T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES DERGS Cilt: 18, Say: 1, 2009 s.

637-645

Kitap Tantm Ehl-i Snnete Giden Yolda bn Kllb ve Kllbiyye Mezhebi

Do. Dr. Tevfik Ycedoru
Emin Yaynlar, Bursa 2006, 205 s.

Recep nal
Dok. r., Sakarya . Sos. Bil. Ens. onal1975@gmail.com

slam dnce tarihinde olduka nemli bir yeri bulunan ve Ehl-i Snnet ilm-i kelmnn olumasnda birok katklar olan bn Kllb ve Kllbiyye Mezhebi, ilim ve kltr dnyasna pek ok alanda yeni yaklamlar kazandrarak nemli bir rol oynamtr. Dolaysyla slam dncesine yaptklar katklardan istifade etmek ve bu katklar gnmz ilim dnyasna sunmak byk nem arz etmektedir. Gnmzde Ehl-i Snnet ilm-i kelmnn oluum srecinin ok iyi kavranabilmesi iin zellikle Kllb anlayn bilimsel anlamda incelenmesi gerekmektedir. Ehl-i Snnetin teekkl etmesine vesile olan Kllbiyye Mezhebi ve kurucusu kabul edilen bn Kllbn grleri ve hayatnn ele alnd bu eserin, Kllbiyye Mezhebinin zelliklerini yanstmann yan sra, bn Kllbn tannmasna da byk bir katk salayaca kanaatindeyiz. Tevfik Ycedoru tarafndan kaleme alnan ve Ehl-i Snnete Giden Yolda bn Kllb ve Kllbiyye Mezhebi adn tayan bu alma nsz, giri, temel blm ve sonu ksmndan olumaktadr.

Eserin nsznde Hz. Peygamberin vefatndan sonra ilk mslmanlarn gnlk hayatta bir takm problemlerle karlatklarna dikkat eken yazar, bu sorunlarn zm iin ileri srlen cevaplarn, Peygamber sz gibi sorunu kkten zemedii iin yeni tartmalarn balamasna neden olduunu ve bu srecin bir takm yakc sorunlar beraberinde getirdiini dile getirir. Yazar daha sonra ilk asrlk itikd tartmalarn daha geni aratrmay gerekli klan bir alma konusu olduuna iaret ederek hicr ilk iki asrn kelm problemlerinden ziyade; ilk iki asrn temel dinamikleri ihmal edilmeksizin hicr nc asrdaki siyas, itikd ve amel problemleri ele alacan ifade eder. almasnda esas olarak nc hicr asr ve bu asrn Ehl-i Snnet nclerinden olan bn Kllb el Basryi ele aldn dile getiren yazar, almasnn ana konusunu, bn Kllbn kimliinin vuzuha kavuturulmas, inan sistemine getirdii almlar ve eitli itikd konulara dair grleri oluturduunu ifade etmitir. slam ilim tarihinin zirvesini tekil eden ve dnyann gidiatna mslmanlarn mdahil olduu bir devreyi oluturan hicr nc asrn, zirve isimleri, fetihleri, kurumlar ve ilim transferleri ile daha sonraki asrlara silinmez izler braktna dikkat eken yazar, kelm ilmi asndan da bn Kllbn, bu asrn nemli limlerinden biri olduunu ifade etmitir. Ayrca yazar, bn Kllbn kelm grlerini olduu gibi tespit etmenin ve yanstmann son derece zahmetli bir i olduunu ifade etmi, bunun sebebini de konunun temel kaynaklarda kstl aktarlmasna, arada uzun yllarn bulunmasna ve grlerini nakledenlerin bn Kllba kar takndklar olumsuz tavra balamtr. Eserin giri blmnde; genel hatlaryla konu hakknda yaplm veya yaplmakta olan almalar tantlmaya allmtr. Bu balamda yazar, gerek temel eserlerde gerekse kelmn konularn inceleyen dier kaynaklarda hem bn Kllbn, hem de teekkl etmi olan mezhebinin yeterli seviyede ele alnp incelenmediine dikkat ekmitir. Ayrca Ehl-i Snnet ilm-i kelm asndan belirleyici bir role sahip olan bn Kllbn yaad an, iinde bulunduu sosyal ve siyas artlarn incelenmesinin byk nem tadn dile getiren yazar, bu neme ramen konunun zerinde yaplan almalarn ok snrl olduuna iaret etmitir. Yazara gre bn Kllb ve mezhebinin bu dzeyde kalmasnn veya yeterli ilgi grmemesinin sebebi, ondan bu gne intikal etmi bir eserin olmamasdr. bn Kllbn Hayat, Eserleri ve Kelm lmindeki Yeri baln tayan birinci ana blmde konu, alt alt balk halinde ele alnm ve her bir balk kendi iinde mstakil olarak incelenmitir. Bu blmde bn Kllbn yaad asrda slam dnyasndaki siyasilm durum hakknda genel bir malumat verilmitir. Bu balamda

638

bn Kllbn yaad dnemde snrl kalmak kaydyla Badattaki sosyo-politik ve kltrel hayata ilikin aklamalarda bulunulmu, dnemin siyas iktidar olan Abbasiler hakknda da bilgi verilmitir. Bu erevede onun yaad zamann, Abbas hilafetinin d etkilerden syrlp ie dnd ve bir lde hilafet merkezinin huzur gnlerini yaad bir dneme ve kelm anlay farkllnn getirdii skntlarla dolu bir asra rastladna dikkat eken yazar, hicr nc yzylda slam dnyasnda en gl devletin Abbasiler olduunu dile getirir. Ayrca yazar, hicr nc asrn tedvin asr olmas hasebiyle Abbasilerin, slam lemine zirveyi yaattn; dil, edebiyat, slam ilimler, mimar ve gzel sanatlarda byk atlmlar yaptkarn ifade eder. Bu gelimeler neticesinde birok kurum ve frkann ortaya ktna dikkat eken yazar, bn Kllb ve Kllbiyye Mezhebinin ortaya kmasnn da bu zamana rastladn ifade eder. Yine bu blmde bn Kllbn hayat ve ilmi kiilii ele alnm; doumu, mezhebi ve knyesinin yan sra, eserleri, hocalar ve rencileri hakknda bilgi verilmitir. bn Kllbn eitli konularda yazlm eserlerinin olduuna, fakat bu eserlerden gnmze kadar ulaan olmadna dikkat ekilmitir. Yazar, bunun sebepleri arasnda en nemlisi olarak bn Kllbn yaad asrda Mutezile mezhebinin gsterdii bir takm arlklar neticesinde kelm ilmini tedris etmenin resmen yasaklanmas ve kelm ile itigal edenlerin daha sonra iktidar ele geirilen Hanbeliler tarafndan iddetle ktlenmesini zikreder. Yazara gre, zamann halifesi ve onu iktidara tayan anlay tarafndan benimsenmeyen bn Kllb ve Kllbiyye mezhebinin grleri, yaad asr itibariyle doarken mahkm edilmi bir fikir dnyasn temsil etmektedir. bn Kllba atfedilen eserlerin onun bir kelm limi niteliini yansttn dile getiren yazar, sz konusu eselerinin hepsinin Mutezile mezhebini ret erevesinde kaleme alndn ifade eder. Bu balamda yazar, bn Kllbn eser yazdn ve adlarnn da Kitbus-Sft, Kitbu Halkl-Efl, Kitbur-Redd alel-Mutezle olduunu belirtir. Yazar, bunlardan baka, erafettin Glck tarafndan belirtilen KitbusSnnet vel-Cemaa, Kitbur-Redd Alel-Haeviyye adl iki eserinin de olduunu zikreder. bn Kllbn kendisine nispet edilen eserlerinin gnmze ulaamad iin, onun grlerinin ikinci derecedeki kaynaklara mracaat edilerek renilebileceini ifade eden yazar, grlerinin en derli toplu nakledildii kaynaklar arasnda mam Earnin Makltn, Hris el-Muhsibnin Fehmul-Kurn ve Menh ve bn Teymiyyenin Minhcus-snne isimli eserlerini zikreder. bn Kllbn Kelm lmindeki Yeri adn tayan blmde onun yaad asr iinde kelm limi olarak bilindiini dile getiren yazar, ondan bahseden temel kaynaklarn ortak gr olarak onun

639

bir mtekellim olmasn zikreder. bn Kllbn, Selef akidini kelm delillerle ve temel burhanlarla destekleyen bir kelamc olarak ortaya ktn dile getiren yazar, Beytl-Hikme ve tercme faaliyetleri gibi slam dnce tarihinde ok kkl ve olumlu deiikliklerin olmasna vesile olan Mutezili anlayn, karsndaki selef anlayn muhatap almaya deer bulmad bir anda bn Kllb ve arkadalarnn gelitirdii Selef akidi ile kelm metodunu bir araya getiren ve yaklak bir asr sonra Ehl-i Snnet ilm-i kelm denen bir ilm anlayn douuna nclk edecek ekoln filizlenmesine sebep olduuna dikkat eker. Yazarn gre bn Kllb, itikd esaslar belli, temel inan esaslarndan hibir tavizi olmayan bir kelmcdr. tikd esaslarn savunulmas, phelerin ortadan kaldrlmas manasnda Mutezilenin elinde ortaya kan kelm metoduna raz olan bir kelmcdr. Onun anlad manadaki kelm, Mutezile kelmnn aynen alnp kendisine ml edilmesi deil, aksine bir szgeten geirilerek, oyunun kurallarn koyanlara, ayn kurallarla oyunun baka bir ekilde oynanabileceini gsteren bir sahiplenitir. Onun bu tavr kelm ilminin an ihtiyalarna gre yeni ekil al anlamnda bir krlmay ifade eder. bn Kllb bu itibarla slam dnce tarihinin daralma noktalarnda damarlarn aan fikir adamlarnn ncs saylmaldr. Yazarn belirttiine gre onun sergiledii bu duru sayesinde kendisinden sonra Ehl-i Snnet mezhebinin temelleri atlm ve Snn kelm ekollerinin sistemlemesinin yolu almtr. bn Kllbn Kelm Tarihindeki Yeri ve nemi baln tayan blmde ise kelm tarihinden bahseden eserlerde, bu ilmin ilk asrlk blmnn gz ard edilerek meruiyet kazanm kelm ilmi dnemine intikal edildiine dikkat ekilmitir. Genellikle Ear mezhebi n plana karlmak suretiyle Ehl-i Snnet kelm tarihinin oradan balatld belirtilerek bn Kllbdan ve onun ncesinde bu ilme katk salayanlardan bahis almadna, dolaysyla bn Kllb asndan bu tarz bak asnn bir talihsizlik olarak alglanmas gerektiine vurgu yaplmtr. bn Kllbn Mtrd evrelerde fazla rabet grmedii ve buna bal olarak da eserlerinin nakledilmeini ifade eden yazar, Ali Smi en-Nerdan naklederek bn Kllba mensup olanlarn zamanla iki ana kola ayrldklarn, bunlardan ilkinin Kalanis, Ear ve Eariyyenin mensup olduu Irak kolu, dierinin de Horasan kolu olduunu dile getirir. Mihne Hadisesi ve bn Kllb baln tayan blmde ise bn Kllbn kendi dneminde zuhur eden siyas ve din olaylarla ilikisi belirlenmeye allmtr. Bu balamda birok kiinin cannn yanmasna, akl almaz skntlarn yaanmasna sebep olan mihne hadisesi ele alnm, bn Kllbn mihne yllarnda nasl bir tavr sergiledii tespit edilmeye allmtr. Bilindii gibi Abbas halifeleri Memn, Mutasm ve Vsk dnemlerinde dnemin muhafazakr limlerinin 640

Kurann yaratlm (Halkul-Kuran) olduu hususundaki Mutezile inancna tabi olmalarna ve bu inanc benimsemeleri iin yaplan eitli bask ve yldrma hadisesine tarihte mihne olay denmitir. Yazara gre, bn Kllb ve o dnem Ehl-i Snnet temsilcilerinin Halkul-Kuran dayatmasnn stesinden bir ekilde geldikleri ve hibir resm gr benimsemedikleri anlalmaktadr. Nitekim yazar, bn Kllbn zellikle bu hadisenin ilk yllarnda halife Memnun huzuruna karak orada konuyu cesaretle savunmu olmasnn, stelik siyah ve beyazdan ibaret bir dncenin olmadndan hareketle problemin gri noktalarnn da olabileceini ortaya koymas ilimdeki derecesini gsterdiini ifade eder. Daha sonra yazar, Mutezilenin resmen yasaklanp yerine Hanbel-hadisilerin getirilmesi ile geni apl bir akslamel olutuunu ve Mutezile taraftarlar olmak kadar insan skntya sokan ar bir su grlmediini dile getirmitir. Daha sonra yazar, mslmanlarn, akl n plana karan kimseler iin; Mutezil, bidati veya zndk damgas ile itham etmeye baladklarna dolaysyla bu yllarda akla nem veren ahsiyet olarak hret kazanan bn Kllbn da eitli sulamalara maruz kaldna iaret etmitir. bn Kllbn Kelm Grleri adn tayan ikinci ana blmde konu, sekiz alt balk halinde ele alnm ve her bir balk kendi iinde mstakil olarak incelenmitir. Bu blmde bn Kllbn temel kelm meselelere ne tr bir bak as getirdiine k tutabilmek iin onun devrinde problem olarak grlen lem, Allah ve sftullah, kelm ve kelmullah (Halkul-Kuran), ryetullah, muvft ve kader konularna dair grleri ayrntl saylabilecek bir ekilde tespite allmtr. Yine bu blmde kelm meselelerden byk gnah (kebre), iman, mukallidin iman, imanda istisna gibi konular bn Kllbn nasl deerlendirdii ve bu meselelere nasl bir alm salad da ele alnm, kendinden sonra ortaya km gr ve mezhepleri nasl etkiledii hususlarna dikkat ekilmitir. Bu balamda bn Kllbn dnce sisteminin farklln daha iyi kavrayabilmek ve kendisinden nceki ve sonraki fikirlerle mukayese edebilmek iin Selefiye, Mutezile, Mebbihe, Eariyye ve Mtrdiyye gibi mezheplerin grlerine yer verilmitir. Ayrca bn Kllbn Ehl-i Snnet dncesi iindeki konumunun daha iyi anlalabilmesi asndan zellikle Selef, Ear ve Mtrd limleri ile bn Kllb arasnda mukayeseler yaplmtr. Ayrca onun kelm grleri mstakil balklar halinde incelenirken bn Kllbn zikredilen mezheplerden ayrld hususlara da dikkat ekilmitir. bn Kllbn devrine gre hemen hemen her konuda fikir beyan edip bir sistem kurduunu dile getiren yazara gre, onun dnce sistemi, yetersiz grd Selef anlayn takviye ile pervasz grd Mutezile anlaynn trplenmesinden olumutur. bn

641

Kllb Selef dncesinden farkllatran temel anlayn lem gr olduuna dikkat eken yazar, onun bu grnn kendisinden kabul edilmi olan ve Ehl-i Snnetin temel dncelerinden olan lem gr ile bir paralellik arz ettiini ifade eder. bn Kllbn yaad asrn, ulhiyet konularnn alabildiine tartld bir a olduuna iaret eden yazar, ondan nce ulhiyet hakknda konuan iki grup fikir erbab bulunduunu dile getirir. Bunlardan ilki, sfatlarn keyfiyeti bilinemez diyen geleneki Selef limleri; ikincisi ise Selefin tam aksine Allahn sfatlar mevzuunda sz sylemenin vacip olduunu savunan Mutezile limleridir. bn Kllbn bu iki zt kutbun revata olduu bir tarih diliminde yaadn dile getiren yazara gre o, deer verdii her iki grten de istifade etmek artyla sfatlar konusunda yeni ve zgn bir anlay meydana getirmitir. Bu iki zt kutup arasnda orta bir yol izleyerek kendisinden sonra teekkl edecek olan Ehl-i Snnet dncesine nclk etmi ve Ehl-i Snnet itikadnn sfatlar konusunda takip edecei yolu da belirlemitir. Yazarn belirttiine gre, onun sfatlar konusunda taknd tavr ne Selef gibi hibir sfat hakknda konumamak ne de Mutezile gibi sfatlarn nefyidir. O, sfatlarn Allaha izafesinde seleflerinden ayrlmamakta ve fakat Allahn fiillerini izahnda tevil yolunu izleyerek Mutezileye yaklamaktadr. Bunu yaparken Selefin itikadnn yetersizliini ve fakat Mutezilenin grlerinin de arln grm ve birini teyit ederken dierini de trplemek gerektiini dnmtr. Yazara gre o, Allahn sfatlarn ezel ve ebed, zat ile kim ve zatn ne ayn ne de gayr olarak nitelemi ve bu sfatlarn gelip geici arazlar gibi olmadn, sfatlarn birbiri yerine kaim olamayacan ifade etmitir. Ayrca Allahn sfatlarnn say ynnden bir snrlamaya tabi tutulamayacan benimsemi ve sfatlar hakknda zt (nefs) ve fiil ayrm yapmtr. bn Kllbdan nce Ehl-i Snnet adna bu konuda fikir beyan eden olup olmadnn bulunmadna dikkat eken yazar, onun kendi dnemine kadar sfatlarn Allahn ne ayn ne de gayr olduunu syleyen ilk kii olabileceine vurgu yapar. Ayrca yazar, bn Kllbn fiil sfatlar hdis kabul ettiine dair nakillerin olduuna iaret ederek, bu nakillerin gerei yanstmadn; nk onun, zat ve fiil sfatlar ayrm yapmakla birlikte sfatlarn hdis olduuna dair herhangi bir sznn nakledilmediine dikkat eker. Dolaysyla yazara gre bn Kllb, Allahn fiil sfatlar dhil btn sfatlarn ezel ve ebed kabul etmektedir. Kelm ve Kelmullah bal altnda yazar, bn Kllbn hem sfatlar hem de buna bal olarak kelm, kelmullah ve halkulKuran konularna yaklamnn, hem Mutezile hem de Hanbel mezhebi mensuplarndan farkl olduunu dile getirir. Ayrca yazar, onun mevcut olan fikirlerin sunduu imknlardan yararlanarak ifrat ve tefrite sapmakszn zgn bir fikir elde etmeye altn vurgular. 642

slam limleri iinde ilk defa Kurann kdemini ortaya atan kiinin bn Kllb olduunu belirten yazar, Kurann nefs ve lafz kelm ayrmnn bn Kllbda belirgin bir ekilde var olduunu dile getirir. Yazara gre onun nefs kelm olarak grd husus, Allahn kelm sfatdr. Bu sfat Allahn zatyla kim, zt ve nefs bir sfattr. O, ezel ve tek bir kelmdan ibarettir. Harf ve ses cinsinden olumad iin paralanp blnmez ve deiiklie uramaz. Allah ezelde emreden, nehyeden ve haber veren olmad iin onun kelm ezelde emir, nehiy ve haberden ibaret deildir. Yaratklar meydana getirdii iin ilah kelm, duyanlara gre emir, nehiy ve haber olur. Allah her eyi ol sz ile yarattnda kelmn yaratlm olmas imknszdr. lah kelm okuyanlardan duyulan ey, ilah kelmn kendisi deil, onu ifade eden ibarelerdir. Asl kelm Allahn ztyla kim olan tek bir manadr. Onun kelm sfat kadmdir. Kurann lafz kelm olarak grlebilecek yn ise elimizdeki Kurandr. Bu son ksm Allah kelmnn metinleridir, lafzlardr. itilen ve Kuran olarak dinlenen, emir ve nehiy olarak nitelenen ve haber eklinde deerlendirilen bu ksmdr. lah kelmn ifadesi olan Kurann harfleri mahlktur. Kurann kelm sfatndaki mndemi hali mahlk deildir. Bizim o Kuran zikrimiz, okumamz, metne evirmemiz; resmetmemiz, hat halinde yazmamz mahlktur. Bu noktadan hareketle yazar, bn Kllbn, Kuran mahlktur diyen Mutezile ile Kuran mahlk deildir diyen Selef arasndaki tartmalardan syrlmay baarmakla birlikte, her iki frkann hakaretlerine katlanmak mecburiyetinde kaldn dile getirmitir. Yine bu blmde bn Kllbn ryetullah konusuna yaklamn da ele alan yazar, onun aklen her var olann grlecei temellendirmesinden hareketle Allahn ahirette grleceini akl ilkelerine dayandrdn dile getirir. Bu hususun daha sonralar Ehl-i Snnet itikadnn ryetullah konusunda en temel dayanaklardan birini oluturduuna dikkat eken yazar, onun sem olanla yetinmeyip aklen ryetullah caiz grmesi ve ztyla kim olan her eyin grlmesi caizdir, Allahda var olduuna gre onun da grlmesi caizdir, demek suretiyle akl bir karmda bulunduuna iaret etmektedir. Yazara gre, ryetullah konusunda mevct veya vct delili olarak kabul edilen bu delil, bn Kllb tarafndan felsef alt yap oluturularak kelm ilmine kazandrlmtr. bn Kllbn kelm literatrne kazandrd nemli kavramlardan birinin de muvft olduunu dile getiren yazar, onun bu zgn grnn bata Eariyye olmak zere baz Selef limleri tarafndan benimsendiini ifade eder. Yazarn belirttiine gre onun muvft anlay, son nefesini teslim eden kiinin o anna itibar edilerek Allah nezdinde kazanaca makama endeksli bir izah tarzdr. bn Kllb, muvft gryle grnte kfir olan kiiye lanet okunmasnn nne geilmesini hedeflemitir. Yine bu blmde 643

bn Kllbn, kader konusunu Allahn diledii olur; dilemedii olmaz prensibinden hareketle izah etmeye altn ifade eden yazar, onun, kulun fiilinde esas alnan kendi kesbi ama her eyi yaratann Allah olduu grn bir sistem olarak sunduuna dikkat eker. Kebre (byk gnah ileyenin durumu) konusunda bn Kllbn Selef itikadn devam ettirdiini dile getiren yazar, iman ve mukallidin iman konularnda ise kendine has ama Selefi dlamayan bir tutum izlediine dikkat eker. Yazara gre o, iman kalpte tasdik ve marifet olmak artyla ikrar olarak alglamakta, amellerin imana dhil olmadn kabul etmektedir. Yazar daha sonra mukallidin iman konusunun bn Kllb tarafndan dlayc, itici bir bak asndan daha ziyade kucaklayc ve dairenin iinde tutma olarak alglandna dikkat ekerek, onun, mukallidi mmin olarak kabul ettiini ifade eder. Kllbiyye Mezhebi adn tayan nc ana blmde konu, be alt balk halinde ele alnm ve her bir balk kendi iinde mstakil olarak incelenmitir. Bu blmde bn Kllbdan sonra fikirleri ve itikd grleri etrafnda olumu mezhep, lim ve topluluk olup olmad aratrlm; itikd grlerinin kendinden sonra hangi mezheplere nerede ve ne ekilde srdrld incelenmitir. Yine bu blmde Ehl-i Snnetin teekklnde etkili olan faktrler zerinde durulmu; bu balamda Ehl-i Snnetin olumasnda bn Kllbn ve Kllbiyye mezhebinin nasl bir etkisinin olduu hususuna da ayrntl bir ekilde yer verilmitir. Bu etkinin bilinmesi iin de nc hicr asrdaki ilm birikim irdelenmitir. Yine bu blmde Kllbiyye mezhebinin kelm grleri incelenmi, bu balamda lem, sftullah, kelm, kelmullah ve ryetullah gibi konular hakkndaki grlerine yer verilmitir. Son olarak bu blmde Kllbiyye mezhebinin dier mezheplerden etkilendii hususlar ile onlardan ayrld hususlara ve kelm meselelerde ne tr farkllklarn olduuna k tutabilmek iin Selef, Mrcie, Eariyye ve Mtrdiyye ile etkileimleri mstakil balklar halinde ele alnmtr. Bu balamda bn Kllb ve mezhebinin Selef itikadn devam ettiren ve bunu kendisine dstur edinen kimseler olduunu dile getiren yazara gre, Kllbiyye mezhebi bata kader, kebre ve ryetullah olmak zere nbvvet, imamet, ahiret ve dier itikd konularda Selef ile ayn dnceyi paylamtr. Ancak aralarnda sadece tek bir ihtilaf olduuna dikkat eken yazar, kelmullah (halkul-Kuran) meselesinde bn Kllbn Seleften ayrldna dikkat eker. Mrcie ile olan ilikilerine de temas eden yazar, Mrcienin, bn Kllbn zamanna kadar Allahn isimleri ve sfatlar konusunda bir gr oluturamadn ve onun bu konudaki izahlarn makul grerek Kllb grleri benimsediini dile getirir. Earyye iin bn Kllbn bir Selef olmaktan te ayn zamanda mezhebin temellerini atan bir nder, Snn kelm ekolnn meruiyet kazanmasn temin 644

eden bir kii olduuna dikkat eken yazar, Ear ve mezhebinin etkilendii en belirgin noktann, Ehl-i Snnet ilm-i kelm metodu olduunu vurgular. Ayrca Ear ve Eariyyenin bn Kllb ve Kllbiyyeden en ok etkilendii konularn banda sftullah, kelm ve kelmullah, kesb ve muvft gibi konularn olduunu dile getirir. Kllbiyye-Mtrdiyye etkileimine de deinen yazar, bn Kllbn Mtrd corafyada etkin bir rol oynayamadn dile getirmekle birlikte Mtrd mezhebinin Kllbiyyeden zelikle de bn Kllbn gelitirdii kelm metot ve prensiplerinden etkilendiine iaret eder. Eserin sonu blmnde yazar, almada vard sonular genel bir deerlendirmeye tabi tutarak bn Kllbn ortaya att uzlatrmac ve ortalama yolun mslmanlar tarafndan benimsenirken, Earnin, bn Kllbn balatt hareketin savunucusu ve yaycs olduunu dile getirir. Ayrca Ear ile birlikte bu yeni hareketin, slam dnyasna yaylarak hicr 230250 yllar arasnda oluan Ehl-i Snnet ilm-i kelm olarak Selef ve Mutezileden ayr metot sergileyen bir ekol hviyetini devam ettirdiini ifade eder. Sonu olarak bu alma, konusu bn Kllb ve Kllbiyye olan ilk mstakil eser olmas sebebiyle sahasnda nemli bir boluu doldurmaktadr. Youn bir emek ve ilm gayretin rn olan bu eser, bn Kllb ve Kllbiyye Mezhebi hakknda bilgi edinmek isteyenlerin istifade edebilecei bavuru kitab niteliindedir. bn Kllb ve Kllbiyyenin grlerinin anlalmas iin bn Kllb ile farkl mezheplerdeki limlerin mukayeseli bir ekilde ele alnmas eseri daha da deerli bir konuma getirmektedir.

645