Glava 1

Dimenzijska analiza i teorija

sliqnosti
Dimenzijska analiza igra veoma znaqajnu ulogu, ne samo u mehani i fluida, ve i u
fizi i uopxte. Ona se qak primeuje i druxtvenim i ekonomskim naukama prilikom
prav ee modela odreenih druxtveno-ekonomskih pro esa.
U mehani i fluida dimenzijska analiza se primeuje metodama analize odgovarajuih
fiziqkih pojava, tj. u teorijskom, eksperimentalnom i u novije vreme sve rasprostraenijem pristupu, tzv. numeriqkoj dinami i fluida (CFD1 ).
U teorijskom pristupu vrlo qesto nije mogue rexiti odgovarajue jednaqine, i uspostaviti zavisnost izmeu odreenih fiziqkih veliqina koje su od znaqaja u datom problemu.
Npr. ako se eli odrediti zavisnost neke fiziqke veliqine koja je primarna u odnosu na
ostale, npr. ako se eli odrediti tangen ijalni napon na zidu evi prilikom turbulentnog
strujaa u evima, pretpostav a se da on zavisi od srede brzine strujaa, gustine i
viskoznosti fluida, preqnika evi i srede apsolutne hrapavosti zida evi. Dobija se
dakle zavisnost napona od pet ostalih veliqina. Postupkom dimenzijske analize tu zavisnost je mogue znatno uprostiti, xto e biti pokazano ksnije.
Rezultati eksperimenata koji qesto rezultuju velikim brojem tabela i dijagrama, mogu
se primenom dimenzijske analize redukovati na znatno mai broj istih, a ponekad se qak
svesti i na jedan jedini dijagram, prikazan u tzv. bezdimenzijskom obliku! Jedan primer
za to je re imo, odreivae sile otpora pri opstrujavau tela sfernog oblika postav enog
u struju fluida. Dimenzijskom analizom se moe pokazati da je koefi ijent otpora C
zavisi samo od Rejnoldsovog broja, tj. C = C (Re)! Imajui to u vidu, korisno je pre samog
eksperimenta, dimenzijskom analizom pronai karakteristiqne bezdimenzijke zavisnosti
i na taj naqin znatno skratiti vreme i troxkove eksperimenta.
Takoe, rezultati numeriqkih simula ija rezultuju ogromnim (u nekim simula ijama
i po nekoliko stotina miliona) brojem podataka (brojeva), pa je prilikom prikazivaa
svrsishodno prikazati odgovarajue zavisnosti u bezdimenzijskoj formi i na taj naqin
smaiti broj dijagrama na kojima mogu da se prate odgovarujui trendovi, tj. zavisnosti
izmeu fiziqkih veliqina.
Iz svega prethodno reqenog, vidi se da dimenzijska analiza neizbean alat u mehani i
fluida. Prouqavae dimenzijske analize zapoqee se tzv. -teoremom do koje su nezavisno
doxla tri nauqika: Bakingem (Ba kingem), Vaxi (Vau hy) i Riaboqinski poqetkom 20.
veka.
D

Computational Fluid Dynami s

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

1.1

teorema

teorema

Ako fiziqki pro es zadovo ava postulat dimenzijske homogenosti i opisan je sa

n dimenzijskih fiziqkih veliqina Q , i = 1, 2, . . . , n on se moe opisati rela ijom
F (Q , Q , . . . , Q ) = 0,
(1.1)
gde je F neka ra ionalna funk ija izmeu promeivih Q . Rela ija (1.1) se moe
redukovati na rela iju izmeu m bezdimenzijskih veliqina - monoma
F ( , , . . . , ) = 0.
(1.2)
Broj osnovnih veliqina p = n m je jednak maksimalnom broju veliqina Q koje
ne mogu formirati bezdimenzijski monom i uvek je mai ili jednak broju pramera
(fundamentalnih veliqina) kojima su opisane fiziqke veliqine Q. Ako su Q , Q ,
Q , bezdimenzijski monomi se formiraju na sledei naqin
=Q Q Q Q
(1.3)
i = n 3.
Nepoznati eksponenti x, y, z se odreuju iz dimenzijske jednaqine, tj. iz uslova
dimenzijske homogenosti jednaqine (1.3),
[ ] = [Q ] [Q ] [Q ] [Q ].
(1.4)
i

x
j

y
j

z
l

x
j

y
j

z
l

Algoritam primene teoreme

1 Definisati sve fiziqke veliqine koje su vane u datom fiziqkom problemu.
ihov broj je n. Vano: ako se izostavi neka fiziqka veliqina koja je od
2
3
4

znaqaja, postupak dimenzijske analize e dati loxe rezultate.

Napisati dimenzije svih n fiziqkih veliqina.
Nai p. Broj p je jednak broju razliqitih pramera (obiqno 3u mehani i fluida)
i nai u skupu od n fiziqkih veliqina p veliqina koje ne mogu formirati
monom.
Izabrati p fiziqkih veliqina. Komentar: ne postoji jedinstvena kombina ija;
u veini problema mogue je formirati vixe skupova osnovnih veliqina - koji
izbor osnovnih veliqina e dati najbo e rezultate primene teoreme zavisi od
iskustva. U problemima mehanike fluida je najqexe korisno uzeti gustinu,
brzinu i duinu kao skup osnovnih veliqina.
Nai izraze za odgovarajue monome na osnovu rela ije (1.3), koristei dimenzijsku jednaqinu za svaki od monoma. Komentar: u izrazu (1.3) se veliqina
Q moe uzeti sa bilo kojim eksponentom - bitno je da dimenzijska jednaqina
bude zadovo ena. Tako se npr. ako je Q = i Q = , Q = U , Q = D izborom
monoma u obliku
i

= x U y D z

On je u veini sluqajeva jednak broju pramera - u mehani i fluida 3 (masa, duina, vreme), ali postoje
neki sluqajevi kada je taj broj mai, tj. 2 u mehani i fluida.
2

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

dobija

UD

, odnosno

= Re1

, dok se izborom monoma u obliku

= x U y D z 1

dobija = , odnosno = Re. Suxtinski, to ne mea nixta; stvar je

\korisnika" dimenzijske analize da"oseti"koji je najpogodniji izbor eksponenta
(za poqetnike neka to bude uvek 1).
6 Proveriti da li je svaki monom bezdimenzijski - uvek moe da se potkrade
grexka prilikom odreivaa ekponenata x, y, z u dimenzijskoj jednaqini! Zavisnost (1.2) je rexee problema.
U tabeli 1 date osnovne fiziqke veliqine koje se sreu u mehani i fluida, kao
i ihovi uobiqajeni simboli i dimenzijske oznake.

UD

Fiziqka veliqina

Masa
Duina
Vreme
Povrxina
Zapremina
Brzina
Ubrzae
Sila
Moment, torzija
Energija, rad
Snaga
Gustina
Maseni protok
Zapreminski protok
Pritisak, napon
Brzina deformisaa
Ugao
Ugaona brzina
Dinamiqka viskoznost
Kinematiqka viskoznost

Simbol Jedini a u Dimenzijska oznaka

SI sistemu
(M LT )
m
L
t
A
V
U
a
F
M
E W
P

p
S ij

kg
m
s
m2
m3
m/s
m/s2
N
Nm
J
W
kg/m3
kg/s
m3 /s
Pa
s1
rad
rad/s
Pa s
m2 /s

M
L
T
L2
L3
LT 1
LT 2
MLT 1
ML2 T 2
ML2 T 2
ML2 T 3
ML3
MT 1
LT 1
ML1 T 2
T 1

T 1
ML1 T 1
L2 T 1

Tabela 1. Osnovne fiziqke veliqine i ihove dimenzijske oznake u mehani i

fluida ( - radijan je bezdimenzijska veliqina! On predstav a odnos izmeu
duine luka i polupreqnika).

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

PRIMER 1

Prilikom odreivaa pada pritiska usled trea u hidrauliqki glatkoj evi,

izvrxena je serija eksperimenata, qiji su rezultati dati u tabeli 2. Prilikom
planiraa eksperimenta, pretpostav eno je da pad pritiska zavisi od sledeih
veliqina
p = f (U, , , L, D).
(1.5)
D [mm]

10
10
10
20
20
20
30
30
30

L [m]

5
7
9
4
6
8
3
4
6

V [m3 /h] p [Pa]

0.3
0.6
1.0
1.0
2.0
3.1
0.5
1.0
1.7

4680
22300
70800
2080
10500
30400
540
2480
9600

[kg/m3 ]

[Pa s]
2.92 104
2.92 104
2.92 104
1 103
1 103
1 103
1.56 103
1.56 103
1.56 103

680
680
680
998
998
998
13550
13550
13550

Ci eksperimenta je da odreivae zavisnosti pada pritiska od brzine kod strujaa

u hidrauliqki glatkim evima.
(a) Koristei teoremu, napisati zavisnost (1.5) u bezdimenzijskoj formi.
(b) Prikazati tu zavisnost na dijagramu.
(v) Pretpostav ajui da je p propor ionalno duini L, napisati zavisnost dobijenu
teoremom u kompaktnijem obliku. Prikazati i tu zavisnost na dijagramu, i
prokomentarisati rezultate.
Rexee:

U konkretnom problemu se pojav uje xest fiziqkih veliqina, tj.

zavisnost (1.1) oblika
F (p, U, , , L, D) = 0
Dimenzije fiziqkih veliqina:



p = ML1 T 2

 
= ML1 T 1


U = LT 1


L =L

n = 6

, pa je

 
= ML3


D =L

Dakle, u problemu su prisutne tri fundamentalne veliqine (pramere) - {MLT },

pa je broj bezdimenzijkih monoma m = n p = 6 3 = 3. Sada treba izabrati
3 osnovne veliqine koje ne mogu formirati bezdimenzijski monom. Postav a se
pitae kako izabrati prave veliqine, jer u ovom sluqaju postoji nekoliko moguih
kombina ija. Na osnovu postavke problema (odreivae zavisnosti pada pritiska od

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

brzine), logiqno je da se te dve veliqine ne izaberu za osnovne, jer se eli prikazati

zavisnost pU . Tako se za osnovne veliqine izabira skup (, , D). Za tako izabrane
osnovne veliqine, formiraju se izrazi za odgovarajue monome.
p = x y D z p,

U = a b D c U,

Iz dimenzijske jednaqine za monom

sledi da je
pa je on oblika

M 0 L0 T 0 = (ML3 )x (ML1 T 1 )y Lz ML1 T 2

x+y+1 =0

3x y + z 1 = 0

y 2 = 0
p

x=1
y = 2 ,
z=2

D 2 p
=
2

Iz dimenzijske jednaqine za monom

sledi da je
pa je on oblika

M 0 L0 T 0 = (ML3 )a (ML1 T 1 )b Lc LT 1

a+b=0

3a b + c 1 = 0

b 1 = 0
U =

L = d e D f L

a=1
b = 1 ,
c=1

UD
UD
=
= Re

Iz dimenzijske jednaqine za monom

sledi da je
pa je on oblika

M 0 L0 T 0 = (ML3 )e (ML1 T 1 )f Lg L

e+f =0

3e f + g + 1 = 0

b = 0
L =

e=0
f =0 ,
g = 1

L
D

Dakle, zavisnost (1.5) se moe napisati u bezdimenzijskom obliku

F1 (p , U , L ) = 0

odnosno

D 2 p
=F
2

F1

D 2 p
L
, Re,
2



L
Re,
D

=0

(1.6)

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

Na osnovu zadatih eksperimentalnih podataka, mogu se odrediti vrednosti svih

bezdimenzijskih monoma koji im odgovaraju
D
[mm]

10
10
10
20
20
20
30
30

L
[m]

5
7
9
4
6
8
3
4

V
[m3 /h]

0.3
0.6
1.0
1.0
2.0
3.1
0.5
1.0

p
[Pa]

4680
22300
70800
2080
10500
30400
540
2480

[kg/m3 ]

680
680
680
998
998
998
13550
13550

104
[Pa s]
2.92
2.92
2.92
10
10
10
15.6
15.6

U
m/s

104 Re

2.471
4.942
8.236
1.765
3.53

109p

3.732
17.78
56.46
0.8303
4.192

L/D

1.061
500
2.122
700
3.537
900
0.884
200
1.768
300
2.741 5.471 12.14 400
0.196 5.12 2.706 100
0.393 10.24 12.43 133.3

Sada se na dijagramu log log Re, mogu prikazati 9 eksperimentalnih taqka, gde
je L/D parametar. To je prikazano na sli i 1.1, sa kruiima bele boje. Postoje
dve eksperimentalne taqke koje imaju isti odnos L/D (200). Ako se spoje te dve
taqke pravom linijom, i analizom ostalih vrednosti moe se, sasvim opravdano,
pretpostaviti da log linearno zavisi od log Re.
p

1e+11
900

200

700
400

log p , log (p /L )

1e+10

rag repla emen

500

133.3

300
100

1e+09

L
D

= 200

1e+08

1e+07
0.155 Re1.75

1e+06
10000

100000
log Re

Slika 1.1: Zavisnosti -Re i

p

/L -Re

prikazane u logaritamskoj razmeri

Toodgovarapostav i problema pod taqkom (v); akoje to sluqaj mogue je bezdimenzijsku

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

zavisnost (1.6) prikazati u obliku

D 3 p
= f (Re)
2L

Zato je svrsishodno podeliti vrednost monoma sa vrednoxu monoma , i to

prikazati na dijagramu. To odgovara taqkama oznaqenim kruiima rne boje. Vidi
se da sada taqke gotovo imaju perfektnu korela iju opisanu jednom pravom linijom,
qija se jednaqina dobija linearnom regresijom, tj. primenom metode najmaih kvadrata.



odnosno,

log

= 1.75 log Re 0.8097,

(1.7)
U ovom opsegu Rejnoldsovih brojeva strujae svih utnovskih fluida u evima e
se pokoravati korela iji (1.7), odnosno p U .
Do ovog rezultata, na prethodno opisan naqin, primenom dimenzijske analize, je
prvi doxao Prantlov saradnik Blazijus, koji je objavio dijagram sa slike 1 1911.
godine.
p
D 3 p
D 3 p
1.75
1.75
= 0.155 Re

= 0.155 Re

= 0.155
L
2L
2L

UD

1.75

1.75

1.1.1 Zada i

1. Prilikom opstrujavaa tela sfernog oblika, sila otpora zavisi od brzine

opstrujavaa U , gustine i viskoznosti fluida i preqnika sfere D. Postupkom
dimenzijske analize prikazati tu zavisnost u bezdimenzijskom obliku.
Rexee:

FD
=f
U 2 D 2

UD

2. Pri turbulentnom strujau u evima, kao posledi a trea izmeu fluida i

zida evi, jav a se tangen ijalni napon na zidu evi. U nekom opxtem
sluqaju, taj napon zavisi od srede brzine strujaa U , pre nika evi D, gustine
i viskoznosti fluida , kao i od srede visine neravnina na zidu evi
(apsolutna hrapavost zida evi). Postupkom dimenzijske analize prikazati tu
zavisnost u bezdimenzijskom obliku.



UD L
Rexee: U = f , D .
3. Moe se pretpostaviti da snaga P na vratilu entrifugalne pumpe zavisi od
protoka V kroz pumpu, preqnika obrtnog kola D, ugaone brzine obrtaa , kao i
gustine i viskoznosti fluida, i . Postupkom dimenzijske analize prikazati
tu zavisnost u bezdimenzijskom obliku.
!
V D
P
Rexee: D = f D , .
w

w
2

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

4. Ugaona brzina obrtaa vratila vetreaqe je funk ija enog preqnika D (misli
na se na preqnik enog obrtnog kola - rastojae jednako dvostrukoj duini
enih lopati a), brzine vetra U , gustine vazduha , odnosa H/L visine vetreaqe (H ) i deb ine atmosferskog graniqnog sloja (L), i broja lopati a N .
Efekti viskoznosti u ovom sluqaju se mogu zanemariti. Postupkom dimenzijske
analize prikazati tu zavisnost u bezdimenzijskom obliku.


D
H
Rexee: U = f N, L .
5. Kada se neki mikroorganizam kree kroz viskozni fluid, gustina fluida nema
uti aja na silu otpora koja deluje na ega. To je sluqaj tzv. veoma sporih strujaa (Re 1). U tom sluqaju jedini uti ajni parametri na silu otpora kojom
je izloen mikroorganizam je brzina egovog kretaa U , viskoznost fluida,
kao i neka karakteristiqna duinska razmera mikroorganizma L.
(a) koristei dimenzijsku analizu, napisati izraz za silu otporu u funk iji
uti ajnih parametara
(b) definisati koefi ijent otpora u ovom sluqaju, C (indeks c - reeping ows,
tj. veoma spora strujaa. Napomena: koefi ijent otpora definisan na
\standarni" naqin kao F /(0.5U A) u ovom sluqaju nije pogodan!
(v) Ako se moe smatrati da je mikroorganizam sfernog oblika preqnika d,
mogue je i egzaktno odrediti silu otpora resavaem Navije-Stoksovih
(Navier-Stokes) jednaqina. To rexee je F = 3Ud. Koliki je prethodno
definisani koefi ijent otpora C ?
F
Rexee: (a) F = const UL; (b) C = UL
= const; (v) C = 3.
c

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

1.2

Teorija sliqnosti

Prilikom projektovaa odgovarajuih postrojea u tehni i, potrebno pre same

izrade odgovarajueg tehniqkog ureaja izvrxiti eksperimentalna istraivaa.
Bilo bi veoma skupo i nepraktiqno vrxiti ispitivaa na samom ureaju, ve se
ispitivaa vrxe na odgovarajuem modelu. Da bi se pri izradi ureaja (objekata)
mogli koristiti poda i koji su dobijeni na modelu, moraju da budu ispueni uslovi:
geometrijske sliqnosti
kinematiqke sliqnosti
dinamiqke sliqnosti
Obiqno se sve fiziqke veliqine na objektu oznaqavaju sa indeksom m, dok se
fiziqke veliqine na objektu oznaqavaju bez ikakvog indeksa.
Geometrijska sliqnost podrazumeva da su dimenzije objekta i modela, kao i
deimenzije strujnog prostora linearno propor ionalne u sve tri dimenzije. Ovde se
govori o tzv. homologim taqkama, tj. svaka taqka objekta ima odgovarajuu taqku na
modelu.

Homologe taqke

Slika 1.2: Geometrijska sliqnost: (a) objekat i (b) model umaen 10 puta.

Kinematiqka sliqnost podrazumeva da se homologi fluidni delii nalaze u

homologim taqkama u homologim trenu ima vremena.

Slika 1.3: Kinematiqka sliqnost: Brzina na modelu Um = U .

Dinamiqka sliqnost je zadovo ena kada su odnosi izmeu sila na modelu i na

objektu isti. U tom sluqaju strujae na modelu i na objektu je opisano identiqnim

A.. : MEHANIKA FLUIDA M - Dimenzijska analiza i sliqnost

10

bezdimenzijskim jednaqinama. U tim bezdimenzijskim jednaqinama (pogledaj r.p.)

se jav aju odgovarajui karakteristiqni bezdimenzijski brojevi, qija je jednakost
na objektu i modelu neophodan uslov za dinamiqku sliqnost.

Slika 1.4: Dinamiqka sliqnost: isti odnosi izmeu sila.

1.2.1 Zada i

1. Model automobila se ispituje u aerotunelu. Sve dimenzije na modelu su smaene

5 puta u odnosu na objekat. Prilikom ispitivaa se odreuje sila otpora
prilikom kretaa automobila brzinom od 50 km/h. Kolika treba da bude brzina
osptrujavaa modela u aerotunelu? Ako je sila otpora na modelu 350 N, kolika
je sila otpora na automobilu?
2. Brod je dugaqak 35 m, a brzina egovog kretaa je 11 m/s. Sila otpora pri
egovom kretau se odreuje eksperimentalno, ispitivaem na modelu duine
1 m u vodenom kanalu. Ako se pri tom koristi delimiqna sliqnost na osnovu
jednakosti Frudovih brojeva odrediti brzinu kretaa modela, odnose sila otpora na modelu i objektu, kao i odnose snaga na modelu i objektu.
3. Model je naprav en po prin ipu Rejnoldsove sliqnosti tako da su sve duine
na modelu 5 puta mae od odgovarajuih duina na objektu. Gustina fluida
na modelu je 5 puta vea od odgovarajue gustine na objektu, a kinematiqka
viskoznost na modelu je dva puta vea od odgovarajue viskoznosti na objektu.
Na modelu je izmeren zaustavni pritisak p = 0.2 kPa. Koliki je odgovarajui
zaustavni pritisak na objektu?
0m