NAIZMENINE STRUJE

Osnovni pojmovi
Naizmenine struje i naponi su elektrine veliine koje tokom vremena menjaju smer. Prema vremenskoj zavisnosti jaine struje, naizmenine struje se mogu podeliti na sledei nain:

Aperiodina naizmenina struja:

Prostoperiodina naizmenina struja:

Sloenoperiodina naizmenina struja:

Periodine naizmenine struje i naponi su periodino promenjive veliine, to znai da neke odreene vrednosti dobijaju periodino (naizmenino) u toku vremena, po emu su i dobile naziv. Najee koriene su prostoperiodine naizmenine struje, odnosno elektrine struje kod kojih jaina struje harmonijski osciluje i iji je intenzitet opisan sinusnom ili kosinusnom funkcijom. Sinusoidna elektromotorna sila, na osnovu Faradejevog zakona elektromagnetne indukcije, generie se u kalemu koji rotira u homogenom magnetnom polju.
1

Princip rada alternatora

Principijalna ema generatora jednofazne naizmenine struje (alternatora) prikazana je na sledeoj slici.

Gusto namotani pravougaoni kalem od N navojaka, ije su stranice dimenzija a i b, postavljen je u homogeno magnetno polje indukcije B tako da je osa kalema 0-0 upravna na pravac polja. Krajevi kalema vezani su za klizne prstenove P1 i P2 koji su koncentrino postavljeni na osovinu kalema i rotiraju zajedno sa njom, ali su izolovani jedan od drugog i od osovine. Klizni kontakti, koji naleu na prstenove, povezuju obrtni kalem sa spoljanjim delom elektrinog kola. Kada se kalem obre oko svoje ose konstantnom ugaonom brzinom , u njemu se indukuje ems, koja se moe izraunati pomou opteg izraza:

e=

d . dt

r U trenutku kada normala na ravan kalema n ini ugao sa pravcem magnetnog polja, magnetni fluks u jednom pravougaonom navojku jednak je:

= B S cos ,

gde je S = a b povrina jednog navojka. Referentni smer obilaenja po konturi odreen je pravilom desne zavojnice u odnosu na usvojenu normalu. Brzina promene fluksa jednaka je:
d d = B S sin , dt dt

gde je

d = ugaona brzina obrtanja kalema. dt

Ako se pretpostavi da je ugaona brzina konstantna i da je za t = 0 i = 0 , moe se pisati = t , pa je indukovana ems u jednom navojku jednaka:

eo =

d = B S sin t . dt

Kalem ima N navojaka, koji su vezani na red, ukupna indukovana ems jednaka je:

e = N eo = N B S sin t , odnosno, indukovana ems je prostoperiodina, sinusna funkcija vremena.

U prethodnom izrazu, veliina Em = N B S predstavlja amplitudu ems. Prema tome, trenutna vrednost ems moe se napisati u obliku:

e = E m sin t .
Zavisnost indukovane ems od vremena prikazana je dijagramom na sledeoj slici. Veliina T= 2

predstavlja periodu prostoperiodine ems.

Prostoperiodine naizmenine veliine

Opti izraz za intenzitet prostoperiodine struje, prema usvojenom referentnom smeru i poetnom trenutku, je: i (t ) = I m sin (t + ) = I m sin (2f t + ) ili i (t ) = 2 I sin (t + ) = 2 I sin (2f t + ) gde su: i - trenutna vrednost prostoperiodine struje Im - maksimalna vrednost (amplituda) prostoperiodine struje (uvek pozitivna veliina), I - efektivna vrednost prostoperiodine struje - kruna uestanost prostoperiodine struje, f - frekvencija prostoperiodine struje, t + - faza prostoperiodine struje, - faza prostoperiodine struje u trenutku t = 0 (poetna faza struje).
Amplituda naizmenine struje (Im) - mera ekstremnih vrednosti veliine

Uestanost ( f ) i kruna uestanost ( ) - mera perioda ponavljanja promena

Struja je periodina sa periodom T = Vae sledei odnosi: f = 2

T= 1 f

Poetna faza ( o ) - pokazuje poloaj sinusoide du vremenske ose, u odnosu na referentni poetni trenutak posmatranja.

Ako dve naizmenine, prostoperiodine veliine nemaju istovremeno vrednost 0 i ekstremne vrednosti, kae se da nisu u fazi, da su fazno pomerene, odnosno da meu njima postoji fazna razlika. Za primer na slici, kae se da struja i2 prethodi struji i1 za ugao , ili da struja i1 zaostaje za strujom i2 za ugao . Isto vai i za napone.

Primer 1. Odrediti trenutnu vrednost struje i u trenutku kada protekne vreme t = 0,002s od poetka posmatranja ove struje, koja se menja po zakonu i = I m sin ( t ) , gde je Im = 200 A, f = 50 Hz, = 45.

i = I m sin (2 f t )
180 45 [A] i t = 200 sin 2 50 0,002

i t = 200 sin (36 45) [A]

i t = 200 sin ( 9) [A]

i t = 200 0,156 [A] i t = 31.3 [A]

Primer 2. Odrediti amplitudu napona, ako se njegova promena u toku vremena moe prestaviti izrazom u = U m sin ( t + 6 ) . Poznato je da je u = 200 V u trenutku t = 0.

200 = U m sin 0 + [V] 6

Um =

200V 200V 200V = = = 400V sin 30 0,5 sin 6

U m = 400V

Primer 3. Amplituda naizmenine elektromotorne, sile koja se menja po sinusnom zakonu, iznosi 85 A, a njena uestanost 100 Hz. Odrediti trenutnu vrednost naizmenine elektromotorne sile nakon vremena 0,001 s od prolaska kroz nulu.
e = E
m

sin

Moe se pretpostaviti da je trenutak prolaska kroz nulu t1 = 0 : 0 = E m sin ( 0 + )

=0,
e = E m sin t

Za t2 = 0,001 s dobija se:

e 2 = E m sin 2f t 2 e 2 = 85 sin 2 100 0.001 e 2 = 85 sin 0.2 e 2 = 85 sin 36 e 2 = 50V 180

Primer 4. Odrediti vremenski razmak izmeu pojava maksimalnih vrednosti napona, koji se menjaju po zakonima: u1 = U 1m sin ( t + 15) i u 2 = U 2m sin ( t 30) ako je frekvencija f = 50 Hz.

u1 dostie maksimum za: sin ( t1 + 15) = 1

u2 dostie maksimum za: sin ( t 2 30) = 1

sin t1 + = 1 12
12 2 5 t1 = 12 5 2f t1 = 12 5 t1 = s 1200 t1 = 0.00417s

t1 +

sin t 2 = 1 6
t2
6 2 2 t2 = 3 2 2f t 2 = 3 1 t2 = s 150 t 2 = 0.00668s =

t = t 2 t1 = 0.00251s

Efektivna i srednja vrednost naizmenine struje

Naizmenina struja menja smer i veliinu, te je teko praktino izmeriti njenu vrednost u ma kojem trenutku. Meutim, njeno dejstvo se moe uporediti sa dejstvom jednosmerne struje. Najprostije je uporediti njihovo toplotno dejstvo. Naime, naizmenina struja proizvodi odreenu koliinu toplote za odreeno vreme, za isto vreme istu koliinu toplote proizvodi odreena jednosmerna struja, u istom otporniku. Zato se uvodi efektivna vrednost naizmenine struje i to kao veliina one jednosmerne struje koja u odreenom vremenskom intervalu razvije istu koliinu toplote kao i posmatrana naizmenina struja u istom otporniku. Ukoliko se usvoji da je to vreme jedan period i oznai ta jednosmerna struja sa I, onda je koliina toplote razvijene u kolu otpornosti R jednaka:

Q = R I 2 T .

(1)

Naizmenina struja, u vremenskom elementu dt, razvija koliinu toplote:

dQ = R i (t ) 2 dt ,
a za period T koiina toplote Q = R i (t ) 2 dt .
0 T

(2)

Izjednaavanjem (1) i (2) za efektivnu vrednost prostoperiodine naizmenine struje dobija se: 1 I = i (t ) 2 dt . T
2 T

odnosno: I2 = I2 =
I2 =

1 I m 2 sin 2 tdt T

Im2 T
2

1 cos 2t dt 2
T 0

I m sin 2t t 2T 2
2

Im sin 2T T 2T 2 Im2 Im2 2 I = sin 4 2 4T Im2 2 I = 2 I2 = Efektivna vrednost sinusne naizmenine struje, prema tome, je:
I= Im 2 = 0.707 I m

Na slian nain uvode se efektivne vrednosti elektromotorne sile: E =

Em 2

i napona U =

Um 2

Osim efektivne vrednosti, definie se i srednja vrednost naizmenine struje, na osnovu koliine elektriciteta koja protekne kroz popreni presek provodnika pri prolasku naizmenine struje
q = i t .

Za odreeni vremenski interval iji je poetak oznaen sa t1, a kraj sa t2, ukupna koliina elektriciteta jednaka je:
t2

Q = i (t ) dt
t1

odnosno, srednja vrednost struje definie se na sledei nain: I SR = 1 i (t )dt . t 2 t1

t2

t1

Srednja vrednost sinusne struje za jedan odreeni vremenski period moe se definisati kao ona vrednost jednosmerne struje, pri kojoj kroz presek provodnika, u definisanom vremenskom intervalu, protekne ista koliina elektriciteta kao i pri odgovarajuoj naizmeninoj struji, ija je to srednja vrednost. Ako je struja, ili naizmenina veliina uopte, sinusna funkcija vremena, za vreme jedne poluperiode kroz presek provodnika protekne odreena koliina elektriciteta u jednom smeru, za vreme sledee poluperiode ista tolika koliina elektriciteta u suprotnom smeru, pa je i otuda srednja vrednost prostoperiodine struje u toku cele periode jednaka nuli. Zbog toga se kod sinusnih i periodinih funkcija srednja vrednost obino definie za vreme poluperiode, odnosno:
I SR 1 = T 2
T 2 0

i(t ) dt .

U sluaju sinusne zavisnosti od vremena bie 2 = T

T 2 0

I SR

I m sin dt
T 2 0

I SR

2I = m cos t T 2

I SR =

I m 0.637 I m

Dobijena vrednost je neto manja od efektivne vrednosti, odnosno: I SR 0.9 I

Prema navedenoj definiciji, jasno je da je povrina pravougaonika osnove T/2 i visine ISR jednaka povrini izmeu sinusoide i dela apscisne ose od 0 do T/2.
8

Primer 1. Izraunati efektivnu i srednju vrednost talasnog oblika prikazanog na slici.

x(t ) = k t k = tg =
x(t ) =

Amax

Amax

Amax 0<t < t < t < d + x(t ) = Amax 0 d + < t < T

Aef = Aef 2 =
Aef 2 =

1 x(t ) 2 dt T 1 x(t ) 2 dt T
0 T

Aef 2 Aef 2

d + 2 1 Amax t dt + Amax 2 dt T 0 2 d + t3 1 A = ( max ) + ( Amax 2 t ) T 2 3 0 2 3 1 A = max + Amax 2 (d + ) Amax 2 2 T 3

Aef 2 =

1 Amax 2 + d T 3

Aef 2 = Amax 2

+ 3d
3T

Aef = Amax

+ 3d
3T

d + 1 Amax Asr = tdt + Amax dt T 0 1 Amax t 2 Asr = ( ) + ( Amax t ) T 2 0 1 2 A + (d + ) Asr = max T 2 2 1 A + ( + d ) Asr = max T 2

d +

Asr =

Amax T

2 + d

Asr = Amax

+ 2d
2T

Primer 2. Odrediti efektivnu i srednju vrednost trougaonog talasnog oblika prikazanog na slici.

x(t ) = k t + n x(0) = Amax x(T ) = 0

Amax t + Amax , 0 < t < T x(t ) = T

Aef = Aef 2 = Aef

2

1 T

x(t )
0

dt

1 x(t ) 2 dt T

0 T

1 Amax = t + Amax dt T T 0

Aef 2 =
2

Amax 2 T

t2 t 2 + 1dt T2 T 0
T

Aef

A 2 t3 t2 = max 2 2 + t T 3T 2T Amax T
2

Aef 2 = Aef 2 =
Aef 2 =

T T 2 +T 3T 2 2T
3 2

Amax 2 T

T T +T 3
Aef = Amax 3

Amax 2 T T 3
T

1 Asr = T Asr = Asr =

1 Amax t + Amax dt T T o

0 T

f (t )dt

Amax t + 1dt T T o

A Asr = max T Asr = Asr = Amax T

t2 + t 2T T2 +T 2T

Amax T 2 T

Asr =

Amax 2
10

Primer 3. Odrediti efektivnu i srednju vrednost pravougaonog talasnog oblika prikazanog na slici.

nT < t < nT + T1 , n = 0,1,2,3,... A x(t ) = max nT + T1 < t < ( n + 1)T , n = 0,1,2,3,... 0

1 Aef = T Aef Aef

2

T1
0

x(t )

dt

1 = T

T1
0

Amax

dt
T1
0

Aef 2

1 = Amax 2 t T T = Amax 2 1 T T1 T

Aef = Amax

Asr = Asr =

1 T 1 T

T1 0 T1 o

f (t )dt Amax dt
T1 T

Asr = Amax

11

Primer 4. Izraunati efektivnu i srednju vrednost dela sinusoide.

sin 2ft t1 t t 2 , A x(t ) = max 0 za ostale vrednosti t T T1 4 2 T T t2 = + 1 4 2 t1 = 1 T1 4f 2 1 T1 t2 = + 4f 2 t1 =

Aef 2 = Aef 2 =

1 x(t ) 2 dt T

1 T

t2 t1

Amax
t2 t1

sin 2 2ft dt ,

sin 2 =

1 cos 2 2

Aef 2 =

Amax 2 T

1 cos 4ft dt 2
t2

Aef

A 2 = max T Amax 2 T Amax 2 T

t 1 sin 4ft 2 2 4f

t1

Aef 2 = Aef 2 =
2

t 2 t1 sin 4ft 2 sin 4ft1 + 2 2 4f 4f 1 T1 1 T1 1 + + 4 8f 4 8f 8 f 1 T1 1 T1 sin 4f 4 f + 2 sin 4f 4 f 2 sin( + ) = sin sin( ) = sin

Aef

Amax 2 T1 1 [sin( + 2fT1 ] sin( 2fT1 = T 2 8f Amax T

2

Aef 2 =

T1 1 2 8f

T1 T1 sin 2 sin 2 T T

Aef 2 =

Amax T

T 2 sin 2 1 T T1 + 1 2 8 T

Aef 2

T sin 2 1 T T = Amax 2 1 + 2T 4

12

Aef 2

T1 T + sin 2 1 2 T T = Amax 2 4
T T sin 2 1 + 2 1 T T 4

Aef = Amax

Asr = Asr =

1 T 1 T

f (t )dt
0

t2 t1

Amax sin 2ft dt

cos 2ft 2f
t2

A Asr = max T Asr =

Asr =

t1

Amax 2

1 T1 1 T1 cos 2f 4 f + 2 + cos 2f 4 f 2

Amax T1 T1 cos + + cos 2 2 2 2 2

Asr = Asr =

Amax 2 Amax

T1 T1 sin + sin 2 2 T sin 1 2

13

Opisivanje prostoperiodinih veliina

Prostoperiodinu veliinu odreuju sledei parametri: amplituda (efektivna vrednost), uestanost (kruna uestanost) i poetna faza. U kolima prostoperiodine struje sve veliine imaju istu frekvenciju, odnosno, svaka naizmenina prostoperiodina veliina opisana je sa dva parametra: 1. amplitudom (efektivnom vrednou) i 2. poetnom fazom. Metode opisivanja naizmeninih veliina: o vremensko (trigonometrijsko), o fazorsko (geometrijsko) i o kompleksno (aritmetiko).
Vremensko opisivanje prostoperiodinih veliina podrazumeva analitiki prikaz trigonometrijskim funkcijama. Kao primer nedostatka primene ove metode u optem sluaju moe posluiti sabiranje dve prostoperiodine struje (Kirhofovi zakoni):

i 2 (t ) = I 2m sin ( t + 2 )
i (t ) = I 1m sin ( t + 1 ) + I 2m sin ( t + 2 ) = i (t ) = i1 (t ) + i 2 (t )

i1 (t ) = I 1m sin ( t + 1 )

= I 1m [sin t cos 1 + cos t sin 1 ] + I 2m [sin t cos 2 + cos t sin 2 ] =

= sin t [ I 1m cos 1 + I 2m cos 2 ] + cos t [ I 1m sin 1 + I 2m sin 2 ]
Fazorsko opisivanje prostoperiodinih veliina podrazumeva geometrijski prikaz vektorima. U sfernom koordinatnom sistemu, svakoj naizmeninoj veliini moe se jednoznano pridruiti jedan vektor (fazor) iji je intenzitet odreen efektivnom vredou prostoperiodine veliine, a iji je poloaj u odnosu na referentnu osu odreen poetnom fazom te veliine.

U ovom sluaju, reavanje sloenimh kola naizmenine struje svodi se na svodi se na crtanje i reavanje fazorskog dijagrama. (Na primer, sabiranje dve prostoperiodine veliine svodi se na sabiranje dva vektora)

Kompleksno opisivanje prostoperiodinih veliina svodi se na prikaz fazora kompleksnim brojevima. Svaki fazor u koordinatnom sistemu predstavlja se dvema svojim koordinatama, realnom i imaginarnom.

I = Ix + j Iy I = I cos + j I sin

14

Prosto kolo sa termogenom otpornu R

Prosto kolo naizmenine struje sastoji se od izvora naizmenine elektrine struje i jednog potroaa. Neka je potroa termogena omska otpornost R.

i = I m sin(t + )

u = Ri
u = R I m sin(t + )
u = U m sin(t + + ) (1) (2)

Uporeivanjem izraza, za efektivnu vrednost napona U i za faznu razliku napona i struje (ugao za koji fazor napona prednjai u odnosu na struju) dobija se, respektivno: Um = R Im

/ 2

U = RI

=0
Vremenski dijagram:

NAPON I STRUJA SU U FAZI

Fazorski dijagram:

15

Prosto kolo sa kalemom induktivnosti L

Neka se prosto kolo naizmenine struje sastoji od izvora naizmenine elektrine struje i kalema induktivnosti L.

i = I m sin(t + ) diL dt d ( I m sin(t + )) u = L dt u = L cos(t + ) uL = L

u = L sin(t + +

(1) (2)

u = U m sin(t + + ) U m = L I m / 2 U = XL I XL = L

= 90

NAPON PREDNJAI U ODNOSU NA STRUJU ZA 90

Vremenski dijagram:

Fazorski dijagram:

16

Prosto kolo sa kondenzatorom kapacitivnosti C

Neka se prosto kolo naizmenine struje sastoji od izvora naizmenine elektrine struje i konenzatora kapacitivnosti C.

i = I m sin(t + )
du iC = C C dt

1 uC = idt C

uC = uC =

1 I m sin(t + ) dt C

1 1 1 ( cos(t + )) = sin(t + ) C 2 C

(1) (2)

u = U m sin(t + + ) Um = 1 I C m / 2 XC = 1 C

U = XC I

= 90
Vremenski dijagram:

NAPON ZAOSTAJE U ODNOSU NA STRUJU ZA 90

Fazorski dijagram:

17

Veze izmeu napona i struje potroaa u prostim kolima naizmenine struje:

Vrsta elementa R

Trenutne vrednosti u = R i

Efektivne vrednosti U = RI U = XL I XL = L U = XC I XC = 1 C

Fazni stav

=0

u=L

di dt

= 90

du i=C dt

= 90

18