T.C.

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES

MAKNA MHENDSL BLM

DL VERMLL BELRLEME DENEY DENEY FY

HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. Erdem KO Ar.Gr. Mahmut Can ENEL

TEMMUZ 2011 SAMSUN

DL VERMLL BELRLEME DENEY

1. DENEYN AMACI Bu deneyde, iki kademeli aln dili ve tek kademeli sonsuz vida mekanizmas analiz edilmitir. Sisteme yerletirilen her bir dili sistemi iin mil dn hznn ve akmn dili giri ve k kuvvetlerine ve dolaysyla dili giri k momentlerine olan etkisi ortaya konulmutur. Dili sistemi giriinde retilen moment ve asal hzlar dikkate alnarak giri gc(P1=M1.1), dili sistemi knda retilen moment ve asal hzlar dikkate alnarak da k gc(P2=M2.2) bulunmaktadr. Dili nitesinde, k gcnn(P2) giri gcne(P1) oranlanmasyla da dili verimi belirlenmektedir. Bu deney dzeneinde ama; dili trndeki, mil dn hzndaki ve akmdaki deiimin dili verimine olan etkisinin belirlenmesidir. 2. TEORK BLG Dili arklar, iki mil arasnda ekil esasl moment(g) ve hareket ileten elemanlar olup e zamanl en az iki dili arktan oluan sistem dili ark mekanizmas olarak tanmlanr. Mekanizmada bir dndren ve bir veya daha ok dndrlen dili bulunmakta olup mekanizmann kk dilisine pinyon, byk dilisine ark denir. G ileten millerin konumlarna gre dili arklar aada belirtilen ana grupta incelenebilir[1]: 1. Eksenleri ayn dzlemde paralel iki mil arasnda g ve hareket (hz) ileten dililer silindirik veya aln dili arklar olarak bilinir. Dilerin ana dorusu veya dilerin yn mil eksenine paralel ise silindirik dz aln dili sz konusudur (ekil 1a). Diler ana doru ile belirli bir a yapyorsa veya eikse helisel silindirik (aln) dili arklar elde edilir (ekil 1d). Helisel silindirik dili arklarn ikili helisel (ekil 1e) ve ift helisel silindirik (ok dilisi) tipleri (ekil 1f) de vardr. Ayrca arklardan biri dierinin iinde yuvarlanma yapyorsa i dili arklar (ekil 1b) elde edilir. Bu arklar da dz, helisel ve ift helisel olabilmektedir. Herhangi bir dili arkn ap sonsuz olduunda doru eksenli (ubuk eklinde) bir dili elde edilir ve bu ark kremayer (ekil 1c) olarak tanmlanr. Bunlar da dz ve helisel kremayer olarak snflandrlabilir. 2. Eksenleri ayn dzlemde bulunan fakat kesien iki mil arasnda g ileten arklara konik dili arklar denir. Mil eksenleri arasndaki a dik, dar veya geni olabilmektedir. Dilerin durumuna gre dz konik (ekil 2a), helisel konik (ekil 2b), ift helisel konik (ekil 2b-orta) ve erisel konik (ekil 2c) dililer retilmektedir. Eksenleri ayn dzlemde olmayan ve kesimeyen dililer hipoid konik dililer (ekil 2c-orta) olarak tanmlanr. Bu dililer erisel konik dilerin zel bir tipidir. 3. Eksenleri ayn dzlemde olmayan aykr (apraz) miller arasnda g ve hz ileten dili arklar spiral dili arklar (ekil 3a) grubundadr. Bu arklarn zel tipi uzayda eksenleri birbirine dik olan (aykr olup izdmleri birbirine dik olan) miller iin sonsuz vida mekanizmalar sz konusudur. Bu arklarn da silindirik (ekil 3b-sol) ve globoid (ekil 3b-orta) tipleri kullanlmaktadr.

(a)

(b)

(c)

(d) 2

(e)
ekil 1. Paralel eksenli miller-silindirik dili arklar[1]

(f)

(a)

(b)

(c)
ekil 2. Kesien miller- konik dili arklar[1]

(a)

(b)
ekil 3. Aykr(apraz) miller- vida mekanizmalar[1]

Bir dili ark mekanizmasnn sabit oranda hz iletebilmesi iin evrim oran(i) ifadesi kullanlmaktadr. Dili evrim oran(i);

olarak ifade edilmektedir. Bylece dili evrim oran(i) ve giri milinin dn hz(1) bilindii taktirde k milinin dn hz(2) bulunabilmektedir. Bu evrim oran eitliinde; kk dilinin(pinyon), taksimat dairesi ap(d01), di says(z1), giri milinin dn hz(n1); byk dilinin(ark) taksimat dairesi(d02), di says(z2), k milinin dn hz(n2) parametreleri de kullanlabilmektedir. i M1, 1 Giri I M2, 2 k

II

ekil 4. Tek kademeli tipik dili sistemi modeli

ekil 4deki tipik dili sistemi modelindeki gibi bu deneyde, dili girii ve k arasnda teorik bir iliki kurularak dili veriminin belirlenmesi amalanmaktadr. Giri mili(I), bir elektrik motoruyla dndrlmekte ve dili kutusu zerinden dili evrim orannda(i) k milinin(II) dn hznn deimesi salanmaktadr. Giri ve k millerinde oluan kuvvetler; dinamometreyle llmekte ve uygun hesaplamalarla giri momenti(M1) yani reaksiyon momenti ve k momenti(M2) yani frenleme momenti belirlenebilmektedir. 3

Dili giriinde retilen g; P1=M1.1, dili knda retilen g P2=M2.2 olarak ifade edilmektedir. Dili nitesi %100 verimle altnda dili giri ve knda retilen glerin eit olmas(P1=P2) gerekmektedir. Oysa; dililerde her zaman mekanik kayplar sz konusudur. Bu kayplar(K=1-), dili nitesi veriminin belirlenmesiyle bulunabilmektedir. Dili verimi() ise; dili nitesi knda retilen gcn(P2) dili nitesi giriinde retilen gce(P1) orandr.

3. DENEY DZENE 3.1. Deney Dzeneinin Genel Yaps Deney dzenei dili sistemi veriminin; kuvvet, moment, mil dn hz gibi teorik byklklere dayanarak belirlenmesine yneliktir. ekil 5deki deney dzeneinde; elektrik motorunun(13) motor kontrol nitesindeki hz potansiyometresiyle(6) belli bir dn hznda ve dili kna yk uygulanmasn salayan manyetik frenin(17) fren kontrol nitesindeki akm potansiyometresiyle belli bir frenleme akmnda altrlmas sonucunda dili giri ve k kuvvetleri belirlenebilmektedir. Giri(reaksiyon) kuvveti, motor yata yatay olana dek dinamometrenin(11) yukar doru ekilerek kuvvet deerinin dinamometreden okunmasyla belirlenir. k(frenleme) kuvveti ise; fren koluna(16) yerletirilen portatif bir dinamometreyle llr. Giri ve k kuvvetlerinin dn eksenine olan uzaklklarndan dili giri ve k momentleri hesaplanr. Dili nitesinde dili giri ve k millerindeki dn hzlar(1,2) eitlik (2.1)de verilen dili evrim orannda(i) deimektedir. Bu durumda da; dili k gcnn(P2=M22) dili giri gcne oranlanmasyla(P1=M11) dili verimi bulunmaktadr. Bu amala gelitirilen ekil 5deki deney dzeneinde fren kontrol nitesi zerinde; manyetik fren iin ama/kapama alteri(1), akm potansiyometresi(2), akm gstergesi(3) bulunmaktadr. Motor kontrol nitesi zerinde ise; mil dn yn alteri(4), motor kontrol nitesi iin ama/kapama alteri(5), hz potansiyometresi(6) ve hz gstergesi(7) bulunmaktadr.

ekil 5. Dili verimlilii deney dzeneinin genel yaps

Ayrca deney dzeneinde; asi(19) zerine skma kollaryla(8) monte edilen, sonsuz vida mekanizmas(9) veya helisel aln dili(15), dinamometre(11), dinamometrenin tutturulmas iin sktrma vidas(12), doru akm motoru(13), kavrama(14), fren kolu(16), manyetik fren(17) ve fren yata(18) bulunmaktadr. Transmisyon nitesinde iki farkl dili kutusu kullanlmaktadr. Bunlar; iki kademeli helisel aln dili kutusu(i=13.5) ve tek kademeli sonsuz vida mekanizmasdr(i=15). 3.2. Motor Tahrik nitesi Motor tahrik nitesi, elektrik motoru ve motor kontrol nitesinden olumaktadr. Motor kontrol nitesinde, mil dn hz, mil dn yn gibi parametreler ayarlanabilmektedir. Motor kontrol nitesinin arka tarafnda(ekil 6d) motor sigortas(1), motor balants(2), ana balant(3), dnme yn alteri(4); n tarafnda(ekil 6c) ise ama/kapama alteri(5), hz potansiyometresi(6), hz gstergesi(7) bulunmaktadr. Ama/kapama alteriyle(5) altrlan motor kontrol nitesinde mil dn hz, hz potansiyometresiyle(6) ayarlanmaktadr. Ayrca, dnme yn alteriyle(4) de milin saat ynnde ya da saatin tersi ynnde dn ayarlanabilmektedir.

(a)

(b)

(c)

(d)

ekil 6. Motor tahrik nitesi elemanlar a)motor (nden grn), b) motor (nden grn) (c) motor kontrol nitesi (nden grn), (d) motor kontrol nitesi (arkadan grn)

Deney dzeneinde yer alan motor nitesinin yan tarafnda(ekil 6a); sktrma vidas(9), dengeleme kolu(10) ve dili giri kuvvetinin llmesinde kullanlan bir dinamometre(17) bulunmaktadr. Motor nitesinin n tarafnda(ekil 6b) ise; kavrama(12), sensr disk(13), rulman(14), alt tabla(15), doru akm motoru (16), motor tutma kolu (18) gibi elemanlar bulunmaktadr. Dzenekte; sensr disk(13), mil dn hzn lerek motor kontrol nitesine aktarmaktadr. Kavrama(12), dili giri miline balanarak motordaki dnme hareketini dili kutusuna iletmektedir. Motorun belli bir dn hznda altrlmasyla oluan reaksiyon kuvveti, motorun mil dn ynnn tersi ynde ynelmesine sebep olmaktadr. Bu durumda; motorun alt tablasn(15) yatay hizaya getirmek iin sktrma vidas gevetilip(9) dengeleme kolu(10) yatay seviyeye gelinceye kadar dinamometre(17) yukar doru ekilir. Dengeleme kolu yatay olduunda ise; dinamometre sktrma vidasyla sklarak dili giri kuvvetinin deeri okunur. Motor kontrol nitesinde mil dn hz, hz potansiyometresiyle 0-3000 dev/dak arasnda ayarlanabilmektedir.

3.3. Fren Kontrol nitesi ekil 7deki fren kontrol nitesi, ama/kapama alteri(1), akm potansiyometresi(2) ve akm gstergesinden(3) olumaktadr. Fren kontrol nitesinden akm deeri arttrlp azaltlarak dili giri(reaksiyon) ve k(frenleme) momenti(torku) deitirilebilmektedir. Akm, frenleme momentiyle(torkuyla) lineer bir deiim gstermekte olup akm deeri, akm potansiyometresiyle 0-300 mA arasnda ayarlanabilmektedir.

ekil 7. Fren kontrol nitesi

3.4. Helisel Aln Dili Kutusu Helisel aln dililerden oluan bir dili kutusudur. ekil 8deki dili kutusu, iki kademeli olup i=13.5 evrim oranna sahiptir. k gc 0.2 kW, nominal k momenti(torku) 23.4 Nmdir. Dililer DIN 3990 standardna gre retilmitir.

ekil 8. Helisel aln dili kutusu (a)dtan grn, (b)kesit grn

3.5. Sonsuz Vida Mekanizmas Dili kutusu, tek kademeli bir sonsuz vida mekanizmasndan olumaktadr. ekil 9daki dili kutusunun dili evrim oran(i) 15.0, maksimum k momenti(torku) 10 Nmdir. Sonsuz vida mekanizmas, g iletiminde mil ekseninin dorultusunu 90 dndrmektedir. Sonsuz vida dilisinin di says(z1) 2, arkn di says(z2) 30dur. Ayrca, dili kutularnn yalanmasnda sentetik viskoz ya kullanlmaktadr.

ekil 9. Sonsuz vida mekanizmas (a)dtan grn, (b)kesit grn

3.6. Manyetik Fren ve Manyetik Kavrama ekil 10daki manyetik fren, belirli bir mil dn hz ve akm deerinde frenleme kuvvetinin llp frenleme momentinin hesapland ksmdr. Akm, fren momentiyle(torkuyla) dorusal bir deiim gstermektedir. Frenleme momenti, akm deitirilerek ayarlanabilir ve hzdan bamszdr. Manyetik kavrama, iki bamsz rotor balants ierir. Her iki balantda da rulmanl yataklar kullanlr. Deney cihaz, ayrca hz kontrol, tork(moment) ayarlanmas, torkun(momentin) snrlanmas, test kyaslamalar gibi uygulamalarda da kullanlabilmektedir.

ekil 10. Manyetik fren ve manyetik kavrama

4. DENEYE HAZIRLIK Deneye balanmadan nce srasyla aadaki ilemler yerine getirilmelidir: Motor tahrik nitesiyle motor kontrol nitesi ve fren kontrol nitesiyle manyetik fren arasndaki balant kablolarnn takl olup olmad kontrol edilir. Motor kontrol nitesi ve fren kontrol nitesi prize balanr. Motor kontrol nitesinden mil dn yn belirlenir. Motor kontrol nitesi ve fren kontrol nitesinin g alterleri alarak niteler altrlr. 4.1. Motor Tahrik nitesindeki Reaksiyon(Giri) Momentinin(Torkunun) Belirlenmesi Deney dzenei altrlarak motor moment rettiinde ayn byklkte zt ynde bir reaksiyon(giri) momentine maruz kalmaktadr. Reaksiyon momenti, dengeleme koluna(1) balanan bir dinamometre(2) ve sktrma vidas(3) yardmyla belirlenmektedir.

ekil 11. Deney dzeneinde reaksiyon(giri) momentinin belirlenmesi Reaksiyon momentinin belirlenmesi ilemi aada ifade edilmitir: - Deney dzenei, Blm 4de belirtildii ekilde hazrlanr. - Fren kontrol nitesinde akm, akm potansiyometresiyle istenilen deere getirilir. - Motor kontrol nitesinde dn hz, hz potansiyometresiyle istenilen deere getirilir. - Mil dnme ynnn tersi ynde bir reaksiyon momenti oluur. - Reaksiyon momentini belirleyebilmek iin, sktrma vidas(3) gevetilip dengeleme kolu(1) yatay hizaya gelinceye kadar dinamometre(2) yukar doru ekilir ve dinamometreden(2) reaksiyon(giri) kuvvetinin deeri okunur(ekil 11). - Reaksiyon kuvveti, cetvel kolunun uzunluuyla( ) arplarak reaksiyon momenti hesaplanr. (M1=F1 1) 7

4.2. Frenleme Momentinin(Torkunun) Belirlenmesi Manyetik fren(1) frenleme(k) momentinin belirlenmesinde kullanlan en temel elemandr. Frenleme momenti, manyetik fren(1), fren kolu(2) ve portatif dinamometre(3) yardmyla belirlenmektedir(ekil 12).

ekil 12. Deney dzeneinde frenleme(k) momentinin belirlenmesi

Reaksiyon momentinin belirlenmesi ilemi aada ifade edilmitir: - Fren kontrol nitesinde akm, akm potansiyometresiyle istenilen deere getirilir. - Motor kontrol nitesinde dn hz, hz potansiyometresiyle istenilen deere getirilir. - Mil dnme ynnn tersi ynde bir reaksiyon momenti oluur. - Reaksiyon momenti Blm 4.1deki gibi belirlenir. - Frenleme momentini belirleyebilmek iin; fren koluna(2) portatif bir dinamometre(3) yerletirilerek dinamometre ekil 12deki gibi cetvel koluna dik dorultuda ekilir ve frenleme kuvveti deeri okunur. - Frenleme kuvveti, fren kolunun uzunluuyla( ) arplarak frenleme momenti hesaplanr. (M2=F2 2) - Frenleme akm sabit tutulup dn hz, hz potansiyometresiyle deitirilerek ve ayn ilemler tekrarlanarak reaksiyon ve frenleme momentinin dn hzyla olan deiimi belirlenir. - Dn hz sabit tutulup akm potansiyometresiyle frenleme akm deitirilerek ve ayn ilemler tekrarlanarak reaksiyon ve frenleme momentinin frenleme akmyla olan deiimi belirlenir. 5. DENEYN YAPILII Dili verimlilii deneyinde, deney dzeneinin genel grn ekil 13 de verilmitir.

ekil 13. Deney dzeneinin genel grnm 8

Deney yapl srasnda izlenecek yol aada srasyla anlatlmtr: Motor kontrol nitesindeki(1) hz potansiyometresiyle(2) milin dn hz ayarlanr. Fren kontrol nitesindeki(3) akm potansiyometresiyle(4) frenleme akm ayarlanr. Motor nitesindeki(5) sktrma vidas(7) gevetilerek dengeleme kolu(8) yatay olana dek dinamometre(6) yukar doru ekilir. Dengeleme kolu yatay olduunda sktrma vidasyla dinamometre tekrar sabitlenir. Dinamometreden reaksiyon kuvvetinin deeri okunur. Reaksiyon(giri) kuvveti, cetvel kolunun uzunluuyla( ) arplarak reaksiyon momenti hesaplanr. (M1=F1 1) Portatif bir dinamometre(9) fren koluna(10) yerletirilip dinamometreyle fren kolu ekilir. Portatif dinamometreden frenleme(k) kuvvetinin deeri okunur. Frenleme kuvveti, fren kolunun uzunluuyla( ) arplarak frenleme momenti hesaplanr. (M2=F2 2) Frenleme akm sabit tutulup hz potansiyometresiyle dn hz deitirilerek reaksiyon kuvveti ve frenleme kuvveti deerleri ayn ekilde okunur. Reaksiyon ve frenleme momentleri hesaplanarak farkl dn hzlar iin dn hz-moment deiimleri belirlenir. Dn hz sabit tutulup akm potansiyometresiyle frenleme akm deitirilerek reaksiyon kuvveti ve frenleme kuvveti ayn ekilde okunur. Reaksiyon ve frenleme momentleri hesaplanarak farkl frenleme akmlar iin frenleme akm-moment deiimleri belirlenir. Moment deerlerinden dili kutusu giri ve k gleri hesaplanarak dili kutusu verimi belirlenir. Dier dili kutusu yerletirilerek ayn ilemler tekrarlanr. Hz gstergesi ve akm gstergesi sfrlanp g alterleri kapatlarak deney sonlandrlr.

6. DL VERM HESABI 6.1. Helisel Aln Dili Sisteminde Verim Hesab Deney iin oluturulan modelde(ekil 14), grld gibi, dili nitesine iki kademeli helisel aln dili sistemi yerletirilerek dili verimi hesab yaplmtr.

ekil 14. Helisel aln dili nitesi konfigrasyonu

Helisel aln dili nitesi verim hesabnda llen aadaki deerler kullanlmtr: Mil dn hz(n1): 1000 dev/dak Reaksiyon kuvveti(F1): 8.1 N Dengeleme kolu uzunluu(l1): 0.05 m Akm(I): 0.2 A Frenleme kuvveti(F2): 44 N Frenleme kolu uzunluu(l2): 0.1 m 9

Reaksiyon(giri) momenti: Giri gc:

k hz:

Frenleme(k) momenti: k gc:

ki kademeli helisel aln dili nitesinin verimi:

Bylece iki kademeli helisel aln dililerden oluan dili kutusu iin verim 0.81 (%81) olarak bulunmutur. Helisel aln dii sistemlerinde frenleme akmnn dili verimine olan etkisini belirlemek amacyla Tablo 1 oluturulmutur. Milin dn hz n=1000 dev/dak olarak alnp frenleme akm deitirilerek reaksiyon(giri) ve frenleme(k) kuvveti deerleri dinamometreden okunmutur. Reaksiyon kuvveti dengeleme kolu uzunluuyla( ; frenleme kuvveti de frenleme kolu uzunluuyla arplarak reaksiyon(giri) ve frenleme(k) momenti deerleri elde edilmitir. Helisel aln dili sistemi iin, belli bir mil dn hznda her bir frenleme akmna karlk dili verimi hesaplanarak Tablo 1e yerletirilmitir.
Tablo 1. Helisel aln dili sisteminde frenleme akmndaki deiimin dili verimi zerine olan etkisi Mil Dn Hz(n): 1000 dev/dak Akm I(A) 0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 Reaksiyon Kuvveti F1(N) 1 4 5,25 7 8,1 12 15,5 Frenleme Kuvveti F2(N) 3,5 15 20 32 44 63 80 Reaksiyon Momenti M1(Nm) 0,05 0,2 0,2625 0,35 0,405 0,6 0,775 Frenleme Momenti M2(Nm) 0,35 1,5 2,0 3,2 4,4 6,3 8,0 Verim () 0,52 0,56 0,57 0,68 0,81 0,78 0,77

10

Frenleme(k) Kuvveti (N)

100 80 60 40 20 0

10 8 6 4 2 0

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

Frenleme Akm (A)

ekil 15. Helisel aln dili sisteminde frenleme akmyla frenleme kuvveti ve frenleme momentinin deiimi(n=1000 dev/dak)

20 15 10 5 0 0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 Frenleme Akm (A)

1 0,8 0,6 0,4

0,2
0

ekil 16. Helisel aln dili sisteminde frenleme akmyla reaksiyon kuvveti ve reaksiyon momentinin deiimi(n=1000 dev/dak)

10 Moment (Nm) 8 6 4 2 0 0

Frenleme Akmyla Reaksiyon ve Frenleme Momentinin Deiimi

M1 M2

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

Frenleme Akm (A) ekil 17. Helisel aln dili sisteminde frenleme akmyla reaksiyon momenti(M 1) ve frenleme momentinin(M2) deiimi(n=1000 dev/dak)

ekil 15 ve 16da frenleme akmna bal olarak helisel aln dili sistemi giriinde-knda oluan kuvvet ve momentler analiz edilmitir. Bu grafiklerde, reaksiyon ve frenleme momenti deerlerinin frenleme akmyla artt belirlenmitir. ekil 17de ise dili nitesi giriindeki reaksiyon momenti ve dili nitesi kndaki frenleme momenti karlatrlmtr. Bu ekilde, frenleme momentinin reaksiyon momentinden daha yksek olduu belirlenmitir. 11

Reaksiyon(Giri) Momenti (Nm)

Frenleme Akmyla Reaksiyon Kuvveti ve Reaksiyon Momentinin Deiimi

Reaksiyon(Giri) Kuvveti (N)

Frenleme(k) Momenti (Nm)

Frenleme Akmyla Frenleme Kuvveti ve Frenleme Momentinin Deiimi

1 0,8 Verim () 0,6 0,4 0,2 0

Helisel Aln Dili Sisteminde Frenleme Akmyla Dili Veriminin Deiimi

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

Frenleme Akm(A) ekil 18. Helisel dili sisteminde frenleme akmnn dili verimi zerine etkisi

ekil 18de helisel dili sisteminde frenleme akmnn dili verimi zerine olan etkisi analiz edilmitir. Belirli bir frenleme akmna(I=0,2 A) kadar dili verimin artt bu deerden sonra ok az azald tespit edilmitir. Tablo 2de helisel aln dili sisteminde mil dn hznn dili verimi zerine olan etkisi belirlenmitir. ekil 19da reaksiyon(giri) ve frenleme(k) momentinin mil dn hzyla deimedii tespit edilmitir. Belli bir frenleme akmnda her bir mil dn hzna karlk dili verimi hesaplanarak dili veriminin mil dn hzyla deimedii ekil 20deki gibi gsterilmitir.
Tablo 2. Helisel aln dili sisteminde frenleme akmnn dili verimi zerine olan etkisi Frenleme Akm(I): 0,2 A Mil dn hz n(dev/dak) 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 Reaksiyon Kuvveti F1(N) 8,1 8,1 8,1 8,1 8,1 8,1 8,1 Frenleme Kuvveti F2(N) 44 44 44 44 44 44 44 Reaksiyon Momenti M1(Nm) 0,405 0,405 0,405 0,405 0,405 0,405 0,405 Frenleme Momenti M 2(Nm) 4,4 4,4 4,4 4,4 4,4 4,4 4,4 Verim () 0,81 0,81 0,81 0,81 0,81 0,81 0,81

Mil Dn Hznn Reaksiyon ve Frenleme Momentiyle Deiimi

5 4 3 2 1 0 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 Mil dn hz (dev/dak) Moment(Nm)

M1 M2

ekil 19. Helisel aln dili sisteminde mil dn hzyla reaksiyon(M1) ve frenleme(M2) momentinin
deiimi (I=0,2 A)

12

Helisel Aln Dili Sisteminde Mil Dn Hzyla Dili Veriminin Deiimi

0,8
Verim () 0,6 0,4

0,2
0 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 Mil dn hz (dev/dak) ekil 20. Helisel aln dili sisteminde mil dn hznn dili verimi zerine olan etkisi (I= 0,2 A)

6.2. Sonsuz Vida Mekanizmasnda Verim Hesab Deney iin olusturulan modelde(ekil 21), grld gibi dili nitesine tek kademeli sonsuz vida mekanizmas yerletirilerek dili verimi hesab yaplmtr.

ekil 21. Sonsuz vida mekanizmas konfigrasyonu

Sonsuz vida mekanizmas verim hesabnda llen aadaki deerler kullanlmtr: Mil dn hz(n1): 1000 dev/dak Reaksiyon(giri) kuvveti(F1): 9.5 N Dengeleme kolu uzunluu(l1): 0.05 m Frenleme akm(I): 0.2 A Fren kuvveti(F2): 50 N Fren kol uzunluu(l2): 0.1 m Reaksiyon(giri) momenti:

Giri gc:

k hz:

13

Frenleme(k) momenti: k gc:

Sonsuz vida mekanizmasnn verimi:

Bylece tek kademeli sonsuz vida mekanizmasndan oluan dili kutusu iin verim 0.70 (%70) olarak bulunmutur. Sonsuz vida mekanizmasnn veriminin helisel aln dili sistemine kyasla daha dk olduu belirlenmitir. Sonsuz vida mekanizmasnda frenleme akmndaki deiimin dili verimi zerine olan etkisini belirlemek amacyla Tablo 3 oluturulmutur. Belirli bir frenleme akmnda milin belli bir dn hznda(n=1000 dev/dak) dnmesiyle reaksiyon(giri) ve frenleme(k) kuvvetleri bir dinamometre yardmyla llm ve kuvvet deerleri Tablo 3e yerletirilmitir. Reaksiyon momenti, reaksiyon kuvvetinin(F1) dengeleme kolu uzunluuyla arplmas; frenleme momenti, frenleme kuvvetinin(F2) frenleme kolu uzunluuyla arplmas sonucunda elde edilmitir. Sonsuz vida mekanizmas iin, belli bir mil dn hznda her bir frenleme akmna karlk dili verimi hesaplanarak Tablo 3e yerletirilmitir.
Tablo 3. Sonsuz vida mekanizmas iin frenleme akmndaki deiimin dili verimi zerine olan etkisi Mil Dn Hz(n): 1000 dev/dak Akm I(A) 0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 Reaksiyon Kuvveti F1(N) 1,75 4,50 5,5 7,5 9,5 12,5 15,5 Frenleme Kuvveti F2(N) 6,7 18,8 25 38 50 62 77 Reaksiyon Momenti M1(Nm) 0,0875 0,225 0,275 0,375 0,475 0,625 0,775 Frenleme Momenti M2(Nm) 0,67 0,188 2,5 3,8 5,0 6,2 7,7 Verim () 0,51 0,56 0,61 0,67 0,71 0,66 0,66

20 15 10 5

1 0,8 0,6 0,4 0,2

0
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 Frenleme Akm (A)

ekil 22. Sonsuz vida mekanizmasnda frenleme akmnn reaksiyon kuvveti ve momentiyle deiimi

14

Reaksiyon(Giri) Momenti (Nm)

Frenleme Akmyla Reaksiyon Kuvveti ve Reaksiyon Momentinin Deiimi

Reaksiyon(Giri) Kuvveti (N)

Frenleme(k) Kuvveti (N)

Frenleme Akmyla Frenleme Kuvveti ve Frenleme Momentinin Deiimi

100 80 60 40 10 8 6 4

20
0 0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 Frenleme Akm (A)

2
0

ekil 23. Sonsuz vida mekanizmasnda frenleme akmnn frenleme kuvveti ve momentiyle deiimi

10 Moment (Nm) 8 6 4 2 0 0

Frenleme Akmyla Reaksiyon ve Frenleme Momentinin Deiimi

M1 M2

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

Frenleme Akm (A) ekil 24. Sonsuz vida mekanizmasnda frenleme akmyla reaksiyon momenti(M1) ve frenleme momentinin(M2) deiimi

Sonsuz Vida Mekanizmasnda Frenleme Akmyla Dili Veriminin Deiimi

0,8 Verim () 0,6 0,4 0,2 0 0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 Frenleme Akm (A) ekil 25. Sonsuz vida mekanizmasnda frenleme akmnn dili verimi zerine olan etkisi

ekil 22 ve 23de, reaksiyon ve frenleme momentinin frenleme akmyla artt belirlenmitir. ekil 24de ise; dili nitesi giriindeki reaksiyon momenti ve kndaki frenleme momenti karlatrlmtr. Bu ekilde, frenleme momentinin reaksiyon momentinden daha yksek olduu tespit edilmitir. ekil 25de ise; sonsuz vida mekanizmas dili veriminin belli bir frenleme akmna(I=0,2 A) kadar artt ve bu deerden sonra ok az azald analiz edilmitir.

15

Frenleme(k) Kuvveti (N)

Sonsuz vida mekanizmasnda mil dn hznn dili verimi zerine etkisini belirlemek amacyla Tablo 4 oluturulmutur. ekil 26da; reaksiyon(giri) ve frenleme(k) momentinin mil dn hzyla deimedii tespit edilmitir. Sonsuz vida mekanizmas iin belli bir frenleme akmnda, mil dn hzndaki artn dili verimini etkilemedii ekil 27deki gibi gsterilmitir.
Tablo 4. Sonsuz vida mekanizmas iin mil dn hzndaki deiimin dili verimi zerine olan etkisi Frenleme Akm(I): 0,2 A Mil dn hz n(dev/dak) 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 Reaksiyon Kuvveti F1(N) 9,5 9,5 9,5 9,5 9,5 9,5 9,5 Frenleme kuvveti F2(N) 50 50 50 50 50 50 50 Reaksiyon Momenti M1(Nm) 0,475 0,475 0,475 0,475 0,475 0,475 0,475 Frenleme Momenti M2(Nm) 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 Verim () 0,71 0,71 0,71 0,71 0,71 0,71 0,71

6 Moment (Nm) 5 4 3 2 1 0 750

Mil Dn Hzyla Reaksiyon ve Frenleme Momentinin Deiimi

M2 M1

1000

1250

1500

1750

2000

Mil dn hz (dev/dak) ekil 26. Sonsuz vida mekanizmasnda mil dn hzyla reaksiyon momenti(M1) ve frenleme momentinin(M2) deiimi

0,8 Verim () 0,6 0,4 0,2

Sonsuz Vida Mekanizmasnda Mil Dn Hznn Dili Verimi zerine Etkisi

0
750 1000 1250 1500 1750 2000 Mil dn hz (dev/dak) ekil 27. Sonsuz vida mekanizmasnda mil dn hznn dili verimi zerine etkisi

16

8. STENENLER - Belirlenen bir mil dn hz ve frenleme akm deerlerinde helisel aln dili sistemi ve sonsuz vida mekanizmasnn verimini hesaplaynz. Dili nitesindeki verimleri karlatrarak irdeleyiniz. - Helisel aln dili sisteminde ve sonsuz vida mekanizmasnda frenleme akmyla dili giri-k kuvvet ve momentlerinin deiimini ekil 15, 16, 17, 22, 23, 24 deki gibi grafiklerini izerek irdeleyiniz. - Helisel aln dili sisteminde ve sonsuz vida mekanizmasnda mil dn hzyla dili giri-k momentlerinin deiimini ekil 19, 26 daki gibi grafiklerini izerek irdeleyiniz. - Tablo 1 ve Tablo 3 oluturup helisel aln dili sistemi ve sonsuz vida mekanizmas iin frenleme akmnn dili verimi zerine olan etkisini ekil 18 ve 25deki gibi grafiklerini izerek irdeleyiniz. - Tablo 2 ve Tablo 4 oluturup helisel aln dili sistemi ve sonsuz vida mekanizmas iin frenleme akmnn dili verimi zerine olan etkisini ekil 20 ve 27deki gibi grafiklerini izerek irdeleyiniz. 9. KAYNAKLAR [1] Ko, Erdem, Makina Elemanlar zml Problemler, Nobel Yaynevi, 2. Bask, Austos 2007 [2] G.U.N.T. AT 200 Apparatus for Determination of Gear Efficiency, 2010 Adana,

17