BETONARME

Bölüm-(6.6)
NARİNLİK ETKİSİ

Mersin Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü

Mersin, Türkiye
6.6 Narinlik Etkisi
Betonarme kolonlarda eksenel yüke ek olarak eğilme momenti de
etkimektedirler.
Eğilme sonucu oluşan yerdeğiştirmeler de, eksenel yük nedeni ile ikinci mertebe
momentlerine yol açmaktadırlar.
Eğer söz konusu yapıda yeterli rijitlikte perde duvar bulunmuyorsa, katlar arası
yanal yerdeğiştime nedeni ile oluşan ikinci mertebe momentleri çok büyük
olabilmektedir.

Şekil 6.23
İkinci mertebe momentlerinin, yani yerdeğiştirme nedeni ile oluşan momentlerin,
çerçeve çözümünden elde edilen hesap momentlerini arttırıp arttırmayacağı şekil
değiştiren kolonun geometrisine bağlıdır.
Bu konuya girmeden önce bazı tanımlamalar yapmak faydalı olacaktır.
Eğer kolon boyunca moment işaret değiştirmiyorsa, yani kolonun iki ucu
arasında bir büküm noktası yoksa, bu tür kolonlar tek eğrilikli olarak adlandırılır
(Şekil 6.24)

Şekil 6.24 Şekil 6.25

Kolon boyunca momentin işaret değiştirdiği durumlarda, kolonun iki ucu

arasında moment sıfır noktası veya noktaları oluşacağından, bu tür kolonlar çift
eğrilikli kolonlar olarak adlandırılırlar (Şekil 6.25).
Şekilde iki ucu mafsallı bir kolon
gösterilmiş olup, kolonun iki ucunda
birbirine eşit momentler, kolonu aynı
yönde eğmektedir.

Kolon iki ucu arasında bir büküm

noktası veya moment sıfır noktası yoktur.
Kolonda birinci mertebe momenti
sabittir.
Şekil değiştirme nedeni ile oluşan ikinci
mertebe momenti kesikli çizgilerle
gösterilmiş olup her noktada momenti
arttırmaktadır.

Birinci mertebe momentleri sabit

olduğundan, maksimum moment
yerdeğiştirmenin en büyük olduğu açıklık
ortasında oluşmaktadır.
Şekil 6.24
M'maks=N(e+ymaks.)
Şekil 6.15’de gösterilen
mafsallı kolonun iki ucuna
etkiyen momentler ise, kolonu
ters yönde eğmeye çalışmaktadır.
Bu durumda iki uç arasında bir
moment sıfır noktası oluşmakta
ve birinci mertebe momentlerinin
en büyük değerleri kolon
uçlarında yani yerdeğiştirmenin,
dolayısıyla ikinci mertebe
momentlerinin sıfır olduğu yerde
meydana gelmektedir.

Şekil 6.25
Çift eğrilik olarak adlandırılan bu
tür şekil değiştirmenin oluştuğu
kolonlarda ikinci mertebe
momentlerinin birinci mertebe
momentlerine eklenmesiyle oluşan
toplam momentin kolon uçlarındaki
birinci mertebe momentlerinden
büyük olup olmayacağı
yerdeğiştirmenin mertebesine
dolayısıyla narinlik oranına (lk/i)
bağlıdır.

Şekil 6.25
lk=Kolon etkili boyu,
i=eylemsizlik yarıçapıdır.
Şekilde ikinci mertebe
momentleri kesikli çizgilerle
gösterilmiş olup, 1 olarak
işaretleneni narinlik oranı küçük, 2
olarak işaretleneni ise narinlik
oranı büyük olan kolon içindir.
Şekilden, narinlik oranı küçük
olan kolonlarda (1 numaralı
kolon) en büyük yerdeğiştirmenin
oluştuğu yerdeki toplam moment
kolon ucundaki birinci mertebe
momentinden küçüktür
(M'd=(M+N*y1< Ne2)
Bu durumda kolon hesabı en
büyük momente göre yapılacak
ve narinlik etkisinin ihmal
edilmesinde sakınca olmayacaktır. Şekil 6.25
Narinlik oranı büyük olan
kolonda (2 numaralı eğri)
maksimum yerdeğiştirmenin
olduğu noktadaki toplam
moment kolon ucundaki birinci
mertebe momentinden büyük
olabilmektedir (M'd=(M+N*y2>
Ne2).
Bu durumda kolon hesabı M'd
momenti temel alınarak
yapılması gerekmekte ve narinlik
etkisi mutlaka göz önünde
bulundurulmalıdır.

Şekil 6.25
Kısaca ifade etmek gerekirse, tek eğrilikli kolonlarda narinlik oranı ne olursa
olsun, ikinci mertebe momentleri hesap momentlerini arttırırken, çift eğrilikli
kolonlarda ikinci mertebe momentlerinin hesap momentlerini arttırıp
arttırmayacağı, narinlik oranına bağlıdır.

Belirtmek gerekir ki, bu şekillerde gösterilen kolonların iki ucunun birbirine göre
yerdeğiştirmediği varsayılmıştır. Bu varsayım ancak yanal ötelenmesi önlenmiş
çerçeveler için geçerlidir.

Çerçevenin yanal ötelenmesi, yeterli rijitlikteki perde duvarlar veya düğüm

noktaları arasında düzenlenen çapraz elemanlarla önlenebilir.
Yanal ötelenmenin önlenmediği durumlarda, yerdeğiştirme nedeni ile oluşan
ikinci mertebe momentlerin en büyük olduğu nokta, birinci mertebe momentlerinin
en büyük olduğu nokta ile çakıştığından, ikinci mertebe momentleri hesap
momentini arttırmaktadır.
Bu nedenle yanal ötelenmesi önlenmemiş kolonlarda narinlik etkisi çok
önemlidir.

Δi

Moment

Şekil 6.26
 Şekil 6.27

Yanal ötelenmenin önlenmediği bir çerçevenin kolonu, kattaki diğer kolonlardan

bağımsız olarak yerdeğiştirmez.
Kat düzeyindeki eğilme elemanlarındaki boy değişimleri ihmal edilirse tüm kat
kolonlarının uçları arasındaki yerdeğiştirmeler aynı olacağından yanal
yerdeğiştirmenin büyüklüğü tüm kat kolonları ile onların alt ve üst noktalarındaki
eğilme elemanlarının göreli rijitliğine bağlıdır.

Bu nedenle yanal ötelenmenin önlenmediği çerçevelerin kolonlarında ikinci

mertebe momentleri hesaplanırken tüm kat dikkate alınmalıdır.
6.6.1 Kolonların Etkili Boyu
Kolonların etkili boyu iki moment sıfır noktası arasındaki uzaklık olarak
tanımlanmaktadır.
Etkili boy sınır koşullarına ve uygulanılan yük düzenine bağlıdır.
Yanal ötelenmesi önlenmiş kolonların iki sınır durumdaki (iki ucu mafsallı ve iki
ankastre ) oluşan etkili boyları şekillerde görülmektedir.

Şekil 6.28

Çerçeveyi oluşturan kolonlarda bu tür ideal duruma çok ender rastlanmakta olup,
gerçek durum şekil c’de gösterildiği gibi olmakta ve etkili kolon boyu l/2 ile l
arasında değişmektedir (l ≤lk≤l/2)
Yanal ötelenmesi önlenmemiş kolonlarda ise etkili boy l ile sonsuz arasında
değişebilir (l ≤lk≤∞)
6.6.2 Hesap Yöntemleri

a) Genel Yöntem

Eksenel basınç ile birlikte eğilme de taşıyan betonarme elemanların

boyutlandırıp donatılandırılması, elverişsiz yük bileşenleri altında, doğrusal
olmayan malzeme davranışını, çatlamayı, betonun sünme ve büzülmesini göz
önünde bulunduran ikinci mertebe yapısal çözümlemelerden elde edilen eksenel
kuvvet ve moment değerlerine göre yapılır.

Böyle bir çözümlemenin bilgisayardan yararlanmadan yapılamayacağı açık olup,

bilgisayardan yararlanılsa bile çözüm karmaşık zaman alıcı ve pahalıdır. Bu
nedenle yaklaşık yöntemler tercih edilmektedir.
b) TS500-2000 Yaklaşık Yöntemi

Kesiti ve eksenel kuvveti yükseklik boyunca değişmeyen kolonlara uygulanan

bu yaklaşık yöntemde tasarımda kullanılacak tasarım momenti, doğrusal elastik
varsayımlara dayalı çözümden elde edilen ve minimum eksantrisite koşulunu
sağlamak zorunda olan en büyük uç momentinin bir çarpan ile büyütülmesi ile
bulunur.

Kolon boyunca kesit aynı

Kolon boyunca eksenel yük sabit

Şekil 6.29
i) Yanal Öteleme Ölçütü

Yapı sistemi içinde yatay kuvvetlere karşı yeterli rijitlik taşıyan perde, duvar ya
da benzeri elemanlar varsa yanal ötelenmenin önlenmiş olduğu varsayılabilir.

Şekil 6.30

Doğrusal malzeme davranışı varsayımı ile yatay ve düşey yükler altında yapılan
ikinci mertebe yapısal çözümlemeden elde edilen kolon uç momentlerinin aynı
varsayımlar ve yükler altında yapılan birinci mertebe çözümlemesinden elde edilen
kolon uç momentlerinden en çok %5 kadar farklı olduğu durumlarda yanal
ötelenmenin önlenmiş olduğu kabul edilebilir.
İkinci mertebe çözümlenmesi yapılmıyorsa, yapının herhangi bir katı için taşıyıcı
sistemin tümü göz önünde tutularak hesaplanan duraylılık (stabilite) endeksi
aşağıda belirtilen sınırı aşmadığı durumlarda da o katta yeterli rijitlik bulunduğu ve
yanal ötelenmenin önlenmiş olduğu kabul edilebilir.

φ≤0.05 Yanal ötelenme önlenmiş

varsayılacaktır

Δi

Toplamı Vfi
Şekil 6.31
Binanın yanal ötelenmesinin önlenip önlenmediği aşağıdaki yaklaşık denklemle
de kontrol edilebilir.

 Nd
n  4 için H  0.6 Bu denklemler sağlanırsa
 ( Ec I c )r (6.29) yanal ötelenmenin önlendiği
 Nd varsayılabilir.
n  4 için H  0.2  0.1n
 ( Ec I c )r

n: kat sayısı, H: Yapının temel yüzünden ölçülen yüksekliği,

ΣNd: Yapının toplam ağırlığı, Σ(EcIc)r yalnızca rijit düşey elemanların (perde duvar
gibi) eğilme rijitliğidir. Rijitlik hesabına kolonlar dahil edilmemelidir.
ii) Kolon Etkili Boyu

Daha güvenilir bir çözümleme yönteminin kullanılmadığı durumlarda, kolon

etkili boyu, kolon serbest boyu, kolon uçlarındaki dönmenin engellenmesi ile
ilişkili olan ve aşağıda tanımlanan “k” katsayısı ile çarpılarak elde edilebilir.
ln:Kolon serbest yüksekliği olup, döşeme üstünden, üst düğüm noktasındaki en
derin kirişin alt yüzüne olan uzaklıktır.

Kolon etkili boyu katsayısı “k” yanal ötelenmesi önlenmiş ve önlenmemiş kat
kolonları için aşağıda tanımlanmıştır.
Yanal ötelenmesi önlenmiş kat kolonları için

(6.30a)

(6.30b)

(6.30c)
Yanal ötelenmesi önlenmemiş kat kolonları için

(6.31a)

(6.31b)

α2: mafsal olmayan uçta hesaplanan değerdir.

(6.32)

alınır
αi oranları hesaplanırken, kolonların tüm (brüt) kesitlerinin eylemsizlik
momentleri, kirişlerin ise çatlamış kesitlerin eylemsizlik momentleri dikkate
alınmalıdır.
Eğer kesin hesap yapılmıyorsa, yaklaşık olarak kiriş tüm kesitinin eylemsizlik
momentlerinin yarısı, çatlamış kesit eylemsizlik momenti olarak alınabilir.
Tablalı kesitlerin tabla dikkate alınmadan dikdörtgen kesit olarak hesaplanan
eylemsizlik momentleri de yaklaşık olarak çatlamış kesit eylemsizlik momentleri
kabul edilebilir.
TS500 e göre şu koşulların sağlandığı durumlarda ikinci mertebe momentleri
ihmal edilebilir;

iii) Narinlik Etkisinin İhmal Edilebileceği Durumlar

Yanal öteleme önlenmiş kat kolonlarında:

(6.33)

koşulu sağlanıyorsa narinlik etkisi ihmal edilebilir.

M2: Kolondaki büyük moment , M1: Kolondaki küçük moment, i=0.3h
(Dikdörtgen), i=0.25 R (Dairesel; R dairesel kolon çapı)
M1 ve M2 kolonun aynı yüzünde basınç oluşturuyorsa (tek eğrilikli kolon),
(M1/M2) oranı pozitif (a), tersi durumlarda (çift eğrilikli kolon) bu oran negatif
alınır (b).

Şekil 6.20

Yanal öteleme önlenmemiş kat kolonlarında:

lk/i ≤ 22 koşulu sağlanıyorsa narinlik etkisi ihmal edilebilir.
iv) Burkulma Yükü Hesabı

Kolon burkulma yükü Euler denklemiyle hesaplanır.

(6.34)

Kolon etkili eğilme rijitliği (EI), daha güvenilir bir hesap yapılmayan
durumlarda, aşağıda verilen denklemle elde edilebilir.

(6.35)

Burada EcIc tüm beton kesitinin eğilme rijitliği, EsIs de boyuna donatı kesitinin,
eleman kesiti ağırlık merkezine göre oluşturduğu eğilme rijitliğidir.
Sünme oranı Rm, yanal ötelenmesi önlenmiş sistemlerde, düşey yüklerden elde
edilen kolon hesap eksenel kuvvetindeki kalıcı yük katkısının, toplam değere
oranıdır.

(6.36)

Sünme oranı Rm, yanal ötelenmesi önlenmemiş sistemlerde ise, tüm kat kolonları
hesap kesme kuvvetlerindeki (Vd) kalıcı yük katkısı toplamının, hesap kesme
kuvvetleri toplamına oranıdır.

(6.37)
v) Moment Büyütme Katsayısı

Yanal Ötelenmesi Önlenmiş Kat Kolonlarında:

(6.38)

(6.39)

denklemiyle hesaplanırken (M1/M2) oranı tek eğrilikli kolonlarda pozitif, çift

eğrilikli kolonlarda negatif alınır. Kolon uçları arasında etkiyen herhangi bir yatay
yük varsa, Cm=1.0 alınır. Tasarımda kullanılacak tasarım momenti;

(6.40)
Yanal Ötelenmesi Önlenmemiş Kat Kolonlarında:

Tüm kat kolonları için;

(6.41)

Burada, ΣNd ve ΣNk, o kattaki basınç elemanlarının taşıdıkları eksenel tasarım

yüklerinin toplamı ve kolon kritik yüklerinin toplamıdır. Bu değerler aşağıdaki
koşulu sağlamalıdır, sağlamıyorsa kolon boyutları büyütülmelidir.

(6.42)
Yanal ötelenmesi önlenmemiş kat kolonlarının her biri için ayrıca bireysel β
değerleri de hesaplanmalıdır.
Bu hesaplarda Cm=1.0 alınmalıdır. Hesap momentinin bulunmasında, β ve βs
değerlerinden büyük olanı kullanılır (Md'=β M2 ve Md'=βs M2 den büyük olanı).

Ancak, serbest boy ile bulunan narinlik oranı,

(6.43)

olan kolonların hesap momentinin bulunmasında, β ve βs değerlerinin çarpımı

kullanılır (Md'=ββs M2).
 Kolon Tasarımı: Özet

Öntasarım:
Kolon kesit alanı yaklaşık olarak Deprem Yönetmeliğinde öngörülen üst sınırdan
yaklaşık olarak hesaplanabilir.

0.6 fcd

Eğer yanal ötelenmeyi önleyen perde duvarlar yoksa ve yapı 1. veya 2. deprem
bölgesinde yer alıyorsa yukarıdaki denklemden bulunan kesit alanı %30-%50
arttırılmalıdır.
Kesin tasarım:
Çeşitli yük türleri için yapısal çözümleme yapılır (örneğin kalıcı yükler, hareketli
yükler ve deprem yükleri). Hareketli yük için çeşitli düzenlemeler yapılır.

Çeşitli yük bileşimlerine göre bulunan iç kuvvetlerin hesap değerleri bulunur.

Her yük bileşiminde kolonlar için iki uç moment, Md1 ve Md2 (Md2 > Md1), eksenel
kuvvet Nd ve kesme kuvveti Vd ve Vgd hesaplanmalıdır.

TS-500-2000, kolon hesap momentinin Nd x emin değerinden küçük olmasına izin

vermemektedir (emin=15 mm+300)

a) Yapısal çözümleme sonuçlarından yararlanılarak her yük bileşimi için φ

hesaplanır. Eğer φ≤0.05 ise yanal ötelenme önlenmiş sayılır. Tersi durumlarda
yanal ötelemenin önlenmediği kabul edilir.

b) Kolonların eylemsizlik yarıçapı i hesaplanır (dikdörtgen kesitlerde i=0.3h

dairesel kesitlerde i=0.25R (R:dairesel kolonun çapı) alınır).
c) Her bir kolon için alt ve üst düğüm noktalarında α1 ve α2 hesaplanır. Bu
değerler temel alınarak k katsayısı hesaplanır.

d) Kolon serbest yüksekliği ln hesaplanır (döşeme üstünden kiriş altına olan
uzaklık). Kolon etkili boyu lk=k ln hesaplanır.

e) İkinci mertebe hesabına gerek olup olmadığı belirlenir. Eğer lk/i verilen sınırın
altında kalıyorsa ikinci mertebe etkisi dikkate alınmaz (β=βs=1), aksi takdirde β, βs
hesaplanmalıdır.

f) Kolonlar için burkulma yükü hesaplanır.

g) Yanal ötelenmenin önlenip önlenmediğine göre β veya βs hesaplanır.

h) Hesap momenti bulunur,(M'd= β Md2 veya M'd=βsMd2. Hesap eksenel yükü Nd
daha önce bulunmuştu.
i) Nd M d′ hesaplanarak uygun abağa girilerek ρtm ve ρt bulunur.
ve
bhf cd bh 2f cd

İki yönlü momentin etkidiği durumlarda, her bir yöndeki moment, sanki yalnız tek
yönlü eğilme varmış gibi hesaplanan β veya βs katsayısı ile çarpılır.
 DEPREM BÖLGELERİNDE YAPILACAK BİNALAR
HAKKINDA YÖNETMELİK’TEN KOLONLAR İLE İLGİLİ
BÖLÜM (Enine donatı koşullarına kadar)
 EKLER
Yanal yerdeğiştirmesi önlenmemiş bir sistem
Yanal yerdeğiştirmesi önlenmiş sisteme ait kat planı
Yanal yerdeğiştirmesi önlenmiş sistem