23 IV. MAGMATK KAYALAR (IGNEOUS ROCKS) IV.1. Giri Volkanik pskrmeler sonucunda oluan kayalar geni alanlar kaplamaktadr.

Fakat bunlar, magma olarak tanmlanan erimi kaya malzemesinin kristallizasyonu ve soumas ile olumu btn kayalarn sadece kk bir ksmdr. Magma ile igili tm jeolojik olaylara magmatizma ad verilir. Magmann yeraltnda oluturduu olaylara pltonizma ve oluan kayalara plutonik/intruzif veya derinlik kayalar ad verilirken; magmann yeryzne kmas ile oluan olaylara volkanizma ve oluan kayalara da volkanik / yzey veya ektruzif kayalar denir (ekil IV.1).

ekil IV.1. Derinlik ve volkanik kayalarn oluumu.

IV.2. Magma ve Lav Yeryzeyinin altnda bulunan erimi kaya malzemesine magma denir. Dier bir ifade ile magma yerkabuunun derin kesimlerinde bulunan veya kkeni buralarda olan bazaltik bileime ve jeolojik btnle sahip scak bir zeltidir. Magma volkanlardan yeryzne ulatnda lav adn alr. Magma olutuu kayatan daha az younlua sahip olduu iin yzeye doru yukarya hareket etme eilimindedir. Bazen magma yzey zerinde pskrerek akar, buna lav aknts, bazen de piroklastik malzeme olarak adlandrlan paralar eklinde atmosfere etkili bir ekilde pskrr. Magmatik kayalar magma souduunda ve kristalletiinde veya kl gibi piroklastik malzeme pekitiinde oluur. Magma ve lavn fiziksel-kimyasal zellikleri a) Kompozisyonuna-bileimine, b) Scaklna , c) Vizkozitesine baldr. IV.2.1. Kompozisyon-Bileim. Yer kabuunda en yaygn olarak bulunan mineraller silikat mineralleridir. Bu mineraller silis, oksijen ve dier elementlerin oluturduu bileiklerdir. Kabuksal kayalar eridiinde magma oluur, magma tipik olarak silise zengin ve nemli miktarda alminyum, kalsiyum, sodyum,
Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

24 demir, magnezyum ve potasyum ile daha az miktarda dier elementleri ierir. Tm magmalar kabuksal kayalarn ergimesiyle olumaz. Baz magmalar, ounlukla ferromagnezyen silikat minerallerinden olumu st manto kayalarndan tremilerdir. Bu kaynaktan tremi magmalar daha az silis daha ok demir ve magnezyum ierirler. Silis hemen hemen tm magmalarn bileii olmasna ramen, silis ieriine bal olarak magmalar felsik, intermediyer (orta) ve mafik (bazik) magmalar olmak zere e ayrlr. Felsik magma %65 den fazla silis ve nemli miktarda sodyum, potasyum ve alminyum fakat daha az miktarda da kalsiyum, demir ve magnezyum ierir. Buna karlk mafik magma %45-52 orannda silis daha fazla miktarda kalsiyum, demir ve magnezyum ihtiva eder. %53-65 orannda silis ieren intermediyer magma mafik ve felsik magma arasnda bir bileime sahiptir.

IV.2.2. Scaklk. Yeryznn altndaki magmann scaklnn dorudan lm olanakszdr. Ancak Hawaide atmosferle reaksiyona girmi volkanik gazlarn bulunduu lav gllerinde llm 1350 oC lik scakla ramen, pskrm lavlar genellikle 1000-1200 oC scakla sahiptirler. ou direk scaklk lmleri, jeologlarn emniyetli bir ekilde yaklaabildii, az veya hibir patlama aktivetisinin gelimedii volkan lavlarnda yaplmtr. Felsik lavlarn patlamal bir aktivite gstermesi ve pskrmenin ok nadir gelimesi nedeniyle bu tr lavlarn scaklklar da az bilinmektedir. Felsik magma ktlesinin oluturduu baz lav domlarnn scakl
Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

25 uzaktan kumandal optik pyrometre aletiyle llebilmitir. Bu domlarn yzeyi de 900 oC den fazla scakla sahiptir. Fakat domun dndaki bu deer, souma nedeniyle iindeki scaklk deerinden dk olmaldr. Ancak bilinen asidik (felsik) magmalarn, bazik (mafik) magmalara gre daha dk scakla sahip olmasdr. IV.2.3. Viskozite-Akclk. Magma viskozitesiyle (akmaya kar gsterdii diren) karakteristik zellikler tar. Su gibi baz maddelerin viskozitesi ok dktr ve bu maddeler yksek akclk gstererek kolayca akarlar. Dier baz maddelerin viskozitesi olduka yksek olup bunlar ok ok yava akarlar. Bu tr cisimler souduka sertleirler ve ok daha yava akarlar. Istldklarnda veya scak olduklar zaman ise kolayca akarlar. Bylece, magmann viskozitesinin scaklkla kontrol edildii sylenebilir. Genel olarak scak lavn ak souk lavdan daha fazladr. Bununla birlikte scaklk viskoziteyi tek bana kontrol eden faktr deildir. Magmann viskozitesi, magmann silis ieriiyle kontrol edilmektedir. Silis miktarnn artmasyla viskozite de artar. Bu nedenle felsik (asidik) magma kaln, yava hareket ederken, mafik (bazik) magma uzun mesafelerde, daha hzl, daha ince bir lav aknts oluturur. Grld gibi bazik magma dk, asidik magma ise yksek viskoziteye sahiptir. IV:3. Magmatik kayalar Tm pltonik ve ou volkanik kayalar, magmadan mineraller kristallendiinde oluurlar. Kristalleme sreci kristal ekirdeklerinin olumas ile balar ve bunlarn sonradan bymesi ile devam eder. Magmadaki atomlar devaml hareket halindedir. Souma baladnda, baz atomlar balanarak kk gruplar olutururlar. Atomlarn dzenlenii kristallerdeki dzene karlk gelmektedir. Svdaki dier atomlar, bu kristal ekirdeklerine kimyasal balarla balanarak belirli geometrik dzen iinde olur ve bu ekirdekler kristal olarak byyerek kaya iinde tek tek taneler eklinde yer alan mineral tanelerini olutururlar. Hzl souma srasnda kristal ekirdeklerinin oluum oran (hz) byme hzn (orann) amakta ve sonuta ok kk tanelerden oluan bir ktle ortaya kmaktadr. Yava soumayla ise byme oran (hz) ekirdeklenme hzn aar ve bal olarak daha byk taneler oluur. IV.3.1. Magmatik kayalarn dokusu (texture) Magmatik kayalarn ou dokusu magmann veya lavn souma hzyla bantldr. Derinlerdeki yava souma gzle grlebilen iri kristallerin olumasna neden olur. Bu tr dokuya faneratik doku ad verilir ve pltonik kayalarn en nemli zelliidir. Faneretik dokulu kayalardaki mineral taneleri, bytme olmakszn, gzle kolaylkla grlebilir.

ekil IV.2. Faneretik doku (phaneritic doku)

Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

26 Lav akntlarnda ve baz yzeye yakn sokulumlarda hzl souma sonucunda oluan ok ince taneli dokuya da afanetik doku ad verilir. Afanetik dokulu kayalardaki mineral tanelerini bytme olmakszn grmek olanakszdr.

ekil IV.3. Afanetik doku

Belirgin olarak farkl boyuttaki mineral taneleri bileimine sahip olan dokuya porfiritik doku denir. Bu kayalar daha kompleks souma srecine sahiptir. Byk mineral tanelerine fenokristal, daha kk tanelerin oluturduu kesime hamur (matriks) ad verilir (ekil IV.4,5). ntrzif bir ktlenin/magmann yava soumaya baladn kabul edelim. Bu durumda baz mineraller olumaya ve bunlar bymeye balar. Magmann tmyle kristallemesinden nce, iinde kat mineral taneleri ve artk sv faz yeryzne ktnda ok hzl bir ekilde sour ve bylece afanetik doku geliir. Sonuta, magmatik kaya, ince taneli kristalin hamur iinde dalm fenokristal/byk mineral taneleri ierir, ve kaya porfiritik karaktere sahiptir.

ekil IV.4. Porfiritik-faneretik doku

ekil IV.5. Porfiritik-afanetik doku

Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

27 Lav bazen o kadar hzl sour ki lavn tm bileenleri kristal bir yapnn gelimesi iin gerekli olan zamana sahip olamaz. Bu tr hzl souma sonucunda obsidiyen gibi doal cam oluur (ekil IV.6). Obsidiyen minerallerden olumamasna ramen magmatik kaya kabul edilir.

ekil IV.6. Cams doku

Baz magmalar byk oranda su buhar ve dier gazlar ierirler. Bu gazlar soumu lavlarda hapsolursa vesikl olarak adlandrlan ok sayda kk boluklar oluur. Bu dokuya vesikler doku ad verilir. Paral/klastik doku ise piroklastik kayalarn tipik dokusudur (ekil IV.7)

ekil IV.7. Piroklastik kayalardaki paral/klastik doku

IV.3.2. Magmatik kayalarn kompozisyonu-bileimi Magmalar bileimleri asndan mafik (%45-52 SiO4-), orta (%53-65 SiO4-) ve felsik (%65 den fazla SiO4-) karakterler tar. Magmatik kayalarn mineralojik bileimlerinin tanmlanmasnda nemli rol ana magma oynar. Differansasyon-ayrma, kristal kmesi, asimilasyon, magmalarn karm gibi srelere bal olarak farkl magmatik kayalar ayn magmadan tremi olabilir (Konu: IV.4)

Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

28 IV.4. Deiik magmalarn kkenleri ile ilgili teoriler IV.4.1. Differansasyon-Ayrma (Bowen reaksiyon serisi) (Differentiation) Geen yzyln banda Bowen mafik, intermediyer (orta) ve felsik magmalarn bir ana mafik magmadan tredii hipotezini ortaya koymutur. Bowen minerallerin souyan magmadan ayn anda tmnn kristallemediini, fakat belli bir sra iinde olutuklarn biliyordu. Bowenin gzlemleri ve laboratuar almalar, Bowen reaksiyon serisi olarak nerdii, intermediyer ve felsik magmalarn bazaltik (mafik) bir magmadan tredikleri varsaymna dayandrlmtr. Bowen reaksiyon serisi kesikli-devamsz ve devaml-srekli reaksiyon serileri olarak iki kola ayrlmtr. Minerallerin kristallemesi e zamanl olarak her iki reaksiyon serisinde olumaktadr. Sadece ferromagnezyen mineralleri ieren kesikli reaksiyon serisinde belirli scaklkta bir mineral dier bir minerale gemekte veya dnmektedir. Scaklk azalmas nedeniyle, scaklk belli bir seviyeye ulatnda, o scaklk aralndaki mineral kristallemeye balar. Bylece ilk olumu mineral artk sv magma veya zelti ile reaksiyona girerek mineral sralamasndaki bir baka veya sonraki mineralin oluumu gerekleecektir. rnein olivin [(Mg,Fe)2SiO3] bu reaksiyon serisinde oluan birinci ferromagnezyen mineraldir. Magma soumaya devam ederek, scaklk stabil olduu scaklk snrna olatnda olivin ve artk zelti arasnda kimyasal reaksiyonlar oluur ve sonuta piroksen minerali oluur. Soumann devam etmesiyle benzer reaksiyonlar piroksen ve zelti arasnda oluur ve piroksen yaps yeniden deierek amfibolit mineralleri oluur. Soumann devamnda amfibol ve zelti arasndaki reaksiyonlar nedeniyle, amfiboln yaps yeniden dzenlenerek tipik yapraks yapya sahip biyotit ve mika mineralleri oluur. Reaksiyonlar belirtildii ekilde bir mineral serideki bir sonraki minerale deimesine ramen, reaksiyonlar daima/her zaman tamamlanamaz. rnein, olivin piroksenle evrilmi olabilir, bu reaksiyonun tamamland iaretidir. Eer magma yeterli bir hzla soursa, ilk oluan mineraller, zeltiyle reaksiyona girecek zamana sahip olamazlar ve bylece kesikli reaksiyon serisindeki tm ferromagnezyen mineraller bir kayata olabilir. Herhalde, biyotit kristalletiinde ana-orijinal magmada bulunan tm magnezyum ve demir tketilmitir. Bowen reaksiyon serisinin devaml reaksiyon serisindeki tek mineral plajiyoklaz feldispattr. Ca-plajiyoklaj (kalsiyumca zengin plajiyoklaz) ilk nce kristalleir. Magmann soumaya devam etmesiyle, kalsiyumca zengin plajiyoklaz zeltiyle reaksiyona girer ve plajiyoklaz giderek daha fazla sodyum ihtiva ederek, kristalleme zeltideki kalsiyum ve sodyumun tm tketilinceye kadar devam eder. Soumann ok hzl olduu hallerde kalsiyumca zengin plajiyoklazdan sodyumca zengin plajiyoklaza dnr. Bu artlar altnda oluan plajiyoklazlarda zonlanma grlr. Bu zonlu yapda kalsiyumca zengin ekirdek ve onu evreleyen sodyumca zenginlemesiyle gelien zonlar yer alr. Bowen reaksiyon serisinin her iki kolunda bir tarafta magnezyum ve demir dier tarafta da kalsiyum ve sodyum tketilerek kristalleme oluur. Buna gre, geriye kalan her hangi magma, potasyum, alminyum ve silise zenginlemi olur. Bu elementler birleerek Potasyum feldspar-ortoklaz (KAlSi3O8) oluturur, ve eer su basnc yksek ise yapraks silikat olan muskovit oluur. Geriye kalan magma artk silis ve oksijence zengin olup, kuvars minerali bu zeltiden itibaren kristalleir. K-feldispat ve kuvarsn kristallemesi gerek reaksiyon serisi deildir. Bununla birlikte, bunlar artk zeltiyle ortaklasn reaksiyonundan daha ok bamsz olarak oluurlar.

Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

29

ekil IV.8. Kesikli reaksiyon serisi

Kesiksiz reaksiyon serisi

ekil IV.9. Bowen reaksiyon serisi

Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

30 IV.4.2. Kristal kmesi (crystal settling) Magmann bileimi kristal kmesi yoluyla deiebilir. Bu sre, kristalleme ve bunu takiben gravitasyonal kme ile gerekleir. Olivin, Bowen reaksiyon serisinde oluan ilk ferromagnezyen mineraldir. Olivinin zgl arl artk zeltininkinden fazladr ve bu nedenle olivin zeltide aa doru batma-kme eilimindedir (ekil IV.10a). Buna gre demir ve magnezyum ieren minerallerin kristallemesiyle bu elementler kullanlarak, arta kalan zelti silis, sodyum ve potasyum bakmndan daha zengin hale gelir. Bu nedenle stte doru dayk ve sill olarak yerleen intruzif magmatik ktlelerde daha az olivin ve piroksen varken alt kesimler bu minerallerden daha ok bulunur (ekil IV.10b)

ekil IV.10. Kristal kmesini gsteren diyagramlar

IV.4.3. Asimilasyon (assimilation) Magmann bileimi asimilasyon prosesiyle deiebilir. Bu proses magmann etrafndaki komu kayalarla reaksiyona girmesiyle geliir. Magma ocanda (magma chamber) veya volkanik bacalarda magmaya yakn olan kayalar snarak scaklk 1300 oC ye ulaabilir. Bu kayalarn bazlar ksmen veya tamamen ergir. Ergiyen kayalarn ergime scaklklar magmannkinden daha dktr. Asimile olmu kayalar nadiren magmannki ile ayn bileimdedir, ve magmann bileimi bu nedenle deitirir. Asimilasyon, magmatik kayalarn iinde yaygn olarak bulunan inklzyonlarda grlmektedir. ou inklzyonlar komu kayalardan tremi, deiik boyutlardaki ktlelerdir.

ekil IV.11. Magmann komu kayalarn iine sokularak asimilasyona neden olmas (a) ve inklzyonlarn olumas (b).
Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

31

IV.4.4. Magmalarn karm (magma mixing) Tek bir volkandan farkl bileimde lavlarn pskrmesi, farkl bileimlerdeki magmalarn varln iaret etmitir. Bu magmalardan bazlar birbirleriyle karabilir. Ykselen mafik magma ile yaklak ayn hacimdeki felsik magma karrsa sonuta intermediyer bileimde yeni bir magma oluur.

ekil IV.12. Deiik kompozisyondaki magmatik kayalarn konumlar

IV.5. Magmatik kayalarn snflamas

ekil IV.13. Magmatik kayalarn silika ierii, kristal byklne gre snflamas

Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

32

ekil IV.14. Magmatik kayalarn mineral ieriine gre snflamas

IV.6. Magmatik kayalarn yerleim ekilleri Volkanizma ve pltonizma dolays ile volkanik ve pltonik kayalar birbirlerinden farkldrlar. Volkanizma ve oluan volkanik kayalar dorudan yzeyde gzlenebilir. Ancak pltonizma ve pltonik kayalar indirekt olarak allabilir. ntrzif (pltonik) magmatik kaya ktleleri pluton olarak adlandrlmakta olup, plutonlar magmann yerkabuu iinde soumas ve katlamas sonucunda oluurlar. Bunlar ancak erozyondan sonra yzeyde gzlemlenebilirler. Plutonlarn pek ok tr/tipi tanmlanmtr. Bunlarn tm geometrik zelliklerine ve komu kayalarla olan ilikilerine dayanlarak ayrlmtr. Plutonlar geometrik olarak masif, dzlemsel, silindirik ve mantar eklinde olabilirler. Konkordan ve diskordan olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Konkordan plutonlar yan kayalarn tabakalanmasna paralel olup sill, lakolit bunlara rnektir. Diskordan plutonlar ise yan kaya tabakalanmasn keser. Dayk, batolit ve stok bunlara rnektir. Batolitler en az 100 km2 veya daha byk alan kaplayan magmatik ktlelerdir. Stok, batolite benzer zelliklere sahip ancak ondan daha kktr.

Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006

33

ekil IV.15. Plutonik yaplar

ekil IV.16. Batolit ve stok arasndaki fark gsteren diyagram

Fiziksel Jeoloji I, Ders Notlar, Magmatik Kayalar, Kadir Dirik 2006