1.

DENEYİN AMACI
Motor deneyleri genel olarak

a) Bir motorun; yapımcı firmanın garanti ettiği karakteristik özellikleri gerçekleyip

gerçeklemediğinin kontrolü,

b) Motorları gelişme çalışmalarında; çeşitli yapısal (konstrüktif) ve işletme

özelliklerinin motor karakteristikleri üzerindeki etkilerinin belirlenmesi, amaçları ile yapılır.

Bu amaçlarla; motorların istenen bazı işletme büyüklüklerinin sabit tutulabildiği ve istenen

bazı büyüklüklerin değiştirilebildiği bir deney düzeneğine bağlanmaları ve çalıştırılmaları
gerekir. Böylece motor çeşitli koşullar altında çalışırken gerekli bilinmeyen büyüklükler
ölçülür. Motor deneylerinde genellikle ölçülen büyüklükler; moment, devir sayısı, yakıt debisi,
emme havası debisi, soğutma suyu debisi, ortam sıcaklığı ve nemi, eksoz gazlarının
sıcaklığı, soğutma suyunun giriş ve çıkış sıcaklıklarıdır. Motor deneyleri sonunda ölçülen bu
değerler kullanılarak efektif güç, ortalama efektif basınç, efektif verim, döndürme momenti,
özgül yakıt tüketimi,…gibi büyüklükler hesaplanır ve ölçülen veya hesaplanan bu değerlerin
(karakteristiklerin) devir sayısına, hava fazlalık katsayısına, güce, değiştirilen yapısal
özelliklere (örneğin sıkıştırma oranına) göre değişimleri elde edilir.

1.1.Taşıt Motorları Deneyleri

1.1.1.Taşıt Motorları
Taşıtlarda, motorun ürettiği güç, güç aktarma donanımı (kavrama,dişli kutusu,diferansiyel ve
akslar) tarafından tekerleklere iletilir ve taşıtların hareketi sağlanır. Taşıtların kalkış ve
duruşlarında çeşitli yol koşullarındaki hareketlerinde gerekli döndürme momenti ve devir
sayıları farklıdır. Motorun, taşıtın çalışma koşullarına uyum sağlayabilmesi için değişik devir
sayılarında denenir. Ölçülen değerler kullanılarak efektif güç, ortalama efektif basınç, özgül
yakıt tüketimi, efektif verim vb. teknik büyüklükler hesaplanır. Daha sonra hesaplanan bu
değerler devir sayılarına bağlı olarak eğriler şeklinde çizilir.

1.1.2. Motor Deneylerinde Çeşitli Büyüklüklerin Ölçülmesi

Yukarıda genel olarak açıklanan taşıt motoru deneyinin gerçekleşebilmesi için üzerinde:

1) Motorun yüklenmesini ve döndürme momentinin ölçülmesini sağlayacak bir

yükleme elemanı,
2) Devir sayısını ölçmeye yarayan bir takometre,
3) Yakıt tüketimini ölçmeye yarayan bir ölçekli kap,
4) Hava debisini ölçmeye yarayan bir orifis veya lüle ve bir sıvılı manometre düzeneği,
5) Soğutma suyunun debisini ölçmeye yarayan bir lüle ve manometre veya rotametre
düzeneği,
6) Eksoz gazlarının sıcaklığını ölçmeye yarayan bir termokupul termometre ve
göstergesi,
7) Emme havası giriş, soğutma suyu giriş çıkış sıcaklıklarını ölçmeye yarayan
termometre ve göstergeler bulunduran bir deney sistemi kullanılmalıdır.

Bu deney sistemi aşağıda şematik görüntüsü ile birlikte anlatılmaktadır.

 1.1.3. Deney Düzeneğinin Tanıtılması

Şekil 10 : Deney Düzeneğinin Genel Görünüşü

2. TEK SİLİNDİRLİ , DEĞİŞKEN SIKIŞTIRMA ORANLI MOTOR DENEY

DÜZENEĞİ
Burada örnek olarak, K.T.Ü. Makine laboratuarı Motor Deney’lerinde kullanılan Teckuipment
firmasının üretmiş olduğu, Tek silindirli, Değişken Sıkıştırma Oranlı Motor Deney Düzeneği
tanıtılacaktır. Deney düzeneğinin şematik resmi Şekil 10’da görülmektedir. Deney
düzeneğinin ve ana elemanlarının genel özellikleri aşağıda kısaca sıralanmıştır.

2.1.1 Motor
Deney motorunun kafası değiştirilerek benzin veya dizel motoru olarak çalışması
sağlanabilmektedir. Ayrıca motor kafasında bulunan vidalı silindirik bir parçanın çevrilerek
yanma odasına sokulup çıkarılması sonunda sıkıştırma oranı (7,5 ÷ 24,5) aralığında
ayarlanabilmektedir. Deney motoru tek silindirli, dört zamanlı ve su soğutmalıdır. Sıkıştırma
oranı 22 iken (dizel motoru durumunda) 1800 d / dak’da ≈ 6,6 KW ( 9 BG ) güç
üretebilmektedir. Silindir çapı 90 mm, strok uzunluğu 120 mm ve strok hacmi 763,4 cm3 ( =
0,763 lt )dir. Dönme yönü, volan tarafından bakıldığında saat ibrelerinin tersi yönündedir.
Motor, benzin motoru olarak çalıştırılmak istendiğinde emme sistemine bir karbüratör
eklenmekte ve manyetolu bir ateşleme düzeneği kullanılmaktadır. Motor, dizel motoru olarak
çalıştırıldığında ise yakıt bir püskürtme pompası ile enjektöre gönderilmektedir. Motorun ilk
hareketinde volan ve diğer hareketli elemanların kolaylıkla kinetik enerji kazanabilmeleri için
bir dekompresyon kolu kullanılmaktadır. Dekompresyon kolu ileriye itilip tutulduğunda eksoz
subabı sürekli açık kalır, sıkıştırma yapılmaz.Böylece ilk harekette motorun kolaylıkla
hızlanması sağlanmış olur.

2.1.2. Elektrik Dinamometresi

Motor miline bağlı bir elektrik makinası; yapılan kumandaya bağlı olarak deneyin
başlangıcında marş motoru, daha sonra ise motoru yüklemeye yarayan generatör görevini
yapmaktadır. Söz konusu elektrik makinası, marş motoru olarak çalıştığında gerekli doğru
akım şebekedeki alternatif akımın bir redresör tarafından doğru akıma çevrilmesi ile sağlanır.
Ateşleme başladıktan, yani motor çalıştıktan sonra kumanda anahtarı generatör konumuna
getirilerek elektrik makinasının bir generatör olarak görev yapması sağlanır. Daha önce de
açıklandığı gibi; generatör çıkışına bağlı bir dizi direncin devreye sokulup çıkartılması ile
motor istenilen şekilde yüklenir. Ayrıca generatörün statoruna bağlı olan yaylı terazi ve ağırlık
düzeneği aracılığı ile motorun milindeki döndürme momenti belirlenir.

2.1.3. Ölçü Aletleri ve Kumanda Panosu

Ölçü aletleri ve kumanda panosu hava, yakıt, su ve eksoz ile ilgili ölçü göstergelerini ve
kumanda elemanlarını bulundurur. Ölçü cihazları 3. bölümde ayrıntılı şekilde açıklanmış olan
ölçme işlemlerini gerçekleştirir. Söz konusu ölçü ve kumanda cihazları şunlardır.

 Yakıt tüketimini belirlemeye yarayan ölçekli, şeffaf bir kap,

 Soğutma suyu debisini belirlemeye yarayan rotametre,
 Soğutma suyu giriş ve çıkış sıcaklıkları termometrelerinin göstergeleri,
 Eksoz sıcaklığı termometresinin göstergesi,
 Generatörün ürettiği elektrik akımının gerilim ve şiddetini gösteren bir voltmetre ve
ampermetre,
 Dışarıdan sağlanan elektrik akınının gerilimini gösteren bir voltmetre,
 Motora dizel yakıtı, benzin veya süper benzin göndermeyi sağlayan yakıt valfleri,
 Gaz kolu,
 Elektrik makinasını motor veya generatör olarak çalıştırmayı sağlayan kumanda
anahtarı,
 Motoru yükleyen dirençleri devreye sokup çıkarmaya yarayan anahtarlar.

Motoru yüklemeyi sağlayan direnç telleri motor kumanda panosunun arkasında

bulunmaktadır.

3.DENEY DÜZENEĞİNİN ÇALIŞTIRILMASI

Deney düzeneğinin çalıştırılması ve deney süresince yapılacak başlıca işlemler aşağıdaki
gibi sıralanabilir:
1. Deney motoru çalıştırılmadan önce yağlama yağı ve soğutma suyu kontrol
edilir.Eksiklik varsa giderilir. Ayrıca yakıt valfi açılarak ölçekli kabın yakıtla dolması
sağlanır.
2. Değişken sıkıştırma oranı düzeneği aracılığı ile sıkıştırma oranı belirli bir değere
ayarlanır. Sıkıştırma oranı, benzin motoru olarak çalıştırmada (7,5÷11,5) aralığında,
dizel motoru olarak çalıştırmada (14 ÷ 24) aralığında seçilir.
3. Şebekeden elektrik akımının gelmesini sağlayan ana şalter ve bu alternatif akımı
doğru akıma çevirmeyi sağlayan redresörün şalteri kapatılır.
4. Elektrik dinamometresinin kumanda anahtarı “ Off ” tan “Motor” konumuna çevrilir.
Böylece elektrik dinamometresi marş motoru olarak görev yapar ve motoru çevirmeye
başlar. Bu işlem yapılırken başlangıçta dekompresyon kolu ileri doğru itilerek tutulur
ve böylece sıkıştırma olmadan motorun kolayca hız kazanması sağlanır.
5. Motor hızlanıp yaklaşık 200 d / dak hızına ulaştıktan sonra dekompresyon kolu
bırakılır. Gaz kolu yarım gaz konumuna getirilir. Bu anda ateşleme veya püskürtme
başlar ve motor çalışır duruma geçer.
6. Motor çalışmaya başlayınca kumanda anahtarı önce “Motor”dan “ Off ” konumuna ve
daha sonra “Generatör” konumuna çevrilir. Böylece çalışmakta yani güç üretmekte
olan motor generatörü çevirmiş ve motorun ürettiği mekanik enerji generatörde
elektrik enerjisine dönüştürülmüş olur.
7. Daha önceden de açıklandığı gibi, generatörün ürettiği elektrik enerjisi kumanda
panosunun arkasında bulunan ve panodaki bir dizi anahtarla devreye sokulup
çıkarılabilen elektrik dirençlerinde ısıya dönüştürülerek harcanır. Panodaki anahtarlar
uygun şekilde kapatılarak ve gaz kolu ayarlanarak motorun devir sayısı ve
yüklenmesi istenildiği gibi değiştirilir. Burada deney türüne göre uygun ayarlama
yapılmalıdır.

a) Sabit gaz durumunda deney (Taşıt motorları deneyi): Devreye daha fazla
direnç sokulursa motorun yüklenmesi artacağından devir sayısı düşer, veya tersine
olarak başlangıçta motor tam yüklenir, yani ilk ölçümler en düşük devir sayısında
yapılır. Daha sonra dirençler aşama aşama devreden çıkarılarak motorun yükü
azaltılır ve devir sayısının artması sağlanır.

8. Motor deneyi süresince ölçülecek büyüklükler: Genel olarak açıklanan ölçümlerin

tümü yukarıda tanıtılan deney düzeneğinde yapılabilmektedir. Deneyin her adımında
ölçülecek büyüklükler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

a) Elektrik dinamometresine bağlı yaylı teraziden S [N] kuvveti ve teraziye asılan

W [N] ağırlığı,
b) Δ v [cm3 ] yakıtın Δ t [s] harcanma süresi,
c) Rotametrenin y [cm] yükselmesi,
d) Eğik manometredeki sıvının Δ h [mm] sapması,
e) Soğutma suyunun t g [ ℃] , t ç [℃] giriş, çıkış sıcaklıkları,
f) Eksoz gazlarının t e [ ℃] sıcaklığı,
g) Direnç tellerindeki akımın V , I gerilim ve şiddeti,
h) Motorun n [d / dak] devir sayısı.
4.HESAPLAMALAR

4.1.1.Ölçülen Değerler
Ortam sıcaklığı (Tо) : 19 C˚

Ortam basıncı (Pо) : 762,5 mmHg

Sıkıştırma oranı( ε ) : 8,0

Ateşleme avansı (A.A.) : 10˚

Yakıt cinsi : Benzin

Gaz kolu konumu :½

Tablo 1: Taşıt motoru deneyinde ölçülen değerler:

n [d/dk] n1 =1120 n2 =1200 n3 =1310 n 4 =1400 n5 =1520

W[ N] 200 200 200 200 200

S[ N ] 43 47,5 50,5 53,5 57

F [N] 157 152,5 149,5 146,5 143

Δ t [s] 18,78 18,28 17,25 16,72 16

y[ cm] 4,3 4,4 4,9 5,2 5,9

h[ mm] 20 23 26 29 33

t g [C ] 23 23 24 24 26

t ç [C ] 46 54 54 56 58

t e [ ℃] 500 525 550 575 600

V [N] 260 260 260 260 260

I [A] 28 28 28 27 26

Δ v [cm 3 ] 15 15 15 15 15
 4.1.2.Hesap Örneği

n1 =1120 d/dk için hesapları gerçekleştirirsek ;

1 ) Döndürme momenti ( M d ):
Md = F x L

F=W–S ; F = 200 – 43 = 157 N

L = 0,30m

M d = 157 x 0,3 = 47,1 Nm

2 ) Efektif Güç ( N e ) :
N e =M d x ω

nπ 1120 π
ω= = = 117,3 rad/s
30 30
N e = 47,5 x 117,3 = 5571,8W

N e = 5,57 kW

N e = 0,001359 x 5571,8 = 7,57 BG

3 ) Ortalama efektif basınç ( Pme ):

Ne 5 ,57
Pme = F n =148 , 5 =0 ,738 MPa
1120

4 ) Toplam yakıt tüketimi (B):

−3 −3
ΔV . 10 . 3600 15 .x10 x3600
B= ρ yakıt x 0,735=2,12 kgy/h
Δt = 18 ,78

5 ) Özgül yakıt tüketimi (b e ¿:

B 2 ,12
be= = =0 ,381 kgy/kWh
Ne 5 ,57
6 ) Efektif verim (ηe ¿:
 3600 3600
ηe = =0 ,215
H u . b e = 43930 x 0 ,381

Benzin için : Hu=43930

[ ]
kJ
kg
.

7 ) Motora emilen havanın debisi ( mh ):

.
mh =2 , 0873 .d √ Δhρ hava
2
[ ]kg
s

h = 17 mm ve d = 0,025 m

Po . 13 , 6 .9 , 81 762 , 5×13 , 6×9 ,81

ρhava= = =1 ,214 kg /m3
287 . T o 287×292

Po=762,5 mmHg ve To=19+273=292 ˚K

kg
ρhava=1 ,188 m3 [ ] ve
.
kg
m h = 0,0212 s [ ]
8 ) Hava fazlalık katsayısı ( α ):

h=
m h 3600
B
=
5 , 16×3600
2 ,11∗1000
=8,8
kgHava
kgYak . [ ]
Benzin için :
[
kgHava
hmin =14 , 957 kgYak ] ve
α=
h
hmin
=
8,8
14 ,957
=0 ,588

9) Soğutma suyunun debisi ( ms ):

Yukarıdaki şekilde Rotametrenin kalibrasyon eğrisi görülmektedir.
.

y = 4 cm için Şekil’den suyun debisi ms : 1,6 lt/dk okunur.

10 ) Soğutma suyuna geçen ısı miktarı ( Qsu ):

.
J =60×1,6×(64−23 )=3936 J
Q su =60 ms (t ç−t g )
saat saat

kJ
Qsu = 3,936 saat

11 ) Yakıt ısısı ( Q y ):

J
Q y =B×H u =2 , 11×43930=92392 , 3 saat

kJ
Q y =92,329 saat

12 ) Qsu /Q y oranı:

Q su 3 , 936
= =0 , 0424
Qy 92 ,692
 13 ) Elektriksel güç ( N el ¿ :
N el =V x I x 0,80[W ]

N el =260 x 28 x 0,80=5824 W

N el =0,0013596 x V x I x 0,80[ BG]

N el =5824 x 0,0013596=7,92 BG

6.İRDELEME

MOTORUN GENEL KARAKTERİSTİK TABLOSU

 Efektif Güç , Pe

Güç düşük devirlerde devir sayısı ile doğru orantılıdır Devir yükseldikçe mekanik
kayıplar artar, emme ve egzoz işlemleride gaz akışı hızları artacağından kısılma kayıpları
artar. Volümetrik verim düşer. Yanma için zaman daralacağından yanma verimi düşer yanma
bozulur. Soğutma güçleşir. Sonuç olarak motorun toplam verimi düşer.

Devir sayısı arttıkça güçteki artma azaları ve nPe devrinde güç maksimum olur. Daha
sonra düşmeye başlar.

Döndürme Momenti , M

Moment eğrisi tümsek bir yapıya sahiptir. nmin ~ (0,50 – 0,60) nPe devrinde maksimum
değerini alır. Motorun en performanslı çalışacağı aralık (nM <> nN) devir aralığıdır.

Özgül Yakıt Tüketimi ve Efektif Verim

Düşük devirlerde verim düşüktür. Devir arttıkça verim artar. nPe,max ~ (0,60-0,65) devir
aralığında maksimum verim olur. Daha sonra yukarıda verilen kayıplar artacağından verim
düşmeye başlar. Özgül yakıt tüketimi efektif verimle ters orantılı değişir. Motor nPe,max
cıvarında çalıştırılırsa yakı tüketimi minimum değer alır. Bu taştı kullanırken mümkün olan en
yüksek vites tercih edilmelidir. Bu durumda be Minimum olur. Motor daha az yıpranır.

7.GRAFİKLER

Deney düzeneklerinden elde edilen veriler üzerinde çizilen grafikler ekte verilmiştir.

Bu ölçüm yapılan değerlerin yetersiz olduğu grafikler üzerinde anlaşılmıştır. Daha

geniş bir aralıkta ve fazla deney yapılıp ölçüm alınmalıdır. Aralık dar olduğu için yapılan
uyumlamalarda yeterli düzeyde olamamıştır.