.

BATI VE DOGU HIRSTYANLItlNA

TARH

BR BAK

Do. Dr. Mehmet AYDIN

Hristiyanlk bilindii gibi Dou'da domu yine ilk mntesiplerini dou topraklarnda kazanm, ark kkenli bir dindir. Ancak, siyasi, dini, askeri faktrlerin tesiriyle, doduu topraklarn dna tam ve LV. yzyln balarnda Roma mparatorluunun resmi dini haline gelen hristiyanlk, Batda kendine emin bir desteki bulmutur. Bylece Dou'da Roma hakimiyeti altndaki blgelerde Hristiyanlk, zellikle yaylma imkan bulmu, imparatorluun paan kitlesi iinde, teki dini kanaatlerin yannda, daha yksek bir felsefe ve inan prensipleri getirdii iin; ok scak hsn kabul grmtr. Roma devlet yaps iinde ' . resmen din olarak telakki edildii (M.S.313) tarihine gelinceyedek hristiyanlk, aa yukar asrlk bir mcadele ve propaganda devri yaamtr. phesiz Hz.1s<.'dan hemen sonra Havarilerinin omuzlarna binen misyon grevi, daha balangta iki nemli engelle kar karya gelmiti: Birincisi, Dounun en eski ve en tarihi dini olan Yahudilie bal olan srailoullarnn reaksiyonu. Dieri de Filistin blgesinde igal kuvvetleri bulunduran Roma mparatorluunun basks. Daha Hz. sa zamannda kendini gsteren bu ift bask~ asr boyunca hristiyanla durmadan tesir edecektir. Bu tarihi sre ierisinde hristiyanlk, belki zaman zaman ferahlama hissedeeek, fakat hibir zaman rahat bir p:opaganda ortam bulamayaeaktr: Hristiyanln bu tarihi problemine birde kendinden kaynaklanan zel problemleri'de eklemek gerekecektir. Hz. sa'nn arkasnda kalan bir avu hristiyan cemaat, hristiyan misyonunu yrtrken, Kudsteki belli bal hristiyan cemaatn liderliini Hz. sa'nn kardei olarak vasflandrlan (Bu kardelik kan kardelii deildi. Yakubun, sann teyzesinin olu olduu sylenir.) Yakub stlenmiti. Yakubun liderliindeki bu kk cemaat, judeochretienne = yani yahudi-hristiyanlar olarak vasflandrlmaktadr. Hz. sa'nn en ok sevdii havarisi olan petrusun'da yer ald bu cemaat, yahudi eriatna sayg gsteriyor ve Hz. sann onlara tebli ettii
1 Kr. Jean.Remy palanque, De Constantin a .eharlemagne, Paris, 1959,
B,

13 v.d.

MEHMET

AYDIN

eylere inanyordu. Ancak havariler ve hu kk cemaat iinde yer alma. d halde, ateli bir hristiyan davetisi kesilen paul'da (pavlos) hristiyanln y~ylmas iin -ok nemli rol icra etmitir. Aslen Tarsuslu olan Paul, Yahudi Ferisi hareketi iinde eitilmi, helenistik teoriler ve sr dinIeri hakknda derin kltre sahip hiryahudi Hahamdr. nceleri ok iddetli bir hristiyan dman iken; am yolunda ani bir vizyona kaplarak hristiyanI kahul etmitir. (ResulleI'in ileri IX-:1-9). Bu hidayetinden sonra yahudilerin dmanln kazanan Paul hristiyan propagandasn daha ok yahudi muhitleri dnda yapm2 bundan dolay "yabanclarn havarisi" nvan ile anlmtr. Yahudi. Hristiyan temayle ters den paul, yahudi' eriatnn yeni hristiyan olan putperestlere uygulanmayaca~ kanaat ilc Kuds cemaat reisi Yakub'a kar kmtr~ Bu prohlenin zm iin Miladi 52 senesinde Kudstebir konsil toplanmtr.3 Tarihin ilk hristiyan konsili olaeak olan bu -konsile havariler katlm ve bilhassa Petrus burada ok nemli roloynamtr. Bu tarihi konsilde: 1- Putlara kesilen kurbanlarn etinin yenmesinin haraml,

2- Kan'n yenilmesinin haraml, 3- Boulmu hayvan

etlerinin yenilmesinin haraml,

4- Zina'nn haraml (Res. leri, XV, 29) dndaki yahudi e'iat kuraarnn bundan byle, yerine getirilmesine lzum grlmeyecei teklifi tartlm, Kuds cemaat bakan Yakub, buna iddetle muka. vemetgstermitir. Ancak paul, grnde srar etmitir. Bylece paulun destekledii gre gre yeni hristiyanlarn "snnet edilmelerine" liizum kalmamtr. nce paul'a muhalefet eden pe!rusun da daha sonra paulcu gre katldn kaynaklar zikretmektedir.4
te Hz.sa'nn hemen ardndan hristiyan toplumunda iki ayr grl cemaat hdiritir. Yahudi-Hristiyan cemaat, ksa zamanda nemini kaybetmi, yakn zamana kadar varlklar devam etmisede ok kk bir aznln (Ebionitler) gr olmaktan teye geememitir.5 Helenistik kltiirn tesiri altnda yetien aziz pavlosun hristiyan cemaat ise, paulun dinamizmi sayesinde kendini topluma kabul ettir2 Paul'un yapt f aliyetler i~in Bk.: Charles Guignebert, Lc christ, Pari., 1969 s. 195281; L. Ccrfaux, L'initeraire .piritucl dc Saint Paul, Paris 1968; J'L.Vcseo, Avee l'Apotre Paul, Paris, 1972. .3 ilk. Francis Dvornik, Histoire des Conciles, Paris, 1961, . 1. 4 Kr.Lcs Religions, Verviers, 1974, . 440. 5 Kr.H.Lietzmann, Histoire de L'Eglise Ancienne, Paris, 1950, i. s. 196.

I1ATI VE OO(;L: HlRSTiYANU(aNA'

TARH

mR

BAK

125

mi, yapt saysz seyahatlerle, yazd mektuplarla, hristiyan misyOl.l grevini ira etmi ve hristiyanln mayalanmasn temin etmitir. Ancak burada belirtelim ki, hristiyanln safiyetini bozan da yine paul olmutor. Hristiyanla, devrin dini sistemlerinden birok ey ilave e~mi, skenderiyye felsefi sistemlerinin deer llerini sokuturmutur. Hristiyanlkta ok nemli bir yer tutan Tanr Saltanat-Allah'n nelekutu-Mesih-mcselesini ilemi sa'nn, eski medeniyetlerde. kurban. edilen insanlar gibi, insanln iledii gnahlarn keferati olarak .katlamlm bir fedakarlk oldugu fikrini de geni apta yaymtr. Aziz Paul (pavlos), Osiris gibi, sa'nn da tekrar dirilmek ve insanlara lmszlk vermek zere -len bir Tanr olduu fikrini propaanda etmitir. Bylece ok gemeden her tarafa dalan hristiyan eemaat, Tanr-sa ile insanln babas olan Tanr arasndaki akrabalk konusunda, kark ilahiyat kavgalaryle tam bir ni(a~a dmtr.6 Bylece paul'un ve pauleu kadronun elinde helenistik kltrle nebu' bir hristiyanlk ortaya kmtr. Elbette byle bir hristiyanlkta mntesiplerinin dini ve akillevi kanaatleri ahenkli ekilde her yerde ayn olmamtr. Daha balangtan beri akide ve amcl nifak iine den Hristiyan toplumu, LV. yzyln banda Roma mparatorluu bnyesinde bulduu dini hrriyetle, bu nifak su yzne karm bylece, hristiyanlk, bir yandan Roma mparatorluu kanunlar iinde bulduu resmi destekle; hzla yaylrken, dier yandanda doktirinel atmalarn mayalanmasna sahne olmutur. Nitekim M.S. 317 ylnda Roma mparatoru Galeriusun hristiyanla kar kard tolerans emirnamesinden ve 324 ylnda da hristiyanln dostu olan ve lm deinde vaftiz olan Constantinus'dan ksa bir zaman sonra hristiyan toplumunda dirlik bozulmaya yz tutmutu. Bu dirliin ilk bozulma haberi,i veren Arius olmutur. XVI. asrdaki reforma kadar hristiyan birliini tehdit etmi olan itikadi blc frkalarn en nemlisi bu Arius hareketidir. nki Arianizm, sadece bir blc frka olmaklaka'mam mstakil bir kilise haline gelerek VII. asrn sonuna kadar resmi hristiyan birliini daima tehdit etmitir. Arianizm, zellikle Germen kabilelerinde yani, Gothlar, Vandak'lar, Lombard'lar arasnda misyoner Ulphilas sayesinde yaylmtr. Ulphilas, kutsal kitab Gotikeye evirmitir. (+ 383) Arianizm onlarn milli dini haline gelmitir. Gothslarn torunlar, VI ve VII. asrlarda Katoliklii kabul etmilerdir. Arianizmin .savunduu fikri, ylece zetleyebiliriz: "Babaya baml olan oul, onunla ayn zden
6 H.C.Wells, Ksa Dnya Tarihi, Trk.ev.Ziya lslan.ht.l972, s. 169.

126

MEHMET AYDN

lamaz, o yaratktr, sonsuz deildir. O babann eseridir. Fakat baba ilc ayn cevherden deildir." Arius ~u itikad.i gr ile skenderiyye fclsefesinc damgasn vuran yahudi philonun Logos doktrinin tesirinde kalmadn ortaya koyuyordu. Arius, Teslis konusunda da Teslisin uknum ihtiva ettiini kabul eder. Fakat uknumlarn farkl ve ayr cevherler olduunu, tabiatarnn da ayr olduunu belirtir.? phesiz bu grler, paulcu hristiyanln tad ruha terst. Bunun iin bir an hristiyan birliini tehdit etmeye balayan Ariusculua kar M.S. 325 de znik'te bir konsil toplanm ve Arus hareketi aforoz edilerek u itikadi karar alnmtr: "sa'nn babadan btn zamanlardan nce doduu, onun ilahlarn ilah, n olduu" domas kabul edilmitir .. Bylece itikadi sapma (Heresie) hareketlerini, resmi kilise, yani Roma mparatorluunun bnycsind~ki kilise aforoz ~diyor, kendi inancn bir defa daha akla kavuturuyordu. Ancak, hristiyan toplumunda itizallerin arkas kesilmiyordu. te yandan sapma hareketleri belki sindiriliyordu ama hibir zaman kaybolmuyor ve toplumdan silinemiyordu. Hristiyanln bu devresinde, Bat Roma mparatorluunun Bakentinde bulunan Roma kilisesi ile IV. yzyln sonuna doru stanbul'da bulunan stanbul kilisesi arasnda hibir itikadi fark 'grlmez. Roma'nn, Sen Piyer'e varan bir manevi imtiyaz vardr. Bu manevi imtiyaz .Roma piskoposu daima elinde bulundurmaktadr. Bylece 1054 ylnda iki kilisenin ayrlmasna kadar iki kilise arasnda zellikle VIII. yzyldan sonra zaman zaman ayrlklar olmuda olsa, resmi hristiyanlk olarak, tm itizallerin karsnda Roma ilc stanbul mterek hareket etmilerdir. zellikle Teslisin unsurlar konusunda durmadan devam eden itikadi ekimelerin sonunda M.S. 381 i. stanbul konsilinde Makedonius ve Avenesi aforoz edilmi M.SA31 de Efeste toplanan konsilde Nestorius ve taraflar lanetlenmi, M.S. 4,51 de Kadkyde toplanan konsilde Monofizit doktrinin taraftarlar reddedilmitir. M.S. 553'de stanbul'da toplanan II. stanbul konsilinde "Allah'n lm beden de tadd ve sa'nn insaniyetinin ayn zamanda Allah olduu gr" kabul edilerek iskenderiyye ek'olunU:n grlerine yeniden sahip klmtr. Bylece Nestoriusun grleri bir daha lanetlenmitir. 7 Kasm 680, den 16 Eyll 681 tarihine kad~r devam eden III. stanbul Konsili
7 Histoire des Conciles, Prof.Fikret Iltan,
8.

15-29; Georg strogorsky, Bizans Devleti Tarihi Tfuk ev. s. 44-45.

Ank.1981,

BATI VE DOGU HIRtSTtYANLIGINA

TARH

BR BAK

127

sa'da temiz bir insani iradenin varlna kanaat getirmitir. Nihayet 787 de toplanan II. znik Konsili, konlara tapnmay kabul etmitir.8 te bu yedi konsil hem Roma, hem de stanbul Kiliselerince genel (Ocumenique) konsiller olarak kabul edilmektedir. zellikle daha sonra Ortadoks adn kendine genel ad olarak kabul eden stanbul patriklii ve ona bal' olan Dou kiliseleri bu yedi konsile ok bal kalacaklar ve imanlarn ve ib,adetlerini bu yedi konsil nda gelitireceklerdir. te Maxime le Confesseurun, Jean DaIlaseen'in (Yuhanna Dmki) bu konsiilere dayanan byk sentezinin enerjetik (energetique) Kristolojisi, Batda hemen hemen bilinmez. Bilhassa Jean Damascen, yeniden dirilme srrn kilisede Evhatistiyada gerekleen bir tanrlama (Deification) srr olarak grmtr. ' . Bu yedikonsilnda, Roma ile stanbul arasnda, Roma-stanbulskenderiyye-Antakya-Kuds klisclerinin hiyerarik yaps, tadklar manevi deere gre kabul edilmitir. Bu hiyerarik yapnn tepesinde Roma kilisesi grlmektedir. Roma bu haliyle evrensel bir imtiyaza sahiptir. nki, o, Hz. sa'nn sevgili havarisi petrus (pierre) tarafndan kurulmutur.9 nki Hristiyanln temeli, sa'nn ifadesine gre bizzat petrusun omuzlarnda atlmtr. nki sa, kilisesini petrusun zerinde kurduunu ifade etmitir. (Matta XVI-18) Hristiyanlk misyon faaliyeti iin geldii Roma'da, petrus, Miladi 64 ylnda tutuklanarak ayaklarndan aslarak armha gerilmitir. Roma kilisesinin bu imtiyaz, ark tarafndan daima bu konsillerde kabul edilmitir. Bu imtiyaza gre, Roma kilisesi verilen bir hkm bozabilir. Yerine birbaka hkm koyabilir. Romann her trl dini toplantya itiraki zaruridir .. te iki kilise arasndaki bu birlik daha dorusu iki imparatorluk arasndaki bu dini ahenk, uzun zaman devam etmedi. ki kilise arasndaki kopu, iX. asrn ortalarnda balam ve nihayet l054'de de kesin olarak belirmitir. Ancak iki kilise arasndaki bu kopuun belirtileri Bat Roma mparatorluunun d tarihi olan 476 tarihinde ortaya km, tedrici ekPde siyasi ve corafi etkenlerinde yardm ile bu ayTIk bes8 Bk.Histoire des Coneiles, s. 15-48. Bu konuda daha geni bilgi iin ayrca Bk, Do. Hristiyanla kar yazd reddiyeler ve tartma Roma'ya konular

Dr. Mehmet Aydn, Mslmanlarn

(Doentlik Tezi) Sl: 103-109. 9 Roma kilise.inin ,petrus tarafndan Yahudi-Hristiyan!ar piskoposluun Court Histoire Fak.Dergisi, tarafndan kurulduunu Roma kilisesinin petrus ve paul tarafndan du Christianisme, 113. Paris,

deilde M.S. 50 yllarnda

gelmi olan atlm buda Houtin, Ank.lliih.

ileri sren grlerde vardr. iin yaplmtr. Abdurrahman

Bu grlere gre Bk.Albert Kk,

kuruldUb'U iddias, rene tarafndan

Apostoiik bir meneden geTdiini isbatlamak 1921, Trk.ev.Dr. cilt: XXV,

128

'lETB1ET AYDl~

lenmi ve nihayet 1054 tarihinde sona ermitir. Homa ile stanbul kiliseleri arasnda tedrici ekilde gelien bu ayrln grlen dini taraf, iki ana noktaya inhisar eder: Birincisi Kutsal ruh (saint-Esprit) doktrini ile ilgilidir: Buna gre stanbul kilisesi n)ensuplar, Kutsal Ruh~n sadece BABA'dan kt kanaatindedirler .. Roma kilisesi mensuplar ve onun ba olan Papa ise, "Yuhana" incilindeki "Ruh, Bahadan kar" (15,26) szne latince Filioque kelimesini yani (ouldan'da) szn ilave etmilerdir. Bylece Ruh'un bahadan ve ouldan kt tezini kabul etmilerdir. kincisi, papann rol meselesidir. Roma kilisesi papay, Havari petrusun halefi olarak, yanlmazlk iinde grrken, stanImI kilisesi ise papann bu zelliklerini benimsemez. Neticede doan iki ayr kilise iki ayr temayln mektepletii bir \ . yer olacaktr. Bylece, Bizans kilisesi Ortodoks (gerek iman muhafaza eden) adn alrken; Roma kilisesi de katolik (Birlik iinde evrensellik) adm alacaktr. Bununla birlikte her ikiside, dierinin stlendii vasflara kendininde layk olduunu iddia edecektir. Bylece bin yllk hristiyan birlii blnm iki ayr lkede ve blgede daha nce teekkl eden iki ayr hristiyan toplumu ve imparator'luu, artk yeni gelimelere sahne olmutur. Neticede ark, slam ordularnn istilasna kadar Bizansn mirasndan yanirlamrken; Bat katoliklii daha 476'da krizler dnemine girmi bulunuyordu. Ancak bu istilalar devrinde Bat Roma mparatorluk olarak harabeye dnerken, Bat hristiyanl kendini eyle kurtarmtr: 1- Hristiyanln, istikbali olan bir hakikat tad kanaat. te bundan dolaydr ki, Bat Hristiyanl Greko-Latin medeniyeti ile birlikte kendini mezara koymaya meehur hissetmemitir. 2- Kilise organizasyonu iinde hristiyanli: sahip olduu salam tekilat, ite bundan dolay mustevli kuvvetleri, her yerde' karlarnda kiliseyi bul~ular. Kilise tekilat mensuplarna saygl davranarak onlarn dostluklarndan yararlanmlardr. 3- Hristiyanln, igal kuvvetlerine okulvi bir din olarak grlmesi ve neticede mstevlilerin hristiyan olmak iQin vaftiz edilmeleri,lo Bu durum Bat hristiyanl lehine bir durumdur. Aslnda kilise bu noktada, istemeksizin misyonerlik durumunda kalmtr. Hristiyan eamia iinde yer alan ve hatta onu' tartmasz kabul eden Batnn, bu
10 Kr. Albert M.Be.nard, Hristiyan llahiyat, Konya, 1983,
5.

tercme eden, Do.Dr.Mehmet AYDN,

15.

BATI VE DOCU HIRSTYA'\"UCINA

TARH BR BAK

129

yeni fatihleri yani kuzeyden gel~n aknc kavimler, kaytsz artsz vaftiz olarak, hristiyan camiaya kabul edilmilerdir. Pek tab ki kilise bu durumda yeni Batnn annesi ve mrebhiyesi olmutur. (Bu nvan, 15 mays 1961'de yaynlanan XXIII!. Jeann pap'alk genelgesinde Mater ve Magistra olarak ilan edilmitir.) Toplum iinde her geen gn arln hissettiren kilise ve onun etrafndaki hristiyanlk, ortaa dnyasnn karakteristik izgilerini benimsemeye ve onu izhar etmeye ynelmitir. Bu ortaan karakteristik izgilerini belli bal hatlarla yle ortaya koyabiliriz: 1- Kilisenin mutlak egemenlii.

2- Antik kltrn yegane muhafzlar olan papazlarn entellektel iktidarn tekelini ellerine geirmeleri ve hi kimsenin 'itiraz edemedii manevi gce sahip olmalar.l Elbette bu kilise hakimiyeti, devrin imparatorlarnn saltanatlar ile atmadan olmuyordu. Ancak, maddi ve manevi iki iktidarn bulunduu hristiyan dzeni, ayn tanrsalotoriteye balanarak; ideal bir hristiyan cemiyetinin temeli atlmtr. Bu ideolojinin hareket noktas olarak, papa III. Leon tarafndan 800 ylnn Neolinde Bat imparatoru olarak Cbarlemagn'a ta giydirilmesi olay gsterilmektedir. Aslnda ortaa hristiyanlnn altn a XII. ve XIII. asrlardr. nk bu devirde evrenselliiyle vnen byk bir hristiyan medeniyeti, teekkl etmitir. Bu medeniyet, tm Bat Avrupa apnda gereklemitir. Bu devirde Kiliseler, hudutlarn bile bilmedii, mkemmel niversiteleri ynetiyordu. Bologne'a, Paris'e, Kologne'ya, Oxfor?'a: sadece en iyi stadlardan ders almak kaygs ile gidiliyordu.' Ortaa hristiyan medeniyetinin ibadet ve dnce dili Latince idi. Aziz Thomas d'Aquin'in "Somme Theologique" adl esiz eserini yazd devirde, yine bu devirdi.l2 Artk bu devirde hristiyanlk, katedrallerle, kiliselerle, yeni ma- . nastrlarla evrilmiti. Hristiyan ruhunun dinamizmini ortaya koyan XII. asrn Cisterciennne'leri, XIII. asrn Dorniniken ve Fransiskenleri'de bu hristiyan ruhunun meyveleri olmutur. Ancak yine her taassup hareketinin msamaha tanmaz tutumu iinde bu devl'n ortaa hristiyan ruhu da kendine muhalefet edenler iin Engizisyon mahkemelerini kurmu, kendileri gibi dnmeyenleri ve yaratc zeka sahiplerini insafszca yok etmitir.
II a.g.c.,
8.

16. Russell, Bnt Fcscfe~i Tnrihi, st. trz. II. s. 236.

12 Bcrlr"nt

130

MEHMET

AYDIN

Ancak bu skolastik kilise zihniyeti, Bat insann tedrici ekilde ra. hatsz etmeye balamtr. Neticede Bat topl~mu, gittike gelien laik. leme hareketi iinde, kilisenin himayesinden tedrici ekilde uzaklamtr . Bylece Modern dnyann doumu ile' sonulanacak olan yeni bir devir ortaya kmtr. Bu yeni devrin tezahrlierini,

1- man ile akl arasndaki 2- lk hmanizmin 3- Subjektif 4- Avrupann 5- Rnessans. 6- Byk Corafi keifler. 7- lim hareketleri. 8- Burjuvazi
dnyasnn

ah engin kopmas.

balamas. gelimesi. patlamas.

vicdann politik

ilerleyii,

eklinde

belirtebiliriz.13

Ancak bu defa, Barbar istilalar zamannda olann aksine, Katolikliin, bu yeni dnyay kabuIe takati yoktu... nki zahiren parlak grnen skolastik ilahiyat, sadece laik dnya iin hayatiyet tamayan meseleiere yieliyor, ibadet ve imann ruhuna deil, ekline nem veri. yordu. Bylece XI. yzylda Dou hristiyanlndan ayrlan Bat hristiyanl, tam bir taassup iinde ayakta durma mcadelesi veriyordu. Yzyllar ayn kr taassup iinde kat' eden Latin hristiyanl, XVI. yzyla kadar gelecek ve bu asrda Luther'in (J4.83-1546) balatt Reform hareketi karsnda, iddetli ;arsntlar geirecektir: Ama yinede KatoIik ruhu, iinde bulunduu skolastik zihniyetten abucak kurtula- , myacaktr. XVI. asra kadar topyekn batya damgasn' vurmu olan bat hristiyanl, LutherIe balayan ancak yzyllarn bir birikimi olan Roma dmal eklinde grlen reform karsnda, hibir msbet tutum iine girememitir. Aslnda Lutherm balatt hareket, yeni bir hristiyanlk yaratma mcadelesine matuf deildi. Onun hedefi, sadece Roma kilisesinin yol. suzluklarna kar karak, gerek hristiyanlktan sap ortaya koy. makt.14 Bylece Lutherin hedefi yeni bir .mezhep deil; Katolik kilisesini slaht. Elbette Lutherin istekleri iinde ok hakl istekler vard. zellikle bu istekler, Katolik kilisesinin ve hristiyan sosyal hayatnn teolojik, kltrel, politik hudutlan i~nde ele alnmal ve Roma K~tolik
13 Bk. Hristiyan lahiyal, s. 18. 14 Claudette Marquet, Le Protestantisme. Paris, 1977, s. 15-21.

BATI VE DOCU HIRSTYANUCINA

TARH

BIR BAK

131

kilisesince bir nefis muhasebesi yaplmalyd. Romal ilahiyatlar bu muhasebeyi yapmlar ancak kalplerini v; gzlerini balayan taassup ii,nde, Lutherin isteklerinde bir hakllk olmad eklinde karara varmlardr. Bylece Roma Katolik kilisesi,-gerekli reform ve islah davasn reddettii iin, hristiyan bat, iki kutba ayrlmtr. Pek tabii ki sonuta din savalar balayarak hristiyan Avrupa kana bulanmtr. Romal ilahiyatlar, Lutherin hakszln ve sapkln sylemekle kalmamlar birde Katolik kilisesinin tutumunu hakl gstermek niyetiyle bir kar-Reform balatmlardu. 1962-1965 yllarnda Vatikanda yaplan II. Vatikan konsili, aslnda bu reform devrinin yani XVI. asrdaki Katolik kilise~inin giritii Kar-Reform hareketinin bir uzants olarak kabul edilebilir. te XVI. asrda balatlan Kar-Reform hareketini Trente Konsili ak ekilde ortaya koymaktadr. Papa III. Paul tarafndan 22 Mays 1542'de toplantya arlan Trente konsilinin ilk sekiz oturumu Trente'. de 13 Aralk 1545 den 1547'ye kadar d~vam etmitir. Konsilin dier oturumlar deiik. tarihlerde deiik ehirlerde (Bologne 1548) ve Trente'de .yaplm ve ayr papann saltanatnda konsil toplantlar iera edilmitir. (Papa III. Jules, Papa v. Pie) Bu Kar-Reform konsili, 15621563'de sona ermitir.lS Ksaca Katolik hristiyaln daha ok taassuba dmesinden baka bir faydas olmayan bu Kar-Reform hareketi, Katolik dnya'ya y bir taassup rnei vermi ve ortaa skolastik zihniyetini Batnn uyan devirlerinde bile kendi iinde muhafaza etmitir. Katolik dnyann bu Kar-Reform devrinden kalma en nemli kuruluu hi phesiz La Compagnie de jesus tekilatdr. ok salam tekilat ruhu ile, Eue. haristie (ekmek-arap) ve mukadd~s yrek sa'nn saltanat ile belirgileen dindarl ile grlen bu tekilat, ideal militanel ile KarReformun, Katolik kilisesi lehine en verimli ve en asil ruhunu karakterize etmektedir .16 Bat Katolik kilisesinin iine dt bu taassub ve alayszlk ruhu, Rnessansn getirdii her trl yenilie srt evirmekle sonulan,m ve alar boyunca amansz dman olduu ilim hareketlerinin, tamamen kiliseye hakl olarak dmanca bir tutum iine girmesine ne. den olmutur. zellikle Katolik kilisesi, yeni gelimelere kar, toleransl
15 Kr.Hi"toire des Conciles, s. 106-113; Dictionnaire Des Religions, par, lIIargueriteMarie 'ehollier, Paris, 1971, s. SI. . 16 Jesuites'ler olarak adlandrbn bu tarikat, 15 Austos 1534'de Pariste aziz gnace de Loyala tarafndan kurulmutur. K.r~.Dictionnaire Des Religions, 8. 165.

132

MEHMET

AYDIN

davranm, Nevton ve Galile gibi bilginlerin dinle hi alakas olmayan bulularna din adna kar kmam olsayd Batda gelien ilmi hareket belki de Kiliseyi ve dini e;r,meye ynelmeden objektif olarak gelieeekti.17 Ama durum byle olmad. Kilisenin hr dnceye kar taknd tavra, uyan devirlerinde fazlasyla yklenilmi ve cemiyette kili. senin deeri ve derecesi 8fra mncer edilmitir. Pek tabiiki kilisenin hr dnceye kar taknd bu menfi tavr, Tarih boyunca pozitif ilimle lahiyatn arasnn almasna neden olarak, in.sanlk iin byk bir' talihsizlik olmutur. Eer Bat kilisesi, balangtan beri hr dnceye saygl olmay bilmi olsayd; pozitifilim belkide Allah'n kudretinin daha iyi anlalmasna hizmet edecek ve vicdanlarda inkar yerine ulfhiyetin varlnn tohumlarn yeertecekti. Durum bunun tersine olmu ve haliida ohnakta devam ediyorsa; bunun biricik vebali skolastik dncenin gelime ortam bulduu Bat kilisenin omuzlarna aittir. te zellikle XVIII. asrdan itibaren bilhassa grlen kilise anti. patisini u ekilde sralayabiliriz: 1- Kiliseye tam bir dmanlk 2- Kilisenin karanlk ve lanetlenmi gem ifliis

3- Cemiyet zerinde kilise otoritesinin 4- Rasyonalizmin

karsnda perian edilen Katolik iman kar iktidarsz bir Katolik Kilisesi.'s

5- Modern dnya'ya

XVIII. yzyl dnyasnn Bat kilises~ne kar taknd bu tavrlarn XIX. yzylda da devamn bizzat Katolik kilisesi kendisi salamtr. Bu tavrn devamn salayan belli bal nemli karar vardr: 1- Papa IX.Pie 1864'de zamann bunlarla uzlaamayacan bildirir. hatalarn aklar ve kilisenin

2- 1869'da toplanan I. Vatikan Konsili Katolik kilisesinn ba olan . Papann verdii kararlarda ve icraatnda yanlmaz, hata etmez oldu~unu kabul eder. 3- Nihayet 1907'de Papa X.Pie yeniden Modernizmi knar.19

XI. yzylda ark kilisesi olarak stanbul kilisesisinden ayrlan Katolik hristiyanln kaderi, bylece XX. yzyla kadar gelmitir. Aslnda 'XVI. yzylda balatlan Kar-Reform hareketinin. Katolik

.
17 A.Adnan Advar. Tarih oyui~a s. 20. 18 Bk.Hristiyan 19 n.g.e., s. 20. lliihiyatl,

lim ve Din, st.

1969, s. '177-500.

BATI

VE nOGU

HIRSTYA:>lLIGli\"A

TARiH BR

BAK

133

hristiyanlk bnyesinde bir devamndan ba>?ka IJir (:y ulmayan II. Vatikan Konsili (1962-1965) yine de bi' uyan ve Katulik hnyedeki ada problemler karsnda hissedilen derin nefis muhasebesini haber vermektedir.O Bu adan hu konsil, Bat hristiyanlk tarihinin en byk devrimidir. Papa YI. Paul'un eseri olan bu konsil, XX. yzyl toplumu ilc daha iie, olmay hedef alm ve K at.olik ruhunu iin(~ kapanklktan kurt.armtr. Bu Konsil'de varlan neticelerden en onel11lisi kurulmu olan yeni sekret.eryadr. Bu sekret.eryalar: 1- Hrist.iyanlar 2- Hrist.iyan Birlii Sekret.eryas. olmayanlar Sekret.eryas

3- nanmayanlar Sekret.eryasdr.21 Ayrea iki nemli tekilat. daha vardr: Bunlardan biri, Laikler Konseyidir. Dieri, Adalet. ye Sulh Komisyonudur. lk sekret.erya (Hristiyanlar Birlii Sekret.eryas) dnya hristiyanlarn birletirmeye ynelik faaliyetleri yrtmekt.edir. Bu vesile ile 18-25 Oeak hristiyanlar birletirme haftas ilun edilmitir. Bunun iin "Ayrlk duvarlar gkler(~ kadar ykselmcyecektir eklinde" sloganlar yazlm ve bu uurda faaliyet gsterilmitir. II. Vatikan KUDsilinde meydana getirilen hu sekreterya 'nn hedefe ulamas iin II. Yatikan Konsilinin tekilini salayan VI. Paul derhal faaliyete gemi 1964'de Kuds'te VI. Paul stanhul Patrii At.henagoros'la bulumu ve 25 Temmuz 1967'de stanhuldaki Ortodosk Fener. Patrikhanesi Patrii Athcnagoros'u ziyaret etmi ve Athenagoros'da 26 Ekim 1967'de Roma Vatikan kilisesinin ba ola~ VI. Paul'u ziyaret etmitir. ~e bu "iyi niyet diyaloglar", 1054 aforozunun kalkmasna ve blnmez kiliscnin"slI yzne kmasna zen gstere~ orijinal teolojik diyaloglarn, balamasna imkan vermitir. Yine 24 Mart 1966'da ngiltere Angilikan kilisesinn ha Dr. Michael Barnsey, ayn amala Bomay ziyaret ctmitir.23 Hristiyan birliini salama hedefi, VI. Paul'le bitmemi, ondan sonra gel(~n II. Jean-Paul 28 Kasm 1979'da saat 13'de Ankara'ya gelmi 29 Kasmda da stanhul Fener Patrii
20 Kr. Histoirc des Concile" s. 1:1.9-166; Hee Metz, Histoire des Concil",. Paris, 196H, s. 79.-123; Les Actcs diLCoeile Vatica IL (Textcs Jtegrapx) Paris. 1966. (B eserde IL Vati.
kn kosilini btn netinleri v~rdr). i 21 nk. Charles pichon. Le Vatican, (Fayard),

Paris 1')(>8, :5 . S7.-177.

22 a.g.e . s. 479-483. 23 Mgr. pouparu, lk 1979. Connai"ancc du Vaiean, Paris. 1,1(7, ,. 164-147. cathoio(iuc'.\uero 1776.16 Ara21 Bu konuda geni bilgi i;u llk. La Documentatio

134

MEHMET AYDIN

i. Dimitriousu ziyaret etmitir. Fener patrikhanesinde mterek ayine itirak eden II. Jean-Paul, Katolik dnya ile Ortodoks dnya arasnda buzlaru zlmesi iin dua etmitir. Papa II. Jean-Paul'un Trkiye'de yapt bu seyahatBat basnnda ok byk bir yer igal etmitir.24 II. Jean-Paul'un ziyaretine 28 Haziran 1982'de Kadky Metropoliti Mcliton bakanlnda bir heyet i. Dimitriosu temsilen Vatikan'a giderek karlk vermitir.2S
kinci Sekreterya'da (Hristiy'an olmayanlar Sekreteryas) dr. IL. Vatikan konsilinde Papa VI. Paul tarafndan ihd,as edilmitir. Bu Sekreteryann hedefi, Hristiyanlarla dier din mensuplarn bir arada sulh iinde yaatmak ve hristiyan d dinlerle dial?g kurmakt. Bu sekreterya'da Vatikanda bulunmaktadr. (Ospizio Santa Marta). Bu sekreteryann hedefleri 1967 ylnda neredilen (Vers la rencontre des religions, suggestions ponr le dialogue-Vatikan, 1967, i. 50) adl bir risalede aklanmtr .26 Bu sekreterya zellikle yaayan dnya dinlerini hedef almtr. Bylece, slamiyet, Hinduizm, Budizm, Yahudilik, Taoizm, J ainizm, Zerdtlk gihi dinlerin, Hristiyanlk karsndaki tutumlar, ada politika ve Sosyo-Kltrel zaviyeden olduka nemlidir. zellikle, sliimiyet'in, Budizmin, Yahudiliin, Huduizmin hristiyanla kar takndklar tavr, dorudan doruya hu sekreteryay ilgilendirmektedir. Bilhassa bu sekreterya'nn slam-la olai alakas olduka canldr. Bunun iin sk sk slamo-christiano seminerleri yaplmakta ve yine bu sekreterya tarafndan Vatikan' da bir ka dilde neredilen slamo-Chris!ana isimli bir dergi karlmaktadrP nc Sekreterya'da (nanmayanlar Sekreteryas) Papa VI. Paul tarafndan ,7 Nisan 1965'de kurulmutur. Bu sekreteryann hedefi, "nansz insanlarla" megulolmaktr. Bu Sekreteryann kurulu gayesi 12 Nisan 1965'de Radio- Yatikan'da yle belirtiliyordu: "Bu yeni tekilat, inanselara kar deil, bilakis inanszlarla dialog iin kurulmutur."
i

Bu amala bu serkterya, Atheizmi (Allah'a inanmama) derinden inceleyerek, bu sahada ibirliini kabul eden inanmayan insanlarla ilmi tartmalara girmektedir}8
25 Bk. La Documentation Catholi'lue, Paris, 1982, s: 711. de la theologie introduction,

26 Connaisance du Vatican, Paris 1967, s. 150. 27 Bu konuda gcni bilgi ii Bk: nitiatio a la prati'l"c 28 Bk.Conaissncc du Vatican, s.' 152.

(Le christianisrne vu par rislam par muhammed telli) Paris, 1982, s. 123-443.

BATI VE DOGU

HlRSTYAXLlGI:\"A

TARH

BIR

BAK

135

Grld gibi bu sekreterya Roma Katolik kilisesinin ada problemlere almasnn bir aHmeti olarak grlmcktedir. Dier yandan papa II. Jean-Paul, bugn dnyada en aktif politikaclardan daha aktif bir faaliyet iinde bulunmaktadr. Yatikan sitesinin devlet. bakan olan papa II. Jean-Paul, Dnya Sulhu iin, II. Yatikan konsilinin oluturduu Adalet ve Sulh Komisyonu paralelinde bkmadan usanmadan faaliyet gstcrmektedir. Dnyann eitli lkelerine yapt seyahatlerle, dnyann kritik merkezlerind~ eeryan eden en tehlikeli olaylara ynelik mesajlaryla, anavatan olan Polonya'daki inkar .edilmez nfuzuyla Katolik dnyann ba olan papa II. Jean-Paul, selefi YI. Paul'un izinden giderek, Katolik kilisesine ve dolaysyla hristiyanla ada dnyada, yeniden bir nfuz kazandrmak yolunda grlmektedir. Bylece temsil ettii aziz petrus 'un (pierre) misyon grevini, zerinde tad manevi otorite ilc birlikte hristiyan dnyasn zellikle 600 milyonluk Katolik dnya'y dinamik bir yap iinde tutmay baarm grnyor. Netice olarak denilebilil'ki Roma Katolik hristiyanl, XX. yzyln son eyreinde, mazideki gnalarn yeniden gzden geirme imkann. bularak kendini ksmen de olsa yenilemesini bilmi, ada insann prohlemlerini zmeye en azndan onun zerinde kafa yormaya ynelerek ortaa Skolastiinden kendini kurtarm ve bylece de yzyllar iine alan "ie kapanklktan" kendini syrmasn bilmitir. Ancak btn bu parlak tezahrata ramen, Katolik Dnyann teolojik doktrinleri, ada insann kafasndaki dmleri zme yeteneinde grlmyor. Bizzat Katolik imanndan kaynaklanan bu dmler, ne hazindir ki gittike dine kar biganeleen Bat insann, zellikle bat entellektelleriniya Ateist olmaya ya da dinsiz olmaya sevketmektedir. Bunun iin bii- defa daha tekrar ediyoruz ki Katolikliin ada problemi, teolojik olmakta devam etmektedir.
i

Roma Katolil~ hristiyanlnn tarihi seyrini, bir ku bak ile bylece ada dnyaya kadar getirdikten sonra, imdi de "ortodoks hristiyanln" tarihi geliimini ksaca belirtmekte yarar vardr. Hristiyan dou ile bat arasndaki aynk, gerekte XI. asrdan XIII. asra kadar devam eden, uzun bir tarihi seyir takip' eder. Aslnda XI. asra gelinceye dek st~nbul kilisesi ile yani Bizans kilisesi ile Roma kilisesi arasnda yer yer ihtilaflar ol~u, krlmanr vuku bulmu, ancak nihai blnme meydana gelmemiti. Bunun iinRoma Katolik kilisesi ile Rum Ortodoks kilisesi olan stanbul kilisesi ilk yedi genel konsilin kararlarna mtereken tabi olmulard ...
29 Kr.Georg 05trogorsky, s. '211. v.d ..

136

~i E1DfET

A YD1N

Ancak tasvir kmc devrede (711-843) vukubulan olaylardan ve zellikle Bat mparatorluunun teekkllerinden sonra, iki kilise merkezi arasndaki ilikiler yeni bir gelime devresine girmiti. 25 Aralk 858'dc patrildik tahtma oturan Photius, Roma ile mcadeleyi nceleri ne arzulam ne de belirlemiti. Onun patriklik makamn igal ettii srada, Romada papalk makamn i. Nikolaus igal. ediyordu. i. Niko.laus'un hedefi, Romann cihanumullgn daha da salamlatrmakt. Papa' en yksek hakim sfatyla, Bizans kilisesi iindeki ihtilaflara (tasvir lehindeki eereyanlar) mdahale ederek gnatios tarafn tutmutu (bir nceki patrik) Photius'un patriklic geiinin kilise kanunlarma uygun olmayan ekline iaret ederek, photius'u tanmaktan istinkaf etti. Neticede Lateran kilisesinde toplad bir synodda stanbul' konsili kararlarnn zdd bir karar aldrp photius'u azledilmi ilan etti. (M.863)29' Bylece' pa pa, dmann kudretini kmscmiti. Photius mcadeleyi kabul etni, Homann evrensellik mcadelesine, Bizans kilisesinin bamsZ iin papa ile mcadeleye girimiti. Ona gre Bizans Kilisesinin ba~, Roma deil; stanb'ul Patriklii idi. Bylece yzyllar iine alan bi r seyir iinde stanbul Patriklii kudretini ve itibarn temellendirmi, itizal doktrinleri ile giritii i mcadeleleri zaferle kapatmtr. . . Ancak imdi Roma ile stanbul arasndaki ihtilM doruk noktasna ulamt. Roma 'nn d.man sfatyle Photius, sadeee Bizans Kilisesinin bamszlnn deil, Bizans devletinin en hayati karlarnn savunucusu, sembolu haline geldi. Bu devirde imparator III. Mikhail, papaya, Bizanslln bamszlk ve stnln emsalsiz bir gururla ifade eden bir mektup gnderdi. Bu mektubunda Bizans imparatoru" ultimatom mahiyetinde, papaln plotius aleyhinde vermi olduu azI kararnn geri alnmasn talep ve Roma'nn btn hristiyan kilisesi zerindeki stnlk iddiasn da en sert bir ifade ile reddediyordu. Patrik Photius se bir adm daha ileri gitmiti. Liturji ve kilise disiplini bakmndan Roma Kilisesini hatalar yapmakla sulayarak; Kutsal Huh'un Babadan oula intikali hakknda.ki (ex patre Filioque) bat doktrinine hcum etmiti. 867 ylnda Bizans imparatoru bakanlnda stanbul'da toplanan bir synod, papa I. Nikolaus'u aforoz etmi ve Kutsal Ruh hakkndaki Roma doktrinini sapklk olarak mahkumederek; Roma kilisesinin Bizans kilisesine mdahdesini kanun d ilan etmiti. Neticede patrik, Roma kilisesinin ortodoksluktan ayrlan reti ve adetlerini, zellikle Filioque meselesini tafsilatlolarak mnakaaya vaz ederek en kesin ekilde mahkum eden hir heyannameyi ,ou patriklerine gndermitir ..

BATI

VE

no(;u

nmISTIYANUI;J'H

TARIHI nn BAK

1.17

Roma-stanbul moadclesinin son haddinc' ulald Im anda, Bizans'di bir saray ihtilfli vukubuldu. Bu olay, III. Mikhalin 23 Eyll 867 ylnda 1. Basilcios tarafndan ldrlmesiyle sonuland. I. Basileios, photius'u hapsettirccck, gnatios'u patriklik tahtna geri getirdi. (23 Kasm 867) Bylece Roma ilc balant yeniden kurulmu oldu. Neticede papa II. Hadrianusun legat (Delege)larnn huzurunda 869/870"de stanbulda, Roma kilisesinin 8. kmenik Konsil sayd ve photios'u aforoz eden bir konsil topland... ' Bu ksa birlemeden sonra IX. Konstatinos'un saltanatnn sounda dnya apnda hadise olan iki kilisesinin ayrlmas kendini gsterdi. Daha nceki yzyllarda iki kilise arasnda vukubulan ihtilaf olaylarndan sonra, Roma ilc stanbul kiliseleri arasndaki kopma, bir zaman olay haline gelmiti. "Dou ve Batda gelime yollar ylesine \ birbirinden ayr, iki dnya merkezi arasndaki biribirine yabanclama ve hayatn trl sahalarnda biriken tezatlar ylesine byk ve derin idi ki, iki taraf arasnda fikri ve dini bir birlik hayali uzun mddet devam e1emezdi. Kilisenin birlik halinde cihanumulln koruyabilmek iin, yzyllardan beri siyasi ve kltrel anlamda hiribirinden ayrlma gayreti iinde, bulunan hristiyan dnyasnda, gerekli hibir n 'art mevcut deildi." ki kilisc arasnda belli bal dikkat eken ihtilaf konularn, kutsal ruhun, ikili ruhun, Roma'nn sabbat orucu (Cumartesi orucu) Vf~ papazlarn evlenme yasa, Bizans kilisesindeki kutsal akam Taamnda mayal, Roma kilisesindf~ ise mayasz ekmek kullanlmas gibi meseleler tekil ediyordu. ki kilise arasnda gittike zirveleen ayrln dramatik sonunu, Kardinal Umberto'nu bakanlnda Roma'dan gelen heyetin 16 , Temmz 1054'de Ayasofya kilisesinin mhrabna Kerullarios ile en itibarl fikir arkadalarn aforoz eden bir Bulla (yazl belge) brakmas noktalamtr: Bylece Bizans imparatorunun Roma lehine yakt yeil Roma katolik kilisesi bylece deerlendirirken; stanbul patrii de bo durmuyor, stanbul kilisesi ve lalkn sempatisine dayanarak mtereddit Bizans imparatorunu Roma aleyhine evirmeye muvaffak oluyor. Neticede Bizans imparatorunun glgesinde, gz gze, di die kaidesine uygun olarak, Roma legat'larn afol'oi eden bir konsil toplamay bm~aryor. Bylece 1054 yl, iki kilisenin biribirini aforoz etmesiyle imdiye kadar allan tefrikann aksine, Roma ilc Bizans kiliseleri kesin olarak, birbirinden kopuyor,3o
30 G.Ostrogorky, Bizans Devleti Tarihi, s. 312; H.G. Wes, Kas) Dnya Tarihi, s. 198.

138

MEHMET AYDI1\

te iki kilise arasndaki Lu kopmann bir daha hi telafi edilememi olmas, 1054 olaylarna, stanb~l Roma '~nasebetleri tarihi iinde zel Lir yer tannmasn salamtr. Dou Bat kiliseleri arasndaki ayrln ikinci nirengi noktasn 1204'teki drdnc Hal Seferleri belirgin hale getirir. Bu Hal Seferinde Bat, stanbul zerine saldrm, onu iren ve tahripkar lgnl iinde yakp ykmtIr. Neticedc konlar paralanm, kutsal anaklar krlm, rahipler aslm kiliseler kirletilmi, patriin taht zerinde fahieler ark sylemitir.31 te bylece balang tarihi olarak M.S.395 yl gsterilen Bizans mparatorluunun kilise yaps, bu iki nemli tarihle Bat'dan kopmutur. 1054 tarihine kadar zaman zaman beliren ayrlklar, iki kilise arasndaki dramatik ayrln sonucu tam olarak getirememi, ancak 104 tarihi bu ac kopuu damgalamtr. Bunun iin gcrek Bizans deyince, ilk bin yln sonu ile stanbulun Trkler tarafndan fethiyle tamamlanan 400 yllk bir tarih akla gelmektedir. Gerek Bizans bu 4 asrlk zamandr. Bylece zaman ak iinde Ka'dky konsiline bal olmayanlarn ayrlmas,32 Yakn Dounun slilmiamas, Batnn uzaklamas, eski Bizans olan stanbulu gitgide "Duru doktrin ve doru tapnma" gibi ift anlaml "ortodokslukla" belirginleen hristiyanln, tannm merkezi haline getirmitir. Askeri ve politik etkenlerinde tesiriyle gittike iine kapanan Bizans kilisesi Lu ie bak tecrbesiyle derin bir tefekkr hayatna sahip olacaktr.33 zellikle keilerle canlandrld kabul edilen Bizans kilisesi, geirdii saysz krizlerde gsterdii sarslmaz mukavemetiyle, ok derin bir manevi iklime kavumu ve kendini bu iklimde canl tutmasn bilmitir. Elbette bunu, manevi bamszln en sert ekilde savunurken maddi iktidardan vazgemi ve antik humaniznin peryodik kaynaklar tand serapa laik bir niversitede, kazand istikrarn bile, devltee
31 Kr. Hristiyan liihiyatl, s. 55. 32 Bu kiliseleri yle sralayabiliriz: 1- Ya'kubi Kilisesi 2- Kpti Kilisesi 3- Ermeni Kilisesi 4- Habeistan Kilisesi 5- Gney Hindistan Kilisesi 33 Kr.Hristiyan li\hiyatl, s.54.

BATI VE DOGU IIlRISTYAl\LlGI:'iA

TARHi

BR BAK

139

terketmitir. Bilhassa ATIJOS34 adas (Meryem Bahesi,) ortodoksluun manevi bir merkezi haline gelmitir. X. asrdan itibaren Athonite zahitlii, ortodoks dnyann mensuplarndan ald talebelerle, bir dini hizmet birlii salamtr. Ayrca Ortodoks tefekkre canllk kazandran ilk hareket de burada yetien kiileI'ce salanmtr. Biri 1300, dieri 1800 yllarnda grlen bu eereyanlar, ortodoklsua yeni bir tutunma gc kazandrmtr. Bunlardan birincisi Palamas'n manevi tecrbe doktirini, dieri ise aziz Nieodeme'in philocalie'sidir. Bizans ad verilen bu devri, belli bal , nemli hareketbelirler: 1- Batdan tam uzaklama

2- Misyonerlik faaliyetleri 3- Teolojik derinleme35

Bilha'ssa "teolojik derinleme" ortodoksluk asndan zerinde durulmas gereken bir konudur. XLV. asl'da Poustinniki (l hareketi), kuzeydeki ormanda ilk zahitlerin macerasnn yerini deitirmiti. Bu macera, ok geni bir sosyal ve kltrel gayreti n ve politik bir sulh abasnn iinde Serge de Radonege36 tarafndan geliitrilmitir. Saint Serge'in izinde, zellikle Roublev ve onun ekol iinde ikon sanatnn, aydnlk ve tamamyle transfiguratif (yzn nurianmas) bir sanat anlay iinde gelitii mahade edilmitir. Batda uzun zaman, Bizansa has ksr teolojik kavgalar olarak gsterilen bu deVl'in teolojik verimlilii, yava yava anlalmtr. Bunun iin Bizans dnyevi ynden kerken bile, ortodoksluk dnyasna k samtr)? Bu k, batnn rasyonel ndan ayr olan Tabor da dr. Bu k, vehesi deimi sa'nn sat ktr. Bu dnce, 1351 'de stanbulda toplanan konsilde palamite sentezi adyla doruk noktasna ulatrlmtr .. Bu konsilde palamite sentezi ad ile "cevherin

34 ATHOS: Yunanistan'n

.kuzeyinde 60 Km. uzunluunda

10 Km. geniliinde sonu

Athos da ilc biten kk bir adadr. Sadeec erkcklerden oluan bu murakebe mcrkezi, adeta bir zahitler cumhuriyetidir. Orada trl manasttr hayat vardtr. tirak 1- diorilmik eder, manastrlan: kei hurada, zel hayatn itaala yaar. Hclli bal ayinlerc i_

2- Cenobitlcr ma~astr: 3 Hesyehaste manastn:

ok nem vcrir, uzun ayinler burada dikkati eker. Bu Paris,

Belli bir mridin etrafnda toplanan keiler grubudur.

konuda geni bilgi iin Hk. L'Athoset le monaehisme ortodoks 'in' noetacts" Bie, . mont Athos Paris, 1963 Hristiyan lahiyal Konya 1983. 35 Hristiyan lahiyat, s. 5~. 36 Bk.P.Kovalevski, Saint Serge et la spiri~ualite Russe, Paris 1959. 37 Hristiyan lahiyal, s. 58.

960, J.

HO

1\IEIL\fET

AYDI\"

ve (~nerjilcrin "Ayniyet- Tefriki" dncesi gditirilmitir'.:;8 Ortodoks teolojisinin seyri iinde XV. asrdan XVIII. asra kadarki devreye ortodoks ortaa ad verilmektcdir. Bu devrede ortodoksIuu hir yandan Osmanl hakimiyeti, dier yandan :YIoskova Rusyasnn muhafazakar temayl, "kapal cemiyet" haline sokmutur. Bu ie kapanma devresinde ortodoksluk, byk tarihi gnah olan "Dini Milliyetiligc" kendini kaptrmtr. Osmanl padiah tarafndan ortodoks cemaatin hukuken sorumlu lideri olarak stanbul patrii kabul edilmitir. Bu sorumluluk iinuc patriklik, slavlarm ve Arap hristiya,nlarn aleyhine Helenizmi beslemitir. Dier yandan Osmanl hakimiyeti ile siyasi egemenliini kaybeden stanbuldan sonra Moskova ortodoksiuu yeni bir sevdaya kendini kaptrml$t. Bu "nc Boma" ve "nc imparatorluk" topyasyd. Elbette Moskova'nn bu tutumu ortodoks birlii derinden zedelemi ve Kar-Reformla glenini olan Katolikliin saldrlar karsnda muzdarip olan orto.loksluu daha da perian etmitir. Aneak X VIII. ve XIX. asrn dncmeeinde sessizlerin (sileneieux) yeni bir mdalcesi ile ortodoks kilisesinde yeni bir canlanma grlmtr. Neredilen Bizans metinleri ile birok Batl, ortodoksIuu cazip bulmutur. Nihayet, 1782'de Venediktc yaynlanan zahitlik ilahiyatnn abiuevi ontolojisi olai "philocalie" aziz Nicodeme tarafndan meydana getirilmitir. Athos zahitliinden feyz 'alm olan Ukraxnal Polissic Velitchkovsky "philocalie"yi' Slavcaya evirmi. Bylece XIX. asr Rusyasnda hristiyan ilahiyatn yeniletirecek ma.nevi bir topluluu oluturmutur. Neticede bu ycnilik, tm ortodoks ilahiyat etkilemi ve kltrl zmre ile, kilise arasndaki uurumda bylece kapanmtr.39 Bu araua ortodoksluun kaderiide yeni deimelere neden olacak olan olaylar meydana gelmitir; Balkanlarda milli ortodoks kiliseleri teekkl etmi, Yunan kilisesi, Srp kilisesi, Yugoslav kilisesi, Bulgar kilisesi bylece ortaya kmtr. Laik aydnlarla i ie olan Rus kilisesi, glenmi ve rejimin etkisinden kiliseyi kurtarma ahalarna hzla devam etmtir. Bunun in 191'7-1918'de ok sayda laik ve rahip delegelerin bir araya geldii, Moskova konsilini toplamtr. Bu konsilde Moskova patriklii gzden geirilmi, kilise hayat yeniden tanzim edilmitir. Ne var ki Rus Komnist ihtiliili, Rus ortodoksIuunun beynine halyoz gibi inmitir. 1922
38 a.g.e., s. 58. 39 Hristiyan tla!iyat, s. 61.

ilATI

VE DOGTj HIRJSTYANLlGINA

TARII

BR

BAK

141

ylna kadar devam eden rpertiei zulmleri, sonra aydn kadronun lkeden kovulmas takip etmi, 1929'dan sonrada hercy kilisenin yklmasna ynelik olmu~tur. Anca-k ne var ki patlayan ikinci dnya sava kilise lehinde hir havann yaratlmasn salamtr. Bylece kilise, Rus halknn moralini dzcltecek hir messese olarak ay.in hakkn yeniden elde etmi ve Sovyet eemiyeti iinde yeniden mtevazi yerini almtr. kinci dnya savann akabinde, sava esnasnda kazand itibar devam ettiren Rus ortodoks kilisesi 1943'den 1959'a kadar ksmi bir sulh iinde hayatn devam ettirmitir. Modus Vivendi denilen bu geici uzlama dnemi, Komnist partisinin din dmanlna devam etmesi, devletin din hrriyetine sayg gstermesi bu arada kiliseninde hu hrriyetten ksmen istifade etmesi ~eklinde ifade. edilebilir. Fakat 19,59'a doru 45 milyona varan hristiyan unsuru, Komnist efleri rahatsz etmeye balam ve yeni bir taktikle hu potansiyeli zayflatma arelerine ha vurmaya ynelmiti!'. Bylece din dmanl daha da iddetlenerek btn dinler iin ve zeikle Rus ortodoks kilisesi etrafnda kenetlenen Hristiyan eamia iin he yl devam edecek olan bir zulm devres~ balamtr. Bu zulm, 1961'de Rus ortodoks kilisesini, statkosunu deitirmeye gtrmtr. Neticede 15000 kilise yklm, 60 manastr ve ,5 papaz mekteLi kapatlmtr.40 Be yl gibi bir zaman devam eden Du bask, Kuruev'den sonra . ksmen gevemitir. 1945-1969 aras patriklik makamn igal eden patrik Alexis'in lm zerine birok kii artk Rus ortodoks patrikliinin ortadan kalkacan beklemiti. Ancak onsekiz aylk bir beklemeden sonra, yeni patrik Pimen'i seen ve pentekot gn onu tahta oturtan bir konsilin toplanmasna, Komnist rejim izin vermitir. Bylece bu konsil, 31 Mays-3Haziran 1975 aras Trinite Saint-Serge manast'nda toplanmtr.41 Bugn Rus ortodoks kilisesi efi Pimen, zaman zaman siyasi ve askeri beyanatlar vermektedir. Pektabii ki bu beyanatlar tamamen komnist eflerin istedii istikamettedir. Aslnda bu, Katolik dnyann daha dorusu demokratik hristiyan dnyann efi olarak papann karsna ortodoks dnyay temsilen Rus ortodoksIuunun efini kartma gayreti iinde yrtlmektedir. Vatikandaki papa dnyay sulha davet ederken; Rus ortodoks efi Pimcn de, politbro eflerinin arzusuna gre "silahszlanma" konferansarna arda bulunmaktadr. Ksaca dene40 Olivier element, Hristiyan lahiyat, s. 76.

41 a.g.e., s. 77.

142

MEHMET AYDIN

hilirki Rus ortodoksIuu artk politbronun leri iin faaliyet gstermektedir.

kontrolnde

Rus menfaat-

Burada Arap dnyasndaki ortodoksluun hugn, fiilen 'yneticisi olan Antakya ortodoks patrikliinden de ksaca bahsetmekte yarar vardr. Antakya ortodoks patriklii, 800.000'i Suriyede, 400.000 Lhnanda, 15000'i Irakta ve 800.000 inide dnyann muhtelif yerlerine dalm muntesipleriyle aa yukar iki milyon kiiye sahiptir. Bugn Antakya ortodoks patrikliinin banda 2 Haziran 1979 da seilen patrik Ignace LV. Hazim vardr. 1920'de Suriye de doan bu zat, papazlk rtbesini elde etmeden nce yakn douda ortodoks genlik hareketinin teekkln salayanlarn en nde gelenlerinden biridir.42 L stanbul konsili (M.38l), Antakya kilisesine, dou kiliseleri iinde nc sray vermitir. (Roma-stanbul-Antakya) Bu kilise Arap dnyasnn da (Bizansa zg) ayiniyle mehurdur.

te Antakya ortodoks kilisesinin bu tarihi deeri, onun bugn fiilen iki milyona yakn insan zerinde tesir icra etmesine neden olmaktadr. zellikle 1940 lardan beri, faaliyet gsteren "ortodoks genlik hareketi" Arap ortodoksIuu iin bir dinamizm salamtr. Esasda seraba laik ve profetik olan bu hareket, daha ok manastr hayatn canlandrm ve 1970 lerde Balamand da ok nemli bir ilahiyat okulu amtr. Yine ortodoks dnyaya yeni bir teoloji hazrlayan bu blge ortodoksluuna ait bulunmaktadr. iki piskoposda

Bunlardan biri Lbnan M~tropoliti Hazim'dir. Bu teoloji daha ok Semitik, liturjik, kitabi bir teolojidir. Bu teoloji sadece manastrda deil, ayn zamanda sava alanlarnda da yaanabilmektedir. Antakya ortodoks kilisesi, Moskova ortodoks patriklii ile aa yukar yzyllk bir iliki iindedir. Son senelerde daha da aktiflcen Antakya patriklii ve onun dinamik patrii bu aktif faaliyetini, yapt gezilerle bizzat ispat etmektedir. Bu vesile ile 13 Mays 1983 gn patrik Ignaee IV. Hazin, alt piskopos ve iki ba rahible Vatikana bir seyahat yapm ve papa ILlean Paul tarafndan kabul edilmilerdir. Antakya patrii buradan Cenevre'deki "Kiliseler Genel Konseyine" gitmi, daha sonra da Londrada Cantorbery Bapiskoposunu ziyaret ederek Parise dnmtr. Fransz Reisicumhuru tarafmdan kabul edilen patrik, "Sorbonne'da ve "Institut Catholique" de konferans verni ve 5 Haziranda Notre-Dame da Kardinal' Lustiger ile birlikte ayine bakanlk
42 KI.La Documentation Catholiquc, 19 Juin 1983,
8.

601.

nATI VE DotU

HIRsTtYANLItlNA

TARH

BIR BAK

143

etmtr. Daha sonra da Paristeki tsn ziyaret etmitir. 43

ortodoks Saint-Serge lahiyat Ensti-

Ortodoks Rum cemaatnn bal olduu stanbul Fen~r Patrikhancsioe gelince, Bizans kilisesinin yani Dou Roma'nn dini merkezi olan bu kilise bugn Laik Trkiye Cumhuriyetinin anayasasndaki din hrriyetinin himayesi altnda rahat rahat faaliyetine devam etmektedir. Balkan devletlerindeki Komnist rejim altnda inleyen bamsz .ortodoks kiliseleri yannda, stanbulortodoks fener patrikhanesi, tam bir hrriyet havas iinde bulunmaktadr. En kritik dnemlerde bile Trk Hkmeti ve Trk Halk ortodoks hristiyanln bu merkezine bask yapmamtr. Kbrs krizi ile Rum ortodoks cemaatn Trkiyedeki yaayna bask yapld eklindeki Batda kan birtakm yaynlar, bu konuda gerei saptrmaktadrlar.44 Tarihi imtiyazn her halukarda unutmayan Fener patriklii, ortodoskluun kaderiyle daima yakndan megulolmutur. zellikle patrik i. Athenagoras (1950)den beri' ortodokslua byk bir maneviyat gc vermitir. Kilise evrensellii ve birliini gzetmekle ykml olan stanbulortodoks patriklii, ortodoks larn dalmasna kar zel kaygsn belirtmek zorunda kalmtr. O bunun zerine Rum dalmas zerinde hukuki veliiiyetini iliin etmitir. Bugn o, merkezi pariste Daru caddesinde olan "ok milletIi bir bapiskoposlua" sahiptir. Bu piskoposluk fransadaki her milletten olan ortodoksIar, bir araya getirmektedir. Bylece yine Athenagoras'n gayretleriyle gemi senelerde Amerika da, ortodoks piskoposlar bir araya getiren bir konferans tertip edilmitir. Bu konferansta genel patrik, daha ok Amerikadaki Rum unsuruna dayanm, bundan rahatsz olan Saint- Vladimir'in gen ilahiyatlar, Moskova patrildiine ba vurarak 1970'de Rus asll ortodoksIar bir araya getiren Amerika bamsz ortodoks kilisesinin teekkln salamlardr.45 tin'e Aslnda ortodoksluk, kadar yaylmtr. gler sayesinde bugn, Brezilya'ya, Arjan-

Rus kOJ!1nist ihtilalinin ve ikinci dnya harbinin sonunda gerekleen iki Rus g neticesinde bugn, Bat yarmkresinde be milony43 Kr.Antakya patrii 19nace LV. Hazim'in Vatikan'daki konumas ve papa II. Jean Paul'un bu ve.ile ile yapt konumalar iin: La Documentation Catholique No: 1854, 19 Juin 1983 8. 601. 44 Kr.Oli"ier 1983,8. 78. 45 Bk.Hristiyan Cleement, Hristiyan tlahiyat
8.

lliihiyat,

Trk.ev.Do.Dr.Mehmet

Aydn Konya,

81.

144

)fElIMET

AYDIN

luk bir ortodoks cemaat toplanmtr. XiX. asrn bandan itibaren Bat Avrupada, zellikle l\1arseille'de bir Rum kolonisi teekkl etmeye balamtr. Yine Londradaki Kbrsllarla, Alnanyadaki, Belikadaki Rum iilerle, Fransada ok sayda bulunan Srpllarla ortodob g hareketi, durmadan devam etmektedir. Bugn sadece fransada doumdan sonra vaftiz edilen 100.000 civarnda ortodoks fransz vatandann varl tesbit edilmitir.46 Gerekte ortodoksIar, bulunduklar her yerde o lkenin vatanda olmular ve sessizce oalmlardr. Bilhassa parlak bir entellektel kadroyu ihtiva eden Rus g, ortodoksluun derinlemesi iin ludutsuz bir rol oynamtr. ite elit kadro pariste Saint-Serge Hihiyat Enstitsn kurmutur.47 ite bu gler sayesindedir ki bugn ortodoksluun ilahiyatlar arasnda, fransz, ingiliz, alman, isvire ve amerikan asll birok ilahiyat vardr. Bylece Diaspora, ortodoksluun, evrensel tecrbeye sahip olduu hir karlama, bir mbadele, bir uurlanma yeri olarak grlr.

Ortodoks ilahiyata gelince, bu ilahiyat daha ok Rus ortodoks dncesi tarafndan uzun mddet canl tutulmutur. Bunun iin son derece bir yenilikle peygamberlere has gl bir cereyan, nce "Rus dini fclsefesi" olarak dikkat ekmitir. Bu eereyann en byk temsilcisi olan Nicolas Berdiaeff, 1948'de Clanarl'da lmesine ramen, yinede onun dncesi, farkl sentezler iltinde de olsa; zihinlerde yerlemitir. Bu din felsefesi, tarih ve kltr yaratc bir tarzda ortaya koymak iin, nanevi tecrbeyi esas almtr. Bu felsefenin teorisyenleri, niversite camiasndan deil, devrimcilik ortamnda ateizme bal olan maceraperestlerdir. Bylece onlarn ahsnda, kilise babalar ile modern dnyann fikir babalar olan Marx, Nietzchc, Freud kar karya gelmilerdir Mesela Rozanov48 cinsiyeti,tenC bir dini tecrbe olarak incelemitir. Boulgakov49 ise ekonominin, tabiat tahrip eden kan emici bir tavrla; tabiata sayg gsteren, onu gzelle~tiren, onun deiimini hazrlayan Euharistik tavr arasnda bir seim yapacan belirtmitir. Berdiaeff'e gre gerek yaratclk, Kutsal-Ruhtaki insann yarateldr. Burada ne Allahn insana, ne de insann Allaha muhalefeti sz konusudur. Bu46. Kr., a.g.e., s. 79. 47 Paristeki bei bal ortodoks merkezler unlardr: 1- lnstitut de theologie orthodoxe-n. Hue de Crimee 7S019-Puris 2- Le Messager orthodoxe, 91, Rue olivier de Serre 7501S, Paris 3- Comite Iterepiseopal ortlodoxe en franee, 7 Rue Georges-Bizet 7S 16. Paris Bu konuda dala geni bilgi iin Bk.Guide des Religions, Paris 1981. 48 Kr.Y.RoZUiOV,La faee Sombre du dr;st, 49 Kr.S.Boulgakov, Du Yerbe inearne, Paris, 1964. Puris, 1943.

BATI VE DOCU HmsTvA]\"UCI:\"A

TARH

BR BAK

145

rada s; konusu olan, Tanr-insan insan krlkten kurtarmaktr.50

btnl

iinde insani gelimede,

"Rus ortodoks dini felsefesinin" ar ekilde modernlemesi, phesiz kayg verici formller, bir takm dengesizlikler, Gnostik veya ok liberal bir kilise ilmiyle dolu, bir takm desiseler olmadan, meydana gelmemitir. Bundan dolay, kilise babalarnn ve Bizansn byk geleneine dn gerekli grlmtr. Bir Athonite olan Basil Krivocheine ve gen Rome ilahiyats Dimitru Staniloae palamite sentezinin nemini belirtirken vc bayan Mrryha Lot-Borodine" Yunan kilisc habalar ve Bizans dnrleri yannda "tanrlatrma" yollarn serinkanllkla incelerken; 194.0 yllarnda Georges Florovsky, Vladimir Lossky, ifratlara ve din felsefesinin kararszlklarna kar saldry srdrmle;dir. 1950 yllarnda Florovsky tam bir kristoloji gelitirir. Lossky ise, oul ve ruhu, sakrament vc Kehaneti birletircn ilikiyc dikkati eker. Nicolas Afanasscff, Saint-Scrgc'de evharistik bir kilise ilmi hazrlar.51 Ortodoks ilahiyatn ada yaklarn hurada sergilerken mehur ortodoks gelenci ola silencicux (sessizler) geleneini adalatrmak iin sarfedilen abalardan da hahsetmck gerekecektir. Bu konuda Bat Avrupada sophronr52 nin, Mgr, Antoine Bloom'un53 Lev GilIet54 ve Elisabeth Behr-Sige155in almalarn sayabiliriz. Bugn ortodoks dnyada hakim olan yeni. kilise babalar teolojisidir. Bu teoloji birbirinden ayr iki hareket noktas iinde kendini gi;stermitir. Onlardan biri, kilise babalarna sadakatle dikkati eker. Bu grnm iinde de ortodoks btnl ama edinmitir. Dieri ise gelenekten ald hzl~ ada problemlere cevap bulmaya ynelmitir .. Bylece Bizans kristolojisi ve palamisme tarihisi Jean Meyendorf New-york'da; Boris Bobinskoy pariste ortodoks sakramcnt ilahiyatnn yenileyicileri olarak grnmektedirler.56 Dier akmlar ise, daha da ileri giderek, yeni kilise habalarnn ve din felsefesinin muhalefetini amay denemilerdir. Bunun iin Amerikada Schemann, hayat sakramentinin ve maddiyat esrarnn zerinde
50 ilk. Hristiyan 51 !I.g.e., s. 84. 52 Archimandrite 53 A.noo, xcIIe., 54 L.Gillet, 1962. ila1iyatl, Sonfony, Livig :;. 32. the Undistorted Lonclre" image, Lonclre:;, 1958. du ehrist Bru ..

prayee,

966.
Bruxeller, 1952, presenee

Sur l'usage

de la priere cle Jesus,

55 E.Behl'-Sigel, 56 Kr.Hiristiya

la priere de ./esus, i Dicu vivant, Ilahiyat, . 8'1.

No: 8 Paris, 1948.

146

MEHMET AYDIN

durmutur. Fakat bu kouuda esas almay Rus asll ilahiyat Paul Evdokimov yapmtr. O, kilise babalarnn szlerini dcil, nefesIerini yeniden bularak, gelenee din filozoflarnn bilhassa Berdiaeff'in sezgilerini dahil ctmitir. Onun felsefesinc gre insanlk teslis'de birlemeye davet edilmitir. Kilisede ha iaretine varncaya kadar herey, bii- yalvarmadr. Yine ona gre gcrck ilahiyat, gzelliin takdis edilmesidir. tkon haline gelen yz, Allahn yegane isbatdr.s7 Bugn ada ortodoksluun problcmi tcolojik olarak deil, messese olarak grnmektedir. lk bin yln kilise gelenei iinde yenileen ortodoks dini yaps, daha ok zahidane izgiler iindc kendini gstermitir. Belki de bunda ok erkcndcn yabanc igaller altna girmesi byk rol .oynamtr. Yani, siyasi aksiyonunu, imparatorluunu yitirmenii:. kszl iindc, kcndini ruh dnyasnda tatmine ynelen iine kapank bir ortodoksluk ortaya kmtr. Bu da onun teoloji vetefekkr ynnden derinlemesini salamtr. Bunun iin asrlardr kendini ayakta tutabilen bir tefekkr ve inan sistemi vardr. Zaten eer bu olmasayd Vatikan teolojisinin kcndinc olan dmanl karsnda abucak yok olabilirdi. Onun iin diyoruz ki ortodoks dnyann problemi Katolik hristiya;'ln aksinetcolojik deil, kurumsaldr. Yani kilise etrafnda toplanan bir karakter arzeder. Yukarda ksaca temas ettiimiz gibi, ortodoks dnyann en eski kilisesi stanbulortodoks kilisesidir. Daha sonra Antakya, skenderiyye, Kuds kilisesi gelmektedir. Bunun iin stanbul patrii, ortodoks dnya ile ilgili problemlerinin tartlmas yeri olan Konsillerde, daima yannda Antakya-skenderiyye, Kuds patrikIikIerinin olmasn istemitir. Bylece stanbul kilisesi, bata olmak zere dier nemli kiliseler zerinde manevi otorite kurulmu oluyordu. Ane ak Osmanl mparatorluunun zayflamas, haliyle stanbul ortodoks patrikIiinin de zayflamasna yol amtr. k Balkan milletleri hrriyetlerine kavutuka, stanbuldan kopuyorlar ve bylece stanbul kilisesi, otoritesini gn getike kaydediyordu. Balkanlarda hrriyetlerine kavuan milletler ise Rus kilisesinin ve arlnn desteinde bamsz kiliselere dnyordu. Neticede birbirine muhalif iki. kiliseye ulalmtr. Bunlardan biri, gelenekselstanbul kilisesidir. Dieri ise Roma ile polemikten ve milliyetilikten doan Rus ortodoks kilisesidir. Ona gre ortodoksluk, bamsz kiliselerin bir konfederasyonudur. Rus kilisesi, bamszl kabul ettikten sonra (1448-1589) stanbul patriklii ile ibirlii yaparak, yapt konsillere dou kilise patrik57 a.g.e., s. 85.

BATI VE DOCU HmsTIYANUCINA

TARH

BR BAK

147

lerini dahil etmi ve bylece geleneksel sistem iinde btnlemitir. Ancak XIX. asrdan itibaren "Rus kilisesi" dier ortodoks kiliseler ara. snda birinci derecede roloynamak iin, zellikle yeni kilise fikrini savunmutur. Bylece ikinci ve nc Roma kavgalar srekli gncelliini korumutur. Ruslar August'un Romasnn ve Constantin Romasnn (stanbulun) beddual olduuna inanyorlard. nk her ikiside Allahn fkeli anetine uramtr. Rus ortodoksIuunun halet-i ruhiyesini philotheus yle ifade ediyordu : "Yeni bir Roma, nc Roma kuzeyde ykseliyor ve kainat klandryor. Bu nc Roma kyamete dek devam edecektir. Drdnc bir Roma'nn dnlmesi mm. kn deildir. "Moskova, bundan byle mukaddes topraktr. Moskova, Roma'nn varis'idir ve imparatorluk misyonunu devam ettirmeyi stne almtr.58 Ancak, bamsz kiliselerin oalmasn gznnd~ tutarak; onlarn yeniden tekilatlanasn dnen stanbulortodoks kilisesi, 1902'den beri dzenli bir pan-ortodoks fikrini canl tutmakta ve hatta bir konsil hazrl iinde olduunu izhar etmekteydi... Fakat bu ideolojinin tahakkuku iin patrik I. Athenagoras' beklemek gerekecekti. Manevi gc ile XXIII. Jean' (papa VI. Paul) hatrlatan I. Athenagoras, ortodokslar bir araya getirme sabr ve sebat ile ie girimi ve birok fedakarlklarla baar salam ve Moskova ortodoks patrikliini de bu ite bil' araya getirmitir. te bu amala 1961, 1963, 1964'de Rodos'ta, biri de 1968'de Cenevre yaknlarndaki Chambesy'de olmak zere drt ortodoks birlii konferans toplanmtr. Bylece I. Rodos konferans gelecek bir konsilin proramn ortaya koymu; Chambesy konferans ise bir dizi konferans hazrln ihtiva eden konsil ncesi gelimeye, ilerlik kazandrmtr. Fakat ne var ki bu almalara n plana geen stanbul patrikliine, Moskova ortodoks patriklii raz olmayarak, 1969'da. cemaatini katoliklere am ve 1970'de Amerikada bamsz ortodoks kilisesini kurmutur. ' Moskova ortodoks kilisesi, btn bu icraatlarn "ortodoks birliine" danmadan yapm, bylece de Rus ortodoks patriklii, Athenagoras'n balatt konsil ncesi gelimeyi inemi, kendini tam bamsz ilan ederek ortodoks hareketin zerinde kendini grmtr.59

te tkanan bu konsil hareketi, ancak dnya apnda ortodoks efkar- umumiyesinin uyan ile alacaktr. Ortodoks genliin evrensel
58 Kr.Prof.Hans Kohn, Panislavzm ve Rus Milliyetili Tercme eden Dr.Agah Oktay Gner, stanbul, 1983 9.118-119. 59 Kr.Hristiyanlliihiyat, s. 87.

148

MEHMET AYDIN

tekilat olan "syndesmos" Temmuz 1971'de Boston'daki sekizinci genel toplantsnJa, hristiyan halktan, zellikle genlerden, konsil hazrlklarna girmelerini is ternitir. GO Bugn Bat 'hristiyanl, inani prohlemler etrafnda halkalanan manevi bir kriz iinde hulunurken; ortodoks hristiyanl, ifade ettiimiz gibi, sadece kilisenin bedenlemesini aklayan tarihi hir kriz iinde bulunmaktaJr. phesiz hu ada~ krizin en nemli hazrlaycs, Balkanl.arda komnist rejim altnda kalan ortodoks lkelerin iinde hlunduu ac durumdur. Bu kirizin hergn biraz daha arlamasnda ise komnist ynetimin dmen suyunda giden Moskoya ortodoks kilisesinin ok byk pay vardr. Grne gre ortodoksluun b ada krizi, yaknda atlatmas bt~klenemez. Bu krizin atlatlmas iin ortodoks dnyann beklernesi hem de ok beklernesi gerekecektir. nk b kriz ortodoks dnyann ounlunun tabi olduu totaliter rejimIerin tabatndan kaynakla'nmaktadr.

60 a.g.c.,

M.

88.