K1 Mjedisi ne biznes

HYRJE

 Ndërmarrësia është art i shndërrimit të ideve në biznes (Fred Wilson).

 Ndërmarrësia është proces dinamik i vizionit, ndryshimit dhe krijimit, që kërkon energji dhe pasion për krijimin
dhe implementimin e ideve të reja dhe zgjidhjeve kreative (Kuratko and Hodgetts, 2004).

Ndërmarrjet mikro

 Më pak se 10 punëtor

 Qarkullimi vjetor deri në Eur 200,000

 Vlera e aseteve deri në Eur 100,000

Ndërmarrjet e vogla

 11 deri 49 punëtor

 Qarkullimi vjetor deri në Eur 1,000,000

 Vlera e aseteve deri në Eur 1,000,000

Ndërmarrjet e mesme:

 50-250 punëtor

 Qarkullimi vjetor deri në Eur 10.000.000

 Vlera e aseteve deri në Eur 5.000.000

Rrethina afariste

Rrethina afariste përbëhet nga të gjithë ata faktorë që ndikojnë në aktivitetet dhe funksionimin e ndërmarrjes.

Ndërmarrja nuk ka kontroll mbi faktorët ë jashtëm që e krijojnë rrethinen afariste, suksesi i tyre varet sa ato
kanë aftësi t’i përshtaten rrethines së jashtme.

Ndërmarja duhet t’i dizajnojë dhe adoptojë faktorët e brendshëm në mënyrë që të përfitojë nga mundësitë dhe
avantazhet që i ofron rrethina e jashtme e ndërmarrjes.

Dimensioni ekonomik

 Dimensioni Ekonomik ka ndikim në bizneset përmes taksave, shpenzimeve publike dhe kamatave.

 Faktorët ekonomik ndikojnë në nivelin e të ardhurave të konsumatorëve, pra sektorët e ekonomisë kanë ndikim
direkt në fuqinë blerëse të konsumatorëve.

 P.sh. ulja e normes së interesit ndikon në rritjen e ndërtimit të shtëpive dhe shitjen e orendive.

Dimensioni social

 Dimensioni Social ndërlidhet me mënyrat si konsumatorët besojnë dhe i perceptojnë produktet e caktuara;

 P.sh. përqëndrimi i vëmendjes nga produktet më luksoze, ose struktura e popullsisë si numri i madh i të
rinjëve kanë nevoja më të veqanta.
Trendet sociale

Disa nga trendet shoqërore që ofrojnë mundësi të reja janë;

 Modeli i familjes dhe vendeve të punes

 Plakja e popullsisë

 Larmia në rritje e fuqisë punëtore

 Globalizimi i industrive

 Shtimi i vëmendjes në shëndet dhe fitnes

 Rritja e përdorimit të kompjuterëve dhe internetit

Dimensioni ligjor

 Legjislacioni në vend ka ndikim në bizneset.

o P.sh. efikasiteti i sistemit gjyqësor në zgjidhjen e kontesteve kontraktuale të bizneseve.

 Legjislacioni mbulon përgjegjësitë që ndërmarrja ka ndaj konsumatorëve, të punësuarve dhe ndërmarrjeve tjera.

Dimensioni politik

 Ndryshimet në politiken e qeverisjes kanë ndikim në krijimin e mundësive për bizneset.

o P.sh. vendimi për të subvencionuar ndërtimin e objekteve të banimit në hapësira të caktuara mund të
jetë i mirë për prodhuesit e materialit ndërtimor.

Dimensioni teknologjik

 Dimensioni teknologjik ka ndikim në zhvillimin e komunikimit dhe rritjen e mundësive për të prodhuar dhe kryer
shërbime të reja.
 Përparimet në teknologji krijojnë mundësi reale për të arritur zhvillim në nivelin ekonomik dhe shoqëror
o P.sh. krijimi i telefonave mobil është një e arritur teknologjike.

Norma etike

 Norma etike ka të bëjë me qështjet se çka konsiderohet se në aspektin etik duhet ose nuk duhet bërë.
o P.sh. a duhet të bëhet tregti me vendet të cilat nuk i respektojnë të drejtat themelore të njeriut.
Kapitulli 1 - Organizatat biznesore: Mjedisi i jashtëm

Cdo organizatë e biznesit ndryshon nga organizatat e tjera në mënyra të ndryshme, por që të gjitha këto kanë një tipar
të përbashkët: transformimi i inputeve në outpute (prodhim). Ky proces transformimi zhvillohet nën një numër të madh
të ndikimeve të jashtme që ndikojnë në firmën dhe aktivitetet e saj. Ky mjedis i jashtëm është kompleks, i
paqëndrueshëm dhe interaktiv, prandaj kjo nuk mund të injorohet në cdo analizë kuptimplotë të aktiviteteve të biznesit.

 Aktiviteti biznesor është tipari themelor dhe universal i ekzistencës njerëzore, me gjithë këtë ende nuk kemi një
definim shumë të saktë të konceptit “Biznes.” Fjalorët biznesor kanë tendencë që biznesin ta përshkruajnë si
dicka që ka të bëjë vetëm me blerjen, shitjen, apo vetëm me tregtinë, si dhe përfitimin sa më të madh të
organizatave. Por ky përkufizim i biznesit është mjaft i limituar, sepse përjashton shumë punë dhe aktivitete të
qeverisë, së bashku me organizata të tjera jo profitabile.

Një model i aktivitetit të biznesit

 Shumica e ekspertëve të biznesit kanë tendencë të bëjnë klasifikime në mes të organizatave duke filluar nga
aspekti i madhësisë së tyre, llojit të produktit, tregut, metodave të financave, llojet e operacioneve, statutit ligjor
dhe kështu me rradhë.
 Psh. Kompania e njohur Nissan karakterizohet si një prodhues i madh shumëkombësh i makinave dhe
shpërndarës në tregjet botërore, ndërsa një ndërtues lokal ka të ngjarë të shihet si një biznes i vogël që vepron
në nivel lokal me një treg të kufizuar dhe qarkullim relativisht të kufizuar.

Organizata dhe mjedisi i saj

 Këto dallime janë të njohura dhe janë të ligjshme, mirëpo që të gjitha këto organizata i bashkon aktiviteti bazë i
cdo biznesi, e që është transformimi i inputeve në outpute.

 Në thelb, të gjitha organizatat posedojnë burimet e tyre, duke përfshirë mjetet e punës, mjedisin e saj,
teknologjinë, financat, materialet, dhe pastaj transformimin e këtyre burimeve në mallra ose në shërbimet e
kërkuara nga klientët e tyre. Ky proces është ilustruar në Figurën 1.1. Ndërsa lloji, sasia dhe kombinimi i këtyre
burimeve ndryshojnë sipas nevojave të secilës organizate dhe mund edhe të ndryshojnë me kalimin e kohës.

 E rëndësishme është që të vlerësojmë sistemin e transformimit të firmës dhe për të njohur se në prodhimin dhe
shitjen e prodhimeve të firmës dhe a do të kemi të ardhura të mjaftueshme për të ruajtur dhe plotësuar burimet
e firmës në mënyrë që të vazhdohet në procesin e prodhimit të mëtejshëm e cila nga njëra anë prodhon inpute
të reja, dhe posedimi i inputeve ndihmon për të krijuar prodhim, dhe prodhimi krijon sërish inpute.

Firma në mjedisin e saj

Modeli i thjeshtë i aktivitetit të biznesit i përshkruar më sipër është bazuar në qasjen e menaxhimit sistemor. Një nga
përfitimet e kësaj qasjeje është se ajo thekson që organizatat janë entitete të përbëra nga pjesë të ndërlidhura me botën
e jashtme “mjedisin e jashtëm.” Ky mjedis përfshin një gamë të gjerë të ndikimeve ekonomike, demografike, sociale,
politike, ligjore, teknologjike etj., që ndikojnë në veprimtarinë e biznesit në mënyra të ndryshme dhe të cilat mund të
cenojnë jo vetëm procesin e transformimit, por edhe në procesin e blerjes së burimeve dhe në krijimin dhe konsumin e
prodhimit. Kjo ide e firmës në mjedisin e saj është ilustruar në Figurën 1.2
  Në shqyrtim të mjedisit të biznesit, një dallim i dobishëm mund të bëhet ndërmjet faktorëve të jashtëm që kanë
tendencë që të kenë efekt më të menjëhershëm që aplikohen cdo ditë ose ditë-për-ditë në operacionet e një
firme dhe ata faktorë që kanë tendencë një ndikim më të përgjithshëm. Figura 1.3 e bën këtë dallim.

Figura 1.3: Dy nivelet e mjedisit

 Mjedisi i menjëhershëm ose operacional për shumicën e firmave përshin furnizuesit, konkurrentët, tregjet e
punës, institucionet financiare dhe klientët, dhe gjithashtu mund të përfshijë organiatat tregtare, sindikatat, dhe
ndoshta një shoqëri amë, në të kundërtën mjedisi i përgjithshëm ose kontekstual përfshin ata faktorë të makro
mjedisit të tillë si ndikimet ekonomike, politike, socio-kulturore, teknologjike dhe juridike. Këta faktorë ndikojnë
në një shumëllojshmëri të gjerë të bizneseve.

Kjo lloj analize mund të shtrihet në fusha të ndryshme funksionale të aktiviteteve të organizatës si marketingut,
personelit, prodhimit ose të financave, sic është ilustruar në Figurën 1.4.

Figura 1.4 Ndikimet mjedisore në sistemin e marketingut të firmës

  Një analizë e tillë mund të shihet të jetë e dobishme në të paktën dy mënyra. Së pari, ajo thekson ndikimin e
faktorëve të jashtëm për aktivitetet specifike brenda firmës dhe duke bërë këtë nënvizon rëndësinë e
ndërlidhjes ndërmjet mjedisit të brendshëm dhe të jashtëm. Së dyti, duke tërhequr vëmendjen për këtë
ndërlidhje, duhet theksuar faktin se përderisa organizatat e biznesit janë shpesh në gjendje të ushtrojnë disa
shkallë të kontrollit mbi aktivitetet dhe proceset e tyre të brendshme, shpesh është shumë e vështirë, nëse jo e
pamundur, për të kontrolluar mjedisin e jashtëm në të cilin operojnë.

Mjedisi i pergjithshem ose kontekstual

 Këtu shqyrtohet roli i faktorëve që njihen me emrin si faktorët PESTLE (dmth politik, ekonomik, social-kulturor,
teknologjik, ligjor, dhe ndikimet etike). Analiza PESTLE ose PEST mund të përdoret për të analizuar mjedisin e
tanishëm dhe të ardhshëm të firmës.

Mjedisi politik

 Mjedisi politik në mënyrë të qartë mund të godas në aktivitetin e biznesit në shumë aspekte. Këto aspekte
ndikojnë duke filluar nga pyetjet e përgjithshme në lidhje me natyrën e sistemit politik, proceset dhe
institucionet e saj, deri në pyetjet më specifike që kanë të bëjnë për përfshirjen e qeverisë në punët e
ekonomise, dhe përpjekjet e saj për të ndikuar në strukturën dhe sjelljen e tregut.
 Ndryshimet në politiken e qeverisjes kanë ndikim në krijimin e mundësive për bizneset.
o P.sh. vendimi për të subvencionuar ndërtimin e objekteve të banimit në hapësira të caktuara mund të
jetë i mirë për prodhuesit e materialit ndërtimor.

Mjedisi ekonomik

 Dimensioni Ekonomik ka ndikim në bizneset përmes taksave, shpenzimeve publike dhe kamatave.
 Faktorët ekonomik ndikojnë në nivelin e të ardhurave të konsumatorëve, pra sektorët e ekonomisë kanë ndikim
direkt në fuqinë blerëse të konsumatorëve.
o P.sh. ulja e normes së interesit ndikon në rritjen e ndërtimit të shtëpive dhe shitjen e orendive.

Mjedisi social, kulturor dhe demografik

 Te dyja, kërkesa dhe oferta janë të ndikuara nga faktorë social, kulturor dhe demografik. Faktorët kulturor, për
shembull, mund të ndikojnë në llojin e produkteve që duhet prodhuar apo shitur, tregjet në të cilat janë shitur,
cmimi me të cilin ato janë shitur dhe një varg tjetër i variablave.
 Dimensioni Social ndërlidhet me mënyrat si konsumatorët besojnë dhe i perceptojnë produktet e caktuara;
o P.sh. përqëndrimi i vëmendjes tek produktet më luksoze, ose struktura e popullsisë si numri i madh i të
rinjëve kanë nevoja më të veqanta.

Mjedisi teknologjik

 Teknologjia është faktori kryesor i cdo organizate biznesore sepse ajo paraqitet si input dhe si output i
organizatave të biznesit. Investimet në teknologjinë dhe inovacionin janë parë shpesh si celësi për suksesin e një
ndërmarrjeje.
 Përparimet në teknologji krijojnë mundësi reale për të arritur zhvillim në nivelin ekonomik dhe shoqëror
o P.sh. krijimi i telefonave mobil është një e arritur teknologjike.
Mjedisi ligjor

 Bizneset veprojnë brenda një kuadri ligjor i cili ka një ndikim të rëndësishëm në aspektet e ndryshme të
ekzistencës së tyre. Ligjet zakonisht tregojnë mënyrën për të qeverisur, ndër të tjera, përcaktojnë statusin e
organizatës, marrëdhëniet me klientët dhe furnizuesit e saj. Legjislacioni mbulon përgjegjësitë që ndërmarrja ka
ndaj konsumatorëve, të punësuarve dhe ndërmarrjeve tjera.
 Mjedisi ligjor gjithashtu mund të ndikojë në strukturat dhe sjelljen e tregut. Prandaj njohja paraprake me këto
procese duke filluar që nga ligjet qeveritare deri te gjykimet e gjykatave, disa njohuri për institucionet dhe
proceset përkatëse është e dëshirueshme.
 Legjislacioni në vend ka ndikim në bizneset.
o P.sh. efikasiteti i sistemit gjyqësor në zgjidhjen e kontesteve kontraktuale të bizneseve.

Mjedisi etik

 Sjelljet etike janë duke u bërë me nje ndikim gjithnjë e më të rëndësishme në biznes, vecanërisht në mesin e
kompanive më të mëdha, më shumë kompani të profilit të lartë. Kjo dukuri është një kërkesë e vazhdueshme
për firmat që të veprojnë më shoqërisht dhe në mënyrë më të përgjegjshme dhe të marrin në konsideratë
ndikimin që mund të ketë mbi njerëzit, komunitetet e tyre dhe mjedisin natyror.
 Norma etike ka të bëjë me qështjet se çka konsiderohet se në aspektin etik duhet ose nuk duhet bërë.
o P.sh. a duhet të bëhet tregti me vendet të cilat nuk i respektojnë të drejtat themelore të njeriut.

Mjedisi i menjehershem ose operativ

Burimet dhe tregjet e burimeve

 Nevoja e një organizate për burime të ndryshme e bën të varur në një shkallë të madhe nga furnizuesit e këtyre
burimeve, disa nga të cilët operojnë nga furnizuesit e këtyre burimeve, disa nga të cilët operojnë në tregjet
globale dhe lokale të cilat janë të strukturuara në një masë të konsiderueshme.

 Në të njejtën mënyrë, suksesi i furnizuesit është shpesh i lidhur ngushtë me vendimet dhe (ose) fatet e klientëve
të tyre. Përderisa disa organizata mund të fitojne një avantazh në cmimin, cilësinë ose shpërndarjen me blerjen
e burimeve nga jashtë, një vendim i tillë mund të sjell një shkallë të pasigurisë, vecanërisht kur kurset e
këmbimit janë të lira e jo fikse.

 Po ashtu, organizatat mund të përballen me pasiguri edhe në tregjet e brendshme sa i përket furnizimit me
burime si rezultat i faktorëve të ndryshme si ndryshimeve teknologjike, ndërhyrja e qeverisë apo opinioni publik.

Konsumatorët

 Konsumatori ështe faktori jetik për të gjitha organizatat dhe aftësia për të identifikuar dhe për të përmbushur
nevojat e konsumit është parë si një nga celësat për mbijetesën organizative dhe prosperitet.

 Një pikë nuk neglizohet nga politikanët, të cilët janë gjithnjë duke përdorur teknika të biznesit për të tërhequr
mbështetjen e elektoratit. Kjo ide e sovranitetit të konsumit – ku burimet janë ndarë për të prodhuar prodhimet
për të kënaqur kërkesat e konsumatorëve – e që është një parim qendror i ekonomisë së tregut dhe është pjesë
e një ideologjie ndikimi i së cilës ka bërë që të përhapet shpejt në vitet e fundit.

Konkurrentët

 Konkurrenca – edhe e drejtpërdrejtë edhe e tërthortë – është pjesë e rëndësishme e veprimtarisë në shumë
firma, është një faktor po aq i zbatueshëm si për ouput, ashtu edhe për prodhimin e biznesit.
  Efektet e konkurrencës, qoftë nga ajo vendase apo nga firmat e huaja, janë të rëndësishme si në nivelin makro
edhe në atë mikro dhe ndikimi i saj mund të shihet në ndryshimet strukturore të shumë vendeve të zhvilluara
industriale.

 Në procesin e transformimit të inputeve në ouput, organizatat e biznesit veprojnë në një mjedis të komplikuar ku
shumë aspekte ndikojnë dhe ndikohen nga aktivitetet e tyre.

 Ky mjedis ka tendencë të jetë i ndërlikuar dhe i paqëndrueshëm dhe përfshin ndikimet të cilat janë të një lloji të
menjëhershëm dhe që veprojnë në nivele të ndryshme hapësinore.

Raste studimore

1. Koheve te fundit, ulja e normes se interesit për huatë nga Bankat inkurajoi Amitin, një student nga Shkollës
Progresive shkencore për të marrë hua nga Banka Shtetërore e Indisë për të eksperimentuar dhe zhvilluar
makina që mund të furnizoheshin nga karburantet e prodhuara nga mbeturinat. Ai zhvilloi një makinë të tillë dhe
e ekspozoi atë në Panairin Shkencor të organizuar nga Drejtoria e Arsimit. Ai mori çmimin e parë për shpikjen e
tij. Identifikoni dimensionet e mjedisit të biznesit të diskutuar në rastin e mësipërm.

 Dimensionet: ekonomik dhe teknologjik

2. Me ndryshimin e zakoneve të konsumit të njerëzve, Nils, i cili udheheqte një dyqan të ëmbëlsirave ndryshoj biznesin e
tij, dhe filloj me shitjeve e çokollatës. Në prag të disa festave, ai ofroi oferta atraktive te çokollatave me çmime të
arsyeshme. Ai parashikoi një kërkesë të madhe dhe krijoi një faqe interneti chocolove.com për marrjen e porosive
online. Ai mori shumë porosi permes internetit dhe pati fitim të madh duke shitur çokollata. Identifikoni dhe shpjegoni
dimensionet e mjedisit të biznesit të diskutuar në rastin e mësipërm.

 Dimensioni teknologjik

3. "Kuptimi i mjedisit nga menaxherët e biznesit u mundëson atyre jo vetëm identifikimin dhe vlerësimin, por edhe
reagimin ndaj faktoreve të jashtem." Shpjegoni pse eshte me rëndësi të analizohet mjedisi i biznesit.

1. Identifikimi i mundësive për të përfituar avantazhin e parë të lëvizjes: Kuptimi i mjedisit të biznesit ndihmon
organizatat qe të identifikojne mundësite e dobishme dhe përfitimin e tyre para konkurrentëve, duke
përfituar kështu përfitimet e të qenit pioniere.
2. Identifikimi i kërcënimeve dhe sinjaleve paralajmëruese të hershme: Njohuritë e mjedisit të biznesit
ndihmojnë një organizatë për të identifikuar ato kërcënime të cilat mund të ndikojnë negativisht në
operacionet e saj. Për shembull, Auto Bajaj ka bërë përmirësime të konsiderueshme në goma kur Honda dhe
kompani të tjera hynë në industrinë e automobilëve.
3. Përgjimi i burimeve të dobishme: Mjedisi i biznesit siguron burime të ndryshme të tilla si kapitali, puna,
makinat, lënda e parë etj. në një firmë afariste. Për të siguruar ato burime dhe për t'i pasur ato ne
dispozicion në kohë me çmim ekonomik, është e nevojshme njohja e mjedisit të biznesit.
4. Përballja me ndryshimet e shpejta: Studimi i vazhdueshëm / skanimi i mjedisit të biznesit ndihmon në
njohjen e ndryshimeve që po ndodhin dhe kështu bizneset mund të ballafaqohen me efektivitet.
5. Ndihma në planifikimin dhe formulimin e politikave: Kuptimi dhe analiza e mjedisit të biznesit ndihmon një
organizatë në planifikimin dhe formulimin e politikave. Për shembull, ITC Hotels planifikoi hotele të reja në
Indi pasi vëzhgoi gjallerim në sektorin e turizmit.

4. Accent Electronics Ltd. operonte biznesin në Malajzi. Kompania filloi eksportimin e produkteve të saj në Indi kur
Kryeministri njoftoi për zbutjen e detyrimeve të importit në artikujt elektronikë. Kompania caktoi shitësit në Indi që
kishin lidhje të drejtpërdrejta në internet me furnizuesit për të rimbushur rezervat kur ishte e nevojshme. Identifikoni
dhe shpjegoni dimensionet e mjedisit të biznesit të diskutuar në rastin e mësipërm.

 Dimensioni ekonomik, politik dhe teknologjik

5. Gjykata miratoi një urdhër që të gjitha shkollat duhet të kenë pastrues të ujit për fëmijët e shkollës si:

 (i) Shoqëria në përgjithësi është më e shqetësuar për cilësinë e jetës;

 (ii) Teknikat inovative po zhvillohen për të prodhuar pastrues të ujit me ritme konkurruese;

 (iii) Të ardhurat po rriten dhe fëmijët në shtëpi gjithashtu po pijnë ujë të paster. Qeveria gjithashtu tregon
qëndrim pozitiv ndaj biznesit të pastrimit të ujit. Identifikoni përmasat e ndryshme të mjedisit të biznesit duke
cituar nga detajet e mësipërme.

6. Gjykata miratoi një urdhër për ndalimin e çantave të polietilenit si

 (i) Këto çanta janë duke krijuar shumë probleme mjedisore, të cilat ndikojnë në jetën e njerëzve në përgjithësi.

 (ii) Shoqëria, në përgjithësi, është më e shqetësuar për cilësinë e jetës. Qeveria vendosi të japë subvencione për
industrinë e cantave jute për të promovuar këtë biznes. Teknikat inovative po zhvillohen për të prodhuar çanta
jute ne nivel të ulët. Të ardhurat po rriten dhe njerëzit mund të blejnë këto çanta.

 Identifikoni dimensionet e ndryshme të mjedisit të biznesit duke cituar linjat nga veçoritë e mësipërme.
7. Një kompani udhëheqëse që prodhon patate të skuqura (qipsa) ndjen nevojën për të qene përpara konkurrentëve të
saj. Kërkon sugjerime nga punonjësi i saj. Punonjësit mendojnë se tregu për patate të skuqura si një segment është
shndërruar në mall. Ata sugjerojnë se inovacioni në ushqimet me duar (finger foods) do të ndihmonte firmën të
kapërcejë paqëndrueshmërinë dhe mungesën e madhe të patateve te skuqura në Indi. Përveç kesaj, ndryshimet në
çmimet e patates shpesh çojnë në ndryshime te fitimit të firmës. Duke pasur parasysh faktin se konsumatorët janë të
vetedijshem për shëndetin, kompania merr per baze sugjerimet e punonjësve të saj duke prezantuar disa lloje te
ushqimeve me duar (finger foods) nën markën e tij 'Kingo'.

(i) Cili vetedijsim mjedisor është identifikuar nga kompania?

Vetedijsimi i mjedisit është duke u identifikuar nga kompania është Identifikimi i mundësive për të marrë avantazhin
e parë lëvizës

(ii) Identifikoni dimensionin e mjedisit të biznesit duke cituar nga linjat e mësipërme.

 Dimensioni i mjedisit të biznesit Mjedisi social

 Linja cituar: Duke pasur parasysh faktin se konsumatorët janë të vetedijshem për shëndetin, kompania merr
per baze sugjerimet e punonjësve të saj duke prezantuar disa lloje te ushqimeve me duar (finger foods) nën
markën e tij 'Kingo'

(iii) Listoni dy vlera të treguara nga kompania.

 Dy vlera të treguara nga kompania janë:

 Shqetësim për zhvillimin e punonjësve (Si kompani po i lejon punonjësit të japin sugjerime)
 Shqetësim për objektivat organizative

8. Namani dhe Govind pas diplomimit të tyre në kuadrin profesional, vendosën të themelojne agjencinë e tyre të
udhëtimit, ku do të rezervojnë biletat hekurudhore dhe Biletat Ajrore në bazë të komisionit. Ata mendonin gjithashtu
për ofrimin e biletave brenda dhjetë minutave përmes përdorimit të internetit. Ata diskutuan idenë me profesorin e tyre
z. Mehta që i pëlqente ideja dhe i sugjeroi që së pari të analizojnë mjedisin e biznesit i cili përbëhet nga investitorë,
konkurrentë dhe forca të tjera si shoqërore, politike etj. që mund të ndikojnë në biznesin e tyre drejtpërdrejt ose
tërthorazi. Ai po ashtu iu permendi atyre përmirësimet teknologjike dhe ndryshimet në preferencat e konsumatorëve që
po ndodhnin dhe kështu ata duhet të jenë të vetëdijshëm për trended dhe ndryshimet mjedisore të cilat mund të
pengojnë performance e biznesit të tyre. Ai theksoi në bërjen e planeve duke pasur parasysh kërcënimin e paraqitur nga
konkurrentët, që të mund të trajtojnë në mënyrë efektive situatën. Kjo shtrirje e operacioneve të biznesit me mjedisin e
biznesit do të rezultojë në performancë më të mirë.

(i)Identifikoni faktoret e mjedisit të biznesit të theksuar në Paragrafin e mësipërm.

 Dimensioni teknologjik

(ii) Tregoni dy karakteristika të mjedisit të biznesit siç është diskutuar nga Profesor Mehta me Naman dhe Govind.

 Faktoret specifik (operacional) dhe te pergjithshem te mjedisit biznesor

(iii) Gjithashtu theksoni dy pika për rëndësinë e mjedisit të biznesit siç janë deklaruar nga Profesor Mehta në situatën e
mësipërme.

 Përballimi i ndryshimeve të shpejta

 Identifikimi i kërcënimeve dhe sinjaleve paralajmëruese të hershme

Kapitulli 2 - Mjedisi i brendshëm

 Aspektet kryesore të kontekstit të brendshëm të biznesit përfshijnë strukturën e organizatës, funksionet dhe
mënyra e saj në ndjekje të objektivave të specifikuara të organizatës. Nëse ndërmarrja dëshiron që të mbetet e
suksesshme në treg, vëmendje konstante duhet t’i kushtohet balancimit të ndikimeve të ndryshme të
organizimit dhe kërkesave për t’iu përshtatur rrethanave të reja të jashtme. Kjo përgjegjësi ka te beje me
menaxhimin e organizatës, e cila ka detyrën që të koordinoj njerëzit, teknologjitë, strukturat dhe mjediset.

 Një temë qendrore që kalon nëpër cdo analizë të mjedisit të brendshëm është ideja e menaxhimit. Menaxhimi
është parë edhe si një sistem i roleve të cilat ndikojne në menaxhimin e organizatës (p.sh. sipërmarrës,
menaxher i burimeve, koordinator, udhëheqës, motivues, organizator) dhe si një proces që mundson një
organizatë për të arritur objektivat e saj.

 Pika thelbësore është se menaxhimi duhet të shihet si një funksion i organizatave, dhe jo si një element
kontrollues, dhe detyra e tij është që të mundësojë një organizim për të identifikuar dhe për të arritur objektivat
e saj dhe për t’i përshtatur ndaj ndryshimeve të ndryshme.

 Menaxheri duhet të integrojë burimet e ndryshme për një organizim sa më të mirë – duke përfshirë njerëzit,
teknologjinë, sistemet dhe mjedisin – në një mënyrë më të mirë për të përmbushur nevojat e organizatës dhe të
jenë të përgaditur për të sjellë ndryshime sipas rrethanave dhe kohës.

Qasjet per organizim dhe menaxhim

 Këto janë praktikuar nga menaxherët dhe akadmikët si faktorë që përcaktojnë efektshmërinë organizative dhe
ndikimet mbi individët dhe grupet brenda mjedisit të punës. Këto qasje mund të ndahen në tre kategori
kryesore:

 qasje klasike,

 qasja e marrëdhënieve njerëzore dhe

 qasja sistemike.

Qasja klasike
 Teoritë klasike për organizimin dhe menaxhimin datojne që nga gjysma e parë e shekullit të njëzetë dhe janë të
lidhur me punën e studiuesve si Taylor, Urwick dhe Brech, që kanë vështruar organizatat si struktura formale të
formuara me qëllim të arritjes së një numri te caktuar të qëllimeve nën udhëheqjen e menaxhmentit.

 Në këndvështrimin klasik, vëmendje e vecantë i është dhënë dy nëngrupeve, të njohura si menaxhmenti

shkencor dhe burokracia.

 Formimi i saj është asocuar me punën pionere të Taylor-it i cili besonte se metodat shkencore mund të i
bashkangjiten punës kështu që produktiviteti mund të rritet. Për Taylorin, analiza sistemike e punës
është parë si qelës për vendosjen e mënyrës më të mirë për të performuar ndonjë detyrë të caktuar dhe
kështu për të arritur produktivitet dhe fitime të rëndësishme nga individët të cilët mund të fitojnë rritje
të shpërblimeve financiare.

 50 vite pasi që studimet e Veberit u publikuan për herë të parë në gjuhën angleze, organizatat
burokratike mbeten tipar kyc i shume ndërmarrjeve nëpër botë është dukshëm e lidhur me rritjen e
madhësisë së organizatave dhe kompleksitetit të tyre.

Qasja mbi marrëdhëniet njerëzore

 Përderisa pikëpamja klasike ka një fokus të gjerë në strukturën dhe organizimin formal, qasja e menaxhmentit
nga pikëpamja e marrëdhënieve njerëzore thekson rëndësinë e njerëzve në situata pune dhe ndikimin e
faktorëve shoqëror dhe psikologjik në formimin e sjelljeve sa më të organizuara.

 Propozim qendror i Maslow ishte se individët kërkojnë për të kënaqur grupet e vecanta të nevojave, duke filluar
nga kërkesat themelore fiziologjike (psh. Ushqimi, gjumi), nëpërmjet sigurisë, dashurisë dhe nderit, deri te
vetëaktualizimi (dmth vetë-përmbushjes) (shih figurën 2.1).

 Për Gregorin individët në punë janë parë nga menaxhmenti në thelb dembel (Teoria X) ose të angazhuar dhe
motivuar për objektivat e organizatës dhe shpesh në mënyrë aktive kërkojnë përgjegjësi (Teoria Y). Teoria e
McGregori-it me stilet e menaxhimit është plotësuar dhe pasqyruar edhe me nocionin Teoria Z. Organizatat me
teori Z ishin ato që ofronin punëtorë afatgjatë, një pjesë në vendimmarrje, mundësi për trajnim, zhvillim dhe
promovim, dhe një numër të avantazheve tjera I cili u dha atyre një orientim pozitiv ndaj organizatës.

Qasja sistemore

 Nën këtë qasje – e cila është popullarizuar në vitet 1960 – organizatat janë parë si sisteme komplekse ndërmjet
njerëzve, detyrave, dhe teknologjive që ishin pjesë e një ndërveprimi më të madh në mes të mjediseve. Për
organizatat për të mbijetuar dhe të përparuar, përshtatja me kërkesat mjedisore është parë si një kërkesë e
nevojshme e cila ishte në qendër të procesit të menaxhimit.

 Sic e kemi cekur në Kapitullin 1, organizatat janë sisteme të hapura, bashkëveprojnë me mjedisin e tyre që të
konvertojnë inputet në prodhim. Inputet përfshijnë njerëz, financat, materialet dhe informacione për të
parashikuar mjedisin në te cilën organizata ekziston dhe vepron. Outputet përfshijnë të tilla artikuj si mallra dhe
shërbime, informacione, ide dhe produkte për konsum final, ose përdoruesve të ndërmjetëm dhe në disa raste
përqafësojnë inpute të përdorura nga organizata të tjera.

 Organizatat e biznesit zakonisht kanë nën-sistemet të cilat merren me veprimtari të tilla si prodhimi, marketing,
kontabiliteti, dhe menaxhimi I burimeve njerëzore dhe secili prej tyre mund të përfshijë nën-sisteme më të
vogla, si shitjet, kontrollin e cilësisë, trajnimet. Pra, menaxhimi është parë si një nën-sistem kritik brenda
organizatës, si përgjegjëse për koordinimin e nën-sistemeve tjera dhe për të siguruar që marrëdhëniet e
brendshme dhe të jashme të menaxhohen në mënyrë efektive.
STRUKTURAT ORGANIZATIVE

 Modeli i marrëdhënieve midis individëve dhe roleve e përbën atë që është e njohur si struktura e organizatës
dhe paraqet mjetet me të cilat qëllimi dhe puna e ndërmarrjes mund t’i arrijnë objektivat. Cfardo forme e
zgjedhur, nevoja themelore është që të identifikojë një strukturë e cila më së miri do të mbështes suksesin e
ndërmarrjes dhe do të lejojë arritjen e një numri të objektivave të rëndësishme.

 Nëpërmjet strukturës së saj, një organizatë duhet të jetë në gjendje:

 Për të arritur efikasitet në shfrytëzimin e burimeve

 Të ofrojë mundësi për monitorimin e performancës organizative
 Të sigurojë llogaridhënien e individëve
 Garanci për koordinimin ndërmjet pjesëve të ndryshme të ndërmarrjes
 Të ofrojë një mjet efikas dhe efektiv të komunikimit organizativ
 Të krijojë kënaqësinë në punë, duke përfshirë edhe mundësitë për përparim, dhe
 Të pershtaten me ndryshimin e rrethanave të shkaktuara nga zhvillimet e brendshme apo të jashtme.

Thelbi i strukturës është ndarja e punës midis individëve dhe marrëdhëniet formale organizative që janë krijuar
mes tyre. Këto marrëdhënie do të reflektohen jo vetëm në përshkrimet individuale të punës, por edhe në
grafikun e përgjithshëm të organizatës që përcakton modelin formal të marrëdhënieve të roleve, dhe
ndërveprime në mes të roleve dhe individëve të këtyre roleve.

Marrëdhëniet autoritare individuale mund të klasifikohen si linjë, staf, funksional dhe lateral dhe dalin nga
modeli I përcaktuar sipas përgjegjësive, si vijon:

 Marrëdhëniet linjë (Line) ndodhin kur autoriteti rrjedh vertikalisht në rënie prej strukturës superior tek
më e ulëta (p.sh. menaxherët – seksion udhëheqës – stafi).

 Marrëdhëniet e stafit funksionojnë në atë mënyrë që personeli I lartë emëron asistentë që normalisht
nuk kanë asnjë autoritet mbi personelin tjetër por veprojnë si një zgjedhje e eprorit të tyre.

 Marrëdhëniet funksionale janë ato midis specialistëve (ose këshilltarëve) dhe menaxherët e linjës dhe
vartësit e tyre.

 Marrëdhëniet anësore ekzistojnë në të gjitha organizatat, vecanërisht në mes individëve duke zënë
poste ekuivalente brenda departamenteve të ndryshme ose seksioneve (p.sh. komiteteve, shefat e
departamenteve, udhëheqësit e seksioneve etj.).

Ndarja e punës dhe grupimi i aktiviteteve organizative mund të ndodhë në mënyra të ndryshme. Këto përfshijnë:

 Një fuknsion ose qëllim i madh, të lidhur vecanërisht me strukturat e departamenteve.

 Nga produkti ose shërbimi, ku personat përgjegjës për një produkt të vecantë ose shërbim janë të
grupuara së bashku.

 Nga lokacioni, i bazuar në kritere gjeografike.

 Nga proceset e përbashkëta (psh. Shkathësive të vecanta ose metodat e operimit)

 Sipas grupit të klientit (psh. Fëmijë me aftësi të kufizuara, të moshuar).

Organizimi funksional

Qasja funksionale e organizimit është paraqitur në figurën 2.2. Sic tregon emrin i saj, në këtë lloj të strukturës
janë të grumbulluara së bashku aktivitetet me qëllim të përbashkët ose funksion të përbashkët.

 Të gjitha aktivitetet e marketingut, për shembull, janë grupuar së bashku si një funksion I përbashkët, në
mënyrë tipike në një department marketingu.

 Përvec nga thjeshtësia e saj e dukshme, struktura funksionale e organizatës lejon individët që të
grupohen së bashku në bazë të specializimeve të tyre dhe aftësive teknike.

Përvec dobive, kjo strukturë ka edhe dobësitë e saj vecanërisht përmes departamenteve të saj mund të krijohen
interesa të tërthorta që mund të veprojnë në dëm të organizatës, vecanërisht kur pabarazitë në shpërndarjen e
fondeve midis funksioneve bëhen shkak për funksionimin e dobët.

Organizatat e produktit apo shërbimit

 Në këtë rast, ndarja e punës dhe grupimi i aktiviteteve diktohet nga produkti ose shërbimi i ofruar (shih figurën
2.3), i tillë që secili grup përgjegjës për një pjesë të vecantë të prodhimit të organizatës mund të ketë specialistët
e saj në fusha të ndryshme funksionale (psh. Marketing, financa, personel).

 Një avantazh i kësaj strukture është se ajo lejon një organizatë për të ofruar një gamë të larmishme të
produkteve, si psh. shërbimet e ndryshme në dispozicion në Shërbimin Shëndetësor Kombëtar Spitalet
(psh të lindjes, ortopedike, dhe kështu me rradhë).

 Disavantazhi kryesor i saj është rreziku që njësitë e vecanta apo ndarjet brenda ndërmarrjes mund të
bëjnë përpjekje që të bëhen shumë autonome (të pavarura), edhe në kurriz të pjesëve të tjera të
organizatës, dhe kjo mund të paraqes menaxhim me problemet e koordinimit dhe kontrollit.
Struktura divizionale

Një strukturë divizionale formohet kur një organizatë është e ndarë në një numër të caktuar njësi biznesi, secila prej të
cilave vepron si një qendër fitim. Një ndarje e tillë mund të ndodhë në bazë të produktit apo tregut, ose e një kombinimi
I të dyja këtyre, ku për secilën njësi duhet kujdesur për të vepruar sipas linjave funksionale apo të produktit, me
funksione të caktuara kyce të parashikuara nga qendra, zakonisht në selinë e kompanisë (psh. Financave, personelit,
planifikimin e korporatave) (shih figurën 2.4).

 Përfitimi kryesor i kompanisë shumë-divizionale është se ajo lejon që cdo pjesë e ndarë e organizatës mund
të jenë shumë të ndryshme dhe mund të veprojnë në një mënyrë të pavarur si në prodhimin dhe
marketingun e produkteve të saj duke mundësuar kështu cdo ndarje e organizatës të hartojë ofertën e saj
për t’iu përshtatur kushteve të tregut lokale.

Strukturat Matrix

Një matricë është një marrëveshje për të kombinuar specializime funksionale (psh. Përmes departamenteve) me
strukturat e ndërtuara përreth produkteve, projekteve, apo programeve (shih Figura 2.5).

 Strukturat Matrix ofrojnë avantazhe të ndryshme, e sidomos fleksibilitet, mundësitë për zhvillimin e stafit,
pronësi të një projekti ose programi, orientimi ndaj klientit dhe koordinimi i informacionit dhe ekspertizës.
 Ndërsa prej dobësive duhet cekur vështërsitë që mund të përfshijnë problemet e koordinimit dhe kontrollit,
besnikëritë kontradiktore të personelit dhe linjat e paqarta të autoritetit.

Efektet e projektit

 Ekipi i projektit është një strukturë e përkohshme e themeluar si një mjet për kryerjen e një detyre të veqantë,
shpesh në një mjedis shumë të paqëndrueshem. Pasi detyra të eshtë plotësuar, ekipi mund të shpërbehet dhe
individët të kthehen në departamentet e tyre të zakonshme ose të caktohen për një projekt të ri.

 Ekipet e projektit priren të jenë më të efektshme kur objektivat dhe detyrat janë të përcaktuara mirë, kur klienti
është i qartë si për rezultatin e dëshiruar dhe kur ekipi është i zgjedhur me kujdes.

ORGANIZATA VIRTUALE

Sic tregohet më sipër organizatat tradicionale kanë struktura të cilat janë projektuar për të lehtësuar transformimin e
inputeve në output.
Në thelb një organizatë virtuale apo firmë nënkupton një web jashtëzakonisht të lirë e në thelb individë të pavarur apo
bizneset që organizojnë veten për të prodhuar një produkt specifik për konsumatorët (psh. Një paketë për festa me
karakteristika të vecanta unike për konsumatorët).

Duke pasur parasysh format e komunikimit modern, ekziston potenciali për një organizatë terësisht elektronike me bazë
tregtare me asnjë identitet fizik të vërtetë në ndonjë vend të botës. Kjo qëndron në kontrast të plotë me pikëpamjen
tradicionale të firmës.

NDRYSHIMET STRUKTURORE

Në mënyrë që të mbetet konkurruese dhe për të përmbushur nevojat e palëve me interes, një firmë duhet gjetur
mënyra për të ristrukturuar organizimin e saj sipas ndryshimeve të mjedisit në të cilin ajo vepron. Ndryshimet mund të
shkojnë nga një ndryshim i pjesshëm deri tek ndryshimi i formës strukturore të strategjive për zvogëlimin e madhësisë së
përgjithshme dhe formën e kompanisë (psh. Zvogëlimi) ose një ridizajnim radikal I proceseve të biznesit.

 Zvogëlimi mund të përdoret si një mjet për ndryshim kulturor përmes të cilit punonjësit e organizatës janë të
inkurajuar për përmirësimin e vazhdueshëm dhe të inovacionit, dhe të pranojnë se reformat strukturore janë
procese të përhershme dhe të natyrshme.

 Megjithatë, ristrukturimi ka edhe problemet e saj. Shkurtimin e numrit të të punësuarve, në një situatë të tillë,
ka gjasa që produktet që janë cilësuar si tërheqëse të bëhen si dicka e shëmtuar dhe anasjelltas.

ASPEKTET E menagjimit funlsional

Shumica e strukturave të organizimit pasqyrohen në një shkallë të specializimit funksional, me individë nëpër role të
caktuara në departamente, njësi ose seksione të cilat kanë tituj të tillë si prodhimi, financa, marketing, personelit,
hulumtim dhe zhvillim.

Ndërvarësia e funksioneve të brendshme mund të demonstrohet me një shembull të thjeshtë. Sigurimi i mallrave dhe
shërbimeve për të plotësuar nevojat e tregut shpesh duhet ti paraprihet me një hulumtim dhe zhvillim e cila kërkon një
kontribut financiar, zakonisht nga burimet e veta të organizatës. Ajo kërkon gjithashtu, sic bëjnë të gjitha funksionet e
tjera, rekrutimin e stafit të cilësisë së duhur, dhe një përgjegjës të departamentit të Personelit. Nëse aktivitetet e
hulumtimit dhe zhvillimit shpiejnë në një ide më të mirë që departamenti I Marketingut do të ishte në gjendje për të
shitur më shumë, atëherë departamenti I prodhimit është e nevojshme që të prodhojë atë në sasi sipas specifikimeve të
sektorit të hulumtimeve dhe aq sa ka nevojë tregu. Kjo varet jo vetëm nga departamenti i prodhimit, por edhe nga
furnizimi me material nga departamenti i blerjes. Një aspekt tjetër mjaft i përshtatshëm i menaxhimit funksional është
sistemi I kontrollit të cilësisë dhe monitorimit të punës.

Menaxhimi i burimeve njerëzore

Njerëzit janë burimi kryesor organizativ, pa ata, organizata nuk do të ekzistonte ose funksiononte.

Aspektet kryesore të procesit të Menaxhimit të personelit përfshijnë:

 Rekrutimi dhe përzgjedhja

  Kushtet e punës
 Trajnimi dhe zhvillimi i karrierës
 Vlerësimi i punës
 Marrëdhëniet e punonjësve
 Planifikimi i fuqisë punëtore, dhe
 Aspektet ligjore të punësimit

Menaxhimi i burimeve njerëzore

 Për të ilustruar se si aspektet e ndryshme të MBNJ janë të ndikuar nga faktorë të jashtëm, një pjesë funksioni –
rekrutimi dhe përzgjedhja e stafit – është zgjedhur. Ky është aktivitet brenda organizatës që kërkon të sigurojë
që ajo ka numrin e duhur dhe cilësia e duhur në vendin e duhur dhe në kohën e duhur për të përmbushur
kërkesat e tin ë të gjitha nivelet. Për të arritur këtë qëllim, organizata fillimisht duhet të marrë në konsideratë
një numër të madh të faktorëve, duke përfshirë edhe ndryshimet e mundshme në kërkesën për nevojat e punës,
nevoja për aftësi të reja dhe qarkullimit të ndryshimit të punës, pastaj proceset e rekrutimit dhe përzgjedhja
mund të fillojnë. Këto kërkesa nga ana e saj do të kushtëzohet nga një sërë faktorësh të tillë si ndryshimet në
kërkesën për produktin, futja e teknologjisë së re dhe ndryshimet shoqërore, ekonomike dhe demografike, disa
prej të cilave nuk mund të parashikohen ose priten nga planifikuesit strategjikë.

 Vëmendje nga burimet e jashtme duhet t’i kushtohet gjendjes së tregut lokal të punës, duke përfshirë
disponueshmërinë e aftësive, konkurrencës nga punëdhënësit e tjerë, normat e pagave në punë të
krahasueshme me organizatat tjera, dhe tendencat social demografike. Duhet kushtuar vëmendje edhe
nevojave të legjislacionit aktual në fusha të tilla si mundësitë e barabarta, diskriminimi dhe mbrojtja e punësimit,
dhe shkelje të tjera potenciale të ligjit.

Funksioni i marketingut

Nevoja për të miratuar një qasje ku konsumatori është në qendër vlen jo vetëm për tregtimin e sektorit privat, por edhe
gjithnjë e më shumë për ndërmarrjet e sektorit publik, gjithashtu jo vetëm nga organizata fitimprurëse por edhe nga
organizatat jo-fitimprurëse (psh. Bamirëse, partitë politike, sindikatat).

Kur shihet nga perspektiva e konsumatorit, marketingu mund të shihet si gama e aktiviteteve që shkojnë përtej
prodhimit të thjeshtë të një artikulli për shitje. Këto përfshijnë:

 Identifikimin e nevojave të konsumatorëve (psh. Përmes hulumtimit të marketingut)

 Projektimi I ofertave të ndryshme për të plotësuar nevojat e llojeve të ndryshme të konsumatorëve (psh. Përmes
segmentimit të tregut).
 Zgjedhja e produkteve, cmimeve, teknikat promovuese dhe kanalet e shpërndarjes se a janë të përshtatshme
për një treg të caktuar (dmth. Dizajnimine një strategjie të marketingut mix)
 Tregu i ndërmarrjes dhe planifikimi i produktit
 Marrja e vendimeve mbi emrat e markave, lloj paketimi, si dhe metodat e komunikimit me konsumatorin.
 Krijimi i një sistemi të marketingut të informacionit.
Permbledhje

 Menaxhimi është aspekt kyc i mjedisit të brendshëm të organizimit të biznesit.

 Teoritë e organizimit dhe menaxhimit në thelb bien në tri kategori: teoritë klasike, marrëdhëniet njerëzore
dhe qasjet sistemike
 Qasja sistemore e organizatave përshkruan bizneset si sisteme të hapuara që bashkëveprojnë me mjedsin e
tyre të jashtëm që ta realizojnë procesin e transformimit të burimeve në produkte.
 Për të kryer detyrat e tyre, bizneset duhet të strukturojnë veten në mënyra të ndryshme, duke përfshirë
edhe funksionalisht, prouktin/shërbimin etj., ku secili ka avantazhet dhe disavantazhet.
 Ndryshimi strukturor tenton të jetë një tipar i organizatave të mëdha modern.
 Një shqyrtim i marketingut dhe funksioneve të MBNJ tregojnë rëndësinë e një game të gjerë të ndikimeve të
jashtme që mund të godasin firmën gjatë punës organizative.

Kapitulli 3 - Mjedisi politik

Politika është një aktivitet universal që ndikon në botën e biznesit në mënyra të ndryshme. Të kuptuarit e sistemeve
politike, institucioneve dhe proceseve, ofrojnë njohuri më të madhe në vendimmarrjen dhe në kompleksitetin e mjedisit
të biznesit. Duke pasur parasysh rritjen e globalizimit të tregjeve, ky mjedis është edhe mjedis ndërkombëtar edhe një
element i brendshëm, ku të dyja janë të ndërlidhura ngushtë.

Ne fund te viteve 1980, pas një periudhe të veshtirë të negociatave, qeveria britanike hyri në një marrëveshje
bashkëpunimi me qeveritë e Gjermanisë, Italisë, dhe Spanjës, për të zhvilluar dhe për të prodhuar një avion luftarak
Evropian (EFA), që të vihet në shërbim pas viteve të 90ta. Kjo marrëveshje, ku përfshihen shpenzimet kërkimore dhe
zhvillimin të cilat financohen nga pjesëmarrësit, u prit me kënaqësi nga firmat në industrinë e hapësirës ajrore të
Britanisë dhe furnizuesit e tyre.

Indikacionet e mëvonshme (në 1992) se qeveria gjermane do të dal nga sipërmarrja nga kërcënimi ushtarak – në bazë të
kostove të shkallëzuara dhe të reduktuara duke dërguar valë tronditëse përmes industrisë britanike të hapësirës ajrore
dhe kërcënoi se do të përkeqësohen marrëdhëniet midis qeverive pjesëmarrëse, nga pjesa e cila do dëshironte për të
vazhduar me projektin.

 Në këtë rast, u arrit një kompromis në të cilin u përfshin ato vende që u pajtuan të vazhdojnë përpjekjet në
kërkimin dhe zhvillimin për të prodhuar një avion më të lirë për t’u njohur më pas si Eurofighter 2000. Duke
pasur parasysh problemet e ribashkimit të Gjermanisë, qeveria Gjermane e rezervoi të drejtën për të marrë
një vendim përfundimtar për prodhimin në të ardhmen. Në fund të vitit 1997, pas disa viteve të polemikave
politike dhe vonesë, të katër vendet më në fund nënshkruan një marrëveshje për të vazhduar me prodhimin,
duke bërë kontratë kulminante multi-bilion paund (sterlina) në dhënien e avionit të parë në 2002.
 Ky shembull ilustron se aktiviteti biznesor zhvillohet si brenda ashtu edhe jashtë kufijve shtetërorë dhe
shpesh përfshin qeveritë qoftë drejtpërdrejtë ose tërthorazi.

Për të bërë një analizë të detajuar të mjedisit politik janë të nevojshme një numër i vëzhgimeve të përgjithshme, në
lidhje me ndryshimet politike, pasigurinë dhe ndikimin e saj në aktivitetin e biznesit.

 Së pari, natyra e sistemit politik të një vendi, duke përfshirë këtu të gjitha institucionet të saja qeveritare, ka
tendencë për të pasqyruar disa vlera themelore, sociale dhe filozofike, të cilat ndihmojnë për të përcaktuar se si
merren vendimet, duke përfshirë edhe vendimet për alokimin e burmeve. Kështu disa qeveri mund të vijnë e të
shkojnë, vlerat mbi të cilat mbështeten vendimet e tyre kanë tendencë të jenë të qëndrueshme dhe si rezultat
përdoren kontestet zakonisht rreth qendrës, si mjetet (burimet e të ardhurave), pastaj skajet (kontrolli I
inflacionit).
  Së dyti, ndryshimet në mjedisin politik gjithashtu burojnë nga marrëveshjet institucionale të një vendi. Tendenca
në shtetet demokratike, për shembull, që të kemi zgjedhje të rregullta, duke konkurruar partitë politike, duke
ofruar politika alternative dhe një sistem të grupeve të presionit, të gjitha këto ndihmojnë për të gjeneruar një
shkallë të diskontinuitetit që i bënë parashikimet për të ardhmen më të pasigurta. Për bizneset, pasiguria e tillë
mund të krijojë jo vetëm mundësi, por edhe një shkallë të rrezikut e cila shpesh do të ketë një ndikim të
rëndësishëm në vendimet e tij.

 Së treti, është e rëndësishme të theksohet se ndikimet politike nuk janë të kufizuar në kufijtë kombëtar, një pikë
tjetër që duhet theksuar është rëndësia në rritje të grupimit ndërkombëtare dhe mbindërkombëtare, të tilla si
Kombet e G8, Bashkimi Evropian dhe Organizata Botërore e Tregtisë. Këto ndikime të jashtme të mjedisit
politiko-ekonomik mbi të cilat institucionet qeveritare të një vendi marrin vendime dhe ndikimi i tyre në
politikën e brendshme dhe aktivitetin e biznesit, shpesh mund të jenë themelore.

 Së katërti, ndikimi i saktë i faktorëve politikë në një biznes tenton të ndryshojë në njëfarë shkallë organizatën
sipas llojit të përfshirë. Korporatat shumëkombëshe veprojnë në një shkallë globale, dhe janë të shqetësuara me
pyetje të tilla: stabiliteti i regjimeve politike jashtë shtetit, sa do jenë firma të vogla lokale të lokalizuara që
veprojnë në një treg, ku shqetësimi kryesor do të ketë raste kur edhe ndërmarrjet e bazuara në nivel lokal të
ndikohen në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë nga zhvillimet politike në pjesë të tjera të globit si në
rastin e një ndërprerje në furnizime ose anulimin e një brendi të huaj, në të cilën një biznes i vogël është
përfshirë si një nënkontraktor.

 Se fundi, duhet të jetë e njohur se bizneset nuk janë thjesht reaktive me ndryshimet në mjedisin politik; ato
gjithashtu mund të ndihmojnë për të formësuar kontekstin politik në të cilin ato veprojnë dhe mund të ndikojnë
në vendimmarrjen nga qeveria, shpesh në një mënyre që është e dobishme për nevojat e tyre të përceptuara.

SISTEMI POLITIK

Natyra e veprimtarisë politike

Politika, më pak fjalë ka të bëjë me ato procese të cilat i ndihmojnë për të përcaktuar se si konfliktet janë të
përfshira, modifikuara, të shtyra apo të fshira dhe si i tillë mund të shihet si një aktivitet universal shoqëror.

Me qeveri mund t’i referohemi institucioneve përmes të cilit pushteti tenton të jetë dhe të ushtrohet zyrtarisht,
ligjërisht, siç janë kabineti, parlamenti, këshilltarët, komisionet apo kongreset.

Ndjekja dhe ushtrimi i pushtetit ka tendencë të jetë një tipar i qendrueshëm i çdo shoqërie, qeveritë janë normalisht
tranzitor, që përbëhen nga ata individë ose grupe që në kohë te caktuar kanë përgjegjësinë për kontrollin e shtetit,
duke përfshirë edhe bërjën ligjeve për të mirë të shoqërisë.

Sistemet autoritare politike

Sistemet politike mund të shihen se përshkojnë nëpër dy ekstreme, në njërën anë autoritare dhe nga ana tjetër
demokratike.

Në një sistem autoritar politik disponimi është që të zgjidhin konfliktet nëpërmjet zbatimit të rregullave, rregulloreve
dhe urdhrave nga një autoritet i themeluar. Ky autoritet mund të jetë një individ (p.sh. monark), ose një grup
individësh (p.sh. të partisë politike). Pasi në pushtet, individi ose grupi prirën për të vepruar në mënyrë që të
kufizojnë shkallën e pjesëmarrjes nga të tjerët në procesin e vendimmarrjes, madje deri në masën e procesit
monopolist, e tëra dhe lejuar që të mos të ketë opozitë. Ky është rasti i një shoqërie totalitare.

Sistemet politike demokratike

Në sistemin demokratik, konfliktet duhet të zgjidhen me anë të diskutimeve racionale në mes të palëve të ndryshme të
interesuara, me zgjidhje përfundimtare duke u pranuar vullnetarisht nga të gjithë pjesëmarrësit, edhe nëse ata nuk
pajtohen.

Nën një sistem të tillë, dëshirat dhe pikëpamjet e individëve është e thënë të jenë të përfaqësuara në një autoritet të
krijuar qe ka qenë normalisht i zgjedhur nga populli dhe që është i përgjegjshëm për ta në intervale të rregullta përmes
një shumëllojshmëri të mekanizmave, duke përfshirë edhe zgjedhjet e rregullta dhe të lira

Institucionet demorakratike dhe proceset

Demokraci do të thotë shumë më tepër se sa qeveria popullore ose një sistem zgjedhjesh të rregullta. Qasja demokratike
e qeverisë nënkupton ekzistencën e një grup-kompleksesh të institucioneve dhe proceseve nëpër të cilat dëshirat e
njerëzve janë të artikuluara dhe të kryera.

QEVERIA NE VENDET DEMOKRATIKE

Sistemi zgjedhor

 Në një demokraci përfaqësuese, sistemi zgjedhor (elektorati) i lidh njerëzit me qeverinë. Ajo bëhet nëpërmjet
zgjedhjeve ku qytetarët e një vendi periodikisht marrin vendim për të zgjedhur se cilët do të ushtrojnë pushtetin,
që më pas të marrin vendime të cilat në fund të fundit formësojnë jetën e individëve.

 Sistemi zgjedhor i një vendi do të duhet të shfaqin një numër të karakteristikave të cilat sygjerojnë se dëshira
individuale e qytetarit të shprehet përmes kutisë së votimit, e që janë reflektuar në mënyrë të arsyeshme në
zgjedhjen e qeverisë. Këto karakteristika përfshijnë:

 Një sistem i zgjedhjeve të rregullta (psh cdo katër në pesë vjet) në bazë të votimit të përgjithshëm të të rriturve
 Liritë themelore të shprehjes, lëvizjes, kuvendi, etj.
 Liritë nga shtrëngimi dhe mungesa e praktikave të paligjshme zgjedhore
 Një votim i fshehtë
 Media e lirë.

Nëse kushtet të tilla mungojnë ose nuk janë plotësisht operacionale, gjithmonë do të ketë dyshim se rezultati
zgjedhor nuk mund të jetë reflektim i vërtetë i dëshirave të popullit.

Për të qenë demokratik, sistemi zgjedhor jo vetëm që duhet të jetë transparent, por duhet gjithashtu të sigurojë
dëshirat e shumicës, që shprehet përmes numrit të votave, e që reflektohen në rezultatitn përfundimtar. Kur
përfaqësimi është proporcional, qeveria që rezulton mund të bëhet përmes koalicionit të partive të ndryshme.
Qeveria e koalicionit është kryesisht një cështje e negociatave, akomodimi dhe kompromisi, një ushtrim në
ndërtimin e konsensusit dhe bindjes, si zakonisht gjendet në shumicën e llojeve të vendosjes organizative, duke
përfshirë edhe botën e biznesit.

Sistemi partiak

 Partitë jo vetëm që ndihmojnë që të zgjedhen shumica e kandidatëve që konkurrojnë në këto zgjedhje, por
zakonisht edhe ofrojnë mbështetjen për ta (psh. Financiarisht) përpara, gjatë dhe pas fushatës zgjedhore dhe
për të ndihmuar për të organizuar një sistem vullnetarë që punojnë për ato zgjedhje.

 Një nga përfitimet kryesore të sistemit partiak është se ajo siguron një mjet për zgjedhjen e udhëheqësit politikë
dhe llojin e politikave, ka mundësi të përcjelln nëse partia po arrin ndonjë post politikë. Duke përshkruar
kandidatët nga një emërtim të partisë (psh. Demokratik, republikan, socialist, konservator, liberal etj.), lejon
votuesit për të zgjedhur kandidatët, shikimet e të cilëve përfaqësojnë më nga afër veten e tyre, duke pasur
parasysh që partitë normalisht kanë një qëndrim politik të identifikueshëm dhe prodhojnë disa nga deklaratat që
përshkruajnë preferencat e tyre politike gjatë një fushate zgjedhore.
Asambleja përfaqësuese

 Asambleja përfaqësuese është një grup i individëve të zgjedhur nga qytetarët e një vendi për të ndihmuar që të
marrin vendime të rëndësishme në emër të tyre.

 Në të njejtën mënyrë që aksionarët në një kompani publike zgjedhin drejtorë të udhëheqin organizatën dhe për
të përqqafësuar interesat e tyre, votuesit në kohën e zgjedhjeve zgjedhin individët që ata të përfaqësojnë
organet e ndryshme të vendimmarrjes dhe të zbatimit të politikave.

3 FUNKSIONET E QEVERISE

 Procesi i qeverisjes përfshin tre aktivitete kryesore: duke e bërë vendimin, duke i vënë ata në fuqi dhe gjykimin
mbi ta në rast të kontestit për mospajtueshmëri.

 Funksioni legjislativ
 Funksioni ekzekutiv
 Funksioni juridik

FUNKSIONI LEGJISLATIV

Qeveria, siç e kemi parë është bërë për vendim që të ndikoj në jetën e një numri të madh të njerëzve. Disa nga këto
vendime kërkojnë ligje të reja ose ndryshime në ligjet ekzistuese për të sjellë ata në fuqi në menyrë që individët ose
grupet për deshirat dhe kërkesat që ata të aplikojnë të bëhën të vetëdijshme për qeverinë.

Karakteristikat e përbashkëta të cilat zbatohen në funskionet legjislative pothuajse në të gjitha shtetet demokratike
përfshijnë:

 Një legjislaturë dydhomëshe: një shtëpi e sipërme dhe një shtëpi më e ulët, secila me kompetencat specifike dhe
role në procesin legjislativ. Për një propozim legjislativ për tu pranuar, normalisht kërkohet pëlqimi i dy
dhomave.
 Një proces legjislativ me shumë faza: që përfshin hartimin e një propozimi legjislativ, diskutimin e saj, dhe nëse
është e nevojshme amendamentin, debatet më tej dhe pranimin përfundimtar ose refuzim nga një ose të dy
dhomave legjislative.

FUNKSIONI EKZEKUTIV

Drejtuesi nuk është vetëm në lidhje me vendimet, ajo/ai është edhe për të siguruar se këto vendime janë vënë në
fuqi në mënyrë që të arrihen objektivat e qeverisë. Zbatimi i vendimeve qeveritare është përgjegjësi e degës
ekzekutive të qeverisë.

Termi ekzekutiv i referohet atij grupi relativisht të vogël të individëve të zgjedhur për te vendosur mbi politikën dhe
për të mbikqyrur zbatimin e tij, disa nga këta individ do te mbajnë post politik, të tjerët do të jenë administratorët e
karrierës dhe këshilltarëve.

Nën një sistem presidencial të qeverisjes, shefi ekzekutiv ose presidenti është zgjedhur zakonisht nga zgjedhjet e
veqanta për një periudhë të caktuar në zyrë dhe bëhet si kreu formal dhe politik i shtetit. Ai më pas emëron individë
në krye të ndryshme në departamentet qeveritare, ministritë, byrotë.
 Në të kundërt, në një sistem parlamentar roli i kreut të shtetit dhe kreut të qeverisë është i ndarë, zakonisht është
ceremonial dhe kryhet nga një president (psh Gjermani, Indi) ose një monarki (psh. Mbretërinë e Bashkuar, Japoni).
Kreu i qeverisë (kryeministri), i emeruar zyrtarisht si kreu i shtetit, është si i zgjedhur politik, pa dyshim si kreu i
partisë fitimtare në zgjedhjet e përgjithshme. Pas emërimit zgjedh individë të tjerë për të kryesuar qeverinë në
ministritë e ndryshme dhe të jetë pjesë e një organi vendimmarrës kolektiv (kabinetit).

FUNKSIONI JURIDIK

Drejtuesi nuk është vetëm për të bërë zbatimin e ligjeve, ai gjithashtu është për të siguruar se ato janë aplikuar dhe
zbatuar, kjo e fundit është në thelb roli i krahut të tretë të qeverisjes, përkatësisht gjyqësorit dhe sistemit të
gjykatave.

Në disa vende një pjesë e gjyqtarëve mund të zgjidhen drejpërdrejt ose tërthorazi nga publiku, në të tjerat ata mund
të emërohen nga qeveria ose të prirur nga gjyqtarët e tjerë.

MODELI I PROCESIT TE POLITIKES

Modeli themelor i organizatës në mjedisin e tij shërben si një mjet i dobishëm analitik (shih figurën 3.2). Qeveritë, si
firmat, janë organizata që transformojnë inputet në prodhim dhe ata e bëjnë këtë në një mjedis kryesisht të njejtë me
atë që përballen llojet e tjera të ndërmarrjes. Ashtu si organizatat, qeveria është një përdorues i burimeve, sidomos
tokës, punës, kapitalit, financave, dhe ekspertizës, por përvec kësaj të gjitha qeveritë përballen me kërkesat politike dhe
mbështeten duke marrë parasysh opinionet e tyre politike.

PERMBLEDHJE

 Politika është një aktivitet i përgjithshëm e cila ndikon bizneset e të gjitha llojeve dhe madhësive.

 Sistemet, strukturat dhe proceset politike reflektojnë vlerat thelbësore sociale dhe filozofike dhe këto ndikojnë
mënyrat në të cilat merren vendimet e mëdha.

 Sistemet politike mund te jene autoritare dhe demokratike.

 Tre funksionet kryesore të qeverisë janë: ligjvënës, ekzekutues, dhe gjyqësor.

KAPITULLI 4 MJEDISI MAKROEKONOMIK

• Tre pikët që ia vlen të përmenden në këtë cast kritik.

• Së pari, aktiviteti biznesor nuk është formuar nga konteksti ekonomik në të cilin ndodhet ai, por
ndihmon në formimin e atij konteksti; rrjedhimisht suksesi ose ndryshe qeverisja e politikave ekonomike
varet në një masë nga reagimi I firmave dhe tregjeve, të cilat po ashtu varen nga vendimet e qeverisë.

• Së dyti, ndikimet ekonomike veprojnë në nivele të ndryshme hapësinore, dhe qeveritë në këto rrethana
kryesisht ose tërësisht jashtë kontrollit të tyre mund të ndikojnë në bizneset qoftë në mënyrë të
favorshme ose negative.

• Së treti, ekonomia (dhe për cështje politike), ndikimi I industrisë dhe tregtisë mund të jenë të
konsiderueshme dhe kjo siguron se organizatat biznesore zakonisht përbëjnë një nga grupet kryesore të
presionit në shtetet demokratike.

SISTEMET EKONOMIKE

Koncepti i pamjaftueshmërisë ekonomike

• Ideja e ekonomistëve për mungesën është e lidhur me marrëdhënien e nevojave të shoqërisë dhe dëshiron që
burimet të jenë në dispozicion për të kënaqur ata. Në thelb, ekonomistët argumentojnë se nevojat dhe dëshirat
priren të jenë të pakufizuara, burimet të cilat i plotësojnë këto nevoja, dëshirojnë që të jenë të fundme dhe në
përputhje me rrethanat asnjë shoqëri nuk e ka kapacitetin për të siguruar të gjitha kërkesat aktuale ose
potenciale.

• Supozohet se nevojat individuale dhe kolektive dëshirojnë ti tejkalojnë dispozitat për ti kënaqur ata, për
shembull, nga paaftësia e qeverisë për të siguruar kujdes të menjëhershëm shëndetësor, rrugë më të mira,
arsimim, mbrojtje, hekurudha, dhe kështu me rradhë, në kohë dhe vend të përshtatshëm për përdoruesit. Duke
qenë kështu, “zgjidhjet” duhet të bëhen nga të dy palët: individët dhe shoqëria në lidhje me prioritetet në
përdorim të burimeve, dhe cdo zgjedhje në mënyrë të pashmangshme përfshin një sakrificë (dmth heqjes dorë
nga një alternativë).

• Ekonomistët përshkruajnë këtë sakrificë si “kosto oportune ose kosto reale” e vendimit që është marrë (psh.
Cdo pound i shpenzuar në shërbimet shëndetësore është një paund I cili nuk shpenzohet për ndonjë shërbim
tjetër publik) dhe kjo është ajo me të cilën janë përballur individët, organizatat, qeveritë, dhe shoqërinë njësoj.
 • Nga pikëpamja shoqërore, ekzistenca e mungesës ekonomike paraqet tre probleme serioze në lidhje me
përdorimin e burimeve:

• Për cfarë ti përdorim burimet në dispozicion? Kjo është ajo për cfarë mallrat dhe shërbimet duhet të
prodhohen (ose të mos prodhohen) me burimet.

• Si ti përdorim në mënyrë më të mië këto burime? Për shembull, me cfarë kombinimi, mund ti përdorim
këto metoda dhe teknika?

• Si ti shpërndajmë më mirë mallrat dhe shërbimet e prodhuara? Kjo është, kush, cka merr, sa dhe në
cfarë baze?

Ekonomia e centralizuar

• Ky lloj i sistemit ekonomik lidhet me luftën e dytë botërore të ekonomistëve socialist të Evropës lindore sic janë:
Kina, Kuba dhe vendeve të tjera, shumica e vendimeve kyce për prodhimin janë marrë nga autoriteti i
planifikimit qendror, normalisht Shteti dhe agjensitë e saj. Në bazë të kësaj, shteti në mënyrë tipike:

• Zotëron dhe/ose kontrollon burimet kryesore ekonomike

• Formon prioritetet për përdorimin e këtyre burimeve

• Përcakton objektivat e prodhimit për bizneset të cilat janë kryesisht në pronësi të shtetit dhe/ose nën
kontroll të tij

• Bën përpjekje ti drejtoj burimet në mënyrë që të arrijë këto objektiva të parapara

• Kërkon për të koordinuar prodhimin në një mënyrë të tillë që të sigurohet konsistencë ndërmjet
kërkesës së inputeve dhe outputeve

• Fakti që një ekonomi është e centralizuar nuk nënkupton domosdoshmërisht që të gjitha vendimet ekonomike
të merren në nivelin qendror; në shumicën e rasteve, vendimmarrja mund të transferohet në agjensitë vartësë,
duke përfshirë komitetet dhe ndërmarrjet lokale.

• Problemi i koordinimit të inputeve dhe outputeve në një ekonomi moderne të planifikuar është, natyrisht, një
detyrë e frikshme dhe e cila pa dyshim përfshin një rrjet të planifikimit shtëtëror dhe një plan qendror apo plan
normal duke përfshirë një numër vitesh (psh. Plan 5 vjecar).

• Sipas një plani të tillë, planifikimet shtetërore do të krijojnë objektiva të pazakonshme vjetore të
prodhimit për cdo sektor të ekonomisë dhe për cdo ndërmarrje brenda cdo sektori dhe do të
identifikojnë inputet e materialeve, të punës dhe kapitalit të nevojshëm për të arritur objektivat e
vendosura dhe do të shpërndajnë burimet në përputhje me rrethanat. Duke pasur parasysh se outputet
e disa industrive (psh. Makineritë bujqësore) japin inpute të tjerëve (psh. Fermat kolektive), nuk është e
vështirë të shohim sesi efikasiteti i përgjithshëm i planifikuar do të varet pjesërisht në një shkallë të lartë
të bashkëpunimit dhe koordinimit ndërmjet sektorëve dhe ndërmarrjeve, si dhe në një gjykim të mirë,
vendime të mira dhe një element i konsiderueshëm fati.

• Në një mjedis të tillë, aftësitë tradicionale sipërmarrëse të menaxhimit të burimeve efektive, vendosja e
cmimeve dhe marrja e rrezikut kanë pak, ose asnjë, hapësirë për zhvillim dhe në esencë menaxherët sillen si
teknikë dhe buroktatë, duke administruar vendime të mëdha të marrur gjëkundi. Në fakt, firmat janë
shërbëtorë të shtetit dhe aktivitetet e tyre janë të kushtëzuara nga politikat e konsiderueshme sociale, dhe jo
nga nevojat e tregut.
 • Prandaj, bizneset dhe punonjësit e tyre nuk janë plotësisht të sensibilizuar për nevojat e konsumatorit dhe si
rezultat i cilësisë dhe zgjedhjes mund të vuajnë, vecanërisht atëherë ku stimujt për efikasitetin e përmirësuar
dhe të përformancës janë të papërfillshme. Ky sistem ka tendencë për të inkurajuar ryshfetin dhe korrupsionin
dhe zhvillimin e një tregu të zi, me ndryshimet në të ardhurat, statusi dhe ndikimi politik janë një përcaktues i
rëndësishëm i konsumit individual dhe i standardeve të jetesës.

Ekonomia e tregut të lirë

• Tregu i lirë (ose ekonomia kapitaliste) qëndron në kontrast të drejtpërdrejtë me sistemin e planifikimit qendror.

• Tiparet kryesore të këtij lloji të sistemit ekonomik janë:

• Burimet janë pronësi private dhe individët që i zotërojnë ato, janë të lirë ti përdorin ato si të dëshirojnë
ata.

• Firmat, gjithashtu në pronësi private, janë njëlloj të aftë për të marrë vendime mbi prodhimin, të lira nga
ndërhyrja e shtetit.

• Asnjë plan (apo master plan) nuk ekziston për prodhimin dhe konsumin e drejtpërdrejtë

• Vendimet për shpërndarjen e burimeve janë rezultat i një sistemi të decentralizuar të tregjeve dhe
cmimeve, në të cilat vendimet e miliona konsumatorëve dhe qindra mijëra firmave janë automatikisht të
koordinuara.

• Konsumatori është Sovran, psh. dikton modelin e furnizimit dhe kështu modelin e shpërndarjes së
burimeve.

• Me pak fjalë, tre problemet se cka të prodhojmë, si të prodhojmë dhe si të shpërndajmë burimet janë
zgjidhur nga forcat e tregut.

• Në esencë, individët janë pronarë të burimeve (psh. të punës) dhe konsumatorë të produkteve. Firmat janë
përdoruesit e burimeve dhe prodhuesit e produkteve.

• Cilat produkte janë të prodhuara dhe si janë përdorur burimet, varet nga konsumatorët, të cilët tregojnë
kërkesat e tyre të blerjes (psh. pagesën e cmimit) ose mos blerjen, dhe kjo vepron si një sinjal për prodhuesit që
të arrijnë burimet e nevojshme (psh. të paguajë cmimin) për të përmbushur preferencat e konsumatorëve.

• Nëse konsumatori kërkon ndryshim, për cfarëdo arsye, kjo do të shkaktojë një rishpërndarje automatike të
burimeve, sikurse firmat që iu përgjigjen kushteve të reja të tregut.

• Në praktikë, firmat ndikohen nga kostot dhe vendimet e furnizimit, si dhe nga kërkesa.
Evropa Lindore: ekonomitë në tranzicion

• Shpërbërja politike dhe ekonomike e Evropës Lindore në fund të viteve 1980 paraqet një shembull të shkëlqyer
historik për vështërsitë me të cilat përballen shtetet duke lëvizur nga një formë e sistemit ekonomik në një
formë tjetër.

• Para kolapsit të mëparshëm, shtetet komuniste të Evropës Lindore kishin sistemin e planifikimit të centralizuar
shtetëror sikurse lloji i përshkruar më lart, edhe pse disa shtete, vecanërisht Hungaria, kishin bërë eksperimente
në forma të ndryshme të ndërmarrjve të lira. U rritën edhe pakënaqësitë në bazë të këtij sistemi komandues,
ku rritja e kërkesave u transferuan në veprime politike me zgjedhjet e Mikhail Gorbacov në postin e liderit
sovjetik në mes të viteve 1980, ku programi i tij bazohej në një sistem ekonomik me reforma demokratike. Në
fund të viteve të 80ta dhe në fillim te viteve 90ta, Perandoria e vjetër sovjetike kishe pushuar së ekzistuari dhe
shtetet e sapo pavarësuara, pothuajse pa përjashtime, bënë ndryshime radikale ekonomike të cilat as që i kishin
menduar vite më parë.

• Shtetet ishin në ankth për të lëvizur nga sistemi i rrënjosur i planifikimit të shtetit në një sistem ekonomik të
bazuar në tregje, vështërsitë të cilat u shfaqën në disa shtete ngadalësuan progresin e reformës ekonomike (dhe
politike). Ndër problemet me të cilat u përballen vendet e Evropës Lindore në fazën e tranzicionit ishin:

• Nevoja për të krijuar një kornizë ligjore dhe komerciale për të mbështetur ndryshimin në ekonominë e
tregut (psh. ligjet e kompanisë, ligjet për të drejtat e pronësisë, konkurrencën, tregtinë e jashtme,
zhvillimin e një sistemi të të kontabilitetit).

• Nevoja për të krijuar forma të ndryshme të ndërmarrjeve të lira dhe të zhvillojë institucionet financiare
të afta për të marrë rreziqe për kapitale të përbashkëta.

• Nevoja për zhvillimin e tregjeve konkurruese, të lira nga mbrojtja dhe kontrolli shtetëror.

• Nevoja për liberalizimin e tregjeve të punës dhe për të zhvilluar aftësitë sipërmarrëse të fuqisë
punëtore të demotivuar tradicionalisht nga sistemi I vjetër burokratik.

• Nevoja për të lejuar lëvizjen e cmimeve në nivelet e përcaktuara nga forcat e tregut, në vend të
vendimeve politike.

• Nevoja që të ketë stabilitet makroekonomik në tregje të hapura brenda dhe jashtë vendit.

• Nevoja për të zvogëluar barrën e borxhit ndërkombëtar.

• Nevoja për të tërhequr investime të konsiderueshme të jashtme për të ndihmuar në rindërtimin e

kolapsit të vjetër të ekonomisë socialiste.
 • Provat tregojnë që duke i pasur këto dhe kërkesa tjera, procesi i ndryshimit sistematik është destinuar të jetë i
gjatë dhe i dhimbshëm.

• Pasigurinë më të madhe kishin Rusia, Ukraina dhe Shqipëria, dhe më pak e shprehur në Hungari,
Cekosllovakinë e atëhershme dhe Poloninë, ku reformat nuk ishin në rrugën e duhur.

• Psh. Hungaria kishte shkallë relative të stabilitetit politik dhe ekonomik dhe qëndrimit të saj të
favorshëm për investimet e huaja, të mbështetura nga një kornizë ligjore për të inkurajuar atë.

• Në të kundërtën në Shqipëri, njëra ndër regjimet më te vjetra komuniste, politike dhe jostabiliteti
ekonomik, i kufizuan mundësitë e biznesit dhe ngurrimi për të ndryshuar ishte një nga pengesat për
përfshirje nga ana e qeverive dhe kompanive perëndimore.

Lidhja politiko –ekonomike

• Problemi ekonomik i shpërndarjes së burimeve, i cili u përshkrua më lart, qartazi ka dimensione politike, duke
pasur parasysh fokusin e saj mbi pronësinë, kontrollin dhe shfrytëzimin e pasurisë brenda shoqërie. Kjo
mundëson të bëhen lidhje në mes një sistemit ekonomik që e zgjedh shteti dhe regjimi i tij politik sic ilustrohet
në Figurën 4.2

• Sistemet politike mund të karakterizohen duke i rradhitur prej demokratik deri në autoritar, në varësi të
përfshirjes së politikës në proceset e vendimmarrjes. Ngjajshëm, sistemet ekonomike mund të rradhitën nga
tregu i lirë deri tek ai i planifikuar, sipas nivelit të ndërhyrjes së shtetit në procesin e alokimit të burimeve.

• Ky model dy-dimensionalë në këtë mënyrë siguron katër kombinime të mëdha të sistemeve politko-
ekonomike, duke filluar nga tregu i lirë demokratik (kuadranti i 1-rë) deri tek planifikimi autoritar (në
kuadrantin e 3-të).

• Sikurse demokracia që përfshin nocionin e individëve të cilët janë në gjendje të shprehin preferencat e tyre
përmes kutisë së votimit dhe të cilët kanë mundësinë pët të zëvendësuar një qeveri me një tjetër në intervale
periodike.

• Ngjashëm në tregjet e lira e proceset janë duke u rishikuar, ku individët në mënyrë efektive votojnë për mallra
dhe shërbime nëpërmjet sistemit të cmimeve dhe preferencat e tyre i shprehin duke reflektuar në modelin e
shpërndarjes së burimeve.

• Lidhja në mes regjimeve autoritare dhe sistemeve të planifikuara ekonomike në mënyrë të barabartë mund të
racionalizohet, mbi kontrollin e sistemeve politike dukshëm lehtësohet nëse ajo githashtu drejton ekonominë
 nëpërmjet pronësisë dhe/ose kontrollin e mjeteve të prodhimit, shpërndarjes dhe shkëmbimit. Në ekstrem,
kjo mund të përfshijë qeverinë ndalimin e cdo forme të sipërmarrjes së lirë dhe kontrolli i përgjithshëm
qeveritar mbi modelin e prodhimit dhe të konsumit.

• Natyrisht, në praktikë, pamja është shumë më e komplikuar sesa sugjerohet nga kjo dikotomi e thjeshtë. Për
shembull, disa shtete autoritare, kanë kryesisht sistemet kapitaliste ekonomike (kuadranti I 4të), ndërsa disa
vende demokratike kanë një shkallë të konsiderueshme të ndërhyrjes së qeverisë (psh. duke i lëvizur ata drejt
kuadrantit të 2të), ose nga zgjedhjet ose nga nevoja (psh. gjatë kohës së luftës).

MAKROEKONOMIA

Nivelet e analizës

• Ekonomia merret me studimin se si shoqëria ballafaqohet me problemin e mungesës dhe problemet rezultante
të asaj se cfarë duhet të prodhojmë, si të prodhojmë dhe si të shpërndajmë. Ekonomistët bëjnë dallimin midis
dy llojeve të analizave:

• Analiza mikroekonomike, e cila merret me studimin e vendimeve ekonomike të marrur nga firmat dhe
individët.

• Analiza Makroekonomike, merret me ndërveprimet ekonomike në tërësi. (psh. me ekonominë

agregate).

Nivelet e analizës

• Shembull i qasjes mikroekonomike është se si konsumatorët e tregut të birrës ndikohen nga një ndryshim i
cmimeve. Kjo analizë mund të zgjerohet në një hetim se si tregu i përgjithshëm mund të përgjigjet për lëvizjen e
cmimeve, apo se si vendimet e një firme (apo tregu) mbi furnizimin ndikohen nga ndryshimet në normat e
pagave ose terknikat e prodhimit apo nga ndonjë faktor tjetër.

• Fokusi i këtyre shembujve është se si vendimet të cilat merren nga individët dhe firmat në një industri
të vetme, ndërsa ndërveprime në mes kësaj industrie dhe pjesës tjetër të ekonomisë injorohen, pra kjo
quhet analizë e pjesshme.

• Në të kundërtën, makroekonomia njeh natyrën e ndërvarur të tregjeve dhe studion marrëdhëniet ekonomike
në tërësi, që kanë të bëjnë me pyetje të tilla si niveli i përgjithshëm punësimit, shkalla e inflacionit, rritjen e
përqindjes së outputeve në ekonomi dhe shumë agregatëve tjera të ekonomisë së gjerë.

Rrjedha e aktivitetit ekonomik

• Aktiviteti ekonomik mund të portretizohet si një rrhjedhje e burimeve ekonomike në firmat, të cilat përdoren
për të prodhuar ouputet për konsum, si dhe një rrjedhje korrosponduese të pagesave nga firmat tek ofruesit e
këtyre burimeve, të cilat parimisht i përdorin ato për të blerë mallrat dhe shërbimet e prodhuara. Këto rrjedha
të burimeve, të prodhimit, të ardhurave dhe shpenzimeve në përputhje me rrethanat përfaqësojnë aktivitetin
fundamental të një ekonomie të punës. Figura 4.3 ilustron rrjedhën e burimeve dhe të mallrave dhe shërbimeve
në ekonomi –atë që ekonomistët e përshkruajnë si fukset reale.
Flukset reale ne ekonomi

Rrjedha e aktivitetit ekonomik

• Në fakt, firmat përdorin burimet ekonomike për të prodhuar mallra dhe shërbime, të cilat konsumohen nga
individët privatë (konsumi privat I brendshëm) ose qeveritë (konsumi I qeverisë), ose nga blerësit jashtë shtetit
(konsumi I jashtëm), ose nga firmat e tjera (formimi I kapitalit). Ky konsum krijon një ngritje të rrjedhës së
shpenzimeve që paraqet të ardhura për firmat, që ato I përdorin për të blerë burime në mënyrë që të prodhojnë
outpute të vazhdueshme të konsumit. Kjo paraqitet në figurën 4.4

Rrjedhat e te hyrave ne ekonomi

Rrjedha e aktivitetit ekonomik

• Ndërlidhja në mes të flukseve të të ardhurave dhe flukset reale mund të shihet duke kombinuar dy digramet në
një, I cili për hir të thjeshtimit merr vetëm dy grupe të cilat veprojnë në ekonomi: firmat si prodhuese dhe
përdoruese të burimeve, dhe si individë privatë si konsumatorë dhe ofrues të burimeve sic paraqitet në Figurën
4.5
Figura 4.5 Modeli I thjeshtësuar I rrjedhave reale dhe rrjeshës së të hyrave

Ndryshimet në aktivitetin ekonomik

• Niveli I shpenzimeve nga ana e konsumatorëve për mallrat dhe shërbimet nga firmat vendore është e ndikuar
nga një sërë faktorësh. Shumica e familjeve paguajnë tatimin mbi të ardhurat e fituara, e cila ka efektin e
reduktimit të nivelit të të ardhurave të disponueshme për konsum. Në lidhje me këtë disa konsumatorë
preferojnë të kursejnë një pjesë të të ardhurave të tyre ose e shpenzojnë atë në produktet e importuara, të dyja
këto nënkuptojnë se e ardhura e firmave vendase është më e vogël se sa do të ishin nëse të hyrat do të
shpenzoheshin aty. Rrethanat e tilla si këto, përfaqësojnë atë që ekonomistët e quajnë nje rrjedhje (ose
tërheqje) nga rrjedha rrethore e të ardhurave dhe të ndihmojë për të shpjeguar pse të ardhurat e bizneseve
mund të luhaten me kalimin e kohës si në figurën 4.6

Rrjedha rrethore e te hyrave

Ndryshimet në aktivitetin ekonomik

• Në të njejtën kohë rrjedhje të tilla ndodhin, forma të tjera të shpenzimeve në ekonominë po ndihmojnë për të
rritur të ardhurat e mundshme të firmave vendase. Kursimet e disa konsumatorëve shpesh huazohen nga firmat
të cilat I shenzojnë për investime në pajisje kapitale ose bimore ose objekteve (I njohur si shpenzimet e
investimeve) dhe kjo gjeneron të ardhura për firmat që prodhojnë mallra kapitale ose bimore ose objekteve (I
njohur si shpenzimet e investimeve) dhe kjo gjeneron të ardhura për firmat që prodhojnë mallra kapitale.
Ngjajshmërisht, qeveritë përdorin taksat për të shpenzuar në ofrimin e mallrave dhe shërbimeve publike
(shpenzimet publike apo qeveritare) dhe blerësit jashtë shteti blejnë produktet e prodhuara nga firmat vendase
 (shpenzimet e eksportit). Së bashku këto forma të tjera të shpenzimeve të cilat përfaqësojnë një injeksion në të
ardhurat e brendshme rjedhëse janë paraqitur në figurin 4.7

Rrjedha rrethore e te hyrave me injeksione

Rast studimi-Ekonomia e tregut të lirë, ekonomia e centralizuar, dhe ekonomitë përziera

• Tre vendimet kryesore duhet të merren nga sistemi ekonomik - çfarë të prodhojë, si të prodhojë dhe si të
shpërndajë produktin e ekonomisë. Ekonomia e tregut të lirë është ajo në të cilën përgjigjet për tre pyetjet e
mësipërme përcaktohen nga blerësit dhe shitësit që bashkëveprojnë me njëra-tjetrën pa ndërhyrjen e qeverisë.
Në të kundërtën, ekonomina e planifikuar (centralizuar) është ajo në të cilën një agjenci qendrore e planifikimit,
siç është qeveria, merr vendimet e mëdha ekonomike. Një ekonomi e përzier përfshin elementë si të tregut
ashtu edhe të ekonomive të planifikuara.

• Ata (dhe ka pak prej tyre që kanë mbetur sot) që favorizojnë ekonominë e planifikuar në nivel qendror,
argumentojnë se qeveria (planifikuesit qendrorë) është më e përshtatshme për të përmbushur nevojat e të
gjithë njerëzve të një shoqërie të veçantë. Ata në favor të ekonomisë së tregut të lirë argumentojnë se
planifikimi qendror humb burimet dhe se tregu siguron që konsumatorët të marrin atë që ata dëshirojnë të
prodhohen, ndërsa firmat konkurruese e furnizojnë atë me një fitim. Realiteti është se shumica e shoqërive
veprojnë në një formë të ekonomisë së përzier.

• Në Mbretërinë e Bashkuar kemi një ekonomi të përzier. Shumica e vendimeve merren nga tregu - p.sh. kur bleni
mallra në supermarkete ju votoni me paratë tuaja për mallrat që dëshironi të blini. Megjithatë, disa vendime
merren nga qeveria, p.sh. ato që lidhen me ndërtimin e rrugëve, ndërtimin e shkollave dhe spitaleve, furnizimin
me ilaçe në spitale etj.

• Në Mbretërinë e Bashkuar, theksi është në lejimin e tregut të marrë shumicën e vendimeve për shkak të nivelit
të lartë të efikasitetit në reagimin ndaj preferencave të konsumatorëve. Megjithatë, disa vendime duhet të
bëhen nga qeveria në emër të shoqërisë, p.sh. vendimet për shpenzimet ushtarake dhe arsimin publik.

Raste studimore

Një vend i vogël është e bazuar me një ekonomi ku qeveria merret me kontrollin e prodhimit dhe shpërndarjes së
gjërave që mendon që i nevojiten publikut. Kur një vend fqinj e kërcënon, duke dërguar patrullime të armatosura në
të gjithë kufirin, qeveria vendos se do të ishte në interesin më të mirë të publikut për të ndërtuar furnizimin me
armë dhe për të trajnuar personelin ushtarak. Ai duhet pastaj të zhvendosë shpërndarjen e burimeve të caktuara
nga prodhimi i gjërave që njerëzit nuk kërkojnë, ndoshta mbylljen e prodhimit të artikujve të veshjeve luksoze.
 • Në këtë shembull, burimet përdoren për të prodhuar armë, raketa dhe tanke, si dhe per trajnimin e ushtarëve.

Pytje: Diskuto nëse është përdorur ekonomia e tregut të lirë, e centralizuar apo e përzier në rastin studimor!

• Betty bën kukulla shumë të bukura. Së shpejti anëtarët e familjes së saj, fqinjët dhe të tjerët filluan ta paguajnë
atë për të bërë kukulla për ta, kështu që ajo zhvillon një mënyrë për të prodhuar kukulla më shpejt dhe fillon t'i
shesë ato. I quajtur "Betsy Blue", së shpejti Betty kontrakton një fabrikë për t'i bërë ato, duke u nisur nga vala e
kërkesës konsumatore. Gjatë sezonit të festave, të ardhurat e Betty nga kukulla e saj Betsy Blue fluturojnë në
miliona dollarë.

• Në këtë lloj të ekonomisë, Betty mund të bëjë një shumë parash për aq kohë sa konsumatorët mbeten të
interesuar në kukulla. Sikur Betty të jetonte në një vend me ekonomi tjetër, ajo ndoshta do t’i bëntë kukullat në
shtëpi, pasi prodhimi i sendeve kontrollohet dhe drejtohet nga qeveria. Është e dyshimtë që qeveria do ta
konsideronte të rëndësishme që t'i linte burimet në prodhimin e një sendi të tillë që konsiderohet si luks.

Pytje: Diskuto nëse është përdorur ekonomia e tregut të lirë, e centralizuar apo e përzier në rastin studimor!

 Ekonomia e vendit të veriut është në rënie. Një numër i madh qytetarësh nuk janë duke blerë shumë
produkteve, sepse fitimet e tyre janë tepër të ulëta për t'i bërë ato produkte të përballueshme. Përderisa
qeveria lejon ndërmarrjen e lirë, shumë kompani po dështojnë, duke mbyllur dyert e tyre për shkak të humbjeve
të tyre financiare. Qeveria e vendit të Veriut vendos të rrisë sasinë e ndihmës që i vë në dispozicion familjeve me
të ardhura të ulëta, duke përfshirë subvencionet ushqimore, ndihmën me qira dhe kujdesin mjekësor.
Dalngadalë, për shkak se njerëzit kanë më shumë para për të shpenzuar për nevojat e tyre dhe madje edhe për
artikuj luksoz, ekonomia merr një kthim dhe rimëkëmbet.

Pytje: Diskuto nëse është përdorur ekonomia e tregut të lirë, e centralizuar apo e përzier në rastin studimor!