Serbest türbin motoru, gaz jeneratörü ve güç türbini

arasında mekanik bir bağlantı yoktur. Bu tür

motorda pervane, başlangıçta tüy konumunda kalır
ve gaz jeneratörü hızlandıkça sadece o zaman
dönmeye başlar.

Türbin motorları için enstrümantasyon, türbin

motoru türüne göre değişir. Türboprop motorları
normal enstrümanları kullanır - yağ basıncı, yağ
sıcaklığı, ara türbin sıcaklığı (ITT) ve yakıt akışı. Ayrıca
gaz jeneratörü hızını, pervane hızını ve pervane
tarafından üretilen torku ölçen enstrümanları da
kullanırlar. (Şekil 17-10) Tipik bir turboprop, güç
seviyeleyicileri (gaz kolu), pervane kolları ve durum
kolları gibi bir dizi motor kontrolünü kullanır. (Şekil
17-11)

Türbin motorunu çalıştırmanın ilk adımı, başlatıcı için

yeterli güç kaynağını sağlamaktır. Daha küçük türbin
motorlarında, başlatıcı bir elektrik motorudur ve
motoru elektrik enerjisi ile çevirir. Daha büyük
motorlar ise çok daha güçlü bir başlatıcıya ihtiyaç
duyar.

Elektrik motorları, akım akışı ve ağırlık tarafından

sınırlanabilir. Daha hafif olan ve motoru başlatmak
için doğru hızda döndürebilecek yeterli gücü üreten
hava türbinli başlatıcılar geliştirildi. Hava türbinli bir
başlatıcı kullanıldığında, başlatma hava kaynağı
uçakta bulunan bir yardımcı güç ünitesinden, dış bir
kaynaktan (yer hava arabası) veya motor çapraz
kanatlı çalışmadan elde edilebilir. Bazı sınırlı
durumlarda, düşük basınçlı büyük hacimli bir tank,
bir motoru başlatmak için hava sağlayabilir. Birçok
daha küçük turboprop motoru, motorun hem
başlatıcısı hem de jeneratörü olan başlatıcı/jeneratör
kullanılarak başlatılır.

Motoru başlatırken her zaman aşağıdakilere dikkat

edin:

• Her zaman başlatıcı görev döngüsünü gözlemleyin.

Aksi takdirde, başlatıcı aşırı ısınabilir ve zarar
görebilir.

• Başlatma girişiminden önce yeterli hava basıncı

veya elektrik kapasitesinin olduğundan emin olur

. • Üretici tarafından belirtilenden yüksek olan türbin

giriş sıcaklığı (artık sıcaklık) durumunda yerde
başlatma yapmayın

• Motorun yakıt pompasına düşük basınçta yakıt

sağlayın.
TURBOPROP BAŞLATMA İŞLEMLERİ

Motoru yerde çalıştırmak için aşağıdaki işlemleri

gerçekleştirin:

1. Uçak arttırma pompalarını açın.

2. Güç kolu "başlat" konumunda olduğundan emin olun.

3. Başlatma anahtarını "başlat" konumuna getirin. (Bu,

motoru çalıştırmaya başlar.)

4. Ateşleme anahtarını açın. (Bazı motorlarda ateşleme,

yakıt kolu hareket ettirilerek etkinleştirilir.)

5. Yakıt şu anda açılmış durumda. Bu, durum kolu "açık"

konumuna getirilerek yapılır.

6. Egzoz sıcaklığı motor ışıklarını izleyin. Eğer sınırları

aşıyorsa, motor kapatılmalıdır.

7. Yağ basıncını ve sıcaklığını kontrol edin.

8. Motor sürdürülebilir bir hıza ulaştığında, başlatıcı devre

dışı bırakılır.

9. Motor, boşta çalışma hızına kadar hızlanmaya devam

etmelidir.

10. Belirtilen minimum yağ sıcaklığına ulaşılana kadar güç

kolu "başlat" konumunda tutun.

11. Kullanılıyorsa yer hava kaynağını bağlantısını kesin.

Başlatma sırasında aşağıdaki koşullardan herhangi biri

meydana gelirse, yakıt ve ateşleme anahtarlarını kapatın,
başlatmayı hemen durdurun, bir inceleme yapın ve
bulguları kaydedin.

• Türbin giriş sıcaklığı belirtilen maksimum değeri aşıyor.

Gözlemlenen zirve sıcaklığı kaydedin.

• Pervane dönme başlangıcından stabilize devir sayısına

kadar olan ivme süresi belirtilen süreyi aşıyor.

• Redüksiyon dişlisinin veya güç ünitesinin 5000 RPM'de

herhangi bir yağ basıncı göstergesi yok.

• Egzoz nozülünde görünür yanma (torching).

• Motor 4500 RPM veya maksimum motoring RPM'ye

kadar ateşleme yapmaz.

• Anormal titreşim fark edilir veya kompresör tıkanması

meydana gelir (geri patlama ile gösterilir).

• Yangın uyarı zili çalar. (Bu, ya motor yangını ya da aşırı

ısınmadan kaynaklanabilir.)

TURBOFAN MOTORLAR

Rezidans motorlu uçakların aksine, türbin gücündeki hava

aracı, şüpheli bir arıza durumunu araştırmak amacıyla
dıştan çalıştırmayı gerektirmez.
Başlamadan önce tüm koruyucu kapaklar ve hava giriş
kanal kapakları çıkarılmalıdır. Mümkünse, uçak rüzgarın
yönüne doğru yönlendirilmelidir, bu daha iyi soğutma,
daha hızlı başlatma ve daha düzgün motor performansı
elde etmek için önemlidir. Özellikle motorun ayarlanması
gerekiyorsa, uçağın rüzgara karşı yönlendirilmiş olması çok
önemlidir. Uçak etrafındaki çalıştırma alanı, hem personel
hem de gevşek ekipman açısından temizlenmelidir.
Turbofan motoru emme ve egzoz tehlike bölgeleri Şekil
17-12'de gösterilmiştir.
Dikkatli olun ve çalıştırma alanının somun, civata, taş,
atölye bezleri veya diğer gevşek parçalar (FOD) gibi tüm
öğelerden arındığından emin olun. Türbin motoru hava
girişleri çevresindeki personel içeren ciddi kazalar birçok
kez meydana gelmiştir. Türbinli uçakları çalıştırırken aşırı
dikkat kullanın.
Uçak yakıt drenaj noktalarını su veya buz açısından kontrol
edin ve motor hava girişini genel durumu ve yabancı
cisimlerin varlığı açısından inceleyin. Görsel olarak fan
bıçaklarını, ileriye doğru kompresör bıçaklarını ve
kompresör giriş rehber kanatlarındaki çatlaklar ve diğer
hasarları kontrol edin. Mümkünse, fan bıçaklarının serbest
dönüşünü kontrol etmek için fan bıçaklarını el ile çevirin.
Tüm motor kontrolleri çalıştırılmalı, motor aletleri ve uyarı
lambaları doğru çalışma açısından kontrol edilmelidir.
Bir Turbofan Motorunu Başlatma
Aşağıdaki prosedürler, birçok türbin motorunun
başlatılmasında kullanılan tipik prosedürlerdir. Ancak,
türbin motorları için kullanılan başlatma prosedürlerinde
geniş varyasyonlar bulunmaktadır ve bu prosedürlerin
gerçek bir motorun başlatılmasında kullanılması
denememelidir. Bu prosedürler, yalnızca tipik prosedürler
ve yöntemlerle tanışma amaçlı genel bir rehber olarak
sunulmuştur. Tüm türbin motorlarını başlatma konusunda,
ilgili üreticinin talimatlarına veya onaylı eşdeğerlerine atıfta
bulunun.
Çoğu turbofan motoru, hava türbinli veya elektrikli
başlatıcılarla başlatılabilir. Hava türbinli başlatıcılar, daha
önce tartışıldığı gibi dış bir kaynaktan sıkıştırılmış hava
kullanır. Yakıt, başlatma kolu "boşta/başlat" konumuna
getirilerek veya bir yakıt kesme vanasını açarak açılır. Eğer
bir hava türbinli başlatıcı kullanılıyorsa, motorun yakıt
açıldıktan sonra belirli bir süre içinde "ateş alması"
gerekmektedir. Bu süre aralığı aşıldığında, bir arıza
meydana geldiğini gösterir ve başlatma işlemi
durdurulmalıdır.
Çoğu turbofan motorun kontrol mekanizmaları, güç kolu,
ters çevirme kolları ve başlatma kollarını içerir. Daha yeni
uçaklarda başlatma kolları genellikle bir yakıt anahtarı ile
değiştirilmiştir. (Şekil 17-13) Turbofan motorları aynı
zamanda normal enstrüman hızlarını da kullanır, (toplam
RPM'nin yüzdesi), egzoz gazı sıcaklığı, yakıt akışı, yağ
basıncı ve sıcaklığı. Teslim edilen itiş miktarını ölçen bir
enstrüman, motor basınç oranıdır. Bu, türbinin giriş basıncı
ile çıkış basıncı arasındaki oranı ölçer.

Aşağıdaki prosedürler yalnızca genel bir rehber olarak

kullanışlıdır ve bir turbofan motorunu çalıştırma olaylarını
göstermek için dahil edilmiştir.

1. Eğer motor buna uygunsa, güç kolu "boşta" konumuna

YETERSİZ TÜRBİN MOTORU BAŞLATMALAR
getirilir.

2. Yakıt arttırma pompası düğmesini açın. SICAK BAŞLATMA

3. Yakıt giriş basıncı göstergesi okuması, yakıtın motora
yakıt pompası girişine iletilip iletilmediğini sağlar.
4. Motor başlatma anahtarını açın; motorun belirlenen bir
sınıra döndüğünü gözlemleyin; yağ basıncını kontrol edin.
5. Ateşleme anahtarını açın. (Bu genellikle başlatma kolu
"açık" konumuna doğru hareket ettirilerek gerçekleştirilir.
Seviyeleyiciye bağlı bir mikro anahtar, ateşlemeyi açar.)
6. Başlatma kolu "boşta" veya "başlat" konumuna getirilir;
bu, motora yakıt akışını başlatır.
7. Motorun başlaması (ateş alması), egzoz gazı sıcaklığında
bir artışla gösterilir.
8. İki şaftlı bir motor ise, fanın dönüşünü veya N1 basınç
okumasını kontrol edin.
9. Doğru yağ basıncını kontrol edin.
Sıcak başlatma, motora başlamanın
gerçekleştiği ancak egzoz gazı sıcaklığının
belirtilen sınırları aştığı durumdur. Bu
genellikle, yanma odasına giren aşırı zengin
yakıt/hava karışımından kaynaklanır. Bu durum,
ya çok fazla yakıtın ya da yeterli hava akışının
olmamasından kaynaklanabilir.
Bir sıcak başlamanın önemli bir göstergesi, EGT
(egzoz gazı sıcaklığı) göstergesinde iğnenin
yükseldiği hızdır. İğne anormal derecede hızlı
yükseliyorsa, motora zarar vermemek için yakıt
veya güç kolu hızla yakıt kesme konumuna
getirilmelidir, gösterge kırmızı çizgiye
ulaşmadan önce.

10. Motor başlatma anahtarını uygun hızlarda kapatın. YANLIŞ VEYA ASILI BAŞLATMALAR

11. Motor boşta sabitlendikten sonra, hiçbir motor sınırının
aşılmadığından emin olun.
Yeni uçaklarda başlatıcı otomatik olarak düşer.
YARDIMCI GÜÇ ÜNİTELERİ (YGÜ)
YGÜ'ler genellikle yerdeyken motorları çalıştırmak, kabinin
ısıtma ve soğutma işlevlerini yerine getirmek ve elektrik
gücü sağlamak için kullanılan daha küçük türbin
motorlardır. Normalde işletmeleri basittir. Bir anahtarı
açmak ve başlatma konumuna getirmek (açık konum için
yay yüklü) yeterlidir, motor otomatik olarak başlayacaktır.
Başlatma sırasında egzoz gazı sıcaklığı izlenmelidir. YGÜ'ler,
boşta %100 devirde çalışır. Motor işletme devrine
ulaştıktan sonra, kabinin ısıtılması veya soğutulması ve
elektrik gücü için kullanılabilir. Genellikle ana motorları
başlatmak için kullanılır.
Yanlış veya asılı başlatmalar, motorun normal
bir şekilde başladığı ancak devir sayısının
normal başlama devirine yükselmemesi
durumudur. Bu genellikle başlatıcıya yetersiz
güç veya motorun kendiliğinden hızlanmadan
önce başlatıcının kesilmesi sonucu oluşur. Bu
durumda, motor kapatılmalıdır.
MOTOR ÇALIŞMIYOR
Bu durum, motora yakıt eksikliğinden, ateşleme
sistemindeki uyarıcının yetersiz veya hiç elektrik
gücü alamamasından veya yanlış yakıt
karıştırıcısından kaynaklanabilir. Motor
belirlenen süre içinde çalışmazsa,
kapatılmalıdır.
Tüm yetersiz başlatma durumlarında yakıt ve
ateşleme kapatılmalıdır. Motoru bir yaklaşık 15
saniye boyunca döndürerek biriken yakıtın motor
içinden atılması sağlanmalıdır. Eğer motor
döndürülemezse, başka bir başlatma girişiminden
önce 30 saniyelik bir yakıt boşaltma süresine izin
verilmelidir.
UÇAK ÇEKME
Havalimanında veya hangarda büyük uçakların
hareketi genellikle bir çekme traktörü (bazen "tug"
olarak adlandırılır) ile çekilerek gerçekleştirilir. Küçük
uçaklarda ise bazı hareketler genellikle elle, uçağın
doğru bölgelerine itme yoluyla gerçekleştirilir.
Uçaklar aynı zamanda apronda taksi yapabilir, ancak
genellikle sadece belirli niteliklere sahip kişiler
tarafından yapılır.
Uçak çekme işlemi, dikkatsiz veya özensiz bir şekilde
gerçekleştirilirse, uçağa zarar verilebileceği gibi
personel için de tehlikeli olabilir. Aşağıdaki
paragraflar, uçak çekme işlemi için genel
prosedürleri belirtmektedir; ancak, her uçak modeli
için spesifik talimatlar, üreticinin bakım
talimatlarında detaylı bir şekilde yer alır ve tüm
durumlarda takip edilmelidir. Bir uçağı çekmeden
önce, çekme çubuğu başarısız olursa veya koparsa,
frenleri çalıştırmak üzere kokpitte nitelikli bir kişinin
bulunması gerekmektedir. Bu sayede uçak
durdurularak olası hasar önlenmiş olur.
Genel kullanım için mevcut olan bazı çekme
çubukları, birçok çekme işlemi için kullanılabilir.
(Şekil 17-14) Bu çubuklar, çoğu uçağı çekecek yeterli
çekme dayanımına sahiptir, ancak tork veya
döndürme yüklerine maruz bırakılmak için
tasarlanmamıştır. Birçok çekme çubuğu, uçaktan
gelen veya uçağa giden çekme aracının arkasında
çekilebilmelerini sağlayan küçük tekerleklerle
donatılmıştır. Çubuk
uçağa bağlandığında, uçağı hareket ettirmeden önce
tüm bağlantı aygıtlarını hasar veya arızalar açısından
kontrol edin. Bazı çekme çubukları çeşitli uçak
tiplerini çekmek için tasarlanmıştır; ancak, diğer özel
tipler sadece belirli bir uçakta kullanılabilir. Bu tür
çubuklar genellikle uçak üreticisi tarafından
tasarlanır ve üretilir.
Uçağı çekerken, çekme aracının hızı makul
olmalı ve operasyona dahil olan tüm kişiler
uyanık olmalıdır. Uçak durduğunda, uçağı
durdurmak için yalnızca çekme aracının
frenlerine güvenmeyin. Kokpitteki kişi, uçak
frenlerini çekme aracının frenleriyle koordine
etmelidir. Tipik bir küçük uçak çekme traktörü
(veya tug) Şekil 17-15'te gösterilmiştir.
Çekme çubuğunun uçağa bağlanma şekli farklı
uçak tiplerinde değişiklik gösterir. Kuyruk
tekerleği bulunan uçaklar genellikle çekme
çubuğunu ana iniş takımına bağlayarak ileri
doğru çekilir. Çoğu durumda, çekme çubuğunu
kuyruk tekerleği aksına bağlayarak uçağı ters
çekmek mümkündür. Kuyruk tekerleği bulunan
bir uçak her çekildiğinde, kuyruk tekerleği kilidi
açık olmalıdır; aksi takdirde kuyruk tekerleği
kilitleme mekanizması zarar görebilir veya
kırılabilir.
Üç tekerlekli iniş takımına sahip uçaklar genellikle
çekme çubuğunu burun tekerleğinin aksına
bağlayarak ileri doğru çekilir. Ayrıca, ana iniş
takımındaki çekme kancalarına bir çekme halatı veya
özel olarak tasarlanmış bir çekme çubuğu
bağlanarak ileri veya geri çekilebilirler. Uçak bu
şekilde çekildiğinde, uçağı yönlendirmek için burun
tekerleğine bir yönlendirme çubuğu takılır.
Aşağıdaki çekme ve park etme prosedürleri bir tür
işlemin tipiktir. Bunlar örneklerdir ve her tür işleme
uygun olmayabilir. Uçak yer hizmeti personeli,
çekilen uçak türleri ve yer hizmeti yönergelerini
tamamen bilmelidir. Yalnızca uygun şekilde
denetlenmiş yetkili kişiler, bir uçak çekme ekibini
yönlendirmelidir.
1. Çekme aracı sürücüsü, aracı güvenli bir şekilde
çalıştırmaktan ve herhangi bir ekip üyesi tarafından
verilen acil durdurma talimatlarına uymaktan
sorumludur.
2. Sorumlu kişi, ekip personelini kanat yürüyüşçüleri
olarak atamalıdır. Bir kanat yürüyüşçüsü, uçağın
yolundaki herhangi bir engelin yeterli boşluğunu
sağlayabileceği bir pozisyonda her kanat ucunda yer
almalıdır.
Sivri dönüşler yapılacaksa veya uçak yerleştirilecekse
bir kuyruk yürüyüşçüsü atanmalıdır.
3. Çekilen uçağın pilot koltuğunu bir yetkili kişi
doldurmalı, gerekirse frenleri izlemeli ve
çalıştırmalıdır. Gerektiğinde başka bir yetkili kişi,
uçağın hidrolik sistem basıncını izlemeli ve
korumalıdır.
4. Çekme işleminin sorumlusu, yönlendirilebilir bir
burun tekerleği olan uçaklarda, çekme işlemi için
kilitleme makaslarının tam manevra için
ayarlandığını doğrulamalıdır. Çekme çubuğu uçaktan
çıkarıldıktan sonra kilitleme cihazı yeniden
ayarlanmalıdır. Uçaktaki kişiler, çekme çubuğu uçağa
bağlıyken burun tekerleğini yönlendirmeye veya
döndürmeye çalışmamalıdır.
5. Hiçbir durumda, bir uçağın burun tekerleği ile
çekme aracı arasında yürümeye veya binmeye izin
verilmemelidir. Hareket halindeki bir uçak veya
çekme aracının dışında binmeye izin verilmemelidir.
Güvenlik açısından, hareket halindeki bir uçağa veya
çekme aracına binmeye veya inişe girişimde
bulunulmamalıdır.
6. Uçağın çekme hızı, yürüyen ekip üyelerinin hızını
aşmamalıdır. Uçağın motorları genellikle uçak pozisyona
çekilirken çalıştırılmaz.
7. Her çekme işleminden önce uçağın fren sistemi şarj
edilmelidir. Arızalı frenlere sahip uçaklar, sadece fren
sistemlerinin tamiratı için çekilmeli ve bu durumda acil
kullanım için takılı duran personele sahip olmalıdır.
Herhangi bir çekme işleminde acil durumda hemen mevcut
olmalıdır.
8. Çekme işlemleri sırasında olası kişisel yaralanma ve uçak
hasarını önlemek için giriş kapıları kapatılmalı, merdivenler
geri çekilmeli ve iniş kilitleri takılmalıdır.
9. Herhangi bir uçağı çekmeden önce, tüm lastikleri ve iniş
takımı pistonlarını doğru şekilde şişirildiğinden kontrol
edin. (Bakım ve depolama aşamasındaki uçakların iniş
takımı pistonlarının şişirilmesi hariç.)
10. Uçaklar hareket halindeyken ani başlatma ve durdurma
yapmayın. Ek güvenlik için çekme sırasında uçak frenleri
yalnızca acil durumlarda uygulanmalı ve bu durumda
sadece çekme ekibi üyelerinden birinin komutasıyla
yapılmalıdır.
11. Uçaklar sadece belirlenmiş alanlara park edilmelidir.
Genellikle, park edilmiş uçakların sıraları arasındaki mesafe,
yangın durumunda acil araçların hemen erişimine ve
ekipmanların ve malzemelerin serbestçe hareket etmesine
izin verecek kadar büyük olmalıdır.
12. Park edilmiş uçağın ana iniş takımının önüne ve
arkasına tekerlek takozları yerleştirilmelidir.
13. Park halindeki uçaklarda içsel veya harici kontrol kilitleri
(fırtına kilidi veya bloklar) kullanılmalıdır.
14. Uçakların pist veya taksi yollarını geçişinden önce,
uygun frekansta havalimanı kontrol kulesi ile iletişime geçin
ve devam etmek için izin isteyin.
15. Bir uçak, hemen statik olarak topraklanmadan bir
hangarda park edilmemelidir.
TAKSİ YAPAN UÇAKLAR
Genel bir kural olarak, yalnızca yetkili pilotlar ve
nitelikli hava aracı ve güç üretim teknisyenleri,
uçakları çalıştırma, ısındırma ve taksi yapma
yetkisine sahiptir. Tüm taksi işlemleri, ilgili yerel
düzenlemelere uygun olarak gerçekleştirilmelidir.
Şekil 17-16, kontrol kulelerinin uçakların taksi yapma
işlemlerini kontrol etmek ve hızlandırmak için
kullandığı standart taksi ışık sinyallerini içermektedir.
Aşağıdaki bölüm, taksi sinyalleri ve ilgili taksi
talimatlarıyla ilgili detaylı talimatlar sağlamaktadır.