MAKİNA ELEMANLARI-II DERS NOTLARI (SHİGLEY)

1. GİRİŞ

Makineler enerjinin üretiminde, değiştirilmesinde veya iletiminde kullanılırlar. Bunlardan

bazıları jeneratörler, silindirli motorlar, dişli kutuları, takım tezgâhları, konveyörler, iş makineleri,
vinçler vb. olarak sayılabilir. Makineler genel anlamda iş gücünü artırmak amacı ile imal edilirler.
Motorlar ve iş makineleri olarak da iki grupta incelenirler. Motorlar ısı enerjisini mekanik enerjiye,
hidrolik ve elektrik enerjisini mekanik işe çevirirler. Bunlar içten yanmalı motorlar, hidrolik ve
elektrik motorlarıdır. İş makineleri ise mekanik enerjiyi mekanik işe çevirirler. İş makineleri takım
tezgâhları, tekstil makineleri, ziraat makineleri vb. gibi makinelerdir. Fonksiyon bakımından bu
makineler her ne kadar birbirinden farklı olsa da yapı bakımından birçok ortak özellikleri vardır. Tüm
bu makineler, makine elemanları denilen elemanlardan oluşur.

Yay
Cıvata
Kaynak
Mil
Kaymalı yatak
Rulmanlı yatak
Dişli çarklar
Kayış-kasnak

Bu makine elemanları başlı başına bir fonksiyon icra eder. Kendine özgü hesaplama ve
şekillendirme tarzına sahiptir. Makine elemanları bilimi ise bu makine elemanlarının konstrüksiyonu,
yani hesaplama ve şekillendirme hesaplarının incelendiği bir bilim dalıdır.

Makine elemanları fonksiyonlarına göre sınıflandırılırsa;

1) Bağlama elemanları: Kaynak, cıvata, lehim, pim, perçin, sıkı geçme, konik geçme vs.
2) Mekanik enerji biriktirme elemanları: Yaylar.
3) Taşıma elemanları: Dişli çarklar, kayış-kasnak mekanizmaları gibi elemanları taşıyan mil ve
akslar.
4) Destekleme elemanları: Kaymalı ve rulmanlı (yuvarlanmalı) yataklar.
5) İrtibat elemanları: Kavramalar, kaplinler, frenler.
6) Güç ve hareket iletim elemanları: Dişli çarklar, sürtünmeli çarklar, kayış-kasnak ve zincir
mekanizmaları.
1
2. TASARIM

Tasarım, insanların ihtiyaçlarına cevap verecek sistemlerin tasarlanması ve formüle edilmesidir.

Mekanik özelliği olan sistemlerin tasarımı mekanik tasarım olarak adlandırılır.

Tasarım Safhaları

1) İhtiyacın belirlenmesi
2) Tasarım isteklerinin belirlenmesi
3) Makinenin çalışma prensibinin belirlenmesi
4) Fizibilite analizi
5) Değerlendirme
6) Şekillendirme
7) Montaj ve detay resimleri
8) Prototip ve imalat

Şekil-1. Tasarım sürecindeki döngü ve geri beslemeler

Tasarımda Göz Önüne Alınacak Faktörler

1) Mukavemet 2) İşlevsellik 3) Şekil 4) Aşınma

5) Korozyon 6) Emniyet 7) Güvenilirlik 8) Üretilebilme
9) Kullanım kolaylığı 10) Maliyet 11) Sürtünme 12) Ağırlık
13) Ömür 14) Gürültü 15) Boyut 16) Kontrol
17) Isıl özellikler 18) Yüzey 19) Yağlama ve bakım 20) Pazarlanabilirlik
21) Hacim
2
DİŞLİ ÇARKLAR

P = T.
P (Güç); kW
T (Tork); N.m
(Açısal hız); rd/sn

3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
 Tek kademeli mekanizma i ≤ 6 (zorunlu hallerde en çok 8 alınabilir)
İki kademeli mekanizma 6 < itop ≤ 35 (zorunlu hallerde en çok 45 alınabilir)
0,7
i12 = 0,7 . itop
= .

Üç kademeli mekanizma
35 < itop ≤ 150 (zorunlu hallerde en çok 200 alınabilir)
0,55
i12 = 0,55 . itop ve
0,32
i34 = 0,55 . itop
= . .

Genel
==
.

ç ş
=
ş.

= . .
(+)

ç ş= ş.

= .
P (Watt)
= . /
P (kW)

(rd / sn) T (N.m)

n (dev / dk) T (N.m)

18
Dişli çarkların verimini dikkate almayınız.

19
20
 Dişli çarkların verimini dikkate almayınız.

21
22
ÖRNEK PROBLEM

Şekilde üst görünüşü verilen iki kademeli helisel dişli çark mekanizmasının giriş gücü 2.6 kW,
giriş devir sayısı ng=1200 dev/dak ve çıkış devir sayısı da nç=120 dev/dak dır. Giriş mili şekilde
görüldüğü gibi (yani pozitif x yönünden bakıldığı zaman saat ibresi yönünde) dönmektedir. Dişlilerin
normal modülü mn = 2.5 mm, normal kavrama açısı αn = 20°, helis açıları β = 19° dir. Dişli
çarkların verimini dikkate almayınız.

a) Çıkış mili, pozitif x yönünden bakıldığı zaman, hangi yönde döner?

b) a ve c numaralı millere hangi yönde eksenel kuvvetler gelir?
Dişlilerin minimum diş sayılarında ve mekanizmanın optimum boyutlarda
tasarlanması istendiğine göre,

c) Dişlilerin diş sayılarını bulunuz. (Küçük dişlilerde diş dibi kesilmesi olmayacak en
küçük diş sayısı alınmalıdır)
d) aac eksenler arası mesafesini bulunuz.
e) Tüm dişlilere gelen kuvvetleri belirleyiniz.
f) Çıkış mili torkunu hesaplayınız.
g) Çıkış gücünü hesaplayınız.

ÇÖZÜM

a) Çıkış mili + x ekseninden bakıldığı zaman SİY’de döner.

b)

23
24
ÖRNEK PROBLEM (VERİM DİKKATE ALINARAK)

Şekilde üst görünüşü verilen iki kademeli helisel dişli çark mekanizmasının giriş gücü 2.6 kW, giriş
devir sayısı ng=1200 dev/dak ve çıkış devir sayısı da nç=120 dev/dak dır. Giriş mili şekilde görüldüğü
gibi (yani pozitif x yönünden bakıldığı zaman saat ibresi yönünde) dönmektedir. Dişlilerin normal
modülü mn = 2.5 mm, normal kavrama açısı αn = 20°, helis açıları β = 19° dir. Dişlilerin verimini 12 = 34 = 0,97 alınız.

a) Çıkış mili, pozitif x yönünden bakıldığı zaman, hangi yönde döner?

b) a ve c millerine hangi yönde eksenel kuvvetler gelir?
Dişlilerin minimum diş sayılarında ve mekanizmanın optimum boyutlarda
tasarlanması istendiğine göre,

c) Dişlilerin diş sayılarını bulunuz. (Küçük dişlilerde diş dibi kesilmesi olmayacak en
küçük diş sayısı alınmalıdır)
d) aac eksenler arası mesafesini bulunuz.
e) Tüm dişlilere gelen kuvvetleri belirleyiniz.
f) Çıkış mili torkunu hesaplayınız.
g) Çıkış gücünü hesaplayınız.

25
26
27
e) 4 nolu dişlinin 3 nolu dişliye uyguladığı kuvvetleri şekil çizerek gösteriniz ve hesaplayınız.

28
29
30
31
32
33
ÖDEV: Aşağıdaki şekilde bir yük asansörü için güç aktarma mekanizması görülmektedir. Güç ve
hareket iletimi dar V kayış ve ticari helisel dişli takımı ile sağlanacaktır. Yük asansöründe
(4) nolu çıkış miline bağlı Ød çapında tambura sarılı olan 30000 N yükü taşınacaktır.
Seçilen motorun devir sayısı 1000 dev/dk değerindedir. Dişli çarkın her bir kademesi ve
kayış-kasnak mekanizması için verim 0,98 alınacaktır. Rulmanlardaki kayıplar çok az
olacağı için ihmal edilecektir. 1 nolu dişli çarkın dönüş yönü şekilde gösterilmiştir.
Dişlilerin kavrama açısı αn = 20° ve helis açıları β = 19° alınacaktır. Elektrik motorunun
mili, pozitif x ekseninden negatif x eksenine doğru bakıldığında, yani sayfa düzleminin sağ
tarafından sol tarafa doğru bakıldığı zaman saat ibresi yönünde dönmektedir.

Yük asansöründe dar V kayış kullanılacaktır. Bu asansör günde 8 saat çalışmaktadır ve her
zaman tam güçte çalışMAmaktadır. Elektrik motorunun yol verme momenti, nominal
momentin 1,8 katından büyüktür. Kayış düzeni düzdür, yani çapraz mekanizma değildir.
Kasnak çapları için üst değerin seçilmesi gereklidir.

2 nolu mil üzerindeki eksenel kuvveti A yatağı ve 3 nolu mil üzerindeki eksenel
kuvveti C yatağı taşımaktadır. B ve D yatakları ise sadece radyal yükü taşımaktadır.

Tüm mekanizmaların ve rulmanların minimum boyutlarda ve ekonomik olacak

şekilde tasarlanması istenmektedir.

34
a) Motorun giriş gücünü ve giriş torkunu hesaplayınız. (10 Puan)
b) Kayış-kasnak mekanizmasını boyutlandırınız ve gerekli tüm kontrolleri yapınız. (30 Puan)
c) 3 nolu mil ile birlikte üzerlerindeki dişli çarklara etki eden dişli kuvvetlerinin gösterildiği üç
boyutlu serbest cisim diyagramını çizerek, 3 nolu mile bağlı her iki dişli çarka gelen tüm
dişli kuvvetlerini hesaplayınız. (30 Puan)
d) C ve D yatakları için kullanılması gereken 02 serisi açısal temaslı bilyalı rulmanları belirleyiniz.
(30 Puan)

ÇÖZÜM:
= . ç ş ç ş ç ş
a)

0,4
= (10000).
= . = 2000 .

ç ş ç ş

2 2

42 80 1000
= . . = = (5) ( )( ) = (5)(3)(4) = 60 = = 16,66 /
34

12 ç ş ç ş ç ş
14 20

= . . 3
= 0,98 = 0,941
34
12

ç ş

ş ş 2000
=1 = = ş =1= , .
.
3
(60). (0,98)

= .
ş ş ş

. 1000

= (35,42). ( ) = 11126= ,

30

veya

ç ş
. 16,67
= (2000). ( ) = 3491= 3,49
30

= . 3,49 = . 0,983 = 3,71

ç ş ş ş ş

b)
= 3,71(1,2) = 4,45
= 1,2 ;

= 1000 ; = 4,45 ç kayış seçilir ve = 112 ç .

1 1

2 2

=5=
1
= ; 2 = 560

112

= 0,7 (112 + 560) = 470

35
Sin α = =560−112 ; = 28° ; = 124° ; = 0,84

2− 1

2. 2(470)

= ÜÜ = 2103
= 2240 ç . = 1,05
İ ÜÜÜ
= 546
= 2,3

.
4,45
= = =3
. (2,3)(1,05)(0,84)

c)
Giriş mili 1 nolu mildeki Tork (N.m) 35,42
2 nolu mildeki Tork (N.m) 174
3 nolu mildeki Tork (N.m) 510
Çıkış mili 4 nolu mildeki Tork (N.m) 2000

Fteğetsel 21 3907 Newton (5 Puan)

1504 Newton (5 Puan)
Fradyal 21
1345 Newton (5 Puan)
Feksenel 21
6030 Newton (5 Puan)
Fteğetsel 43
2321 Newton (5 Puan)
Fradyal 43
2076 Newton (5 Puan)
Feksenel 43
d)

3 Nolu mile gelen eksenel kuvvetlerin her ikisi de aynı yöndedir.

C Yatağına gelen Radyal Yük 4290 Newton
C Yatağına gelen Eksenel Yük 3422 Newton
36
D Yatağına gelen Radyal Yük 5723 Newton

C YATAĞI HESABI

02-40 (15

Seçim Uygun / Değil UYGUN Puan)

02-35 (15

D YATAĞI HESABI Puan)

37
ÖDEV 2) Aşağıdaki şekilde bir yük asansörü tahrik sistemi verilmiştir. Asansör, 1 ton ağırlığındaki
yükü 1,2 m/sn hızla yukarı çekmektedir. Tahrik sisteminde kullanılan helis dişlilerin diş
sayıları Z1 = 16, Z2 = 72, Z3 = 18 ve Z4 = 72 diş, normal modülleri mn = 4 mm ve kavrama
ve helis açıları 20°’dir. Kullanılan tambur çapı 200 mm dir ve her bir dişli kademesinin
verimi %90 dır.

a) Elektrik motorunun gücünü ve devir sayısını bulunuz.

b) 3 nolu dişli üzerindeki kuvvetleri bulunuz.
c) Z1 dişlisi sağ helis olup, saat yönü tersinde dönmektedir. B yatağı sabit yatak olduğuna
göre, üç boyutlu serbest cisim diyagramını çizerek, B yatağı kuvvetlerini bulunuz.
d) B yatağı için kullanılması gereken 02 serisi açısal temaslı bilyalı rulmanları
belirleyiniz.

ÇÖZÜM:

38
39
40
SABİT BİLYALI RULMAN OYNAK MAKARALI RULMAN

EKSENEL SABİT BİLYALI RULMAN

41
42
43
 C10 : Dinamik yük sayısı

ÖRNEK 11-1

SKF firmasına göre 1 milyon dönüş sayısı için rulman belirlenecektir. L 10 ömründeki dönüş sayısı
60LRnR dir. 1725 dev/dk’da ve 5000 saat çalışma için, %90 güvenilirlikte 2 kN’luk bir radyal yük
taşımaya izin veren bir ömür isteniyorsa, bu ömür değeri SKF katoloğundaki hangi küresel elemanlı
rulmanla sağlanır. Belirleyiniz.

16 kN 02-30 numaralı bilyalı

yatak

44
ÖRNEK:

Güvenilirliği

ÇÖZÜM

. . 60 1/

= .[ ]

10
6
10

1/3

(30000). (300).60

10
= (1,2)(1,898). [ ]

106

10
= 18,55 kN

Cevap 02-30 numaralı bilyalı rulman seçilir.

02 serisi bilyalı yatak yerine, silindirik makaralı rulman seçilecek olsaydı,

10
3

1/( )
(30000). (300).6 0

10
= (1,2)(1,898). [ ]

106

10
= 15,04 kN

Cevap 02-25 numaralı silindirik rulman seçilirdi.

45
 ise i = 1

ise i= 2

46
 y

y = m.x + n

(Fe/V.Fr) = Y.(Fa/V.Fr) + X

ÖRNEK ENTERPOLASYON
0.021 0,21

0,025 0,2157

0,028 0,22

Fa/co 0,007 artınca 0,01 artarsa

Fa/co 0,004 artınca 0,0057 artar

47
48
49
ÇÖZÜM:
1/
. . 60

= .[ ]

10
6
10

1/3

. (720). (60)

35,15 = . [ ]

6
10

= . . .( )

. . .=1 alınır. Çünkü herhangi bir detay belirtilmemiş.

= . . + .

≤= 1
.

>= 2 .
.

1780
= 0,8
(1)(2225)
1780
= = 0,09
0 19800

= 1780 = 0,8 >= 2

. (1)(2225)

= 2. . + 2.

= (0,56). (1). (2,225) + (1,527). (1,78) = 3,964

35,15 = (3,964). [
. (720). (60) 1/3 ]

10
6
3
35,15 106

[ ]( ) = = 16139

3,964 (720)(60)

50
PROBLEM : 24 saat sürekli çalışan bir makinadaki bir mil 480 dev/dk hızla dönmektedir. Bu milin
yataklanmasında 02 serisi açısal temaslı bilyalı rulman kullanılacaktır. Hafif darbeli çalışan makinada
yatağa gelen radyal yük 2 kN’dur. Sistemin ekonomik olarak tasarlanması istenmektedir. Buna göre
uygun rulmanı seçiniz.

ÇÖZÜM:

Makinanın ömrü ekonomik tasarım için 50 kh (50.000 saat) olarak seçilir.

Sistemin yük uygulama katsayısı ekonomik tasarım için 1,2 olarak seçilir. a = 3 (bilyalı) alınacaktır.
1/
. . 60

= .[ ]

10
6
10

1/3

(50000). (480).60

10
= (1,2)(2). [ ]

106

10
= 27

Cevap 02-35 numaralı açısal temaslı bilyalı rulman seçilir.

PROBLEM : Oldukça hassas bir dişli takımında 8 kN radyal ve 4 kN eksenel yükü taşımak için, 02
serisi derin yivli bilyalı rulmanlı yatak seçilecektir. Dakikada 900 devirle dönen mil sistemi için,
5000 saat ömür düşünülmektedir. Buna göre uygun rulmanlı yatağı ekonomik olarak seçiniz.

ÇÖZÜM:
1/
. . 60

= .[ ]

10

106

LD = 5000 saat ; nD = 900 d/dk ; = . . .( )

. . .=1 alınır. 1 ila 1,1 arası alınabilir. YUK=1 alınır. Çünkü hassas dişli takımı için ekonomik tasarım isteniyor. Rulman sorulduğu için ( 10) Fe değerinin bulunması gerekmektedir.

= . . + . (V = 1 alınır.)

≤= 1
.

>= 2 .
.

4
=

Rulman bilinmediği için C0 değeri bilinemiyor.

Seçilecek rulmanın C10 katsayısı en kötü durumda sadece radyal yükün etki ettiği duruma
eşit olacaktır.
Bu durumda C10 yük taşıma katsayısı;
1/3
(5000). (900). (60)

10
= (1)(8). [ ]

106

51
 1/3
[
(5000). (900). (60) ] = 6,4633
6
10
10 = 51,7 kN

Buna göre seçilecek 02 serisi derin yivli bilyalı rulmanın C10 katsayısı en az 51,7 kN olacaktır.
Bu durumda rulman 02-65 (C10 = 55,9 kN) den küçük olamaz.
Deneme 1: 02-70 derin yivli rulmanı deneyelim.
0
4
= 37,5 ; 10 = 61,8
= = 0,107

Bu durumda = 0,297 ve

4
= = 0,5 > 0,297 ğ =2 .
. (1). (8)

= 2. . + 2.
2 = 0,56 2= 1,4625
= (0,56)(1)(8) + (1,4625)(4) = 10,33
1/3
(5000). (900).60

10
= (1)(10,33). [ ]

106
= 66,76 > = 61,8
10 10 ç

Bu durumda 02-70 numaralı rulman yeterli değildir. Aradaki farkın 5 kN olması sebebiyle iki üst
rulman seçilebilir.
Deneme 2: 02-80 derin yivli rulmanı deneyelim.
0
4
= 45 ; 10 = 70,2
= = 0,0888

Bu durumda = 0,283 ve

4
= = 0,5 > 0,283 ğ =2 .
. (1). (8)

2 = 0,56 2 = 1,533
= (0,56)(1)(8) + (1,533)(4) = 10,61
(5000). (900).60 1/3
10 = (1)(10,61). [ ]
106
= 68,58 < = 70,2
10 10 ç

Bu durumda en yakın sağlayan 02-80 numaralı derin yivli rulman seçilir.

52
53
PROBLEM :

Günde 8 saat tam güçte çalışmayan bir makinanın mili iki taraftan A ve B yataklarıyla
yataklanmıştır. Mil üzerine bağlı helisel dişli çark tarafından aktarılan güç 18 kW ve moment 270
N.m kadardır ve güç aktarımı hafif darbeli gerçekleşmektedir. A yatağına 1400 N radyal yük ve B
yatağına ise 2100 N radyal ve 1500 N eksenel yük gelmektedir. Bu yükleri taşımak için gerekli 02
serisi derin yivli bilyalı rulmanları seçiniz. Tasarımı ekonomik olarak yapınız.

ÇÖZÜM:

54
55
 ÇALIŞMA SORULARI
SORU 1)

56
SORU 2)

SORU 3)

57
58
59
60