve: - A do t ket biznesi performanc m t mir se n vitin e kaluar. - A do t jet biznesi m profitabil se i konkurrentve. - A do t ket mundsi t kreditimit npr banka. - A do t jen t knaqur autoritetet e shtetit me pasqyra t tilla. Kalkulimi i koeficienteve kryesor jan: - Profitabiliteti - a sht firma duke realizuar profit. - Likuiditeti - a ka firma resurse financiare pr ti paguar borxhet e saj. - Efienca (treguesit e aktivitetit) - a ka firma kontroll t duhur mbi asetet e saj. - Efikasiteti investimet - n far kohe firma mund t kthej investimet e veta. Profitabiliteti; Profiti bruto Marxhina (norma e profitit bruto) = ----------------Shitjet Likuiditeti; Asetet xhiruese (likuide) Norma e likuiditetit vijues = -------------------------Obligimet vijuese Efienca; Kostoja e shitjes Koficienti i stoqeve = --------------------------Stoqet mesatare Pika kritike e rentabilitetit (PKR) Sa m t mdha t jen shpenzimet fikse t ndrmarrjes, zakonisht merr koh m shum pr arritur pikn e rentabilitetit. Kalkulimi i piks kritike t rentabilitetit: Pika kritike e rentabiliteti sht ather kur ndrmarrja nuk realizon as fitim as humbje. Pika ku t ardhurat dhe shpenzimet jan t barabarta. Formula: Shpenzimet fikse PKR = -----------------------------------------------------mimi i shitjes-shpenzimet variabile pr njsi 5.4.5. Rast studimor: Global Gizmos Company Pasqyrat Financiare Pasqyrat financiare kan rndsi t madhe sepse na mundsojn q t shohim qart lvizjet e pasuris s

ndrmarrsit, t performancs s biznesit, krahasimin e biznesit ton me bizneset tjera e posarisht prmes gjenerimit t treguesve financiar dhe instrumenteve tjer t analizs financiare. Pasqyra e t ardhurave Pasqyra financiare pa marr parasysh se si quhet nga profesionistt e ndryshm: fitimi dhe humbja, raporti i fitimit, pasqyra e t ardhurave; apo se sa e komplikuar sht, ajo prap bazohet n principet e zbritjes s shpenzimeve nga t ardhurat pr ta kalkuluar profitin: Profiti neto = t ardhurat shpenzimet Pasqyra financiare duhet t prfshij periudhn e cila i prgjigjet planifikimit t biznesit: mujore, kuartale ose vjetore. N kt mnyr ju do t keni pamje t qart rreth biznesit tuaj apo ides ndrmarrse t ciln planifikoni ta shndrroni n biznes. T ardhurat i referohen paras q ka realizuar ndrmarrja dhe ajo q sht m e rndsishmja sht burimi i t ardhurave q zakonisht ka t bj me shitjen e mallrave dhe shrbimeve dhe e cila zakonisht ndodhet e para si pozicion n e t ardhurave, si t ardhurat bruto q d.m.th. t ardhurat pa i llogaritur shpenzimet. Mirpo, meq ndrmarrja mund t ket burime tjera t t ardhurave si jan t ardhurat nga interesi si rezultat i llogarive t kursimeve, etj., t ardhurat q konsiderohen si infuzion n biznes nuk jan si rezultat i operimit t biznesit dhe duhet t mbahen t ndara nga t ardhurat bruto t ndrmarrjes n mnyr q t dim sakt se sa para jan gjeneruar nga biznesi. Shpenzimet Kostoja e shitjes kombinon t gjitha shpenzimet q jan direkt t lidhura me produktin/shrbimin dhe kto shpenzime jan: lnda e par, furnitort dhe fuqia puntore q sht e prfshir n kompletimin e produktit/shrbimit. Shpenzimet tjera direkte jan: energjia elektrike, shpenzimet e mirmbajtjes s prodhimit, etj. Shpenzimet tjera administrative dhe t prgjithshme q kan t bjn me menaxhimin dhe shitjet n prgjithsi prfshijn t gjitha shpenzimet q jan t gjeneruara me mbshtetjen q i bhet biznesit n shitjen e produktit/shrbimit, si jan pagat pr t punsuarit, shpenzimet e reklamimit, promovimit, telefonit, etj. Bilanci i gjendjes Prderisa pasqyra e t ardhurave paraqet rezultatin financiar t operimit t biznesit pr nj periudh kohore, bilanci i gjendjes sht nj fotografi e astit q tregon pasurin e ndrmarrsit apo biznesit n nj moment t caktuar. Gjrat q ka n pronsi ndrmarrja quhen asete

ndrsa ato q ndrmarrja i ka obligim quhen obligime, dhe diferenca mes ktyre paraqet pasurin e ndrmarrjes: Bilanci i gjendjes = asetet obligimet Asetet likuide paraqesin rezervat e kompanis si dhe fondet e tjera q shrbejn pr operimin e biznesit n baza ditore, ku bjn pjes paraja e gatshme, portofolio e investimeve q mund t paraqiten n form t llogarive t kursimeve, bonot e qeveris dhe letra tjera me vler nga t cilat ndrmarrja prfiton n mnyr alternative. Po ashtu ktu hyjn edhe borxhet e arktueshme, stoqet si dhe parapagimet. Asetet fikse jan fikse n kuptimin se nuk mund t shndrrohen leht n para t gatshme dhe se jan planifikuar q t zgjasin pr disa vite, ku bjn pjes toka, ndrtesat, pajisjet dhe makinerit t cilat paraqesin shpenzimet e prgjithshme t investimeve q ju keni br me qllim t operimit t biznesit. N kuadr t aseteve fikse kalkulohet dhe zbritet amortizimi q paraqet zhvlersim t aseteve fikse. Analiza e rrjedhs s paras (Cash Flow Analysis) N libr sht vetm tabela / pasqyra e rrjedhs s paras e cila pasqyron gjendjen n ndrmarrjen Global Gizmos. N tabel paraqiten t hyrat e keshit n ndrmarrje dhe daljet q reflekton faktin se ndrmarrja siguron para t gatshme dhe pr ka i shfrytzon ato. Burimet dhe destinimet e paras s gatshme Analiza cash flow prmban informacione m t sakta se sa pasqyra e t ardhurave pr arsye se ajo merr pr baz vetm paran q depoziton ndrmarrja dhe vetm ather kur bn pagesa. Burimi i paras s gatshme tregon se si gjenerohet keshi n ndrmarrje. S pari t hyrat q realizon ndrmarrja nga shitjet e produkteve/shrbimeve t cilat bazohen n shitjet bruto mirpo duke marr pr baz momentin kur gjenerohen. Destinimi i paras s gatshme paraqet t gjitha pozicionet n pasqyrn e rrjedhs s paras q shpenzohet si kesh. Kto shpenzime prfshijn koston e produkteve t prodhuara, t cilat dallojn nga kostoja e mallit t shitur q paraqitet n pasqyrn e t ardhurave sepse kostoja e mallit t shitur prfshin edhe shitjet e stoqeve dhe se nuk prfshin koston e produkteve q ndrmarrjes i shtohen n stoqe. N kategorin e shpenzimeve bjn pjes edhe shpenzimet e administrimit dhe t menaxhimit t biznesit, sikurse edhe shpenzimet n form t

kamatave dhe pagesa e tatimeve t cilat paraqesin dalje t paras s gatshme. 5.4.6. Interpretimi i pasqyrave financiare / treguesve financiar n Global Gizmos Company I. Profitabiliteti Treguesi i profitabilitetit na mundson q t krahasojn performancn e biznesit n periudha t ndryshme kohore si dhe na shrben pr t krahasuar performancn e kompanis son me kompanit tjera dhe mnyrn se si duhet t investojm resurset n dispozicion. N treguesit e profitabilitetit bjn pjes: norma e profitit neto, norma e kthimit t investimeve dhe norma e kthimit t kapitalit t angazhuar t pronarve. 1) Norma e profitit neto paraqet raportin mes profitit neto dhe t ardhurave bruto. Ky koeficient tregon m shum pr shpenzimet e tuaja n lidhje me mimet q ndrmarrja cakton pr shitjen e produkteve n treg. Profiti neto Margjina (norma e profitit neto) = ----------------------T ardhurat bruto Nse ky tregues sht i ult n krahasim me kompanit tjera apo me mesataren e industris ku ndrmarrja operon do t thot se ndrmarrja ose shet produktet me mime t vogla ose operon me kosto t lart. Margjinat e ulta jan t pranueshme vetm kur ojn n rritjen e madhe t shitjeve apo ne rritjen e pjesmarrjes n treg. 2) Norma e kthimit t investimeve tregon kthimin e prgjithshm nga investimet n asetet totale. Pr arsye se kto asete jan baras me borxhet e kombinuara me kapitalin e angazhuar t pronarve ky koeficient po ashtu tregon kthimin mesatar t investimeve t trsishme n ndrmarrje. Profiti neto Norma e kthimit t investimeve = ----------------Asetet totale Norma e kthimit t investimeve prdoret pr t testuar profitabilitetin e ndrmarrjes apo t ides s ndrmarrjes n t ciln jan t interesuar bankat dhe investitort potencial sepse me an t ksaj mund t krahasohen investimet oportune q nj investitor mund t angazhoj resurset e veta. 3) Norma e kthimit t kapitalit t angazhuar t pronarve paraqet raportin mes profitit neto dhe kapitalit t investuar t pronarve q dallon nga koeficienti paraprak. Profiti neto

Norma e kth. t kap. t pron. = ------------------- x 100 Kap. i pronarve Kreditort e ndrmarrjes t part marrin fitimin i cili sht fiks, kurse do gj tjetr shkon te pronart. Nse pagesat pr kamata dhe kostoja e shfrytzimit t ktyre mjeteve sht m e vogl se sa fitimi ather kjo tregon se ndrmarrja sht duke i shfrytzuar kto mjete me racionalitet, prndryshe n rastin m t keq ndrmarrja mund t kaloj n pronsi t kreditorve. II. Likuiditeti shtje kye n planifikimin e biznesit t ndrmarrjes sht aftsia pr t paguar obligimet vijuese q ka ndrmarrja ndaj palve t treta. Prandaj sht e rndsishme t planifikohet se sa kapital qarkullues do ti nevojitet ndrmarrjes pr t fshir obligimet e veta brenda nj viti (likuiditeti). Pr kt shfrytzohen dy tregues financiar: norma e likuiditetit vijues dhe testi acidik. 1) Norma e likuiditetit vijues prcakton aftsin e likuiditetit t ndrmarrjes dhe paraqet raportin mes aseteve vijuese dhe obligimeve vijuese totale. Asetet xhiruese (Likuide) Norma e likuiditetit vijues = -----------------------------Obligimet vijuese Nse ndrmarrja operon me norm m t ult se 1 ather ka problem me likuiditet, mirpo analiza duhet t vihet n kontekst t industris dhe t natyrs s biznesit. Ndrmarrjet q qarkullojn stoqet shpesh ather mund t operojn me nj norm edhe m t ult dhe anasjelltas. 2) Testi acidik quhet kshtu pr arsye se merr pr baz vetm ato asete likuide t cilat shum shpejt mund t konvertohen n para t gatshme, duke prjashtuar stoqet dhe borxhet e arktueshme si asete likuide pr arsye se nganjher n situata emergjente sht shum vshtir t konvertohen n para t gatshme. Aset. likuide stoqet borxh. e arkt. Testi acidik = -----------------------------------------------Obligimet vijuese III. Treguesit e efiiencs Kta tregues japin informacione se a ka ndrmarrja kontroll t duhur mbi asetet e saj.

1) Koeficienti i qarkullimit t stoqeve tregon se sa likuide jan stoqet dhe paraqet raportin mes kostos s mallit t shitur dhe vlers mesatare t stoqeve. Kostoja e mallit t shitur Koeficienti i stoqeve = -------------------------------Stoqet Nse nuk dihet mesatarja e stoqeve ather mund t shfrytzohet vlera e stoqeve n fund t vitit. 2) Koeficienti i arktimit t borxheve tregon likuiditetin e caktuar t ndrmarrjes dhe paraqet raportin mes shitjeve q bn ndrmarrja me kredi dhe mesatares s borxheve. Shitjet me kredi Koeficienti i arktimit t borxheve = ------------------Borxhet 5.5. Rezyme e planit t biznesit Pasi t ket prfunduar hartimi i planit t biznesit duhet t bhet nj prmbledhje e shkurtr, e cila vihet pastaj n fillim, n hyrje t planit t biznesit. Prmbledhja e shkurtr duhet t prmbaj kto informata bazike: Emri i biznesit dhe prshkrimi i shkurtr i tij, investitort, produkti dhe sasit q planifikohet t prodhohen, Tregu/segmentimi/tregu cak, sasit e planifikuara t shitjes, Investimet e nevojshme, burimet e financimit, Rezultati financiar, cash flow dhe bruto e neto fitimi, Treguesit ky financiar, sidomos prfitimi nga investimet dhe prfitimi nga shitjet, Plani i realizimit: fillimi dhe prfundimi i planit t biznesit. 5.6. Zbatimi i planit t biznesit Plani i biznesit e ka vlern e vet vetm nse zbatohet dhe nse zbatimi bhet nj nga brengat m t rndsishme t pronarit/ndrmarrsit dhe menaxherve t biznesit. Masat m t rndsishme pr realizimin e planit t biznesit jan: Sigurimi i burimeve financiare, Menaxhimi i biznesit, Hartimi i orarit pr zbatimin e planit t biznesit, Identifikimi i aktiviteteve q duhet kryer, Caktimi i kohs s nevojshme pr kryerjen e secilit aktivitet,

Diagrami i Gantit sht nj paraqitje grafike mjaft e thjesht n t ciln pasqyrohen aktivitetet dhe koha e fillimit dhe prfundimit t tyre. 6. Problemet e menaxhimit dhe t rritjes s BVM-ve 6.1. Menaxhmenti dhe struktura organizative Menaxhimi i firms paraqitet si puna kryesore q duhet ta kryej pronari. Ai sht prgjegjs pr nj numr t madh shtjesh dhe duhet dhn prgjigje n pyetjet n vijim: Si do t menaxhohet firma? Kush jan udhheqsit, cilat jan krkesat pr referenca, sa jan garancit pr suksesin e biznesit dhe pr zbatimin e planit t biznesit, etj. Si jan organizuar dhe si do t udhhiqen financat, kontabiliteti, evidenca financiare? Kjo neglizhohet nga pronart dhe ata jo rrall punojn pa nj pasqyr t qart t gjendjes s tyre financiare, t stoqeve, borxheve, etj. Si do t bhet furnizimi dhe shitja dhe si do t menaxhohet ajo? Udhheqja e zyrs, komunikimi, korrespodenca kan rndsi pr monitorimin e puns dhe pr nj imazh sa m t mir. Struktura e pronsis dhe forma ligjore e kompanis, etj. Rndsia e ksaj pjese ka t bj me at se tregon se sa pronari i biznesit e ka t qart planin e tij dhe se sa i ka siguruar burimet njerzore pr realizimin e tij, n kt pjes hyjn organografi dhe prshkrimi i punve. 6.2. Specifikat e Marketingut n BVM Menaxhimi i marketingut ka shum specifika t cilat jan t lidhura me stilin e marketingut, strategjin, metodat e krkimit dhe identifikimit t tregut cak dhe metodat e ndrtimit t marrdhnieve me konsumatort. Mirpo praktika e udhheqjes s marketingut tek BVM n krahasim me bizneset e mdha ndryshon shum. BVM shfrytzojn nj numr t kufizuar t metodave t marketingut dhe t promocionit, ato zakonisht luftojn me mime t lira dhe nuk mund t investojn shum n zhvillimin e produkteve. 1) Stili i marketingut ka disa karakteristika: Strategji e marketingut jo e formalizuar, Vllim i kufizuar i aktivitetit,

Pr shkak t kufizimeve n kuadr t marketing miksit prqendrohen m shum tek produkti dhe mimi, Involvimi i pronarit/menaxherit kryesor dhe ndrmarrsit, Megjithat karakteristika kryesore e marketingut ndrmarrs sht se ai sht m dinamik, m inventiv, interaktiv dhe informal (4I) n krahasim me metodat e marketing miksit (4P). Inovacioni: ka t bj me aftsin pr prshtatje t shpejt ndaj krkesave, pr t krijuar risi apo pr t pranuar dhe zbatuar ato, Informal: mbledhja e informatave nga rrjetet joformale ju siguron mundsi q t keni informata mbi performancat e tyre dhe pozicionin e tyre konkurrues, Identifikimi i tregut cak: produkt inovativ dhe i specializuar i cili lidhet me nj treg zinxhiror pr blers qartas t identifikuar, Interaktive: kontakt i prhershm me konsumatort, format e shitjes direkte dhe personale iu mundsojn BVM q t jen n kontakt me konsumatort. 2) Identifikimi i tregut cak sht nj nga prparsit prmes s cilit mund t identifikohen me nj grup konsumatorsh dhe pr kt ekzistojn dy qasje: a) Top-down / nga lart posht o Segmentimi profilet e segmenteve, o Targetimi vlersimi segmenteve dhe zgjedhja, o Pozicionimi diferencimi nga konkurruesit b) Bottom-up / nga posht lart: o Identifikimi i shanseve n treg, o Trheqja e nj baze iniciale t konsumatorve, o Zgjerimi i bazs s konsumatorve. T vazhdohet n FAQE 158