Kitbiyat

yararl olabilirdi. Sapkn iptillarn da benzer bir ekilde tarihsel balama

oturtulmas farkl bir resim ortaya karabilir.
Son olarak metnin iinde kk bir iml probleminden de sz edelim:
Sultan Eb Sadin Akkoyunlu Cihanaha kar sefere kmas, Cihanah Ka-
rakoyunlu Konfederasyonundan olduu iin, okuyan artyor (s. 8). Her
ne kadar bu sefer sonunda Sultan Eb Sad bir Akkoyunlu olan Uzun Ha-
san ile savam ve kaybetmise de seferin banda niyeti Karakoyunlular ve
Akkoyunlular kontrol altna almakt. Dolaysyla yazarn cmlesi bu haliyle
lafzen problemli, mna olarak ise doru bir hkm olarak karmza kmak-
ta ki yazara da problemin ancak bylesi yakr.

Erturul kten
(Yrd. Do. Dr., stanbul 29 Mays niversitesi Edebiyat Fakltesi)

Ahmed-i Cm Nmek: Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri

Abdulvahap Yldz
stanbul: Semerkand Yaynlar, 2013, 239 sayfa.

Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Orta a Krss retim

yesi Do. Dr. Abdulvahap Yldz tarafndan kaleme alnan Ahmed-i Cm
Nmek: Hayat Eserleri ve Tasavvuf Grleri kitab, almann nsznde
de belirtildii zere XII. asrn bu byk sfsi hakknda monografi trnden
Trkede yegne akademik eserdir.
Giri ve blmden mteekkil olan almann Girii, Ahmed-i
Cmnin Dneminde Sosyal ve Siys Durum baln tamaktadr.
Ahmed-i Cmnin yaam olduu Horasan blgesi hakknda coraf, tarih
ve siyas mlmat verilmekte ve baz sflerle tasavvuf eserlerden bahsedilen
Giri ksmn takiben, Birinci Blmde, menkbe ve kerametleriyle birlikte
Ahmed-i Cmnin hayat; kinci Blmde eserleri, nc Blmde ise
Ahmed-i Cmnin Tasavvuf Dncesi bal altnda Tasavvuf ahsiyeti,
Cmiyye Tarkati ve baz tasavvuf kavramlar hakkndaki sz ve fikirleri ele
alnmtr.
Mellif nszde, Trkiyede Ahmed-i Cmnin hayat ve eserleriyle
alkal, Sleyman Uludan Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisine
(DA) yazd madde (Cm, Ahmed-i Nmek) haricinde, akademik bir a-
lma bulunmadn sylemekte, bylece konu hakknda ilm bir boluun

157
slm Aratrmalar Dergisi, 31 (2014): 141-188

bulunduuna iaret ederek eserin yazlma sebebini zmnen beyan etmek-

tedir (s. 10). Ayrca ranl aratrmac Dr. Ali Fzln Ahmed-i Cmnin ha-
yat ve eserlerini ele alan iki almasndan bahsetmekte, fakat kendisinin
bu aratrmacdan farkl olarak Ahmed-i Cmnin hayat ve eserlerinin yan
sra, ounlukla onun menkbeleri, kerametleri ve tasavvuf dncesini ele
alacan belirtmektedir. almasnn temel kaynaklar olarak da mellif,
Cmnin birka eserini, Ali Fzln Cm ile alkal iki eserini ve Makmt-
Jendepl isimli Cmnin menkbelerini derleyen bir eseri zikretmektedir (s.
10-11). Gerekten de eser boyunca, bu zikredilen kaynaklardan ve bilhassa Ali
Fzln iki aratrmasndan hayli istifade edildii grlmektedir.
Giri blmnde, 440-536 (1048-1141) yllar arasnda Horasanda yaam
olan Ahmed-i Cmnin Dneminde Sosyal ve Siys Durum bal altnda
Horasan hakknda coraf baz bilgilerden sonra, son Ssn imparatorunun
31 (651) ylnda ldrlmesiyle balayan tarih ve siyas hadiselere yer veril-
mektedir. Yaklak drt asrlk bir zaman dilimini ihtiva eden bu zet, Sultan
Sencerin 1097 ylnda Horasan hkimi olarak baa gemesiyle btn kark-
lklarn yerini huzur ve refaha brakt ve Horasann yeniden mmur hale
getirildii bilgisiyle sona ermektedir (s. 13-18).
Cmnin mrnn byk blmnn getii Sencer dnemi (1097-1118
Horasan hkimi, 1118-1157 Seluklu sultan) hakknda dier dnemlere naza-
ran daha fazla bilgi olmasna ramen, aktarlan bilgilerin, okurun zihninde o
dnemin berrak bir resminin olumasn salamaya yetecek ekilde olmad
grlmektedir. Ayrca Sencer dneminin bir refah ve huzur dnemi olduu
yolunda mlmat verilmesine ramen, zikredilen tarih zetten sonra grl-
d gibi Cmnin yaad 6. (12.) yzyl, siyas ve sosyal adan rann en
kark ve skntl dnemidir (s. 18) eklinde bir hkm karlmaktadr.
Bu hkm mteakiben, zikredilen dnemin ran tasavvufunun en par-
lak dnemi olduu sylenerek Horasan ve civar blgelerde yaad bi-
linen baz sflerin ve eserlerin isimleri zikredilmektedir. Burada yer alan,
Fazlurrahmann slm isimli kitabnn kaynak gsterildii Sflerin bir ks-
mnn Kuran ve Snnet izgisi dna karak bidatlarla amel ettikleri, i ve
Btn kimi inanlar tasavvufa soktuklar bilinmektedir. ifadesi slp asn-
dan dikkat ekmektedir. Bir tasavvuf akademisyeni olmayan Fazlurrahmann
bu slbu kullanmas anlalabilir bir durum ise de bu slbun, alma-
sndan tasavvufa olduka mspet bakt anlalan yazar tarafndan tenkit
edilerek dzeltilmesi gerekirdi. Bu tashih, eserin deerini arttran ve okurun
zihninde eser ve mellifinin mevkiini salamlatran millerden olurdu. Zira
bu szlerde, temel olarak iki problem gze arpmaktadr: Birincisi; Kuran ve
Snnet dna kan ve i ve Btn kimi inanlar tasavvufa sokan kimseler

158
 Kitbiyat

iin sf, ikincisi ise i ve Btn inanlarn sokulmasyla asl hviyetinden

uzaklatrlm bir irfan iin tasavvuf kelimesinin kullanlmasdr.
Aka bilinmektedir ki, ayn etimolojik kkten gelen sf ve tasavvuf
kelimeleri, son dinin zuhurundan sonra bu din erevesinde mna kazanm
ve bu din merkezli bir irfann ismi ile o irfana mensup olan kimseyi ifade etmek
iin kullanlagelmi iki stlahtr. Dolaysyla ne Kuran ve Snnet dna kan
ve i-Btn kimi inanlar tasavvufa sokan kimseler iin sf ne de iine i
ve Btn inanlarn sokulduu bir irfan iin tasavvuf kelimelerini kullanmak
dorudur. Zaruret halinde ise bunlar mutlak olarak deil, sf olduunu iddia
eden kimseler rneindeki gibi mukayyed ekilde kullanlmaldr.
Giri blmnn neticesi saylabilecek paragrafa, Grlyor ki diye
balanarak batan itibaren mezkr balk altnda nakledilen mlmata is-
tinaden Ahmed-i Cmnin yaad dnemde Horasanda mehur sflerin
yetitii ve tasavvufun ana kaynaklarnn bu dnem ve corafyada kaleme
alnd sylenmektedir. Bu szlerin ardndan tasavvufun 6. (12.) yzylda
hzl bir ekilde yayld ve bu yaylmayla birlikte sf geinen kimi insan-
larn, sflerin arasna girerek halkn ve devlet riclinin sflere gsterdii
alkadan istifade edip tasavvufa bidat ve hurfeler kattklarnn kaynaklar-
da belirtildii gibi bir iddia dile getirilmekte; fakat byle bir iddia ile alkal
herhangi bir kaynak zikredilmemektedir (s. 21-22).
Kitabn Birinci Blm, Ahmed-i Cmnin Hayat baln tar.
Cmnin hayatnn, isabetli alt balklar kullanlarak dzenli bir ekilde ele
alnd ve Cmnin baz ocuklar ve torunlar ile trbesi/klliyyesi hak-
knda bilgilerin verildii bu blmn referanslarn daha ziyade Ali Fzln
almalar ile DAdaki madde oluturmaktadr.
lk blmn son ksm, Cmnin menkbe ve kerametlerine ayrlmtr.
Burada evvel Ahmed-i Cmnin keramet anlay ele alnmakta ve ona gre
bei evliyann, bei de bgnelerin olmak zere, on eit keramet olduu;
eserlerinden istifade ile tatmin edici bir ekilde anlatlmaktadr (s. 62-68).
Bu cmleden olarak Cmnin nazarnda evliyann kerameti; kermet-i fazl,
kermet-i kesb, kermet-i gurur, kermet-i mkfat ve kermet-i hakik
(s. 62-63); bgnelerin kerameti ise mecazi keramet, kermet-i mkfat,
kermet-i eytan, kermet-i dallet ve kermet-i vehm gibi ksmlara ay-
rlmaktadr (s. 65-66).
Bu faydal ve bilgilendirici giriten sonra, dokuzu Makmt- Jendepl
isimli eserden ve ikisi de Trke popler bir internet sitesinden olmak ze-
re, Cmye ait on bir keramet ve menkbeye yer verilmekte, bylece eserin
nsznde verilmi olan vaad yerine getirilmi olmaktadr.

159
slm Aratrmalar Dergisi, 31 (2014): 141-188

Eserde dikkat eken kaynak kullanm usulnn farkllnn yan sra

nakledilen baz tarih hadiseler arasnda var olan ve muhtemelen melli-
fin dikkatinden kaan baz tutarszlklar da gze arpmaktadr. Eb Sad-i
Ebl-Hayrn, hrkasn Ahmed-i Cmye vasiyet etmesi ve Eb Sad-i Ebl-
Hayrn olunun bu hrkay Cmye vermesi hadisesi bu duruma misal ola-
rak verilebilir. Hadise yledir: Eb Sad-i Ebl-Hayr, kendisine Hz. Eb
Bekirden intikal eden hrkay oluna emanet ederek vefatndan birka sene
sonra, zikrettii vasflar haiz olup kendisini ziyarete gelecek olan gence bunu
teslim etmesini vasiyet eder. Eb Sad-i Ebl-Hayrn vefatndan birka sene
sonra olu ryada babasnn tella bir yere doru gitmekte olduunu grr.
Nereye gittiini sorunca, Kutbl-evliy geliyor, onu karlayalm cevabn
alr. Ertesi gn Ahmed-i Cm hankaha gelir. Babasnn tarifi zerine onu
tanyarak emaneti ona teslim eder (s. 34).
Bu hadisede geen ahslarn doum ve vefat tarihleri birlikte dnld-
nde, rivayette bir problem olduu anlalmaktadr. Zira eserde 440 (1048)
ylnda doduu sylenen Cm, Eb Sad-i Ebl-Hayrn vefat ettii 440
(1048) senesinde henz bir yanda dahi deildir. Eb Sad-i Ebl-Hayrn
vefatndan birka sene sonra onun, kendisi iin braklan emaneti almak
zere Eb Sad-i Ebl-Hayrn olunun yanna gidecek yata olamayacaktr.
Ahmed-i Cmnin 462 (1070) senesinde yirmi iki yanda tvbekr olduu ve
bunu mteakiben de yllarca uzlet hayatnda kald (s. 30-31) dnlrse, bu
hadisenin zikredildii ekilde olamayaca daha da tebarz etmektedir.
Bunun gibi dikkatten kaan hususlara bir rnek de s. 59daki 107 numa-
ral dipnotta itiyye tarikat ile ilgili iktibastr. Bu dipnotta, Halvetiyyenin
Reniyye kolunun Edhemiyye ubesinden ayrlm olduu sylenen itiyye
tarikatnn kurucusu olarak mild 1142 ylnda vefat eden Eb Ahmed Abdl
it gsterilmektedir. ncelikle unu sylemek gerekir ki, itiyyenin kuru-
cusu bu zat deildir. Ayrca itiyyenin Halvetiyye ile zikredilen ekilde bir
alkasnn olmas tarihen de mmkn deildir. Zira Halvetiyyenin kurucusu
mer el-Halvetnin vefat yl 800 (1397) olduundan, 1142de vefat eden bir
ahsn, tarihen 1397de vefat etmi bir kimsenin kurduu tarikatn bir kolunun
ubesinden ayrlm bir dier kolun kurucusunun olamayaca aktr.
Bu ksmda gze arpan bir dier durum ise Horasan Ekol ve Ahmed-i
Cm bal altnda ele alnan mesele ve bunun ele aln tarz ile kulla-
nlan kaynaklardr. Bu balk altndaki sayfa boyunca Cmden sadece
birka cmle ile bahsedilmekte ve Ahmed-i Cmnin, mrnn tamamn
Kalenderlikin merkezi olan Horasan blgesinde geirdii iin bu akmdan
etkilenmi olduu sylenmektedir. Bu iddiaya, Cmnin Dvnnda bulu-
nan birka iirin iaret ettii sylenmekte; fakat bu iirler zikredilmemektedir

160
 Kitbiyat

(s. 57). Bu iirlerden biri ancak s. 127-128de nakledilmektedir. Bu durum ise

Kalenderlikten etkilenmi olduu iddiasnn nispeten mphem kalmasna
sebep olmaktadr. Halbuki byle bir tesir varsa, bunun delilleriyle birlikte daha
ak bir ekilde ortaya konmas, meselenin anlalmas ve okurun zihninde
konuya dair soru iareti kalmamas asndan daha uygun gzkmektedir.
Kitap ve Snnete dayanan, eriat ve hakikati birletiren Snn tasavvuf
fikrini benimsemi olan, hatta Ehl-i snnet vel-cemaatte bir eksiklik olursa
kii dallete der diyerek eserlerinde Ehl-i snneti zel olarak vurgulayan
Ahmed-i Cmnin (s. 120), tasavvuf zihniyetinden yaay tarzna, klk kya-
fetinden ilm kaidelere bak asna kadar her eyi ile iinde yaad siys ve
itim dzeni dlayan, eski ran kltrnn kalntlarn olduka canl bir e-
kilde barndran Kalenderlikten etkilenmi olduu, onlar vd, hatta ka-
lender olmak istedii (s. 57) iddias, teferruatl bir ekilde incelenmeye muhta-
tr. Ayrca, Cmden yirmi yl sonra domu ve daha ok am ve Msr civar-
larnda yaam olan bir kimse tarafndan kurulduu sylenen Kalenderlikin
(s. 111), hayatnn tamamn Horasanda geirmi olan Cmyi nasl olup da tesir
altnda braktnn ve kalender-merep olmakla Kalender olmak arasnda
bir fark olup olmadnn da burada daha tatmin edici bir tarzda izah edilmesi,
anlatlanlarn daha kusursuz bir ekilde anlalmasn salamak asndan bir
gerekliliktir. Bu husustaki snrl izahlarn bir ksm ancak s. 129da gelmektedir.
Ancak bu izahtan evvel de Eb Sad-i Ebl-Hayrn hrkasn Cmye vasiyet
etmesinin Cmnin kalender-merep olduunu ortaya koyduu, muasr bir
eserden nakledilmekte; fakat bu delletin nasl olduuna ak bir ekilde temas
edilmemektedir (s. 126). Ayrca, Kalenderlike mensup bulunanlara kalender
veya Kalender dendii rivayet edilse de (s. 126) birka sayfa sonra bu ikisinin
bazan ayn bazan farkl mnalara geldii ve ilkinin bu zmreye mensubiyeti
bulunmayan kalender-merep kimseler iin kullanld ne srlmektedir (s.
129). Buradaki terminolojik ihtilflar, meselenin berrak bir ekilde anlalma-
sna engel olmaktadr. Bu gibi ihtilflarn giderilerek meselenin daha ak bir
ekilde izah edilmesinin, sahasnda ilk olan bu eserin maksadn tam olarak
hsl etmesine yardmc olaca muhakkaktr.
Eserin kinci Blm, Ahmed-i Cmnin eserlerinin tantmna ayrlm-
tr. Bu ksmda evvel Cmnin eserleri, eserlerin konusu ve slbu hakknda
genel bilgiler verilmekte ve Cmnin; nst-tibn, Mifthun-nect, Risle-i
Semerkandiyye, Sircs-sirn, Ravzatl-mznibn, Bihrul-hakka, Knzl-
hikme, Dvn, Kalendernme isimli eserlerinin bulunduu, fakat kaynaklar-
da ad geen Fthul-kulb, tikdnme, Muhabbetnme, Zhdiyyt, Sz u
Gdz ve es-Srrl-meknn vel-ikdl-manzm fit-tlsmt adl eserlerinin
ise gnmze ulamad zikredilmektedir (s. 83-86). Ardndan, yukardaki

161
slm Aratrmalar Dergisi, 31 (2014): 141-188

sralamaya gre ilk sekiz eser, bab balklar da verilerek tantlmaktadr. Bu

eserlerden bazlarnn tantmnda eserlerin kendileri kullanlrken, bazlarn-
da Ali Fzln aratrmalarndan fazlaca istifade edildii gze arpmaktadr.
Bu blmde dikkat eken bir baka husus da udur: Mifthun-nect isimli
eser tantlrken eserin 522 (1128) ylnda kaleme alnd ve mellifin daha
nceki kitaplarnn isimlerini bu eserin nsznde zikrettii nakledilmek-
tedir. Ad zikredilen eserler arasnda Knzl-hikme de vardr (s. 93). Ancak
bu eserin Ali Fzldan nakledilerek yaplan tantmnda onun 533te (1138),
yani Mifthun-necttan yaklak on sene sonra kaleme alnd sylenmek-
tedir. Eserde bu iki bilgi arasnda herhangi bir telif gayreti grlmemekte ve
bu tarih eliki, mezkr eserin kaleme alnd tarih hususunda zihinlerde
soru iaretine sebep olmaktadr.
nc Blmde Ahmed-i Cmnin tasavvuf dncesi ele alnmakta ve
onun Snn, vahdet-i vcd dncesine yaknlk duyan, kalender-merep ve
melm-merep bir sf olduu anlatlmaktadr. Ahmed-i Cmye isnat edilen
Cmiyye tarikat da bu ksmda sadece bir muasr alma ile bir ansiklope-
di maddesine istinaden ele alnmakta, bu tarikatn sapkn bir tarikat olduu
ve Cm ile herhangi bir alkasnn bulunmad sylenmektedir (s. 129-130).
Sonrasnda ise Cmnin Tasavvuf Kavramlara Bak anlatlmaktadr. Bura-
da ele alnan stlahlar ncelikle Ahlk Kavramlar ve Mrifet ve Bilgi Kav-
ramlar eklinde iki bala ayrlmakta ve tasavvuf eserlerden hareketle bu s-
tlahlarn tanmlar verilmekte, sonra da Cmnin stlahlar hakknda fikirleri
nakledilmektedir. Tasavvuf stlahlarn tariflerini bu ekilde bir arada grme
imkn salamas, bu blm baarl klan sebeplerden biridir. Dierlerine
nispetle bu blm, -mellifin de nszde yazd gibi- kitabn orijinal ksm
olup Cmnin burada yer alan mefhumlar hakkndaki szleri tatmin edici bir
ekilde nakledilmitir. Bu stlahlar arasnda tvbe, zhd, sabr, rza, sem, -
kr, ihls, tlib, mrid, kalp, vecd, ak, eriat ve hakikat gibileri zikredilebilir.
Netice olarak u sylenebilir ki, her ne kadar birtakm problemler barn-
drmaktaysa da Abdulvahap Yldzn kitab, sahasnda ilk olmas asndan
nemlidir. ada eserlerden oka istifade edilmesi okuyucuya, Cm litera-
tr ve muhtevas hakknda geni bilgi sunmaktadr. Biyografi tr akademik
eserler arasnda maksadn hsl etmi rneklerden saylabilecek bir akade-
mik disipline tam olarak sahip olmasa da eser, dikkatten kam noktalarn
ve hatalarn giderilmesi ile ok daha yeterli bir hale gelecek ve kendisinden
sonra yaplacak almalar iin daha faydal olacaktr.

Abdurrahman Acer
(Aratrma Grevlisi, Recep Tayyip Erdoan niversitesi lhiyat Fakltesi)

162