T.C.

ONDOKUZ MAYIS NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES

MAKNA MHENDSL BLM

BURKULMA DENEY DENEY FY

HAZIRLAYANLAR Prof.Dr. Erdem KO Yrd.Do.Dr. brahim KELE

KASIM 2011 SAMSUN

BURKULMA DENEY 1. DENEYN AMACI Bu deneyde, Euler burkulma teorisinin incelenmesi ve mesnetleme ekillerine gre kritik burkulma kuvvetleri ve gerilmelerinin belirlenerek sistemin emniyet kontrolnn yaplmas amalanmtr. 2. DENEY TESSATI ekil 1de verilen deney tesisatnda, mesnetleme ekillerinin oluturulduu ve drt burkulma ubuunun(2) yerletirildii bir ereveden(1) olumaktadr. erevenin arka duvar(3) oluan burkulma ekillerini gzlemleyebilmek iin beyaz yzeyin zeri eit aralklarla leklendirilmitir. Burkulma ubuk azlar Euler burkulma eitlerini gsterecek ekilde tasarlanmtr. Deney dzeneinin alt ksmndaki azlar(4) ereveye sabitlenmesine ramen st ksmndaki azlar(5) dey olarak ayarlanabilecek ekilde tasarlanmtr. erevenin zerindeki st tutucu(6) zerine arlklar(7) yerletirilecek ekilde dizayn edilmitir. Tutucularn arl 1 Ndur. Ykleme 5 N ve 1 N arlndaki ykler ile gerekletirilmektedir.

ekil 1. Burkulma deney tesisat

3. TEORK BLG Uzun ince ubuk eklindeki makina elemanlarnda, eksen dorultusunda etkiyen basma kuvvetleriyle boyca ksalmann gerekletii (elastik limite kadar Hooke kanunu uyarnca) grlr. Kuvvetin daha da arttrlmas halinde ubuun kararsz duruma gelerek rijitliin yeterli olmamas nedeniyle, eski haline gelemedii ve kuvvetin ubuk orta blgesinde oluturduu moment etkisiyle deformasyona (burkulmaya) urad gzlenebilmektedir. Burkulma eklinde oluan ekil deiimi veya deformasyon ubuklarn mesnetleme ekillerine bal olarak deiik biimde ortaya kmaktadr. ubuu burkmaya alan kritik yk, malzeme rijitlii veya elastisite modl (E) ve ubuk geometrik boyutlarna baldr[1]. ekil 2 de deney dzenei zerindeki burkulma eitleri gsterilmektedir. ekil 2ada deney dzeneinin alt ksmndaki az ve st ksmdaki tutucu ucuna yiv alarak iki ucundan mafsall(dnmeye msaade eden) hareket edebilecek ekilde mesnetlenmitir. ekil 2bde deney dzeneinin alt ksmndaki aza ubuk, cvatal balant yaplarak bir ucu sabit(ankastre), st tutucunun u ksmna yiv alarak dier ucu mafsall hareket edebilecek ekilde mesnetlenmitir. ekil 2cde alt az ve st tutucu cvatal balant yaplarak iki ucu sabit hareket edebilecek ekilde mesnetlenmitir. ekil 2dde ise alt az ve st tutucu cvatal balant ile bir ucu sabit, dier ucu serbest ubuk iin ykleme durumunu gstermektedir.

. (a) (b) (c) (d) ekil 2. ubuklardaki burkulma eitleri 2

Dikdrtgen kesitli burkulmaya zorlanan ubuk ana boyutlar ekil 3de verilmitir. ubuun boyutlar eni (b=12 mm), kalnl (h=0,5 mm) ve ubuk boyu (L=180 mm) eklindedir.

ekil 3. Burkulma ubuu ana boyutlar ekil 4de uygulamada karlalabilen burkulmaya alan ubuklar ve mesnetleme ekilleriyle eksenel ykleme durumunda oluabilen burkulma (flambaj) biimlerini gsterilmitir. Ayrca, ekil 4den de grld gibi her mesnetleme durumunda etkili veya serbest burkulma boyu Lk burkulma ncesi ubuk boyu Lnin belirli bir oran (a tipi balant eklinde Lk=L, b tipinde Lk=0.7L, c tipinde Lk=L/2, d tipinde Lk=2L) eklinde deerlendirilebilmektedir. ekil 4ada ubuk alt ucundan ve st ucundan mafsall mesnetleme oluturulmutur. ekil 4bde bir ucu sabit dier ucu mafsall burkulmaya alan ubuun eksenel ykleme durumu gsterilmektedir. ekil 4cde iki ucu sabit burkulmaya alan ubua ait mesnetleme durumu gsterilmektedir. ekil 4dde ise bir ucu sabit dier ucu serbest ubuun eksenel ykleme durumunda oluabilen, burkulma biimi ve burkulma uzunluu gsterilmektedir.

ekil 4. eitli ubuklarda mesnetleme durumlar ve etkili burkulma boylar Eksenel yklenmi elemanlarn kritik yk durumu ve burkulma iin limit deerleri daha aka ekil 5de gsterilmitir. Burada narinlik katsays olarak bilinmektedir. ekil 5 incelendiinde BC erisi elastik blge olup uzun ubuklar iin geerli olan Euler erisi olarak bilinir. Burada, narinlik katsaysnn snr narinlik katsaysndan( 0 ) byk ( > 0 ) olduu durumda Euler forml geerlidir. AB erisi plastik blge ise ksa ubuklar iin geerli olan Johnson erisi olarak bilinir ve bu blgede narinlik katsaysnn snr narinlik katsaysndan( 0 ) kk ( < 0 ) olduu durumda Tetmajer veya J.B. Johnson formlleri geerlidir.

ekil 5. Burkulmada elastik ve plastik deformasyon blgeleri[1]

Kritik Birim Yk (Fkr/A)

Narinlik (incelik) katsays( ) aadaki forml ile hesaplanr:

Lk k

(3.1) ekil 4de verilen mesnetleme durumlarna gre belirlenir ve k atalet

Burada Lk yarap;
k Iy A

(3.2)

bants ile hesaplanr. Burada A ubuun kesit alan(A=bxh), I y ise ekil 3deki ubuun y ekseni etrafndaki atalet momenti olup aadaki gibi hesaplanmaktadr.

Iy

bh 3 12

(3.3)

Snr narinlik katsays( 0 ) ise

2E

AK

(3.4)

eklinde ifade edilir. Eer incelenen bir ykleme durumunda gerilmeler elastiklik snrnn altnda kalrsa Euler forml geerli olup, ubuu kararsz duruma getiren burkulma kuvveti veya kritik kuvvet;

Fkr

2 EI y
Lk
2

(3.5)

bantsyla bulunabilir. Burada kesit atalet momenti( I y ) ve Lk etkili burkulma boyu olup ekil 4de verilen mesnetleme durumlarna gre alnr. Kritik burkulma gerilmesi;

kr

Fkr A

(3.6)

bants ile bulunabilir. izelge 3.1 eitli mesnetleme durumlarnda burkulma iin kritik yklerin nasl hesaplanacan toplu halde verilmektedir. Burada L ubuk boyu, E eliin elastisite modldr.

izelge 3.1. eitli ubuklarda mesnetleme durumlar ve kritik ykn(Fkr) belirlenmesi Mesnetleme durumlar Kritik Yk(N) ki Ucundan Mafsall ubuk (ekil 5.a) Bir Ucu Sabit Dier Ucu Mafsall ubuk (ekil 5.b) ki Ucu Sabit ubuk (ekil 5.c) Bir Ucu Sabit Dier Serbest ubuk (ekil 5.d)

Fkr

2 EI y
L2

Fkr

2 EI y
(0.7 L) 2

Fkr

4 2 EI y L2

Fkr

2 EI y
4L2

4. DENEYN YAPILII ereve st ksmnda mesnetleme ekillerinin oluturulmasn salayan tutucular ve burkulma ubuklar ekil 1de bahsedildii gibi yerletirilir. Deney her bir mesnetleme durumu iin ayr ayr gerekletirilir. Her bir ubuk iin 1 Nluk arlklarla tutucu zerine eksenel ykleme yapp ekil 2de gibi burkulmalar izleyip yk deerleri kayt edilir. Genel burkulma teorisine gre Lk, k, , 0 deerleri belirlenerek Euler formlnn geerli olup almad tespit edilir. Teorik olarak Euler burkulma tiplerine gre kritik ykler hesaplanr. Bu hesaplanan kritik yklere gre kritik burkulma gerilmeleri hesaplanr ve sistemin burkulma asndan emniyetli olup olmad kontrol edilir. Pratikte hesap iin aadaki yol takip edilir. ubuun kesit alan bilindii takdirde I y atalet momenti ve k atalet yarap belirlenir. Ykleme ve mesnetleme durumuna gre etkili veya kritik ubuk uzunluu(boyu) seilip (3.1) eitliinden narinlik katsays bulunur. Snr narinlik katsays 0 (3.3) eitliinden hesaplanr ve

> 0 ise Euler < 0 ise Johnson veya Tetmajer

formlleri uygulanarak (3.6) eitlii kullanlarak kritik burkulma gerilmesi( kr ) belirlenmi olur. rnek: ubuk malzemesi 1.4310 yay elii, ubuk boyutlar 0,5 X 12 mm, ubuk boyu L=180 mm, elastisite modl E=210000 N/mm2 ve AK=250 MPadr. Dey dorultuda uygulanan F kuvveti etkisinde burkulma kontrol yapnz. Atalet momenti

Iy

bh 3 12.0,53 0,125 mm 4 12 12
6

ubuun kesit alan

A bxh 12 x0,5 6mm2

Atalet yarap
k Iy A 0,125 0,144mm 6

Snr narinlik katsays

2E

AK

2.210000 128,70 250

elde edilir. ncelenen drt ykleme durumunda narinlik katsays izelge 4.1deki gibi hesaplanr. izelge 4.1. Narinlik katsaysnn tespiti
Mesnetleme durumlar ki Ucundan Mafsall ubuk (ekil 5.a) Bir Ucu Sabit Dier Ucu Mafsall ubuk (ekil 5.b) ki Ucu Sabit ubuk (ekil 5.c) Bir Ucu Sabit Dier Serbest ubuk (ekil 5.d)

Lk L

Lk 0,7 L

Lk L / 2

Lk 2 L

Narinlik katsays L k k

180 1250 0.144

126 875 0.144

90 625 0.144

360 2500 0.144

Burkulma halleri iin narinlik katsaysnn snr narinlik katsaysndan byk olduu grlmektedir. Bu durumda Euler forml uygulanacaktr. ki ucundan mafsall ubuk iin kritik kuvvet;

Fkr

2 EI y
L2

2 210000
180 2

8N

Kritik burkulma gerilmesi;

kr

Fkr 8 1,33MPa A 6

elde edilir. ncelenen drt ykleme durumunda kritik yk(Fkr), burkulma gerilmesi ( kr ) ve basma gerilmesinin( b ) hesab izelge 4.2de gsterilmitir.

izelge 4.2. Mesnetleme durumuna gre kritik yk(Fkr), kritik burkulma gerilmesi( kr ) ve basma gerilmesinin( b ) belirlenmesi Mesnetleme durumlar Deneysel Yk(N) (F)
ki Ucundan Mafsall ubuk(ekil 5.a) Bir Ucu Sabit Dier Ucu Mafsall ubuk (ekil 5.b) ki Ucu Sabit ubuk (ekil 5.c) Bir Ucu Sabit Dier Serbest ubuk(ekil 5.d) (5+1) (13+1) (29+1) (1+1)

Teorik Kritik Yk(N) (Fkr)

8 16,3 32 2

Kritik Burkulma Basma Gerilmesi(MPa) Gerilmesi(MPa)

kr

Fkr A

b
1

F A

1,33 2,72 5,33 0,33

2,33 5 0,33

Emniyet katsays(S) iin S=1,5 alnarak[1],

em

AK
S

250 166,66 MPa 1,5

olarak belirlenir. izelge 4.2.den de grld gibi btn mesnetleme durumlar iin

b < em eklindedir.
ncelenen drt mesnetleme durumunda burkulma hali iin emniyet katsays S=3 alnarak[1], deneysel yk izelge 4.3deki gibi hesaplanr. izelge 4.3. S=3 alnarak deneysel yk tespiti
Mesnetleme durumlar Kritik Yk(N) (Fkr)
a- ki Ucundan Mafsall ubuk(ekil 5.a) b- Bir Ucu Sabit Dier Ucu Mafsall ubuk (ekil 5.b) c- ki Ucu Sabit ubuk (ekil 5.c) d- Bir Ucu Sabit Dier Serbest ubuk (ekil 5.d) 8

Deneysel Yk(N)

Fkr S

F F F

8 2,6 3

16,3

16,3 5,4 3 32 10,6 3 2 0,6 3

32

Mesnetleme durumuna gre S=3 iin elde edilen deneysel ykleme(F) deerlerine kadar ykleme yapld takdirde ubuklar burkulma asndan emniyetli olacaktr. ubuklarn burkulmadan tayabilecei ykler(deneysel ykler(F)) bu izelgeye gre alnmaldr.

5. STENENLER 1-) Mesnet durumlarna gre burkulma ubuklarn tantnz. 2-) Her bir ubuk iin eksenel ykleme yapp burkulmalar izleyip yk deerlerini kaydediniz. 3-) Genel burkulma teorisini zetleyip Lk, k, , 0 deerleri belirlenip Euler formlnn geerli olduunu gsteriniz. 4-) Kritik burkulma yklerini hesaplayarak deneysel ykleri mesnetleme durumlarna gre hesaplayarak elde edilen sonular irdeleyiniz.

6. KAYNAKLAR 1. E.KO. Makina Elemanlar Cilt-I, 4. Bask, Nobel Yaynlar, Adana, 2010. 2. GUNT WP 121, Euler Strut Theory Demonstration Unit, Hamburg, Germany, 2010.