20. ASIRDA KURAN LMLER ALIMALARI................................................................6 nsz..................................................................................................................................6 Giri.....................................................................................................................................6 20. Asr Kur'n limleri almalar....................................................................................7 20.

Asr Kur'n almalarnn Tasnifi...............................................................................8 20. Asr Kur'n almalarnn zellikleri.........................................................................9 I. BRDEN FAZLA KONU HTVA EDEN KUR'N LMLER ALIMALARI.............10 A- Ulumu'l Kur'an'n Tarihesi Ve Tanm.......................................................................10 A- Tarihesi:.....................................................................................................................10 B- Tarifi:...........................................................................................................................11 ada Baz almalarn Tantm..................................................................................11 Eserlerin Tantm.............................................................................................................12 1- eyh Tahir El-Cezir (.1388/1919) et-Tibyn li Ba'di'l-Mebhisi'l-Mtaallikati Bi'lKur'n Al Tarikati'l-tkn:...............................................................................................12 Kitabn zellikleri:...........................................................................................................13 2- Muhammed Abdulazm Ez-Zerkn (. 1367/1948) Menahilu'l-rfan fi Ulumi'lKur'n:...............................................................................................................................13 Kitabn zellikleri:...........................................................................................................14 3- Sbh es-Salih-Mebhisu fi Ulmi'l-Kur'n:................................................................14 Kitabn zellikleri;...........................................................................................................15 4- Muhammed b. Muhammed Ebu ehbe-El-Madhal il Dirseti'l-Kurani'l-Kerm:.....15 Kitabn zellikleri:...........................................................................................................15 5- Menn' Halilu'l-Kattn-Mebhisu f Ulumi'l Kur'n:...................................................16 Kitabn zellikleri:...........................................................................................................16 6- Abdullah Mahmud ehhte-Ulumu'l-Kur'n:...............................................................16 Kitabn zellikleri:...........................................................................................................16 7- Muhammed Adnan Zerzur-Ulumu'l-Kur'n:................................................................16 Kitabn zellikleri:...........................................................................................................17 8- Muhammed Ali es-Sabun-et-Tibyan fi Ulumi'l-Kur'n:..............................................17 Kitabn zellikleri:...........................................................................................................17 9- Nreddin Itr-Muhaderatun fi Ulumi'l-Kur'n:..............................................................17 10- Muhammed Ali el-Hasan-el-Menar fi Ulumi'l-Kur'n:..............................................18 11- Mhammed brahim El-Hafnav-Dirasatun fi'l-Kur'n'l-Kerim:...............................18 amzda Yaplan Kr'n limleri almalar................................................................18 II. MSTAKL KONU ALIMALARI................................................................................19 l) Eletirel almalar.........................................................................................................19 Yeni Alanlarda Mstakil Konu almalar......................................................................20 A- Kur'n Psikolojisi.........................................................................................................20 1- Muhammed Osman Necati-el-Kur'nu ve lmun-Nefsi................................................21 1- Faktr............................................................................................................................22 2-Et-Tham Nakra-Saykolijiyetil-Kssati fil-Kur'n (Kur'n Kssalarnn Psikolojisi):...22 B- Konu Birlii.................................................................................................................23 Dr. Muhammed Mahmud Hicazi-el-Vahdetu'l-Mevduiyetu f'i'l-Kur'n'l-Kerim (Kur'n'da Konu Birlii)...................................................................................................25 KUR'AN TASVR...................................................................................................................26 A-Tasvr slbunun zellikleri: ..................................................................................27 B- Tasvirin Vastalar:.......................................................................................................27 Seyyid Kutub-et-Tasviru'l-Fenniyu li'l-Kur'n:................................................................28 KUR'AN SLUBU...................................................................................................................28 A- Kur'n slbu'nun zellikleri:....................................................................................29

1- Lafzn Azl ve Mnnn okluu:.............................................................................29 2. Kur'n Hitabnn Avam Ve Havasa Ynelik Olmas; ..................................................30 3. Kur'n slbunun Hem cmali (Genelleyici), Hem Beyan (Aklayc) Olmas:......30 4. Te'kid:............................................................................................................................30 5- Tekrar:...........................................................................................................................30 6- Dil Gzellii:................................................................................................................30 7. Tasvir slbu:...............................................................................................................31 8- stidlal slbu:..............................................................................................................31 B- Eserlerin Tantm .......................................................................................................31 1- Hasan Tabl-slbu'l-ltifat fi'l-Belaati'l-Kur'niyye:................................................31 2- Ahmed Mahir el-Bakari-Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'n:....................................................32 slp Alannda 20. Asrda Yazlm Eserler:...................................................................32 KUR'AN KISSALARI..............................................................................................................33 a- Kur'n Kssalarnn eitleri:........................................................................................33 b- Kssalarn Fayda ve Amalar:......................................................................................34 C- Kssalarn Tekrar:........................................................................................................34 d- Tekrarn Sebepleri:.......................................................................................................35 Vehbe ez- Zuheyli-el-Kssat'l-Kur'niyye Hidyetn ve Beyann:................................35 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar:...................................................................................36 Kur'n Kssalar Sahasnda Yaplan almalar:..............................................................36 USUL'UT TEFSR....................................................................................................................37 A- Usl't-Tefsirin Tasnifi:...............................................................................................37 B- Eserlerin Tantm:.......................................................................................................37 1- Muhammed Hseyin ez-Zeheb-et-Tefsir ve'I-Mfessirn:.........................................37 2- Halid Abdrrahman el-Akk-Usulu't-Tefsir ve Kavaiduhu:..........................................39 3- Muhyiddin Baltac-Drasetun fi't-Tefsiri ve Usulihi:...................................................39 Tefsir Usl Sahasnda Yaplan Dier almalar:..........................................................40 KEVN AYETLER...................................................................................................................41 Adnan e-erif-Min Ulumi'l-Ardi'l-Kur'niyye:...............................................................42 Kevni yetler Alanndaki ada almalar:..................................................................42 KUR'AN SEMANT.............................................................................................................43 Toshihiko zutsu-Kur'n'da Allah ve nsan:......................................................................44 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar:...................................................................................44 MU'CEM ALIMALARI.......................................................................................................45 a- Mu'cem almalarnn Tasnifi:....................................................................................45 1- Muhyiddin Atiyye-el-Keafu'l-kdisad li yti'l-Kur'ni'l-Kerim (Kur'n yetlerinin Ekonomik Rehberi):..........................................................................................................45 Alt mfessir unlardr:.....................................................................................................46 2- Muhammed Mustafa Muhammed el-Fihris'l-Mevduiyye li yti'l-Kur'ni'l-Kerim: 46 Mu'cem almalar:.........................................................................................................46 ELETREL ALIMALAR...................................................................................................47 Ahmed Muhammed Cemal-el-Kur'nu'l-Kerimu Kitbun Uhkimet Ayatuhu: ................47 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar:...................................................................................48 KUR'N ARATIRMALARI..................................................................................................48 1- eyh Halid Abdurrahman El-Akk (Suriye Dimek'li) El-Furkan Ve'l-Kur'n:............49 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar:...................................................................................50 2- Muhammed Beyyum Mehran-Dirasatun Tarihiyyetun mine'l-Kur'ni'l-Kerim:.........51 Kr'n Aratrmalar Sahasnda Yaplan almalar:.......................................................54 KLASK KONU ALIMALARI...........................................................................................55 KIRAAT....................................................................................................................................55

A- Kraetlerin Ortaya lk Sebebleri Ve Tarihesi:........................................................55 B- Kraetlerin Tasnifi:.......................................................................................................57 C- Kraetlern Kabul artlar:............................................................................................57 d- Ahrufu Seb'a ile Kraati Seb'a Arasndaki Fark:...........................................................57 e- Eserlerin Tantm:........................................................................................................58 Muhammed Salim Muhaysin el-Kraatu ve Eseruha fi Ulumi'l-Arabiyye:......................58 Kraat ve Tecvid Sahasnda Yaplan almalar:..............................................................59 KUR'N'DA NESH................................................................................................................59 Mustafa Zeyd-en-Neshu fi'l-Kur'ni-Kerim:.....................................................................60 Nesihle lgili ada Eserler:............................................................................................61 KUR'AN 'CAZI.......................................................................................................................61 A- 'cazn Gereklilii.........................................................................................................61 B- cazn Merhaleleri:......................................................................................................62 C- lm Bir Disiplin Olarak 'cazn Ortaya k:............................................................62 D- 'cazn Tarifi ve Vecihleri:...........................................................................................63 E- 20. Asr Kur'n 'caz almalar................................................................................64 1- Mustafa Sadk er-Rafi'-cazu'l-Kur'n:.......................................................................65 2- Mustafa Mslim-Mebahisu fi 'cazi'l-Kur'n:...............................................................65 3- Muhammed Hasan Heyto-el-Mu'cizetu'l-Kur'niyye:..................................................65 4- Muhammed Abdullah Draz-en-Nebe'u'l-Azim:............................................................65 Kur'n 'caz Sahasnda Yaplan almalar:....................................................................66 KUR'AN TARH.....................................................................................................................66 A- Kur'n Tarihine Genel Bir Bak:................................................................................66 Birinci Merhale.................................................................................................................67 kinci Merhale...................................................................................................................67 nc Merhale:...............................................................................................................68 Eserlerin Tantm.............................................................................................................69 1- Muhammed Hamidullah-Kur'n Tarihi........................................................................69 2- Abdussabur ahin-Tarihu'l-Kur'n:..............................................................................69 20. Asr Kur'n Tarihi almalar:...................................................................................70 KUR'N 'RABI.......................................................................................................................71 A- Tarihesi:.....................................................................................................................71 Eserlerin Tantm:............................................................................................................71 Mhyiddin Dervi-'rabul'Kur'n:.....................................................................................71 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar:...................................................................................72 Kur'n 'rab almalar:..................................................................................................72 ARBU'L-KUR'AN................................................................................................................73 A- aribu'l-Kr'n'n Tarih erisinde Oluumu ve Nedenleri:........................................73 arib'l-Kur'an Alannda Yaplan almalar:.................................................................74 FLOLOJK ALIMALAR....................................................................................................74 1. Abdu'l-'li Salim Makram-Kady Kur'n'iyye f David-Dirsti'l-Luaviyye:.......75 2- Salah Abdu'l-Fettah el-Halid-Letifu Kur'niyye:.......................................................75 20. Asr Kur'n Filolojisi almalar:..............................................................................76 III. ADA TEFSRLERN MUKADDMELERNDE KUR'N LMLER...................76 1- Cemaleddin el-Kasmi-Mehasinu't-Te'vil:....................................................................76 Mukaddime Hakknda Baz Mlahazalar..........................................................................77 2- Muhammed et-Tahir ibnu Aur-et-Tahrir ve't-Tenvr:.................................................78 3- Muhammed El-Emin E-ankit-Adva'u'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'ni bi'l-Kur'n:........79 4- Muhammed Reid Rza-el-Menar:................................................................................79 5- Vehbe ez-Zuhayli-et-Tefsiru'l-Mnir:..........................................................................79

6- Muhammed Hamdi Yazr Elmall-Hak Dini Kur'n Dili:...........................................79 7- Sleyman Ate-Yce Kur'n'n ada Tefsiri:...........................................................80 8- Ebu'l-A'l El-Mevdudi-Tefhimu'l-Kur'n:....................................................................80 IV. TRKE YAZILAN KUR'AN LMLER ALIMALARI...........................................80 1- Abdullah Aydemir-Tefsirde srailiyat:.........................................................................80 2- Abdurrahman etin Kur'n limleri ve Kur'n- Kerim Tarihi:....................................81 3- Ali Turgut-Tefsir Usl ve Kaynaklar:.......................................................................81 4- Bursal Mehmed Tahir-Delilu't'Tefasir:........................................................................81 5- Bergamal Cevdet Bey-Tefsir Tarihi:...........................................................................81 6- Celal Krca-limler ve Yorumlar Asndan Kur'n'a Yneliler:................................82 7. smail Hakk zmirli-Tarih-i Kur'n:.............................................................................82 8- smail Cerraholu-Tefsir Usl:...................................................................................82 8- smail Cerraholu-Tefsir Tarihi: ..................................................................................82 9- Mehmet Sofuolu-Tefsire Giri:...................................................................................83 10- Osman Keskiolu-Kur'n Tarihi:................................................................................83 10- Osman Keskiolu-Nzulnden Gnmze Kur'an- Kerim Bilgileri: ......................83 11- mer Rza Dorul.......................................................................................................83 a) Tanr Buyruu ..............................................................................................................84 b) Kur'n Nedir:................................................................................................................84 12- mer Nasuh Bilmen-Byk Tefsir Tarihi:................................................................84 13- Sait imek-Kur'n Kssalarna Giri:........................................................................84 14- Suat Yldrm-Peygamberimizin Kur'n' Tefsiri:.......................................................85 14- Suat Yldrm-Kur'n- Kerim ve Kur'n ilimlerine Giri:..........................................85 15- Sleyman Ate-ari Tefsir Okulu:.............................................................................85 TERCME ALIMALARI...................................................................................................85 A- Harfi Tercme:.............................................................................................................87 B- Manevi Tercme:.........................................................................................................87 C- Manev Tercmenin artlar:.......................................................................................87 D- Tefsir Tercme:...........................................................................................................88 GAYRI MSLMLERN KUR'N ALIMALARI...........................................................88 1- J. J. G. Jansen-Kur'n'a Bilimsel Filolojik Pratik Yaklamlar:....................................90 2- J. M. S. Baljon-Kur'n Yorumunda ada Yneliler:...............................................90 Oryantalistlerin Kur'n almalar...................................................................................91 ULMU'L KUR'N ALIMALARIYLA LGL NERLERMZ:.................................91 SONU.....................................................................................................................................93 BBLYOGRAFYA..................................................................................................................94

20. ASIRDA KURAN LMLER ALIMALARI nsz Yce Kur'n, insanln fert ve toplum dzenini, mutluluunu salamak, gszleri zulm ve hakszlktan kurtarmak, irkin kirine bulam olan insanolunu Allah'a halis kul yapmak suretiyle kalp, akl, vicdan ve ruhunu temizlemek iin inmitir. Kur'n, insanla yeni mesajlar, nemli ve yararl ilahi emirler ve yasaklar getirmitir. Kur'n, insanolunun dini hayatn tevhidi esaslar ekseninde yeniden dzenledii gibi, dnya hayatn da deiik kurallar, kanunlar ve nizamlar erevesinde farkl biimlerle ve ar formlarla tanzim etmitir. Kur'n, din, dnya, ahlk, kanun, ilim ve sanat gibi birok hususta ilham kayna olmutur. Zira o, inantan felsefeye, ahlktan eitime ve sanattan fenne kadar ok sayda ilim dallarnn normlarn ihtiva etmektedir. Bu yce Kitab, herkesin kendi gc nisbetinde istifade edebilecei bir zellie sahiptir. nmeye balad ilk gnden itibaren, gerek gzel slubuyla, gerek olaanst ieriiyle muhataplarn ciddi bir ekilde etkilemitir. te bu ve daha birok zellie sahip olan Kur'n, insanln dikkatini ekmi ve tarih boyunca hep ilgi oda olmaya devam etmitir. Mslman alimler, ona kar hem bir vefa borcunu yerine getirme, hem mmet tarafndan daha iyi anlalmasna yardmc olmak iin, okunuundan, ieriinin kapsad deiik hukuki ve metodolojik hususlara kadar birok ynden onu incelemeye ve ona hizmet etmeye almlar. slm limleri, Kur'n'a hizmet sadedinde binlerce eser yazmlar ve on drt asr boyunca Kur'n'a ynelik bu hizmet ak devam etmitir. Biz Mslmanlar iin ok sevindirici bir olaydr ki, materyalizm, ateizm ve pozitivizm gibi inkarc felsefe ve dncenin en ok yaygn olduu yirminci asrda Kur'n'a ynelik almalarn azalmas beklenirken aksine, bu asrda dier alara nisbetle daha fazla artmtr. Umulmadk bir ekilde Kur'n ilimleri sahasnda byk gelimeler olmutur. Sadece ona inananlar deil, farknda olmadan dmanlar tarafndan bile Kur'n'a hizmet edilmitir. Kur'n, ok deiik alardan incelenmeye tabi tutulmutur. zellikle Kur'n'n muhtevas, farkl zaviyelerden irdelenmitir. Bunun iin Kur'n'la ilgili almalar arasnda konulu tefsir, gnmzde en ok yer kaplayan alan olmutur. Gnmzde Kur'n'a ynelik bu youn ilgi dikkatimizi ekti. Yirminci asrda Kur'n ilimleri sahasnda yaplan almalara bir k tutmak istedik. nceleri bu almamz krk-elli sayfalk bir makale olarak dndk. Ancak aratrmaya daldka bu konunun bir iki makaleyle tam olarak ortaya konulamayaca kanaati hasl oldu. Nihayet almamz "Yirminci Asr Kur'n limleri almalar" ad altnda orta hacimli bir kitap olarak yaynlamaya karar verdik. almamz bir giri, drt blm ve bir sonutan meydana gelmektedir. Kur'n ilimlerini incelediimiz birinci blmde, Kur'n ilimlerinin ksa bir tarihesini ve tarifini sunduktan sonra, konuyla ilgili yazlan bir ksm eserlerin tantmn yaptk. Mstakil konu almalarna ayrdmz ikinci blm iki ksma ayrdk: Yeni ve eski konu almalar. Konular ele almadan nce her konunun felsefesini yaparak baz lzumlu bilgiler sunduk. Ardndan ele alnan sahada rnek olarak baz almalar tanttk. Konuyu, bu sahada yaplan ada eserlerin isim listesiyle bitirdik. nc blmde, mukaddimelerinde Kur'n ilimlerine yer veren ada tefsirleri ele aldk. Kasm, bn Aur, Muhammed Reid Rza, ez-Zuhayl, Mevdud, Sleyman Ate ve Elmall Muhammed Hamdi Yazr'n tefsirlerinin mukaddimelerinde ilenen hususlar tanttk. Drdnc blmde de Arapa olmayan Kuran ilimleriyle ilgili almalar inceledik. mkanlarmzn kstl oluundan mnhasran Trke ve Bat Dillerinde yaplan almalar zerinde durduk Ancak Ortadou ve dnyann Arapa dndaki dillerde yaplan btn almalar tesbit etme imkann bulamadk. almamz, Kur'n ilimleri hususunda sunduumuz neriler ve sonu ksmyla bitirdik. Gayret bizden muvaffakiyet Allah'tandr. M. Halil iek Van-1995. 1 Giri Kur'n- Kerim tarih boyunca gerek Mslmanlar, gerekse Mslman olmayan dier baz insanlar nezdinde byk bir ihtimam grm ve devaml olarak akademik evrelerin ilgi oda olmutur. Kur'n dier semav kitaplardan hi birisine nasip olmayan ilm bir tevecche mazhar olmutur.2 lim evreleri, Kur'n' birok ynden ele alm ve onun bu muhtelif ynlerini ilm kurallarla disiplinize ederek birok ilim dal gelitirmilerdir. Kur'n'a gsterilen bu youn ilgi neticesinde slm tarihinin erken dnemlerinde "Ulumu'l-

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 7-9. Lewis, Bernard , slmn Siyasal Dili ev. Fatih Taar, st. 1992, s. 20.

Kur'n" ad altnda ok zengin ilm bir disiplin ortaya kmtr.3 Gn getike gelimekte olan bu ilim, Kur'n'n mn ynnden ihtiva ettii btn konular ve lafz ynnden ilgisi bulunan tm hususlar mstakil ilim kollar halinde ilemektedir. Kur'n'n mfred, cmle, slp, kasem, darb- mesel, mecaz, nesh, istiare, nzul sebebi...v.b. onlarca konu ilim evrelerinin ilgi oda olmu ve bu konular mstakil eserler halinde detayl bir ekilde incelenmitir. Hatta Kur'n'n kimi konular hakknda mstakil ilim dallar bile kurulmutur. Baz konular hakknda da onlarca eser yazlmtr, islm tarihinin erken dnemlerinden itibaren balayan bu almalar, baz dnemlerde hzlanm baz dnemlerde ise yavalamtr. Hicri nc ve drdnc asrlar Kur'nla ilgili almalar asndan altn devirdir. 4 bn'n-Nedim (. 380/990) in el-Fihrist'inde h. nc ve drdnc asrda Kur'n'la ilgili telif edilmi yaklak 400 eserin ismi yer almaktadr.5 Kur'n'a ynelik bu youn tevecch zaman zaman dumura uram olsa bile, asla tmden kesintiye uramamtr. Yetien her ilim nesli Kur'n'da orijinal bir ey bulmaya alm ve aratrmalarn orijinal bulduu o sahaya teksif etmitir. Tabiatyla bu almalarn bir ksm temel kaynak vazifesi grm ve ilim dnyas birok ynden onlardan istifade etmitir. Baz almalar ise n yargl; Kur'n'a ve slam'a husumet drtsyle yazlmtr. Bunlar slam camiaya er veya ge de olsa zararl olmutur. Konu buraya ekilmiken, geni bir parantez ama zaruretini hissetmekteyim. slam' ve kaynaklarn sz konusu yapan almalar tarihte ksmen, gnmzde ise ciddi mnda oryantalist evreler ve onlarn zihniyetini tayan baz kiiler tarafndan kaleme alnmtr. Bu almalar, slama hizmetten ziyade husumet amal kaleme alndklar iin baz ilm hususlar ihtiva etseler bile, zarardan hali deiller.6 Bahsi geen oryantalistler en azndan slp olarak Mslman bir alimin kullanamayaca kuku dolu bir dil kullanmlardr.7 Kimileri ise, kendi milliyetlerinin propagandasn yapmak ve Mslmanlar geri kalmlk, gszlk ve cehalet nitelemeleriyle lanse edip, zellikle Mslman okuyucuyu kendine gvenmeme psikolojisine sokmay hedeflemektedir.8 Bu sebepten tr Mslman okuyucunun bu tr almalar okurken ok mteyakkz olmas gerekir. Neyi kabul edeceini neyi rededeceini iyi bilmelidir. Sylenen her eyi kuru bir teslimiyetle almamaldr. zellikle Kitap ve Snnetle ilgili oryantalist aratrmalarn arka planndaki hedeflere alet olmamaya zen gstermelidir. Batnn teknolojide, siyasette, iktisatta, sosyal fikir ve organizasyonlarda ve bilimler metodolojisindeki stnln kimse inkar etmez. Ayrca bunlardan istifade etmeyi de akl sahibi hi kimse reddedemez. Ne var ki, Batnn bu stnl kendisine ar ve marka bir gurur verdii gibi, Bat karsnda gsz dm ve geri kalm lkelere de kendi kendilerine kar fazla bir gvensizlik ve phe halini kazandrmtr. Durum byle olunca geri kalmlk ve gszlk psikolojisinin zebnu olmu milletler, byk bir ekseriyetle Batya kar ar hayranlk, gven ve teslimiyetle balanmlardr. Oysa bu mutlak gven ve teslimiyet, zellikle islm alemi asndan olduka riskli ve tehlikeli bir durumdur. nk Mslmanlar unu hi akllarndan karmamaldrlar ki; Bat yeryznde kendisine ezel dman olarak slm' kabul etmektedir. Fikr, coraf, hukuk ve idar g potansiyelinden tr de kendisine sadece islam' rakip grmektedir. Her frsatta bu rakibi gsz drmek ve ayaa kalkmasn geciktirmek iin uluslararas platformlarda tuzak kurmaktadr. Bugnk islm dnyasnn hali ve Batnn buna kar vurdum duymaz tavr bunun en bariz ahididir. u halde Mslmanlar vasat bir yol izlemelidirler. Batnn faydal olan her trl bilim ve teknolojisinden ve zellikle sosyal bilimler alanndaki metodolojisinden ihtiyatli bir ekilde istifade etmelidirler. Ancak Bat'nn Kitap, Snnet ve slm tarihi alanndaki almalarn ok byk bir ihtiyatla ele almaldrlar. Bu nerimiz Batl ilm almalar hi almamak anlamnda anlalmamal. Aksine biz slam' ve kaynaklarn konu edinen tm oryantalistlerin veya bu eilimi gsteren yerli yazarlarn btn almalarnn titizlikle, hi bir taassuba ve n yargya kaplmadan takip edilmesinin zaruretine ve hatta slam bir grev olduuna kaniyiz. Ancak unu srarla tekrarlyoruz: Bat kaynakl almalar n teslimiyet ve malubiyet pskolojisiyle okunduu zaman bize zarardan baka birey kazandrmaz.9 20. Asr Kur'n limleri almalar Selef alimlerimiz Kur'n ilimlerini kendi asrlarnn bilimsel artlarna gre yeteri kadar doyurucu ve kapsaml bir ekilde incelemi ve derlemilerdir. Olduka zengin bir ilim mirasn ve ok faydal ve verimli eserleri kendi asrlanndaki ilim nesline ve daha sonra gelecek nesillere brakmlardr. Ne var ki, onlar, kendi asrlarnn kltr
3
4

Bkz. Takprzade, Ahmed, Misbhu's-Se'ade ve Mifthu's-Siyde, Beyrut 1989, II. 344. Bkz. bnu'n-Nedim, Muhammed bnu Yakub, el-Fihrist, bas. y.y.,1988, s. 37-42; iek, M.Halil, Ebu'l-Beka el-Kefevinin Klliyt'nda Tefsir ve Kur'n limleri,Sel. n.(doktora tezi, baslmam), s.107.

5 6

Cerraholu, smail, Oryantalizm ve Batda Kur'n ve Kur'n limleri zerine almalar, Ankara n. lah. Fak. Der. XXXI. Ankara, 1989, s.115; Meryem Cemile, slam ve Oryantalizm, st. 1989, s. 25-29. 7 Bkz. Jansen JJ.G. Kur'n'a Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklamlar ev. Halilrahman Aar, Ankara 1993,5.11-12,55. 8 Bkz Lewis, a.g.e., s. 19. 9 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 11-13.

materyallerini kullanarak almalarn kendi slp ve yntemleriyle kaleme almlardr. 20. Asra kadar Ulumu'lKur'n'la ilgili almalar, kullanm malzemesi olan ilm metaryal asndan ve slp ynnden pek bir fark gstermediinden, Ulumu'l-Kur'n almalar klasik slbunu ve metaryalini korudu. 19. asrn son eyreinden itibaren ise slm alemi ciddi bir ekilde Batdan esen dil, kltr, dnce, idare, hukuk, sanat...v.b. sahalardaki deiim rzgarlarnn etkisine maruz kald. Bu deiim gittike de etkisini daha fazla hissettirdi. Bu deiimlerden zellikle slp, kltr ve inan deiimleri Ulumu'l-Kur'n alann da ilgilendiriyordu. nk dildeki baz radikal deiiklikler yeni slbu eski slptan kaln izgilerle ayryordu. Ayrca kompozisyonun yeni formu da belirgin tonlarla klasik kompozisyon biiminden ayrlmakta idi. yle ki artk eski kompozisyon ekli yeni nesillere skc geliyordu. Batdan gelen pozitivist akmlar ve buna elik eden oryantalizmin Kur'n'a ynelik yersiz ve haksz eletirileri Batya kar kompleksli olan ve teslimiyet, taklitilik pskolojisiyle Batdan gelen her eyi tam bir gvenle alp kabul eden Bat meftunlarn ve bunlarla yakn temas halinde olan elit evreleri hem kltr hem de inan ynnden derinden etkilemitir. Bylece slm alemi yeni bir kltrel ve dnsel yaplanma srecine girmitir. zellikle slam inanlarda korkutucu bir dejenerasyon sreci balyor ve islm alemi profan bir dnyaya doru hzla kaymaktayd. te bu ve buna benzer nedenlerden dolay Kur'n ilimleri asrn icablarna uygun olarak ekici, akc ve yepyeni bir slpla ele alnmal idi. Eletirileri reddeden, kukular gideren ve okuyucunun.ilgisini eken ciddi bir ilm slba olan ihtiya, kendini her geen gn daha iddetli bir ekilde hissettiriyordu, ite bu ihtiya 20. asrda Kur'n ilimleri alannda yeni bir oluum srecine yolat. Bu yeni oluum Kur'n ilimlerini birok ynden etkiledi. Biz nce bu asrdaki almalarn tasnifini daha sonra da zelliklerini sunacaz. Bylece hem tasniften hem de zelliklerden yeni oluumun daha belirgin bir ekilde tannm olacan ummaktayz.10 20. Asr Kur'n almalarnn Tasnifi Bu asrda yaplan Kur'n'la ilgili almalar yirmi grup altnda toplamak mmkndr: 1- Btncl Tefsir almalar, 2- Konulu tefsir almalar, 3- Konu itibaryla klasik Ulumu'l-Kur'n kaynaklar tarznda Kur'n ilimlerini ele alan almalar, 4- Kur'n ilimlerinden herhangi birini mstakil olarak inceleyen almalar, 5- Kur'n'n mesel ve kssalarn sosyolojik, pedagojik, psikolojik... v.b. sosyal bilimler asndan inceleyen almalar, 6- Kur'n' modern bir bak asyla yorumlamaya ynelik yeni yazlm el-Menar gibi tefsirleri irdeleyen aratrmalar, 7- Kur'n'n kelime, cmle, yet ve konularn bulabilmek iin kaleme alnan fihrist almalar, 8- Gibb ve Goldizher gibi oryantalistler tarafndan kaleme alnan Kur'n' Mslmanlarn gznde gereklikten drebilmek ve Kur'n'a olan gveni sarsmak iin bilimsellik ad altnda ama bilimden ok uzak olan eletirel almalar, 9- Tefsir tarihi ve ekollerini inceleyen aratrmalar, 10- Eski/yeni kaynaklarn edisyon kritiini yapan almalar, 11- Tefsirin snflandrlmasna ynelik almalar 12- Kur'n'n hakkaniyetini modern bir bak asyla ispatlamaya ynelik almalar, 13- Nefy, nehiy ve iltifat gibi Kur'n slbunun mahhas bir materyalini inceleyen almalar, 14- Kur'n'n aksiyon ynn ele alan almalar, 15- Kur'n tarihiyle ilgili almalar, 16- Tefsir kaynaklarndan herhangi birini toplu halde veya bir ynn inceleyen aratrmalar. 17- Filolojik almalar, 18- Kraetle ilgili almalar, 19- Garibul-Kur'n almalar, 20- Kur'n semantii ile ilgili almalar unu sevinerek belirtmek gerekir ki, 20. asr, ayni zamanda Kur'n limleri ve tefsiri asndan olduka veld bir asrdr. Akademik almalarn ivme kazanmas, gayri mslimlerin kuku verici eletirel yaklamlar, yazm ve ulam teknolojisinin gelimesi ve slm aleminin konjonktrel durumu 20. asrn bu sahalardaki retkenliinin temel faktrleridir. Kur'n'la ilgili bu almalar daha pratik ve daha derli toplu bir taksimle verecek olursak tm almalar drt ana balk altnda toplamak mmkndr. a- Tefsir b- Tefsir Tarihi c- Kur'n limleri d- Kur'n'n genel konularyla ilgili aratrmalar. Biz bu drt alandan, tefsir hari dier alanla ilgili bir deerlendirmede bulunacaz. 20. asrda yaplan tefsir almalar genie bir alan kapladndan, bu almamz,
10

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 15-16.

onu almaya msait deildir. Tefsir almalarn mstakil bir almada ele almak daha uygundur. Bu gruplarn detayna gemeden evvel 20. asrda yaplan Kur'n ilimleri almalarnn ayrc zelliklerine bir gz atmamz uygun olacaktr:11 20. Asr Kur'n almalarnn zellikleri 1- 20. asr Ulumu'1-Kur'n almalarnn ou, oryantalist veya o eilimde olanlarn eletirilerine hedef olan konulara arlk vermektedir. Yani bu almalar mcadeleci bir ruha sahiptirler.12 2- 20. asrn Ulumu'l-Kur'n'la. ilgili almalar ksmdir, btncl deildir. Zira bu almalarn ou Kur'n ilimlerini kapsayc bir ekilde iermemektedir. Es-Suyt (.910/1504)'nin el-tkn' Kur'n ilimlerinden 80 nini ihtiva etmektedir. Halbuki 20. asrda Kur'n ilimleri sahasnda yaplm en geni alma olarak kabul edebileceimiz Menahilu'l-rfan bile, Kur'n ilimlerinden sadece on alt konuyu ierir. Onlarn dnda kalan birok konuyu ihtiva etmemektedir. 20. asrda Kur'n ilimleri sahasnda yazlan almalarn ou muhtasar olarak kaleme alnmtr. zellikle Batllarn eletiri konusu yaptklar Kur'n'n Kayna, Kur'n'n Cem'i, Hurufu-Mukatta'a, Hurufu-Seb'a meseleleri ve aktalite ile yakn ilikisi vardr diyebileceimiz Kur'n caz gibi hususlara daha fazla arlk verilmitir. Bylece 20. asrn Kur'n ilimleri almalar dnya gndemini yakalama zelliine de sahiptir denilebilir. 3- Bu almalarn byk bir ksm eletireldir. Eski kaynaklardan devralnan bilgileri hi eletirmeden olduu gibi aktarmazlar. lgili konuda nce malumat verdikten sonra yazar konuyu deiik bir adan irdelemeye alr ve kendi tercihini kaydeder.13 4- 20. asr Kur'n ilimleri almalar, zaman zaman Kur'n'n baz ynlerini modern bir bak asyla incelemeye tabi tutar. Mesela Kur'n kssalarn veya emsalini incelerken modern baz kstaslarla inceliyerek kssalarn teknik ynlerini ortaya koyarlar.14 Sonra kssalarda psikolojik, sosyolojik, pedagojik baz kurallara riyet edildiine de dikkat ekerler.15 5- Ayrca bu almalarda Araplar ve Arap olmayanlar genelde ada bir dil kullanmlardr. Dil zellikle Araplarn almalarnda akcdr; slp ak ve arpcdr. Mesela ez-Zerkninin Menahil veya Draz'n enNebe''l-Azm adl eserini okurken ok nefis bir edeb eser okuduunuzu hissedersiniz.16 6- 20. asrn bir takm kltr normlarn da bu almalarda zaman zaman grmek mmkndr. Dr. Abdullah Draz'n el-Medhal ila Drseti'l-Kur'ni'l-Kerim'i ve Seyyid Kutub'un et-Tasviru'l-Fenniyyu fi'l-Kur'n', Abdurrahman Halid el-Akk'n el-Furkan', Mlik b. Nebi'nin ez-Zhiretu'l-Kur'niyye'si gnmz kltr normlarn en bariz ekilde tayan eserlerdir. 7- Bu almalar ihtilaflara fazla yer vermezler. Konunun gerei olmadka muhalif grleri kaydetmezler, kaydettikleri taktirde de daha evvel iaret ettiimiz gibi gerekli irdelemeleri yapp kendi tercihlerini yapmadan gemezler. 8- Bu almalarda aktarlan rivayetlerin senetlerine de genellikle yer verilmez. Ancak gerekli grlen yerde ya rivayetin derecesi veya Bahari, Mslim gibi sika raviler tarafndan rivayet edildii kaydedilir.17 9- 20. asrda kaleme alnan Kur'n ilimleri almalar srailiyat gibi makul olmayan bilgileri toplamaktan kanrlar. 10- 20. asr Ulumu'l-Kur'n almalar daveti bir slba sahiptirler. Bylece aksiyoner bir yapya brnm oluyorlar. Yani Kur'n'n aksiyoner ynn n plana karrlar. zellikle Muhammed Abdlazim ez-Zerkn (. 1367/1948), Eb ehbe ve Adnan Zerzr buna fazlaca deinmektedirler. 11- 20. asr Kur'n ilimleri almalar atomiktir. Yani gnmz aratrmaclar Kur'n' atomize ederek ok kk paralara ayrtrarak incelemeye tabi tutarlar. Bunun en tipik rnekleri Kur'n'n slp ve muhteva elemanlarnn en kk paralarnn birer alma konusu yapld akademik aratrmalardr. rnein Kur'n'da nefiy, nehiy, istifham, da'vet v.b. birok hususun zerinde bugn yaplm mstakil almalar azmsanmayacak kadar oktur. 12- Asrmzdaki Kur'n ilimleri almalarnn dier bir zellii de mstakil konu almalarnn daha fazla
11

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 17-18.

12

Bkz. er-Zerkn, Muhammed Abdulazm, Menhilu'l-rfn, bas. y.y. trs., 1.56-84, 177-184, 256-283; Eb ehbe, Muhammed, el-Medhal ila Dirseti'l-Kur'ni'l-Kerm, Kahire 1992, s. 84-100, 209-226, 255-277, 323-340; es-Salih, Subh, Mebhisu f Ulmi'l-Kur'n, st. trs. S. 240-243; Menn' Halil el-Kattn, Mebhisu f Ulmi'l-Kur'n, Beyrut 1990, s.135-138; es-Sbn", Muhammed Ali et-Tibyn f Ulmi'lKur'n, Dimek, H. 1408, s. 208-213; Zerzr, Muhammed Adnan Ulmu'l-Kur'an, Beyrut 1991, s. 363-369; Cerraholu, Tefsir Usul, Ankara 1991, s. 43-48.
13 14
15

Bkz. ez-Zerkni, 11.126-130; Zerzr, a.g.e., s. 251-252, 265-270; er-Rmi", Abdurrahman Fahd, Dirasatun ila Ulmi'l-Kur'n, Riyad H 1413, s. 124-132; Eb ehbe, s.62-63. Bkz. Zerzr, a.g.e., s. 240-247. Bkz. Itr, Nureddin, Muhdartn f Ulmil-Kur'n, Dimek 1988, s. 184-192, 209-213. er- Rmi", a.g.e., s. 48.

16 17

Bkz. Zerzr, s. 110-112. Mesela "Eb ehbe, ahrufu seb'a" hadisinin ispatna ihtiya duyduu iin onunla ilgili rivayetlerin ounu nakl eder. Bkz. Eb ehbe, s. 132-156. Ayrca bkz ehhte, Abdullah, Ulmu'l-Kur'n, Kahire, 1985, S. 249-250.

ounlukta olmasdr. Bu durum daha evvelki dnemlerde de Kur'n ilimleri sahasnda grlyordu. Mesela, bnu Kayym (.751/1350) Kur'n'n kasemlerini, ve edeb sanatlarn, el-zz b. Abdsselam (.660/1261) i'cazm mstakil eserler halinde te'lif etmiler. Kur'n i'cz, vuch ve neziri, ahkm ve garip kelimeleri sahalarnda da birok mstakil eser, teden beri yazlagelmitir. Ancak zaman dilimine gre oranlama yaplrsa gnmzde Kur'n ilimlerinin eitli dallarnda te'lif edilmi mstakil eserlerin daha fazla olduu grlr. Bu konudaki listemizi daha sonra sunacaz. 20. asr Kur'n ilimleri almalarnn tesbit edebileceimiz bu zelliklerini sraladktan sonra imdi de drt grup altnda topladmz Kur'n'la ilgili almalardan tefsir dndaki gruplar alannda gnmzde (20. asrda) yaplan almalar sunmaya geeceiz. Ancak her bir konu banda konunun tanm, tarihesi ve eski kaynaklar hakknda zet bir bilgi sunmay yeledik. Zira bu sayede konunun gemiiyle bugn arasnda balant kurma imkan salanm olacaktr. Bylece okuyucu konuyu genel hatlaryla grme imkanna sahip olur.18 I. BRDEN FAZLA KONU HTVA EDEN KUR'N LMLER ALIMALARI A- Ulumu'l Kur'an'n Tarihesi Ve Tanm A- Tarihesi: Kur'n, ok zengin mnlar ve deiik konular ihtiva ederek Arapa nazil oldu. Mnsn anlamak, onu hayata geirmek, verdii mesaj iyi anlayp bakasna da gtrebilmek ve nihayet bu deerli serveti gelecek nesillere aktarmak btn m'minlerin asl grevlerinden biridir. Sahabe ve onlardan sonra gelenler bu iin tamamen farknda idiler. Zira mminlerin dnya ve ahiret saadetini temin eden hususlar, hayatlarn dzenleyen kanunlar, bireysel davranlarn ve sosyal ilikilerini tanzim eden hukuk ve ahlak normlar, baka toplum ve devletlerle mnasebetlerini belirleyen ilkeler, Allah ile insan arasndaki rububiyet ve ubudiyet kurallarn tesbit eden esaslar, Allah'n yceliini gsteren kainattaki eitli tablolar, insanla istikamet veren ok yce mesajlar, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in mcadelesini, tebliini, mmet ierisindeki konumunu dile getiren beyanlar, kyamet gnnn tablolarn, cennet nimetlerini ve cehennem azabn hatrlatan ilah buyruklar bu yce kitapta yer almaktadr.19 Bu mn zenginliinin yansra, Kur'an'n slbu, aksam, emsali, nasih-mensuhu, delaleti, hitab, belagat, muhkem-mteabihi, esbab- nzul, kraatleri v.b. muhtevasyla ilgili onlarca ilim kolu daha. vardr. Sahabe, halis Arap olduklar iin Kur'n' genelde anlyorlard.20 Ancak daha sonra gelen nesillerin durumu farklyd. te gelecek nesillerin, muhteva ve slp ynnden bu kadar zengin bir kitab anlayabilmeleri ve ieriindeki hususlar net bir ekilde izah edebilmeleri iin gerekli olan bilgi dallarnn, ilm disiplinlerin kurulmas gerekiyordu. Fazla gemeden Kur'n ile ilgili ilimler kurulmaya balad. Ancak H. I. yy. ile II. yy.'n ilk yarsna kadar slm alimleri bu tr bilgileri ounlukla rivayet yoluyla birbirlerine aktarmakta idiler.21 Gn getike Kur'n'la ilgili daha deiik yeni bilgi dallar ortaya kyordu. Gnmze kadar da bu devam etmektedir, ite ayn hedefe ynelik ve aralarnda kuvvetli bir birliin bulunduu bu ilim dallarn bir isim altnda toplamak gerekiyordu. Nihayet bu ilim dallar Ulumu'l-Kur'n ad altnda topland. Ulumu'l-Kur'n teriminin ne zaman ortaya ktna gelince; nce unu kaydetmemiz gerekir: Takriben H. II. asrn ikinci eyreinde Kur'n limleri'nin ilk nvesini tekil eden tefsir,22 hadis mecmualarnn bir bab olarak telif dnemine girdi. 23 Bu dnemde tefsirin ncleri arasnda u simalar zikredebiliriz. Yezid b. Harun es-Slemi (. 117/735), ube b. Haccac (. 160/777), Mukatil b. Sleyman (. 150/767), Veki' b. el-Cerrah (. 197/812), Sfyan b. Uyeyne (. 198/813) Abdurrezzak b. Hammam es Saan (. 211/826) v.b.24 Tefsirin tam ve mstakil olarak yazld dnemin ncleri olarak da u simalar kaydedebiliriz: bnu Maceh (. 273/885), Muhammed b. Cerir et-Tabar (. 310/922), Ebu Bekr b. el-Mnzir en- Nisabur (. 318/930) v.b.25 Tefsirin bu gelimesine paralel Ulumu'l Kur'n'n dier dallarnda da mstakil kitaplar yazld. Esbab nzulde Buhar'nin eyhi Ali b. el-Medini (. 234/843); kraatte el-Hasan el-Basr (. 110/728); aribu'l-Kur'n'da Ebu Ubeyde (. 209/824); fedailinde Ebu Ubeyde (. 224/839); nasih ve mensuhta Ebu Ubeyd el-Kasim b. Sellam (. 230/839); mukil ve mecazda Abdullah bnu Kuteybe (. 276/889); 'cazda Muhammed b. Yezid el-Vasit (. 306/918); i'rabda Muhammed b. Said el-Hufi (. 340/951); emsalda. Ebu'l-Hasan el-Maverd (. 450/1058);
18 19

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 19-21. Bkz. Zerzur, a.g.e., s. 13-15. 20 es-Salih, a.g.e, s.119; er-Rum a.g.e., s. 36-37. 21 ez-Zerkan. I, 23, Mustafa Zeyd, en-Nashu fi'l-Kur'ni'l-Kerim, el-Mansura, 1987, I, 307; es-Salih, a.g.e., s. 120. 22 er-Rum, a.g.e., s. 41. 23 A.g.e, s, 40. 24 ez-Zerkan, I, 396; es-Salih, a.g.e., s, 121; Ebu ehbe, a.g.e., s, 31; er- Rum, a.g.e., s, 40.
25

Ebu ehbe, a.g.e., s. 31; Zerzur; a.g.e., s. 406; er-Rum, a.g.e, s. 41.

aksamda bnu Kayyim (. 751/1350) ve cedelde Necmeddin et-Tuf (. 716/1316) v.b. mstakil eserler yazmlar.26 zet olarak sunduumuz bu malumattan iki husus anlalmaktadr: a) Ulumu'l Kur'n'n tedvinine balanld ilk yllarda konularn mstakil kitab halinde yazlmasna nem verildii b) Ulumu'l Kur'n ifadesinin bu gnk ekliyle tedvinin balad yllarda olmaddr. Tedvinin balad H. I. asrdan nc asra kadar Ulumu'l-Kur'n terimine rastlanmamaktadr. Ancak Muhammed b. Halef el-Merzuban'n (. 309/921) yazd el-Havi fi Ulumi'l-Kur'n adl kitabyla bu terimi kullandn grmekteyiz.27 Daha erken bir tarihte mam afii'nin Harun er-Reid'le karlatnda Ulumu'l-Kur'n terimini ifah olarak kulland rivayet edilmektedir.28 Ancak Dr. Adnan Zerzur bu olaya pheyle bakmaktadr.29 Durum ne olursa olsun bu terimin H. nc asrda kullanldn ad geen kitabn isminden anlamamz mmkndr.30 B- Tarifi: Ulumu'l-Kur'n sahasnda bu kadar eser verildiine ve kapsamna bunca bilgi dallar girdiine gre onu dier bilimlerden ayran, kendi simgesini tayan, konusu ve hedefi belli olan mstakil bir ilim olarak belirlenmesi ve tanmlanmas gerekir.31 Ancak grdmz kadaryla eski alimler Ulumu'l Kur'n ilm bir disiplin olarak tanmlamamlardr. Sadece bnu'l-Arab (. 543/1148) gibi baz alimler Ulumu'l Kur'n' saysal ynden belirlemeye almlar.32 Ulumu'l Kur'n' ilm bir disiplin olarak tantmaya yeni alimlerden de fazla yanaan olmamtr. Ulumu'ul-Kur'n sahasnda eser veren ada alimlerden grdklerimiz arasnda sadece Suriyeli alim Nureddin tr ve Suudlu Fahd er-Rumi Ulumu'l-Kur'n ilm bir disiplin olarak tanmlamlardr. kisinin tanm aa yukar ayndr. Onlara gre Ulumu'l-Kur'n: Kur'n Kerimin nzul, tertibi, toplanmas, yazlmas, okunmas, tefsiri, i'caz, nasihmensuhu v.b. konularyla ilgili bahislerdir.33 Ulumu'l-Kur'n'n tarihesini ve tanmn ksaca sunduktan sonra yirminci asrda Ulumu'l-Kur'n sahasnda yaplan almalar tantmaya geeceiz. ada Baz almalarn Tantm Birden fazla konuyu ieren eski kaynaklar arasnda en kapsaml ve faydal eserler; Burhaneddin ez-Zerke (.794/1392)'nin el Burhan fi Ulumi'l-Kur'n adl drt ciltlik eseri ve es-Suyut (.911/1505)'nin el-tkan fi Ulumi'l-Kur'n adl iki ciltlik eseridir. Bunlar tantmak almamzn asl amacnn dnda olduundan biz kendi konumuz olan 20. asrdaki Kur'n limleri almalarn tantmaya ve ksmen deerlendirmeye alacaz. Ancak kartrlmamas gereken bir hususa dikkat ekme gereini duymaktaym: Ulumu'l-Kur'n ve Usulu't-Tefsir Arasndaki Fark: Tefsirin dndaki Kur'n'la ilgili almalar, tefsir tarihi dahil Ulumu'l-Kur'n ad altnda incelendiini grmekteyiz. lkemizde Kur'n ilimleri sahasnda yrtlen bu tr almalar Tefsir Usul adyla takdim edilmektedir. ah Veliyullah ed-Dihlev (. 1176/1762)'den nce Usulu't-Tefsir deyiminin ilim evreleri tarafndan kullanldna tank olmamaktayz. Gnmzde baz Arap aratrmaclarn Usulu't-Tefsir deyimini muhteva ynnden Ulumu'l-Kur'n'dan ayr bir formda kullandklarn grmekteyiz. Muhteva ynnden grlen bu farkllk Usulu't-Tefsir deyiminin Ulumu'I-Kur'n'la e anlaml olmadn gstermektedir. imdi biz her iki terkibin muhteva ynnden gsterdikleri farka bir gz atalm: Tefsir Usul zel; Ulumu'l-Kur'n ise geneldir. nk Ulumu'l-Kur'n, Kur'n ve tefsiriyle ilgili tm bilgi dallarm ierisinde toplayan geni bir yapya sahiptir. Usul't-Tefsir ise tefsirle ilgili kural, kaide ve izahlar ierisinde bulundurmaktadr. Tefsirin sakncalar, eitleri, artlar ve kurallar, delaletin eitleri ve tercme gibi tefsirle yakn ilikisi olan konular, Tefsir Usulnn konulardr. Kur'n ilimlerinin ise, bunlardan ok daha geni bir muhtevas vardr. Nehyin eitlerinden edeb sanatlara, Kur'n'n yazlna kadar Kur'n'la ilgili birok ilim
26 27
28

ez-Zerkan, I. 24-25; es-Salih, a.g.e., S. 121-124; Ebu ehbe, a.g.e., S. 31-32; er-Rum a.g.e., s. 40-44.

es- Salih, a.g.e., s. 122; er-Rumi", a.g.e. s. 45. ez-Zerkan, I. 26; es- Salih, a.g.e. s. 123-124. 29 Bkz. Zerzur, a.g.e. 125-126. 30 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 23-26.
31 32 33

Bkz. ltr, a.g.e., s. 5 es-Suyut, el-tkan, II. 163; Halid Abdurrahman el-Akk, Usul't-Tefsiri ve Kevaiduhu, Beyrut, 1986, s. 40; Taskpruzade, II, 487-494.

er-Rum, a.g.e., s. 33. Nureddin tr'in tarifi de ayndr Ancak o, Mebahisu Klliye, diyerek "klliye" ifadesini ilave etmitir, (bkz. itr, a.g.e., s. 5, ) Ancak klliye ifadesinin olmamasnn daha isabetli olaca kanaatindeyim. nk Nahiv, Sarf, Mantk vs. gibi dier ilimlerde grdmz kllilik Kur'n ilimlerinde yoktur. Mesela Nahiv, "Her fiil failini ref eder." gibi kl kaidelerden meydana gelir. Ulumu'lKur'n'da ise, byle klli kaidelerden sz edilemez.

daln ihtiva etmektedir34. Kur'n'n anlalmasnda dolayl olarak etkilidir. Usulu't-Tefsir ise, isminden de anlald gibi metodolojiktir ve Kur'n'n anlalmasnda dorudan etkilidir. Ulumu'1-Kur'n, daha ziyade pratiktir ve Kur'n'n anlalmas iin destekleyici bilgileri ihtiva eder. Usul't-Tefsir ad altnda gnmzde Araplar tarafndan kaleme alman u almalar kaydedeceiz; Halid elAkk'n Usulut-Tefsiri ve Kavaiduhu, Fahd er-Rum'nin Buhsun fi Usuli't-Tefsiri, Fethi Baltacnn Drsatun fi't-Tefsiri ve Usulihi ve Dr. Muhammed Ltf es-Sab'n Buhusn F Usli't-Tefsir. Bu isim ile baka almalar da vardr. el-Akk, kitabnda Usul't-Tefsir'i bamsz bir ilm disiplin olarak dndnden tr kitabn mukaddimesinde nce Ustu't-Tefsir'in ehemmiyetini,35 tarifini, konusunu, faydasn ve gayesini mstakil olarak kaydeder.36 Daha sonra Ulumu'l-Kur'n'n tarifini ayr olarak zikreder.37 te el-Akkn hem Ulumu'l-Kur'n'a hem Usulu't-Tefsir'e ayr ayr tarif getirmesi ikisini ayr ilim olarak kabul ettiinin ok ak bir kantdr. Ne var ki, el-kk her ne kadar ikisine ayr tarif getirmi ise de ikisinin daha nceki alimler nezdinde ayn veya ayr olduunu aka ifade etmemitir. Ayrca el-Akk Usulu't-Tefsir'in tarihesine de deinmemitir. Fahd er-Rum'nin Usulu't-Tefsir'i ve Ulumu'l-Kur'n ayr ayr birer te'lif halinde kaleme almas da ikisini ayr dndnn net bir gstergesidir. Ayrca Dr. Muhyeddin Baltac'nn Drasatun Fi't-Tefsiri ve Uslihi adl tefsirle ilgili almasnn nsznden de Usulu't-Tefsir'in Ulmul-Kur'n'dan ayr olduu aka anlalmaktadr.38 Ancak Dr. Baltac'nn Usulu't-Tefsir hakkndaki anlay el-Akk'n konu hakkndaki anlayndan farkldr. nk el-Akk'a gre Usulu't-Tefsir Kur'n' tefsir edebilmenin ilmidir. Onunla doru tefsir yanl tefsirden ayrt edilebilir. Gayesi Kur'n' Kerim'in mnlarnn anlalmasdr. Faydas ise Kur'n' tefsir edebilme melekesinin elde edilmesidir.39 Baltac'ya, gre ise, Usulu't-Tefsir, tefsirin ekollerini, tarihi geliimini, eilim ve kaynaklarn, her eilimin zelliklerini, mfessirlerin metodlarn, slm alimlerinin buna kar tutumlarn, tefsir kaynaklarnn farkl formlar almasn etkileyen faktrleri ve tefsir hayatnn muhtelif artlarn inceleyen bir ilimdir.40 Dr: Nureddin Itr'n da ayn kanaati Baltacyla paylat yazdklarndan aka anlalmaktadr.41 Ulumu'l-Kur'n ve Usulu't-Tefsir arasndaki fark bylece gsterdikten sonra Kur'n ilimleri sahasnda 20. asrda kaleme alman almalardan bir ka tanesini rnek olarak tantmaya alacaz.42 Eserlerin Tantm rnek olarak aldmz eserlerin bir ksmn fihristi (iindekiler ksmn) l alacak ekilde; bir ksmn ise muhtevasn biraz detayl olarak tantacak ekilde sunmaya alacaz. Bylece bu asrn Ulumu'l-Kur'n almalar hakknda daha somut bir bilgiye sahip oluruz. Menahil gibi tannan eserlerin tantmnda fazla detaya girmedik. Aksi taktirde malumu ilam etmi olurduk. Genel bir ekilde muhtevasna dikkat ektik ve baz zelliklerini sunmakla yetindik. Eserleri tantrken birbiriyle ada olmayanlarda tarih kronolojiye riyet ettik.43 1- eyh Tahir El-Cezir (.1388/1919) et-Tibyn li Ba'di'l-Mebhisi'l-Mtaallikati Bi'l-Kur'n Al Tarikati'l-tkn: Kitap eyh Tahir el-Cezir tarafndan te'lif edilmitir; Abdulfettah Ebu udde tarafndan tahkik edilerek yaynlanmtr. Ancak eser Ebu udde'nn tahkikli nshasnn basmndan nce ve mellifinin vefatndan drt yl evvel 1334/1915 Kahirede baslmt. Ayrca 1411'de ikinci, 1412'de nc defa Beyrutta baslmtr. Kitabn muhtevas ksaca yledir: Mekk-Meden Kur'n, Kur'n'n nzul, Yedi Harf, bununla ilgili grler, Kur'n'n cem'i, Kraati Seb'a, yet ve srelerin taksimi, yetlerdeki ihtilaf sebepleri, Kur'n'n faslalar ve
34

Bkz. Zerzur, a.g.e., s.123.

35

Bkz el-Akk, Halid Abdurrahman, Usl't-Tefsiri ve Keviduhu, Beyrut 1986, s. 11. Usl't-Tef sr iin yle bir tarif getirmitir: Tefsirin kural ve metodlar zerine bina edildii malumatn tmdr. 36 Bkz. a.g,e,s.30-31.
37 38 39 40 41
42

Bkz. a.g.e.s.39. El-Akk, Ulmu'l- Kur'n' da yle tarif eder: Kur'n'n eitli ve sayl ynlerinden her hangi bir ynn aratran btn ilim dallarn kapsayan bir (limdir). Bkz. Baltac, Muhyeddin Drasatun fi't-Tefsir ve Usulihi, Beyrut, 1987, s.5. Bkz.el- Akk, a.g.e., s. 30-31.. Baltac, a.g.e.,, s.5.

Bkz. Nureddin Itr, Muhaderatun fi Ulumu'l-Kur'n, Dimek, 1987, s. 135. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 27-29. 43 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 29-30.

Kur'n'da vakf ve ibtida. Bu balklar kitabn ana konularn tekil eder.44 Kitabn zellikleri: 1) slbu basit ve sade olup, kapallk ve ta'kitten uzaktr. 2) Ele ald konular derinlemesine ince detayna kadar irdeler, konuyla ilgili birok malumat aktarmaya alr. 3) Yazar, basiretli ve maharetli bir ekilde nemli konular birok gvenilir kaynaktan semitir.45 4) Yazar ihtiya duyduka alimlerin sz konusu mevzuda ilgili grlerini zikreder. 46 Ancak yazar bu ihtilaflar naklederken ou zaman gr sahiplerini tantmadan mphem brakmtr.47 5) Kitaptaki konular ok ciddi bir ekilde tahkik edilmitir. Bunun iin kitap, hadis, lgat, fkh, edebiyat, iir ve kraatte ilgili birok malumata deinmitir.48 Biz bu ok deerli eserle ilgili szmz Ebu udde'nin tahkikiyle baslan nshann kapak sayfasnda yazlan u ibareyle bitireceiz: "Bu kitap, tefsirci, hadisi, fkh, Kur'n karii, mcevvid, edebiyat, iir aratrmacs ve sekin bir Kur'n kltrne istekli olan herkese faydal olan nefis bir kitaptr. Bu kitap okuyucuya Mslman alimlerin Kur'n' Kerim'e ve Ulumu'l-Kur'n'a ynelik gayret ve stn ihtimamlarn tantr."49 2- Muhammed Abdulazm Ez-Zerkn (. 1367/1948) Menahilu'l-rfan fi Ulumi'l-Kur'n: ki cilt halinde telif edilen bu eser birok defa baslmtr. Kitap Kur'n ilimlerinin tm konularn almazsa bile asrmzda Kur'n ilimleri sahasnda yazlan en geni eserdir. Yazar, kitabn onyedi mebhasa ayrm. Birinci mebhasta farkl ilim zaviyelerinden Kur'n'n terim manasn verir. kinci mebhasta Ulumu'l-Kur'n'n ta'rifine, tarihesine ve son asrdaki durumuna deinir. nc mebhasta Kur'n'n nzuln ele alr. Burada Kur'n nzulnn terim manasn, Kur'an nzulnn eitlerini, Cibril (a.s.)n Kur'n' kimden ve nasl aldn, getirdiinin ne olduu, nzul sresini, Kur'n'n kist kist nazil olmasnn drt hikmetini, vahyin hakikatini, hikmetini ve eitlerini, vahyin isbat iin be tane delili, vahy hususundaki msteriklerin onbir tane eletirisini getirir ve bunlara ikna edici cevaplar verir. Drdnc mebhasta ilk ve son nazil olanla baz konularda ilk nazil olan ayetleri kaydeder. Beinci mebhasta nzul sebebinin tarifini, onu tanmann faydalarn ve yolunu, nzul sebebi hususunda kullanlacak ifadeyi, sebebler sayl olduu halde nazil olann bir veya nazil birden fazla olduu halde sebebin bir olmasn, nazil olanla sebeb arasnda umumhusus ilikisini ve bu konuda ihtilaf edenlerin karlkl eletiri ve cevaplarn anlatr. Altnc mebhasta Kur'n'n yedi harf zere nzln inceler. Bu mebhasta ahrufu seb'a'nn delillerini, faydalarn, manasndaki krk gr ve bunlardan racih olan, bu husustaki karlkl gr ve eletirileri, ahrufu seb'a konusunda ileri srlen drt phe ve cevaplarn anlatr. Yedinci mebhasta mekki ve medeniyi inceler. Burada mekki ve medeniyi bilmenin faydalarn, kaidelerini, mekki ve medeni srelerin trlerini, ikisinin arasndaki farklar ve oryantalistlerin bu hususta ileri srdkleri alt eletiriyi cevaplaryla zikreder. Sekizinci mebhasta Kur'an cemini ve tarihini ele alr. Burada yazar, Kur'an ceminin merhalelerini, bu merhalelerin zelliklerini, islam dmanlarnn ileri srdkleri yedi eletiriyi, cevaplarn; sahabeyi Kur'an ve snneti ok iyi korumaya sevk eden on tane faktr akc bir ekilde anlatr. Dokuzuncu mebhasta u konular incelenir: Ayet ve srelerin tertibi, ayetleri tanmann yollar, ayetlerin says, ayetleri tanmann faydalar ve tertib hakkndaki grleri. Onuncu mebhas Kur'an kitabeti ve resmine tahsis edilmitir. Burada u konulara yer verilir: Kur'an resminin kaideleri, resm-i osmanin zellikleri ve faydalar, resmi osmaniye uymann gereklilii hususunda alimlerin grleri, Kur'an yazl konusunda ileri srlen on eletiri ve cevaplar; Hz. Osman'n mushaflar zerinde genel bir deerlendirme ve mushaflarn noktalanmas. Onbirinci mebhas kraat, kurra ve bu konudaki eletirilere tahsis edilmitir. Srasyla u konular incelenir: Kraetler, kiraet says, sened ynnden kraetlerin eitleri, kraat- aerenin durumu, kraat imamlarnn ksa tarihesi, kraat- aerenin zerindeki kraat ve kraat hususunda ileri srlen eletiriler ve cevaplar. Onikinci mebhas tefsir ve mfessirlere dairdir. Yazar burda tefsirin tarifini, ksmlarn, tabiin mfessirler ve tabakalar, me'sur tefsirin tedvini ve bu alanda telif edilen ana kaynaklarn zellikleri, mezmum ve memduh tefsirler; rey tefsiri, onun caiz olanla caiz olmayan, mfessir iin gerekli olan ilimler, rey tefsirini caiz grenlerle caiz grmeyenlerin delilleri, rey mfessirlerin metodu, snnetin Kur'an' aklama ekilileri, rey ve mesur tefsirin atmas, en nemli rey tefsirinin kaynaklar, iar tefsir ve artlar, en nemli kaynaklar, kelamclarn tefsirleri ve gerekli artlar. Onnc mebhas Kur'an tercemesi ve hkmne dairdir. Yazar bu mebhasta u konular inceler: Tercmenin szlk ve terim manalarn, harfi ve tefsiri terceme, tercemenin
44

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 30. Ebu udde, Abdulfettah , et-Tibyan mukaddimesi, Beyrut, 1412 H., s. 6 Bkz.el-Cezairi, Tahir, et-Tibyan li Ba'di'l-Mebahisi'l-Mteallikat bi'l-Kur'n Ala Tarikati'l-tkan, Beyrut 1412 H.,s. 62-63. el-Cezairi, a.g.e., s. 114-115, 120-121, 172-178, 247-280, 285-307. Ebu dde, a.g.e., s.7. el-Cezairi, a.g.e., i kapak sayfa. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 30-31.

45
46

47 48 49

artlar, tefsir ile terceme arasndaki farklar, tercemenin hkmleri, tercmenin eitleri, namazda tercmenin fkh hkm ve drt mezhebin grleri. Ondrdnc mebhas neshe dairdir. Bu bahiste u konular kaydedilmitir: Neshin szlk ve terim manas, nesh ile bida, nesh ile tahsis arasndaki farklar, neshin kabul ile reddi, kabul edenlerin delilleri, reddedenlerin delilleri, bu konuda ileri srlen eletiriler ve cevaplar, neshi tanmann yollar, Kur'an'da neshin eitleri, neshin eitleri hususunda vaki olan baz itirazlar ve cevaplar ve mensuh olduu mehur olan yirmi iki ayetin deerlendirmesi. Onbeinci mebhasta muhkem ve mteabih konusunu kaydeder. nce her iki kelimenin lgat ve terim manalarn kaleme alr. Daha sonra u konular inceler: Her iki terim hakknda alimlerin grleri, bu grlerin deerlendirmesi, mteabihliin kayna, eitleri ve rnekleri, mteabih hikmetleri, mteabih sfatlar, mteabih konusunda vaki olan eletiriler ve cevaplar. Onaltnc mebhasta Kur'an'n slbunu inceler. Bu mebhasta u konulara yer verir: slbun luat ve terim manalar, slbu'l-Kur'an'n hangi manaya geldiini, slb ile mfred ve terkibler arasndaki farklar, Kur'an slbunun yedi tane zelliini ve bu konuda vaki olan itirazlar ve cevaplar. Onyedinci ve son mebhas Kur'an i'cazna dairdir. Yazar i'caz ok boyutlu bir ekilde ele almaktadr. Kur'an i'caznn on drt vechini inceler. Her birisinin de- varsa -alt vecihlerini detayl bir ekilde irdelemeye alr. Konunun sonunda ileri srlen yedi eletiriyi cevaplaryla kaydeder ve kitabn burada bitirir.50 Kitabn zellikleri: 1- Zerkn, ald konular ok geni bir yelpazede ve detayl bir ekilde inceleyerek konuyla ilgili lzumlu leh ve aleyhteki bilgileri verir. Mesela nzul konusunu incelerken ilk ve son nazil olanla ilgili grleri, bunu bilmenin faydalar, bu konudaki baz pheleri ve cevaplarn kaydeder.51 2- Kitabn en bariz faydal taraf tartmac bir ruh tamasdr. Yazar kaleme ald her hangi bir konu hakkndaki birok phe ve eletirileri cevaplarla birlikte sralamaktadr. Kitap batan sona kadar bu tr eletiri ve cevaplarla doludur. Keza bakasndan aktard bilgileri de ou zaman irdeleyip mnakaasn yaparak kaydeder. Yani bilgileri n teslimiyetle deerlendirmeden aktarmaz.52 3- Kitap akc, edeb ve gzel bir slba sahiptir. Bu sayede Arap aleminde byk rabet grmektedir. 4- Kitap zaman zaman aksiyoner bir yapya brnr, Kur'n'n aksiyonla ilgili ynlerini arpc slubuyla nazara verir.53 5- Yazar ar bir ekilde Kur'n yetleriyle istihad eder. Ayrca zaman zaman ibarelerinde de Kur'n'dan iktibaslar yapar. Birinci durum, kitabn delil ynnden kuvvetli olduunu ifade ederken; ikincisi, kitabn ifade ve slbunu alabildiine gzelletirir. 6- Kitap bakasndan alnt yapsa bile, bugn alld ekliyle kaynak gstermemektedir. Menahil hakknda son szmz udur: Menahil 20. asrn iftihar edebilecei bir aheserdir. Kitap, Kur'n'la ilgili ileri srlen phe ve eletirilere genelde isabetli ve keskin cevaplar veren nadide bir eserdir. Kur'n aratrmacsnn asla bigane kalamayaca ciddi bir kaynaktr. Bunun iin Menahil, Zerknden sonra Kur'n ilimlerinde eser yazanlarn bavuru kayna olmutur.54 3- Sbh es-Salih-Mebhisu fi Ulmi'l-Kur'n: Kitabn yazar Lbnan alimlerinden Dr. Subh es-Salih'tir. Kitap, hacim olarak fazla byk deildir; 345 orta boy sayfadan ibarettir. Kk hacmiyle beraber ok deerli malumat ve birok konuyu zet bir ekilde ihtiva etmektedir. Bunun iin ilim evrelerince fazla tutulmaktadr. Birok defa baslmtr. Kitap drt bab, bir hatimeden olumaktadr. Birinci bab Kur'n ve Vahye dair olup fasldan meydana gelmektedir. Bu babta vahiy olay detayl olarak ispatlanacak ekilde anlatlmtr. Vahyi ispatlayc hususlar yine vahyin kendisinden somutlatrlarak anlatlmaktadr.55 Kur'n tarihinin incelendii ikinci bab yine fasldan olumaktadr. Bu babta Kur'n'n cem'i, yetlerin tertibi, Hz. Osman'n mushaflar, Kur'n'n noktalanmas, ahruf-u seb'a ve bu konulardaki oryantalistlerin eletirileri ve cevaplar kaydedilmitir. nc bab Ulumu'l-Kur'n'a dair olup sekiz fasldan meydana gelmektedir. Bu babta Ulumu'l-Kur'n tarihi, eski ve yeni kaynaklar, ok ynl bir ekilde nuzl sebepleri, tafsilatl olarak Mekk ve Meden sreler ve her
50

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 31-33. Bkz. ez-Zerkan, I,85-98. Bkz. a.g.e.. I, 346-352, 374-379, 432-433.

51 52 53

Bkz. a.g.e. I, 284-331, II.20-23. ktibas: Kiinin Kur'n'n ifadesini kendi ifadesiymi gibi kullanmasdr. el-Ham Ahmed, Cevahiru'lBelae fil-Mean ve'l- Beyani ve'l-Bedi'. st., 1984, s. 414. 54 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 33-34.
55

Bkz. es- Salih, a.g.e., s. 22-48.

ikisinin zellikleri, hurufu mukatta'adan oluan sre balanglar, bu konudaki hem suflerin hem de oryantalistlerin grleri ve deerlendirmesi, kraat ilmi, kraat- seb'a, kraat- aere ve azz, nasih-mensuh, neshin eitleri, nesh ile bid ve tahsis arasndaki fark, Kur'n'n hatt, muhkem-mtebih, bunlarn te'vili, te'ville ilgili selef ile halefin grleri ve mtebihin hikmetleri incelenmektedir. Drdnc bab, tefsir ve i'caza dairdir. Bu bab drt fasldan meydana gelir. Yazar bu son babta tefsir tarihi, ekolleri, kaynaklar hakknda zet bilgi sunmaktadr. Bu Babn ikinci faslnda Kur'n'n delaleti, mefhum-u muvafk ve mefhum-u muhalifi, mefhumun dier eitleri, amm-hass, mcmel-mbeyyen ve has-zahir hakknda lzml bilgileri okuyucuya sunmaktadr. Yazar bu babta Kur'n i'caznn eski ve yeni kaynaklarn, i'cazn birer unsuru olan tebih ve istiareyi, mecaz, kinaye, ta'riz ve mecazn eitlerini incelemeye alr. Drdnc babn son fasln Kur'n namelerindeki i'caza ayrr. yetteki kelimelerin, srelerdeki yetlerin ses uyumuna dikkat eker. Kur'n lafzndaki ahengin harf, kelime ve cmlelerden nasl kaynaklandn kaydeder. Hatimede ise, Kur'n'n ilah vahiy olduuna ve Kur'n ilimleri sahasnda alimlerin gayretlerine dikkat eker.56 Kitabn zellikleri; 1- slubu basit ve sadedir. 2- Kitap muhtasardr. Yazar konular fazla uzatmamaya zen gsterir. 3- Kitap dier ada almalarda olduu gibi ele alnan konular hakkndaki oryantalistlerin grlerini aktarr ve cevap vermeye alr. 4- Kitapta kaleme alnan konularda ispat etme abas bariz bir ekilde kendini gstermekte.57 5- Kitab, hem muhtevasndan hem de dipnotlarndan anlald gibi birok yerli ve msterik kaynaklardan istifade edilerek yazlmtr.58 4- Muhammed b. Muhammed Ebu ehbe-El-Madhal il Dirseti'l-Kurani'l-Kerm: Kitabn yazar, el-Ezher niversitesi Usul'ud-Din Fakltesi Ulumu'l-Kur'n hocasdr. 1992'de birinci basksnn tkenmesi zerine ilaveli ikinci basks yaplmtr. Kitap orta boy 423 sayfadr. Kitab, evvela Kur'n'n tarifini, Peygamber (s.a.v.)'in en byk mucizesi olduunu, byk hidyet rehberi ve Arap dilinin de en byk kayna olduunu, cahiliyenin rklk ve sapklyla mcadele ederek ideal bir toplumu nasl meydana getirdiini ve slbunun baz stnlklerini anlatr. Kitap, bu giriten sonra 10 mebhas ve yazarn bahislerin sonuna Kur'n'n tilavet ve hfzyla ilgili ilave ettii mesaili mteferrika'dan meydana gelir. Birinci mebhas, Ulumu'l-Kur'n'n terminolojik mns, tarihesi, asrmzda yazlan en nemli kaynaklar, bu alanla ilgili faaliyetler, msterik ve misyonerlerin eletirileri ve cevaplarn ihtiva eder. kinci Mebhas, Kur'n'n nzul, nzulnn eitleri, para para iniin hikmetleri, vahiy, vahyin eitleri ve oryantalistlerin bu konudaki eletirileri ve ciddi ilm cevaplarn ihtiva eder. nc mebhas, ilk ve son nazil olan yetler, bu konudaki ihtilaflar ve baz zel konularda nazil olan ilk yetler hakkndadr. Drdnc mebhas nzul sebepleri ve faydalarna dairdir. Beinci mebhas ahrufu seb'a, onun mns hakkndaki grler ve oryantalistlerin eletiri ve cevaplarn kapsar. Altnc mebhas Mekk-Meden sreler, zellikle konuyla ilgili msteriklerin itiraz ve cevaplarn ierir. Yedinci mebhas, Kur'n'n yazl, cem'i, tarihi ve msteriklerin konuyla ilgili ileri srdkleri eletiri ve cevaplarn kapsar. Sekizinci mebhas, yet ve sre tertibine ve taksimine dairdir. Dokuzuncu mebhas Kur'n hatt, konuyla ilgili baz alimlerin grlerini, yine konuyla ilgili msteriklerin ileri srdkleri 12 eletiri ve cevaplarn ihtiva eder. Onuncu mebhas, Kur'n nassnn tevatrle sabit olduuna ve bu konuda sahabe ve sonraki nesillerin Kur'n hfzna gsterdii neme dairdir.59 Kitabn zellikleri: 1- Kitabn slbu ak ve akcdr. 2- Kitap mcadeleci bir ruha sahiptir; yukardan da anlald gibi konularla ilgili misyoner ve msteriklerin eletirilerini sralar ve mutlaka bunlara cevap verir. 3- Kitap daveti bir slp ve muhtevaya sahiptir, islm davetilerinin istifadesi dnlerek kaleme alnd
56

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 34-36.

57
58

Bkz. es-Salih, a.g.e., s. 49-62. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 36. 59 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 36-37.

slbundan anlalmaktadr.60 4- Oryantalistlere verdii cevaplarda -varsa- ada kltrn bir takm normlarn kullanmtr. Kur'n ilimlerinin az bir ksmm almasna ramen faydal ve gzel bir almadr.61 5- Menn' Halilu'l-Kattn-Mebhisu f Ulumi'l Kur'n: Ryad Yksek Yarg Enstits mdr Menn' Halilu'l-Kattn tarafndan telif edilen bu eser Subh es-Salih'in Mebhisi gibi kk hacimli olup 390 sayfadan meydana gelmektedir. Kitap pratik bilgileri zet olarak ihtiva ettii iin ok tutulmaktadr. 1990 da 17. basksn yapmtr. Kitap, u konular ihtiva etmektedir: Kur'n'n tarifi, isimleri, Kur'n'la kudsi Hadis arasndaki fark, vahy, vahyin eitleri; Mekk-Meden Kur'n, aralarndaki fark ve zellikleri, bunu bilmenin faydalar, ilk ve son nazil olan yetler ve bunu bilmenin faydalar, nzul sebepleri; faydalar, yet ve sre arasndaki mnasebetler, Kur'n'n nzul, para para nazil olmann hikmetleri, Kur'n'n cem'i ve tertibi, Kur'n'n yedi harf zere nazil oluu, Kraat ve kurra, mfessir iin gerekli kaideler; muhkem ve mteabihin fark, amm-hass, nasih-mensuh, neshin eitleri, neshle ilgili grler ve rnekleri, mutlak ve mukayyedin tarifi, taksimi ve hkmleri, mefhumun ksmlar; Kur'n'n i'caz, tarifi ve vecihleri, Kur'n emsali, emsalin eitleri ve faydalar, Kur'n aksam; aksamn tarif, taksim ve faydalar, Kur'n cedeli; cedelin tarifi, eit ve slbu, Kur'n kssalar, eitleri, faydalar ve tekrar, Kur'n'n tercmesi; hkm, tefsir ve te'vl arasndaki fark, mfessirin artlar ve edepleri, tefsirde oluan ekoller, nemli eski ve yeni tefsir kaynaklar ve nemli mfessirlerin biyografisi.62 Kitabn zellikleri: 1- Basit ve ak bir slba sahiptir. 2- Konular klasik bir ekilde ele almaktadr. 3- ada yazarlar gibi konularla ilgili oryantalist ve benzerlerinin eletiri ve cevaplarna hemen hi yer vermemektedir. 4- Fazla kaynak gstermez. 5- Kitapta ada kltrn izlerine fazla rastlanlmaz. Her eye ramen kitap ihtiva ettii z bilgilerden tr gzeldir. Lisans derslerinde ondan istifade edilebilir.63 6- Abdullah Mahmud ehhte-Ulumu'l-Kur'n: Kitap el-Ezher nniversitesi hocalarndan Dr. Abdullah Mahmud ehhte tarafndan telif edilmitir. Gnmzde bu isimle telif edilmi bir ok alma vardr. Biz yalnz iki tanesini tantacaz. Birincisi 1980-85 arasnda bask yapan, orta boy 414 sayfa olan ehhate'nin Ulumu'l-Kur'an'dr. Kitabn tamam fasldr. Bu fasllarda srasyla u konular incelenmektedir. Kur'n'n yazl, Kur'n'n nzul, nzul sebepleri, Kur'n'n i'caz, Kur'n'n kssa, kasem meselleri, israiliyat numune ve eitleri, Kur'n'da sfat lahiyeyi ieren yetler, bunlarla ilgili mezhebi grler, Kur'n'n yedi harf zere nazil oluu, Kur'n'n tercmesi, Kur'n srelerinde konu birlii ve baz srelerin hedefleri, Kur'n kraati ve hfz, muhkemmteabih, amm-hass, mutlak-mukayyed, mantk-mefhm, Kur'n cedeli, nesih, inkar edenlerle kabul edenler arasnda nesih, ictihad balangc, ilk dnemde ictihad, mctehidin zellikleri ve ictihadn artlar.64 Kitabn zellikleri: Kitabn tesbit edebildiimiz zellikleri unlardr. 1- Kitap, fazla kaynak kullanmamtr. 2- Kitap, ders notu olma grnmn verir. 3- Verilen bilgiler, fazla sistematize edilmemitir. Dolaysyla bilgi dankl gze arpmaktadr. 4- Gnmzn ilim gndemini sk sk megul eden msteriklerin eletiri ve cevaplarna yer vermeyii kitap iin nemli bir eksikliktir.65 7- Muhammed Adnan Zerzur-Ulumu'l-Kur'n:

60
61

Ebu ehbe, a.g.e., s. 3. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 37-38. 62 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 38. 63 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 38-39. 64 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 39. 65 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 39.

am niversitesi Edebiyat Fakltesi hocalarndan Dr. Muhammed Adnan Zerzur'un rencilerine verdii ders notlar, kitabn ilk iskeletini tekil etmektedir. Daha sonra yazar tarafndan gzden geirilerek te'lif haline getirilmitir. 1991'de nc basks yaplmtr. Kitap 458 sayfadan meydana gelir. Yazar, alt babtan meydana gelen kitabn iki cz'e ayrmtr. Birinci cz, Kur'n tarihi ve ilimlerine dairdir. babtan meydana gelir. Yazar, bu cz'n birinci babn, Kur'n'a ve tefsire tahsis etmitir. Bu babta, Kur'n' Kerim'in Arap diline, uygarla, slm kltrne ve ilim metodolojisine etkisi anlatlr. Yazar bu babn son faslnda Kur'n'n zaman boyunca slm mmetinin g kayna olduunu izah eder.66 kinci babta, Kur'n ilimlerini ele alr. nce bir girile Ulumul-Kur'n terimini ele alr. Daha sonra nzul sebeplerini, Mekk ve Medenyi, sre balanglarn, muhkem ve mteabihi, Kur'n kraetleri, nasih ve mensuhu birer faslda inceler. Kitabn ikinci cz'n, Kur'n'n edeb ynne ayrm, bu cz' de babtan meydana gelir. Drdnc babn, birinci faslnda i'cazn tarih gerekliini ele alr. kinci faslda i'cazn mnsn ve vechini, nc faslda i'cazla ilgili baz gr ve teorileri serdeder. Drdnc faslda Kur'n slbunun zelliklerini ve Kur'n' ifadenin stnln dile getirir. Beinci faslda, fasla ve seci'; tanmlayarak aralarndaki fark anlatr. Son faslda ise, Kur'n tasvirde mn ve slbun etkisini kaleme alr. Kitabn beinci bab, teknik zelliklere dairdir. Birinci babta Kur'n' tebihler ve bu tebihlerin Arap toplumundaki etkileri, Kur'n'n tasviri ve teknik uyumu, Kur'n'n kasem ve kssalar anlatlr. Altnc babn konusu tefsirin balangc ve gelimesidir. Bu babta, tefsirin balangc, kaynaklar ve evreleri, beyan tefsirin zellikleri, Fizilli'l-Kur'n'n tantm ve tefsirler arasndaki yeri ve edeb tefsirin eitleri; elFecr, et-Teksr ve ve'1-diyt srelerinin tefsiri numune olarak kaleme alnr.67 Kitabn zellikleri: 1- Kitap, kaynaklara ska bavurmasna ramen dipnotla fazla kaynak gstermemektedir. 2- Zerkn ve Ebu ehbe'de olduu gibi sistemli deilse ve fazla olmasa bile, zaman zaman msteriklerin leh ve aleyhteki grlerini nakledip cevap vermektedir.68 3- Kitap, Kur'n'n edeb ynne deiik bir bak asyla bakma abasn tamaktadr. Bu, beinci babta somut bir ekilde hissedilmektedir.69 8- Muhammed Ali es-Sabun-et-Tibyan fi Ulumi'l-Kur'n: Kitap, Mekke-i Mkkereme'deki Ummu'l-Kurra niversitesi hocalarndan eyh Muhammed Ali es-Sabun'nin te'lifidir. Kitap, 1987'de nc basksn yapmtr. 310 sahifeden meydana gelir. On fasldan oluan eserin muhtevas yledir: Ulumu'l-Kur'n, nzul sebepleri, para para nazil olmasnn hikmetleri, Kur'n'n cem'i, nesih, tefsir ve mfessirler, tabi'in mfessirler, Kur'n i'caz, Kur'n'n ilm mucizeleri, muhtelif eilimlerin eski ve yeni tefsir kaynaklar, Kur'n tercmesi, Kur'n'n yedi harf zere nuzl, bu konuyla ilgili eletiriler ve son olarak kraetler ve yedi kraat imamlarnn biyografisi incelenir.70 Kitabn zellikleri: 1- Kitabn slbu Sabunnin bildiimiz o sade, kolay, akc ve anlalr slbudur. 2- Kitap daha ziyade rencinin ihtiyac paralelinde yazld anlalmaktadr. Bunun iin tefsir eilimlerine, kaynaklarna, Kur'n'n ilm mucizelerine detayl bir ekilde yer vermitir. 3- Konularn daha kolay kavranmasn salamak iin mmkn olduu kadar bilgileri maddeletirerek verir. 4- ki yer dnda msteriklerin grlerine yer vermemektedir. 5- Kitap, tartmalara fazla yer vermez.71 9- Nreddin Itr-Muhaderatun fi Ulumi'l-Kur'n: am niversitesi eriat Fakltesi hocalarndan Nureddin Itr'n ders notlardr. yle olmasna ramen Kitap, konular ciddi ve tahkikli bir ekilde incelemektedir. 1988'de baslan eser 232 sayfadan oluur. Kitap, muhteva olarak asrmzn Kur'n ilimleri almalarnn temel konular olan Ulumu'l-Kur'n, tefsir eilimleri ve kaynaklar, nzul sebepleri, Kur'n hatt, kraati, cemi', nzul, tertibi, i'caz, ahrufu seb'a, Mekk ve
66
67

Bkz. Zerzr, a.g.e., s. 40-42. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 40-41.

68
69

Bkz.. Zerzr, s.181-182, 97. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 41. 70 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 41. 71 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 41-42.

Meden, nasih-mensuh, muhkem-mteabih, Kur'n'n tercmesi, kssalar ve tasviri ve ilgili konularda oryantalistlerin gr ve cevaplar. Ayrca yazar, "Kur'n'da Kevn" adyla bir balk koymutur. Bu balk altnda Kur'n'n ilm i'cazn incelemektedir.72 10- Muhammed Ali el-Hasan-el-Menar fi Ulumi'l-Kur'n: Kitap, Kral Suud niversitesi Eitim Fakltesi slam ilimler blm hocalarndan Dr. Mhammed Ali el-Hasen tarafndan ders notlar olarak kaleme alnp 1983 ylnda ilk basksn yapmtr. 165 sayfadan oluur. Konular: Kur'n ve vahy; tefsir tarihi, merhaleleri ve kaynaklar; Kur'n'n nuzl, cem'i, hatt, neshi ve i'caz ve mutlak-mukeyyed, amm-hass, mantk-mefhm, muhkem-mteabih ve mcmel-mbeyyen gibi Kur'n'n hitap eitleridir. Yazarn ihtiya duyulan yerlerde tahkikte bulunup aktarlan bilgileri olduu gibi kabul etmemesi kitabn takdire ayan bir ynn tekil eder ve kitabn ilm seviyesini ykseltmektedir.73 11- Mhammed brahim El-Hafnav-Dirasatun fi'l-Kur'n'l-Kerim: Dirasat ad altnda bu gn Kur'n'la ilgili birok alma vardr. Bunlar Kur'n' muhteva ynnden incelemektedir. Biz sadece msrl Dr. Mhammed brahim el-Hafnav'nin Dirasatun fi'l-Kur'n'l-Kerim adl almasn biraz tantp Ulumu'l-Kur'n dalndaki eserlerinin tantmn noktalyacaz. Kitap, alt bab ve 27 fasldan olumaktadr. Kitabn konu balklar genellikle Ulumu'l-Kur'n'n konulardr. Kendisi hatimede Ulumu'1-Kur'n kaynaklarnn hlasas olduunu sylemektedir. 74 Ancak konularn incelenmesinde yazarn daha ziyade usul fkh yntemini izledii grlmektedir. Kitap, birok eski ve yeni kaynaklarn taranmasnn sonucudur.75 u konular ierir: Kur'n'n tarifi, tevatr, tertibi, tercmesi, i'caz ve zellikleri, ahkam, slbu, hkm karma yollar, lafzn kullanld mnya gre durumu, nesih, neshin eitleri, Kur'n-snnet ilikisi, Hz. Peygamber (s.a.v)'in Kur'n' aklamas, Mekk, Meden sreler ve zellikleri, ihtilafl sreler, Kur'n'n nuzl ve ayr ayr iniin hikmetleri, ilk ve son nazil olan yetler. Kur'n ilimlerinden birden fazla konu ihtiva eden eserleri tantma hususunda bu kadarla yetindik. Zira hepsini tantma imkanna sahip deiliz. Gerisini aada sunacamz listede vereceiz. Tantmn yaptmz bu eserler hakknda aratrmac ve akademisyenlere unu sunmak istiyorum: Cezair'nin et-Tibyan'i ve Ebu ehbe'nin el-Medhali, Zerzur'un Ulumu'l-Kur'n Hafnavnin Drasat' bavuru kayna olarak istifade edilebilir. Geriye kalanlar ise ders kitab olmaya daha elverilidir.76 amzda Yaplan Kr'n limleri almalar 1- Abdulani Avd er-Racih, en-Nahcu'l-Kavim, Daru't-Ta'lif, 1965. 2- Adil, Ahmed Kemal, Ulumu'l-Kur'n, Beyrut 1976. 3- Ahmed, Ahmed Ali, Mzekkiretu Ulumi'l-Kur'n. 4- Bennur, Muhammed Yusuf, Yetimetu'l-Beyan fi ey'in min Ulumi'l-Kur'n, Pakistan 1976. 5- Ber, Abdullah Hurd, el-Kur'nu ve lmuhu fi-am, Msr 1987. 6- Ber, Abdullah Hurd, el-Kur'nu ve Ulumuhu fi Msr, 7- But, Muhammed Said, Min Revai'i'l-Kur'n, 1977. 8- Davud, Ahmed Muhammed Ali, Ulumu'l-Kur'ni ve'l-Hadis. 9- Ebu Selame, Muhammed, Menhecu'l-Furkaan ila Ulumi'l-Kur'n, 1938. 10- Emir, Abdulaziz, Dirasatun fi Ulumi'l-Kur'n. 11- Feruc, Muhammed Emin, el-Medhal ile'l-Ulmi'l-Kur'niyeti ve'l-Ulumi'l-Islamiyeti. 12- Gzlan, Abdlvehhab, el-Beyan f U'lmi'l-Kur'n, Kahire 13- Halil, es-Seyyid Ahmed, Nezeratun fi Ulumi'l-Kur'n, 1985. 14- Hammade, Faruk, Medhalun ila Ulumi'l-Kur'ni ve't-Tefsir. 15- Hasan Muhammed bin Ali-Sleyman b. Salih el-Kereman, el-Beyanu f Ulmi'l-Kur'ni mea Medhalin f Usuli't-Tefsir. 16- Havvas, Abdurrahman Ali, Bedi'u'l-Beyan fi Ulumi'l-Kur'n, Kahire 1985. 17- Hayder, Abdullah Ahmed Osman, cmalu'l-Beyan fi Mebahis; min Ulumi'l-Kur'n, H. 1398.
72

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 42.

73

Bkz. Mhammed Ali el-Hasan, el-Menar fi Ulumi'l-Kur'n, Amman, 1983, s. 13-20, 23-26, 36-37, 54-55. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 42-43. 74 Bkz. el-Hafnav, Mhammed brahim, Drasatun fi'l-Kur'n'il-Kerim, bas. y. y. trs. s. 485.
75
76

A.g.e, s. 6. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 43.

18- smail, Muhammed Bekir, Dirastn fi Ulmi'l-Kur'n, Dru'l-Muhabbe, 1991. 19- Kamhav, Muhammed Sadk, el-cazu ve'l-Beyan fi Ulmi'l-Kur'n, Kahire 1980. 20- Kefan, Abdullah erif-Muhammed Abdusselam, fi Ulmi'l-Kur'n Dirastn ve Muhdaratn, Daru'nNehdeti'l-Arabiyye, 1990. 21- Nemr, Abdulmun'im et-Tahir, Ulmu'l-Kur'ni'l-Kerim, Kahire 22- Racih, Abdulani, Dirastn fi Ulumi'l-Kur'n, Kahire. 23- Rda, Fuad Ali, Min Ulumi'l-Kur'n. 24- Rum, Fehd Abdurrahman, Dirastn fi Ulmi'l-Kur'ni'l-Kerim, Riyad H. 1413. 25- Sa'd, Abdurrahman b. Nasr, el-Kevaidu'l-Hisan li Tefsiri'l-Kur'n, Kahire H. 1366. 26- Sabba, Muhammed, Lemhatun f Ulmi'l-Kur'n. 27- Zalat, Muhammed, et-Tbyan fi Ulumi'l-Kur'n.77 II. MSTAKL KONU ALIMALARI Kur'n ilimlerinin yazlmaya baland slm tarihinin erken dnemlerinden itibaren Kur'n ilimleri sahasnda mstakil konu almalar da varolagelmitir. Hatta Kur'n ilimleri alannda telif evvela mstakil konu alannda balamtr. Zira Kur'n ilimleri kapsamna giren konularn ou, bir kitabn bir blmne smaktan ok daha genitir. Oysa Zerke'nin el-Burhan' olsun; Suyut'nin el-tkan' v.b. olsun birok konuyu bir arada ihtiva etmektedir. rnein el-tkan, Kur'n ilimlerinden 80 konu/dal ierir. Tabiatyla bu kadar konu kalabal ierisinde yer alan konularn ou zet olarak verilmi, detayna inilmemitir. Konunun tam olarak anlalmas, tm boyutlaryla incelenebilmesi iin bamsz olarak kaleme alnmas gerekir. Gemi alimlerimiz, Kur'n'n faziletleri, kasemleri, meselleri, garibi, i'caz, i'rab, adab, tecvidi, kraati, vuch ve nezairi, edeb sanatlar, nzul sebebleri, caz, belagat, vakf-ibtida ve nesih gibi birok konuda mstakil eserler yazmlardr.78 Konuyu mstakil olarak inceleyen yazarlar, daha detayl irdeleme imkanna sahiptirler. Bu itibarla eskide olduu gibi gnmzde de her hangi bir konuyu daha etrafl bir ekilde incelemek isteyenler onu bamsz olarak kaleme alrlar. Bu almalar gnmzde hayli artmtr. Ayrca ilerde de greceimiz gibi bugn Kur'n ilimleri sahasnda yeni kan baz konular vardr. Bu tr konularn mnferid bir ekilde kaleme alnmas gerekir. u veya bu sebebten tr bugn Kur'n ilimleri mstakil konu almalar alannda daha evvel sahip olduumuzdan daha zengin bir bibliyografya ile kar karyayz. Bu da olduka sevindiricidir. rnek olarak unu syleyebiliriz; Kur'n slbu veya slbun elemanlar olan nefy, nehy, takdim, te'hir, hazf, iltifat v.b ile ilgili mstakil almalar gnmzde daha fazla bir ivme kazanmtr. Eski alimler bunlar ya Ulumu'l-Kur'n veya 'caz konusu altnda ilemekteydiler. Gnmzde ise bunlarn mstakil eserler halinde incelendiini grmekteyiz. ok ciddi insan bir tecrbe, aba ve fikir telahukunun neticesi olarak gnmzde fenn, beer ve din ilimlerde byk bir genleme ve ayrma gzlenmektedir. Bu genleme ve ayrmann tabii sonucu olarak beer ve din ilimlerde ciddi bir sistematize olay mahede edilmektedir. Kur'n' Kerimle ilgili ilimler de, bundan nasibini almtr. Bunun iin Kur'n ilimlerine muhtelif zaviyelerden baktmzda baz yeniliklerin ortaya ktn grmekteyiz. Mesela, Seyyid Kutub'un et-Tasviru'l-Fenniyyu fi'lKur'n adl eseri Kur'n anlatm yepyeni bir slp ve muhteva ile irdelemeye alan ve bize gre byk lde baarl olan teknik bir almadr. Daha evvel de iaret ettiimiz gibi Malik b. Nebi'nin ez-Zahiretu'lKur'n'iye'si de Kur'n'n Allah kelam olduunun ispatn yeni bir yaklamla ele alan ciddi bir almadr. Yine daha evvel deindiimiz gibi bu yenilenmenin bir tezahr olarak Kur'n'n baz ynlerinin yeni bir formla ele alndn grmekteyiz. Yenilenmenin aka grld Kur'n sahalar unlardr: a) Kevn yetlerin yorumu, b) Kur'n kssa, mesel..vb.ni psikolojik, pedagojik ve sosyolojik bak alaryla deerlendirmeye tabi tutan almalar c) Kur'n 'caz d) Kur'n anlatmnn teknik yn e) Genel olarak Kur'n'da, zel olarak srelerinde konu birlii f) Tefsir ekolleri ve tarihi g) Kur'n'da yer alan baz itima, siyas, hukuk ve tarih konularn modern bir bak asyla kaleme aln h) Kur'n slbu ) Kur'n tarihi, j) Kur'n semantii k) Kur'n filolojisi l) Eletirel almalar m) Tefsir kaynaklarndan birinin veya bir kann tantm
77

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 44-45.

78

Bkz. es-Suyut, el-tkan, I, 20-23; ez-Zerkan, 1, 31-32; es- Salih, a.g.e., s.121-126; el- Kattan, a.g.e., 12-13; er-Rum, a.g.e., s. 41-44; iek, M.Halil, Ebu'l-Beka el-Kefevnin Klliyatnda Tefsir ve Kur'n limleri, sel. n. Doktora tezi baslmam, s. 106-108.

p) Mu'cem almalar Tesbit edebildiimiz deiim ve yenilenmenin belirgin bir ekilde grld alanlar bunlardr. Bu alanlarda bizim szn ettiimiz yenilik udur: Konular, klasik muhtevadan ayr bir muhteva ve eski metodlara deiik bir metod ve yeni bir bak asyla ele alnmaktadr. Buna, bir ksmna daha evvel iaret ettiimiz u eserleri rnek verebiliriz: Draz'n en-Nebe'ul-Azim ve el-Medhal ile'l-Kur'n'l-Kerim'i, Abdlmecid el-Beyanun'nin Darbu'lEmsal'i, Malik b. Nebinin ez-Zahiretu'l-Kur'niye'si, Mustafa Sadk er-Rafii'nin 'cazu'l-Kur'n', Dr. Adnan erifin es-Sevabitu'l-ilmiye fi'l-Kur'n', Mahmud Hicazi'nin el-Vahdetu'l-Mevadiyye fi'l-Kur'n ve tefsir usulyle ilgili tm almalar. Dikkatimizi eken bir husus da udur : Kur'n ilimleri sahasnda yaplan mnferid konu almalar genellikle yeniliin olduu bu alanlarda olduu gibi klasik konulardan da nesih, kssa, mesel, garip, gramer, tecvid, fezail, kraat, israiliyat ve konulu tefsir sahalarnda da belirgin bir ekilde grlmektedir. Bu durumda unu syleyebiliriz: Kur'n ilimlerinde mnferid konu almas daha ok, yeni ortaya kan veya deiimin olduu konulardadr. yleyse biz burada her iki alanla ilgili baz eserleri rnek olarak bazen ksa ve z olarak, bazen de detayl bir ekilde tantmaya alacaz.79 Yeni Alanlarda Mstakil Konu almalar Yukarda da deindiimiz gibi yirminci asrda Kuran ilimleri sahasna giren birok yeni konu ortaya kmtr. rnein Kur'n kssalarnn psikolojik, sosyolojik ve pedagojik ynden ele alnmas tamamen yeni bir olaydr. Keza Kur'n'da veya srelerinde konu birlii de gnmzde fazla ilgi gren bir sahadr. 80 Kur'n ilimlerinin bu yeni dallarndan tasvir ve slp gibi alanlar Kur'n'n dil yapsn ve anlatm eklini ilgilendirir. Konu birlii, psikoloji ve ilmi i'caz gibi alanlar da muhtevayla ilgilidir. imdi biz her iki alanla ilgili eserlerden temin edebildiimizin bir ksmn tantp, kalanlar listeler halinde sunacaz.81 A- Kur'n Psikolojisi nsanolu yaratl itibaryla birok yeteneklerle donatlarak dnyaya gelmitir. nsann bu yeteneklerine paralel olarak varlk dnyasnda da ok farkl olaylar cereyan etmektedir, insann zek, akl ve irade gibi kavrayc ve motive edici, baz kabiliyetlerle donanml olmas nedeniyle insan, ister istemez etrafnda yaanan ve cereyan eden baz olaylardan etkilenmektedir. te psikoloji ilmi bu etkilenmeyi aratrmaktadr.82 Yani insann, etrafndaki olaylardan ne derece ve nasl etkilendiini, bu etkilemeyi salayan ne gibi duygulara sahip olduunu, bu duygularn neler olduunu ve etkileme srecini, etkilenmenin sonucu olan tepkisini aratrr, bunlar iin baz temeller ve ereveler izer. Psikoloji ilminin Batllar tarafndan gelitirildii kukusuzdur. Zira modern psikoloji/sistematik psikoloji'nin kurucusu Alman Filozufu Wilhelm Wundt (.l923)'dr. Wilhelm Wundt'un 1879'da Leipzig'te ilk psikoloji laboratuarn kurmasyla, btn Avrupa ve Amerikada da ksa srede bu laboratuarlar kurulmaya balad. Gn begn bu bilim farkl gelimeler kaydetti.83 Bilindii zere Psikolojinin alan olduka genitir. Din eitim, tp, ordu, i ve idare hayat gibi birok alana ynelmektedir. Asrmzdaki teknolojik gelimeler nedeniyle psikolojinin ilgi alan olan birok sahada bilgi patlamas olmutur, ite hem bilgi patlamas, hem de psikolojinin ilgi alannn genilemesiyle, ksa srede birok alt dala ayrld.84 Bu dallardan bizi ilgilendiren, din psikolojisidr. Din psikolojisi de, Genel psikoloji gibi Batllar tarafndan gelitirilmitir. Bunun iin Din psikolojisi Batllarn kltr normlaryla ve pozitivist mantalitenin anlayyla olumutur. Netice itibariyle o, Hristiyan inan, tre ve ahlakn, kilisenin hayata bak felsefesini ve olaylar deerlendirme kstaslarn, psikolojik problemlerin zmnde kulland. nk bu saha, Hristiyanln beii olan Avrupa'da kurulup geliiyordu. Zaten baka ey de beklenemez. Batda kurulup gelien din psikolojisinin baz kural, prensip ve kriterleri; inan, ibadet, tre, kltr ve ahlak ynnden tamamen farkl olan orta dounun Mslman halklar iin geerli olamazd.85 Bu boluk Mslman psikologlar tarafndan doldurulmalyd. zellikle Kur'n, psikolojinin ilgi alan olan birok

79

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 47-49.

80

Konu birlii eski alimlerden e-atb, Raz gibi baz alimler tarafndan ele alnm ise de bkz. Draz, en-Nebeu'l-Azm, s. 159. bugnk kadar sistemli, metodlu ve yaygn deildir 81 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 51.
82
83

Bkz. Krca, Celal, Kur'n'a Yneliler, st. ters., s. 265-266. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi heyet, bas. y.y., 1990, III, 292.

84
85

Bkz. a.g.e., s, 293 Bu dncemizin haklln anlamak iin, bkz. Malik Babkr Bedri, Mslman Psikologlarn kmaz, ev. Harun encan, st. 1984, s. 12-22.

insan davranlarn ve bunlarn sonularn ihtiva etmektedir. Mesela: Kur'n; badet,86 dua,87 pimanlk,88 sululuk duygusu sonucunda insann fizyonomisindeki deiiklik,89 sklma duygusu,90 stres,91 marklk,92 depresyon,93 intihar,94 nankrlk,95 tartmaclk,96 fke97 temenni98 v.b gibi yzlerce davran trn ihtiva eder. Ayrca Kur'n olumsuz insan tiplerinden riyakar,99 aceleci,100 zayf,101 kskan,102 kaba,103 azgn104 ve tartmac insan;105 karakter asndan olumsuz insan tipleri arasnda da riyakar insan,106 cimri insan,107 haseti insan,108 kibirli insan;109 bunun yan sra sevgi ve eitleri,110 acma,111 merhamet112 vb. duygular da ilemektedir.113 ayet bunlar slam bir mantalite ile Mslman psikologlar tarafndan ele alnm olsayd ve bilimsel metodlarla sistematize edilseydi mkemmel bir slam/ Kur'n psikoloji meydana gelirdi. Bilindii gibi Kur'n psikolojisi zerine deiik almalar yaplmtr. Bu almalarn yeterli olup olmad ynnde bir fikir beyan edemeyeceiz. nk hem deerlendirebileceimiz o tr almalar elimizde yoktur; hem de biz bu sahann uzman deiliz.114 Elimizde Kur'n psikolojisi alannda bize iyi bir fikir verebilecek baz almalar mevcuttur. Biz bunlardan nemli bulduumuz iki eseri tantmakla yetineceiz. Bu eserleri tanttktan sonra tesbit ettiimiz dier eserlerin listesini sunacaz.115 1- Muhammed Osman Necati-el-Kur'nu ve lmun-Nefsi Kur'n psikolojisi ile ilgili grdmz eserler arasnda en derli toplu ve konunun mantn yakalayp okuyucusuna kavratma noktasnda en etkin alma budur. Beyrut'ta drdnc basks 1989 ylnda yaplan bu eser 290 sayfadan meydana gelir. Kitap on fasldan ibarettir. Birinci fasl Kur'n'daki davran faktrlerine ayrlmtr. Burada u hususlara yer verilmitir: A- Fizyolojik faktrler: Kendini koruma faktrleri, insan tr kalclnn iki faktr 1- Cinsel faktr 2- Annelik faktr. B- Psikolojik faktrler: mlkiyet faktr, saldrganlk faktr, yarma faktr ve dindarlk faktr.
86 87 88 89 90 91 92 93 94
95

el-Bakara, 72; en-Nahl, 114 el-Furkan, 77, Meryem, 4; Fusslet, 49, 51. el-Maide 52. es-Secde, 12. Lokman, 32 el-En'am, 64. el-sra, 67; el-Ankebut, 65. el-Hacc, 15.

el-Hacc, 15. brahim, 34; el-sr, 67; el-nsan, 3,24. 96 el-Kehf, 56; el-Hacc, 3,8; Lokman, 20; el-afir, 4.. 97 el-Maide, 2, 8; Hd, 89. 98 el-Mearc, 11. 99 el-Maun, 6. 100 el-Enbiya, 37. 101 en-Nisa, 28. 102 en-Nisa, 54. 103 el-Kalem, 13.
104 105

el-Alak, 6.

el-Kehf, 56 ,el-Hacc 3,8; Lokman 20; afir, 4 Kur'n'n izdii insan tiplerinin eitleri iin bkz. Seyyid Kutub, et-Tasviru'l-Fenniyu fi'l-Kur'n, bas. y.y. trs., s.165-171. 106 en-Nisa, 142. 107 en-Nisa, 37 108 en-Nisa, 54.
109
110

Lokman, 7. en-Nisa, 54. Kur'an'da geen sevgi ok eitlidir: iman sevgisi, bkz. el-Hucurat, 7; mal sevgisi, bkz. Al-i mran, 92; el-Fecr, 20; insan sevgisi, bkz. Al-i mran, 119, Allah'n insanlar sevmesi, bkz el-Bakara, 195, 222; Al-i mran, 31, vb ..
111
112

el-sra, 24 el-Feth, 29; el-Beled, 17 Bkz. Krca, a.g.e , s 268. Bkz. a.g.e., s.264-267 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 51-54.

113 114
115

C- Bilinalt faktrler, faktrleraras atma, faktrler istila etme ve faktrlerin inhiraf (sapmas). kinci faslda Kur'n'daki etkileimler incelenmitir. Burada kaleme alman konular unlardr: Korku ve eitleri, fke, sevgi ve sevginin eitleri olan kendisini sevmesi, insanlar sevmesi, kar cinsi sevmesi, ebeveynini sevmesi, Allah' sevmesi, Resulullah' sevmesi; sevin, holanmamak, her iki anlamyla kskanlk, znt, pimanlk, dier baz etkileimler, etkileime elik eden fizyonomik deiimler, etkileimlere istila etmek, lm korkusuna, yoksulluk korkusuna, fkeye ve sevgiye istila etmek ve dier baz etkileimlere istila etmek. nc faslda Kur'n'daki hiss idraklar kaleme alnmtr. Burada u konulara yer verilmitir: Kur'n'da hasseler (duyu organlar), cildin duygular, duygularn alan dndaki harici duygusal kavrama, gz yanlmas, faktr ve deerlerin uyarma ve duygusal kavramadaki etkisi. Drdnc fasl Kur'n'daki tefekkre ayrlmtr: Problemlerin zmnde dncenin evreleri, dncenin hatalar: a- Eski dncelere sarlmak b- Aklamalarn yetersizlii c- Etkisel ve duygusal saknma. Beinci faslda Kur'n'daki renim meselesi incelenmitir. Bu faslda u konulara yer verilmitir: Bilgi kayna, dil renimi, Adem (a.s.)n dil renmesi, karar verebilme ve seim yapabilme azmini renmesi, taklid, amel tecrbe, aba ve hata, dnce. Kur'an'a gre renimin ilkeleri: 1- Faktr a- Terib ve terhible faktr harekete geirme b- Kssalarla faktr harekete geirme c- nemli olaylarn desteini salamak. 2- Tekrar 3- Uyarma 4- Aktif katlm 5- renimin dalm 6- Davrann dzeltmesinde tedricilik. Altnc fasl Kur'n'daki ledn ilme tahsis edilmitir. Bu balk altnda ilham ve ryalar incelenmitir. Kur'n'da yer alan unutma ve hatrlama olaylarna tahsis edilen yedinci faslda u balklar yer almaktadr: Unutma, unutma ve eytan, Kur'n'da unutmann ilac. Sekizinci faslda Kur'n'da yer alan insann sinir sistemi ile beyni incelenmitir. Dokuzuncu faslda Kur'n'daki kiilik meselesi kaleme alnmtr. Bu balk altnda u konulara yer verilmitir: nsann oluumu, psikolojik mcadele, kiilikte denge, dzgn kiilik. Kur'n'da kiilik tipleri: Mminler, kafirler, mnafklar, Kur'n'da akl hileler, kendi kusur ve zaaflarn bakasna ykma, merulatrma, tepkinin oluumu, Kur'n'da bireysel farklar, Kur'n'da insann gelimesi, doum ncesi gelime, doum sonras gelime ve bebekte duygunun gelimesi. Son faslda ise, Kur'n'daki psikolojik tedavi kaleme alnarak bu balk altnda u hususlar incelenmitir: man ve gven duygusu, iman ve cemaata mensubiyet duygusu, Kur'n'n psikolojik tedavideki yntemi, tevhid akidesine inanmak, takva, ibadetler (namaz, oru, zekat ve hac), sabr, zikir ve tevbe. Bu kitap Kur'n psikolojisine ilgi duyanlarn bigane kalamayacaklar deerli bir eserdir.116 2-Et-Tham Nakra-Saykolijiyetil-Kssati fil-Kur'n (Kur'n Kssalarnn Psikolojisi): Kitap, Dr. et-Tihami Nakra'nin 1971 ylnda Cezair niversitesine sunduu bir doktora tezidir. 1974 ylnda Tunus'ta baslmtr. Kitabn ana ksm 594 sayfa ise de, fihristlerle beraber 650 sayfaya ulamaktadr. Kitabn iskeleti birincisi alt, ikincisi be fasl olmak zere iki babdan oluur. Mellif, iki babdan nce, bir "Mukaddime", "Gemi Aratrmalar" ve "almann Konusu ve Metodu" balklar altnda bir "Giri" yazmtr. Birinci bab konunun teorik bilgilerini iermektedir. Bu babn birinci fasl (s.49-84) Kur'n kssalarnn kaynana dairdir. Bu faslda yazar, vahy ve nbvveti, semav vahyin tesirini, Kur'n ve kssalarna dair oryantalistlerin grlerini ve Zat-i Nebevi ile Kur'n vahyini incelemeye tabi tutar. kinci faslda (s.85-110) Kur'n'n kssayla ilgili metodunu ele alr. Bu Faslda slp, icmal-tafsil, kssa unsurlarnn ortaya karlmas ve Kur'n'la Kitab- Mukaddes arasnda konularn mukayesesi kaleme alnmtr. Yazar,nc faslda (s.111-151) Kur'n kssalarnn tekrar, sebepleri, yerleri, hedefleri, amalar tekrarn stili ve tekrarda elikinin olup olmadn incelemektedir. Drdnc fasl (s.156-256) Kur'n kssalarnn eitlerine, Kur'n kssalarnda efsane ve sembolizmin olmadna, tarih kssalar iinde umumi kanunlara nasl yer verildiine, Kur'n haberlerinde doruluk durumuna ve temsil kssalara dairdir. Beinci faslda (s.257-274) Kur'n kssalarnn bilgi kayna oluuna, bu arada Kur'n'n bilgi kayna olarak evreni, tarihi ve insann psiik durumunu kullandn da nazara verir. Altnc faslda (s.275-305) da mfessirlerin kssalar hususundaki tutumlarnn bir eletirisi yer almaktadr. Bu faslda yazar kssalarda israiliyatn durumunu, mfessirlerin ihtilafn ve rneklerini kaydeder.
116

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 54-56.

Yazar, kitabn ikinci babn konunun analizine tahsis etmitir. Birinci fasl (s.309-347) Kur'n kssalarnn tahliline ayrarak burada tahlilin genel ilkelerini din, insan, kltr ve sanatsal birikim alarndan deerlendirir. Ayrca kssann ciddi mnda tahlil edilebilmesi iin bu kssalarda daveti konumunda grnen Hz. Peygamber (s.a.v)'in kiiliini, kssalarn nazil olduu evreyi ve insan unsurunu deiik boyutlaryla ele almann gerekliliini vurgulamaktadr.117 rnek olarak Salih (a.s) ve Semud kssasn mercek altna alr ve tahlilini yapar.118 Birinci fasl Peygamber ve kssalar balkl bir konuyla bitmektedir. Mellif ikinci faslda (s.348-420) Kur'n kssalarn unsurlarn incelemeye alr. Kssann unsurlar olarak olaylar ve kiilikleri ele alr. Kssalarn unsuru olan insan tiplemelerini inceler. 119 Analitik psikolojiye de atfta bulunarak zellikleri sebebiyle teekkl eden tipleri sunar.120 Yazar Kur'n'n nemli unsurlarndan olan kiiliin eitlerinden, zel konumundan tr kadn kiiliine zel bir yer vermektedir. eitli kssalarda yer alan kadnlarn kiiliklerinden rnekler verir.121 Kur'n kssalarn bir unsuru olan kiilikler aras diyaloga da yer ayrr. Ancak bu unsurun tedric bir ekilde kssalarda yer aldn ve bunun iin de ilk inen kssalarda yer almadna dikkat eker.122 Yazar kssalardaki diyalogu ok geni bir perspektiften deerlendirir.123 Yazar nc faslda (s.421-508) Kur'n kssalarnda etkilemenin faktrlerini inceler. Evvela insanlar etkileyen faktrlerin eitliliine dikkat eker. Daha sonra bu amilleri ok geni bir yelpazede ele alr. Bu faslda mellif ilgin baz tesbitlerde bulunur. yle ki; psiik etki, huzuru lahiyi, kaderi, korkutma ve mjdelemeyi, siyak sibak ve mnasebetin tannmasn, etkilenme ve duygusal ynn, telkini, karlatrmay, ikna ve sanatsal gzellii etkilemenin faktrleri arasnda saymaktadr. Drdnc faslda imdiye kadar gemi olan teorik bilgileri pratie evirmek amacyla Yusuf (a.s.)'n kssasn mercek altna alr. Kssada olaylarn gelimesini, psikolojik ynlerini ve kssada zel konumundan tr zellikle ryalar inceler. Fasln sonunda kssann Kur'n' Kerimle Ahdikadim arasndaki mukayesesini sunarak fasl bitirir. Beinci faslda (s.543-597) kssalarn pedagojik ynn aratrr. Kssalarn inan ve yaaytaki rolne dikkat eker. Peygamberin eitimini ve Kur'n kssalarnda eitim yollarn nazara verdikten sonra gnahlarn tevbe ile nasl tedavi edildiini aklamaya alarak kitabn bitirir. Kitabn ilm seviyesi olduka yksektir. Kendi sahasnda byk bir a kapatmaktadr. Kur'n aratrmacsnn ilgisiz kalamayaca faydal bir eser olduu kanaatindeyiz. Kur'n psikolojisi sahasnda u eserlerin isimlerini kaydedebiliriz: 1- Abdulvehhab Hammude, el-Kur'nu ve lmun-Nefsi, Daru'l-Kalem, el-Kahire, 1962 2- erif Adnan, Min lmi'n-Nefsi'l-Kur'n.124 B- Konu Birlii Kur'n 23 sene gibi uzun bir srede, farkl olaylar nedeniyle, deiik konular ihtiva ederek muhtelif zaman ve mekanlarda, ayr inantaki kitlelere hitap eder vaziyette nazil olmutur.125 114 sreden meydana gelen bu yce kitap yzlerce ilm, itikadi, itima, idar, iktisad, ahlak ve hukuk konular ihtiva etmektedir. Bu kutsal kitap, ok zengin bir bilgi mozayii grnmn arz etmektedir. Kur'n'n ihtiva ettii konulardan kimisinin ispat, Kur'n'n asl amac iken; kimi konular da, Kur'n'da baka hususlarn ispat iin vasta olarak bahse konu edilmektedir. Kur'n, slbunun karakteristik zelliinin gerei olarak konular arasnda seri geilerde bulunmaktadr. Bunun iin her biri, Kur'n'n ksa bir hlasas mesabesinde olan birok srede birden fazla konuya yer verilmitir. Kimi srelerde ise tek bir konu ilenmitir. Kur'n'n birden fazla konu ihtiva eden sreleri, iinde ok gzel kokulu rengarenk ieklerin, gllerin, aa ve nehirlerin bulunduu bir baheye benzer. Kii byle bir baheye girer bahenin eitlerini seyrettike zevki ve beenisi daha fazla artar. Usan yle dursun, baheye daldka derin hazlar duyar ve daha deiik manzaralar grmek ister. Bunun gibi Kur'n okuyucusunun, srenin ak ierisinde farkl konularla karlatka dikkati daha fazla toplanm olur. Sreyi daha bir istekle okur. Sreye dalp yeni ve deiik konular yeni slplarla aldka kalbi, akl ve zihni daha zinde olur ve bkknl nlenmi olur. zellikle okuma alkanl fazla
117
118

Bkz, Tihami en-Nakre, Saykolijiyetu'l-Kssat fi'l-Kur'n, Tunus, 1974, s.312-327. A.g.e, s. 327-334 Bkz. a.g.e., s 360-37 Bkz a g e., s. 378-388, Bkz. a.g.e,.s. 399-410, A.g.e. s. 410-411, Bkz. a.g.e. s. 410-420, Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 56-58. Draz, Muhammed Abdullah, en-Nebe'l-Azm, Beyrut, 1970, s.145.

119 120 121

122

123
124

125

gelimemi olanlarda (ki, Kur'n okuyucusunun byk bir ksm byledir.) srekli konu deiiklii bkknl nlemede mhim bir faktrdr. nk o, uzun konulara dalma yeteneini henz kazanm deildir. te yukarda anlatmaya altmz hususlardan tr Kur'n'n kk srelerinin ounda tek konu ilendii halde, orta ve uzun srelerde birden fazla konu ilenmitir. Bu konular karma bir ekilde ele alnmaktadr. Gnmz kitap te'lif etme geleneinde olduu gibi Kur'n, konular birbiri pei sra dzenli bir ekilde ele almaz. Aksine ele ald konular srenin tamamna serpitirerek ve araya konular destekliyecek baka hususlar yerletirerek sunar. Kur'n ruhuna iyi nfuz etmeyen biri, srelere ilk baktnda srelerin dank bilgiler sunduunu ve bir konu birliinin olmadn zannedebilir.126 Ancak, bu kimse srelere iyice baktnda ya bir veya iki yahutta , nihayet drt konu etrafnda bilgilerin younlatn grecektir.127 Dier bilgiler bu konunun/konularn erevesinde ya tamamlayc ve destekleyici veya konunun/konularn baz paralarnn sonucu olarak yer almaktadr. te gnmz Kur'n aratrmaclar buna konu birlii demektedirler. Ancak, bu deyimden, srelerdeki konu birlii anlald gibi, Kur'n'n konular ilerken gsterdii metod/sunu birlii de anlalmaktadr. Konu birlii her iki manasyla da akl tefsir ekolnn srarla zerinde durduu hususlardandr. Bu konu daha evvelki dnemlerde srenin maksad ad altnda incelenmekteydi. Gemi alimlerimizden grdmz kadaryla bu konu atb gibi baz alimler tarafndan -fazla olmasa bile- gndeme getirilmiti. Dr. Zahir b. Avvd el-Elma' adl Riyad'l bir yazar Drasatun fi't-Tefsiru'l-Mevdu'i adl bir almasnda konu birliine genie yer vermitir. Dr Zahir Avvad, bu konu birliini ilk tesbit edenin bnu Kayym el-Cevz'yye olduunu iddia eder.128 Oysa Dr. Draz'm tesbitine gre bnu Kayyim'dan nce Raz, bnu'l-Arab ve Ebu Bekr en-Nisaburi konu birliini tesbit etmilerdir.129 Ancak bunu kim balatmsa balatsn, grdmz kadaryla konuyu en geni ileyen ve en gzel inceleyen Firuz'abad (.817/1415)'dir. Her srenin bir ana hedefinin olduunu izaha alr. Bunu Besairu Zevi't-Temyiz fi Letaifi'l-Kitabi'l-Aziz adl alt ciltlik deerli eserinde her sre iin ayr ayr kaydeder. Konu Birlii terimi ise, Kur'n ilimleri terminolojisine yeni girmektedir. Selef alimleri tarafndan ilenmi olmasna ramen, gnmz konu birlii anlayna uygun olacak ekilde ilm bir zemine oturtulmu deildi. Baz oryantalistlerin kinci ve dar dncelerinden dolay Kur'n srelerinin birden fazla konuyu karma bir ekilde ilemesine ynelik eletirilerine130 tank olan Mslman alimler, konu birliine ilgi duydular. zellikle yukarda da iaret edildii gibi akl tefsir ekolnn mntesipleri Konu Birliine fazla ilgi gstermektedirler.131 Bu ekolun mntesipleri konu birliini hem sredeki konu birlii hem de Kur'n'n tmndeki konu birlii anlamnda kullanrlar.132 Ayrca konulu tefsirle megul olanlar da konu birliini terime fazla yer vermeden ierik olarak kullanrlar. Konu birliini inceleyenlerin banda Dr Muhammed Abdullah Draz gelir. Dr Draz bu konuyu uzun uzadya enNebeul-Azlm ve el-Medhal adl eserlerinde anlatr.133 Draz, Kur'n srelerindeki konu birliini o kendisine zg, orijinal, mantk, edeb ve delil dolu ilm slubuyla anlatr. Bir konunun dier baz konular arasnda ilk etapta grlmeyecek kadar gizlenip yaylmas hususunun iirde de grldn vurgular.134 Draz, Kur'n srelerindeki konu birliinin mantn, felsefesini ve delillerini, anlattktan sonra el-Bakara sresindeki konu birliini rnek olarak anlatr.135 Srelerdeki konu birlii'ni biz de 1992 ylnda henz Draz'n bu konudaki tezini grmeden evvel Mlk sresine yazm olduumuz Adva'un al Sreti'l-Mlk adl almamzda Draz'n sylediinin ayns olmasa bile, ona ok yakn bir ekilde yazmtk.136 Draz'n dnda ada alimlerden Muhammed Reid Rza el-Menar'da; Fehd b. Abdurranhman er-Rum Menhecu'l-Medreseti'l-Aliyyeti'l- Hadiseti fi't-Tefsr'de; ksmen de Dr. Mustafa Mslim Mebahisu fi't-Tefsiri'l-Mevzu' adl eserinde kimisi konu birlii ismini kullanarak kimisi kullanmayarak konuyu incelemiler. Ayrca aada isimlerini ve bu alandaki eserlerinin adlarn sralayacamz simalar da konu birlii mevzu'unu ele almlar. Ne var ki, konuyu hem ele al biimi hem de znn ne olduu noktasnda birbirinden farkl bir ekilde incelemiler. Hem bu farklla dikkati ekmek, hem de bu hususun okuyucunun zihnine daha
126 127 128 129 130 131
132

Konularn bu ekilde ilendiini anlamak iin bkz. el-Mevdudi, Ebu'l-Ala, Tefhimu'l-Kur'n ev. heyet, st. I, 2-3. Bkz. el-Elmai, Zahir b Avvad, Dirasatn fi't-Tefsiri'l-Mevdu'li'l-Kur'ni'l-Kerim, Riyad 1405 H.: 5.113. Bkz Draz, en-Nebe', s. 159

Kur'n srelerinin konu birliini genie "Edv'un Ala sreti'l-Mlk" adl almamzda iledik. Bkz. iek, M. Halil, Advu'n Ala sreti'l-Mlk, st, 1994, s. 27-32 ehhate, s. 307 Bkz. Muhammed Reid Rza, el- Menar, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, trsz. VII, 288-289. Bkz. Fehd b. Abdurrahman er-Rum, Menhecu'l-Medreseti'l-Akliyyeti'i-Hadise fi't-Tefsir, er Riyad,1983,1.222-232.

133
134

Bkz. Draz, en-Nebe' s.142-163; el-Medhal ile'l-Kur'ni'l-Kerim, Kuveyt, 1984, s. 118-124 A.g.e., 143-145 135 A.g.e., 163-211, 136 Bkz. iek, a.g.e., s.27-32

net bir ekilde yerlemesini temin etmek iin ksmen detayl olarak bu mevzuyu nasl ilediklerine k tutmaya altm. Bu simalarn hepsi de eserlerinde honu birlii'ni mstakil bir balk altnda incelemiler. O simalar unlardr: 1- Dr. Abdullah ehhate Ulumu'l-Kur'n adl almasnda srelerde konu birlii adl bir balkta Drazdan baz nakillerde bulunur. Sonra el-Bakara sresinden el-Enfal sresine kadar olan ve es-Seb'u't-Tvl adyla bilinen yedi uzun srenin ana konularn konu birligi erevesinde tesbite alr.137 Ancak, ehhate'nin almasnda u iki husus dikkatimizi ekmektedir: a-) Konu birlii tezinin yeteri kadar ispatn ve mantk argmanlarla temellendirmesini yapmadan, aceleci bir tavrla yukarda anlan srelerde konu birlii tesbitine gemitir. Sz konusu mevzuyla ilgili Drazdan yapt alntlar az olduu iin doyurucu deildir. Halbuki, bylesine nemli ve ilgin bir mevzuun mutlaka yeteri kadar ispatlanmas gerekirdi. b-) Srelerde tesbit ettii konularn saysnda bize gre ikinlik vardr. Dolaysyla hedeflenen konu birlii dalm olmaktadr. Mesel: en-Nisa sresi iin on konu tesbit eder.138 Oysa bu konular ap, saysn oaltarak birlii datmaktansa, u ana konu altnda toplamak daha uygun olurdu: Akaid, Ahkam ve ehl-i kitabn durumu.139 Ayrca konunun ilenmesinde bir danklk da gze arpmaktadr. 2- Halid el-Akk el-Furkan ve'l-Kur'n adl eserinde, Beinci bahis Kur'n'n ycelii ve konu birlii adyla bir balk koymu. Ancak ne ilgintir ki, yazar yedi sayfalk olan bu baln muhtevasnda Kur'n'da konu birlii'ne tek kelime ile deinmemitir.140 3- Abdlkadir Ata da Kur'n Ycelii ve Konu Birlii ad ile bir balk atm. Ata burada Kur'n'nn tmnn baz temel kavramlar ispatlamaya ynelik olduunu syler. Bu kavramlar ise: kulluk, insanlarn hare gnderilmesi, Allah'n varl, insan hrriyeti, klelik ve adalet vb....dir.141 Abdlkadir Ata'ya gre Kur'n'da geen tm konular, insann bir fakir kul olduunu ancak, Allah'n ona hrriyeti bahettii hususunu ispata yneliktir.142 Ata, konu birlii denince Kur'n'n yukarda geen konular birbirlerini ispatlayc ve destekleyici bir ekilde anlatmas hususunu anlamaktadr. Hatta o, bu temel kavramlarn tmnn de adalet konusunu ispata ynelik olduu iddiasndadr.143 Buna gre Ata'nn sunmaya alt Konu Birlii ayr; Dr. Draz'n ileri srd konu birlii ayr; Mahmud Hicaznin konu birlii ayrdr. Her de Kur'n'n yceliini ispatlamaktadr. Ancak Ata'nn ileri srd birlikte, zorlama aktr. Ayrca o, oryantalistlerin eletirilerine fazla cevap vermez. 4- Zahir b. Avvad el-Elma', konulu tefsir alannda yazd Dirasatn fi't-Tefsiri'l-Mavdu' lil-Kur'nilKerim adl almasnda konu birlii mevzuuna deinmektedir. Riyadl yazar, almasnda Drazdan alnt yaparak nce mevzuyu sre iindeki konu birlii erevesinde inceler. Bu cmleden olarak es-Seb'u't-Tval, etTevbe, Yusuf, el-Kehf ve en-Nur srelerinin konu birliini kaydeder. 144 Ancak kanaatimizce Riyad'h yazar, srenin konu birliini tesbitte ehhate'den daha baarl grnmektedir. nk o, el-En'am sresinin konularn ustalkla bee indirmitir (tevhid, nbvvet, har, kssa ve ahlak).145 Oysa ehhate'nin en-Nisa sresinin konularn ona kard daha nce belirtilmiti. Ne var ki, el-En'am sresinin konularn daha da azaltarak daha fazla birlik salamak mmkndr: Akide, tarih ve ahkam eklinde. Grlen u ki, Draz'dan sonra gelen hi birisi bu hususta Draz kadar baarl olamamtr. Grebildiimiz kadaryla kitaplarnn bir blmnde konu birliini inceleyenler bunlardr. Konu birlii alanna tahsis edilmi bir eser temin edebildik. imdi onu tantmaya alalm.146 Dr. Muhammed Mahmud Hicazi-el-Vahdetu'l-Mevduiyetu f'i'l-Kur'n'l-Kerim (Kur'n'da Konu Birlii) Kitap, bir doktora tezidir. 1970 ylnda Kahire'de baslmtr. Eserin ana metni 408 sahifedir. Yazar ana konulara balamadan nce konu birliinden neyi kast ettiini izaha alr. Ksaca konu birliinden muhtelif srelerde ele alnan konular arasndaki birlii kast ettiini ifade eder.147
137

Bkz. ehhate, a.g.e., s. 313-322 Bkz.a.g.e. s.317 Bkz. iek, a.g.e., s. 28-29 Bkz. el-Akk, Halid Abdurrahman, el-Furkan ve'l-Kur'n, Beyrut 1992, s.174-180. Bkz. Ala, Abdlkadir, Azametu'l-Kur'n, Beyrut, 1984, s. 109-117 A.g.e.,s. 110.

138 139
140

141
142

143
144

A.g.e.,s. 118. Bkz. el-Elma, a.g.e., s.114-152. 145 Bkz.a.g.e., s.132-134. 146 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 59-64.
147

Hicazi, Muhammed Mahmud, el-Vahdetul-Mevduiyetu fil-Kur'ani'l-Kerim, el-Kahire, 1970, s. 33-34.

Kitap drt blmden meydana gelir: Birinci blm, Kur'n'da konularn tekrarna, tekrarn gerekliliine, konunun tekrarn gerektiren amillere ve her srenin belli snrlarnn olduuna dairdir. kinci blmde konularn bir srede tam zikredilmediine dairdir. Bu blmde Kur'n'n para para nazil oluunun hikmetlerini ve konunun btnyle bir srede zikredilmemesinin sebeplerini kaydeder. nc blmde Kur'n srelerinde tekrarlanan konular arasnda tam bir birlik ve uyumun olduunu, konu tekrarnn adeta Kur'n bir zellik olduunu bir iki misalle anlatmaya alr. Drdnc blmde bir konunun srede tam olarak anlatlmadn kaleme alr. Yazar bu istikamette konu birlii erevesinde Kur'n srelerini genel bir deerlendirmeye tabi tutar. Kur'n konulardan ahd, vefa, Mesih, uluhiyet, teri', Kur'n'da kssa ve kssadan da Musa (a.s.)'n kssasn detayl bir ekilde incelemeye tabi tutar. Yazar, kitabyla Kur'n srelerinde geen konular arasnda birliin olduunu ve muhtelif srelerde geen ayn konunun bir birlik oluturduunu, bu sayede ihtilaf ve elikinin olmadn ve bylece de konularn eitli srelerde geen paralarnn birbirlerini tamamladklarn ispatlamaya alr.148 Kitap, ciddi bir almann rndr. Kur'n'da her hangi bir konu ele alnrken konuyu oluturan unsurlarn arasnda doal hiyerariye dikkat edildii tezini savunmas asndan orijinal bir almadr.149 istifade edilebilir kanaatindeyiz. Konu birlii sahasnda Dr. Abdullah ehhate'nin Ehdafu Klli Suretin ve Mekasiduha adl almas ve Tahmaz, Abdulhamid Mahmud'un Min Mevadi'i Suveri'l-Kur'ni'l-Kerim adl eserinden baka isim tesbit edemedik.150 KUR'AN TASVR Kur'an, ahlak ve din pratiklerle ilgili durumlardan, cennet ve cehennem gibi hususlardan sz ederken muhatabn ilgisini uyandrmak, nimete kar isteini, azaba kar da korkusunu artrmak ve bu vesileyle de verilen emirlerin yerine getirilmesini, yasaklardan da kanlmasn daha etkin ve daha sratli bir ekilde salamak iin baz edeb yntemler kullanmtr. Keza tevhid, nbvvet, har... v.b.nn ispat iin kaydettii delillerden emin bir ekilde sonuca varlmasn temin amac ile Kur'n kendisine zg bir slp kullanmtr.151 Bu slbun Kur'n'a zg birok ynleri vardr. Bu ynlerden en nemlisi ve en etkini kukusuz mn tasviridir. Tasvir, muhatab abucak mnya gtren ve beninin dile getirilen olaya katlmasn salayan kestirme bir yoldur. Tasvir ne kadar gzel, ilgi ekici ve ustaca yaplm ise; mnnn somutlamas ve okuyucu, muhatap...vb.nin ben'inin ona katlmas o kadar kolay ve sratli olur. Gnmzde dncelerin ve olaylarn sinema, tiyatro, piyes...vb vastas ile grntlenerek verilmesinin amac seyirci ve dinleyicinin ben'inin bizzat olaya katlmasn ve psiik olarak onu yaamasn salamaktr. te bu canl tasvir trdr. Kur'n' Kerim'de yukarda anlatlan konularda oka tasvire bavurulmaktadr. Kur'n soyut bir mny, psikolojik bir durumu, manev bir vasf, insan bir tiplemeyi, yaanm bir olay, gemi bir kssay, kyametin bir manzarasn, bir nimet veya azab tablosunu ve bir tartma havasn sunarken hep tasvir yntemini izler.152 Yani canllk, hayat, hareket renklilik, tablo, manzara, grnt ve btn bunlar gzel bir dzenle, ilgin bir tertiple sentezleyerek aktarlmak istenen eyi tasvir etmek. te muhatabn /dinleyicinin aktif olarak olaya katlmasn, olayn gz nnde canlandrlmasn ve zihn /hayali olann hissiletirmesini salayan en etkin slp bu tasvire dayal slptur. Bunun iin Kur'n, sunmak istedii herhangi soyut bir mny anlatrken o mny muhatabn hayalinde canl bir vaziyete, hareketli bir ekle sokacak, ona canllk, hareketlilik ve renklilik kazandracak unsurlar, ta'birler ve tablolar seer. Birden o soyut mn somutlam, hareketli ve canl hale gelmitir. Sanki o sahnede canlandrlan bir tiyatro perdesiymi gibi grnr bir hal almtr.153 Yine bu sayede Kur'n'daki soyut durumlar, hareketli manzaralara; psikolojik haller, grnr tablolara; insan tiplemeler, diri ahslara; insan karakterler, gzle grlr durumlara dnm olurlar. Buna baz rnekler verelim: 1. Kur'n, kafirlerin yaptklar amellerin kendilerine hi bir fayda vermeyeceini ifade ederken yle der: Onlarn yaptklar amele yneldik ve onu dank toz haline getirdik. 154 Burada onlarn yaptklar ve kendilerine uhrev bir faydas olmayan amellerinin dank bir toz haline getirdik denmesiyle soyut bir durum olan amelin fayda vermeyii gzler nnde canlandrlm bir durum haline sokulmu olur. 2. Kur'n, Kafirlerin Allah nezdinde hi makbul olamayacaklar ve asla cennete giremeyecekleri durumunu
148
149

Bkz. a.e., s. 94-95, 124-125. 129. Bkz.a.e., s. 134-151 150 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 64-65. 151 Bkz. ehhate, s. 135
152 153
154

Seyyid Kutub, s. 29. Bkz. Seyyid Kutup, et-Tasviru'l-Fenni fi'l-Kur'n, bas. y.y.,trs,, s. 29; Itr, a.g.e., s. 185. el-Furkan, 23.

anlatrken u ilgin ifadeyi kullanmtr: "yetlerimizi yalanlayp onlara kar bbrleneler iin gk. kaps almadka ve kaln gemi halat inenin deliinden gemedike onlar cennete girmezler."155 Grld zere onlarn makbuliyetsizlii ve cennete giremeyileri somut olaylarla anlatlmtr.156 Bu iki rnek gibi Kur'n'dan daha fazla rnekler verilebilir.157 Konumuz fazla uzamaya msait olmad iin bu kadarla yetinmek durumundayz.158 A-Tasvr slbunun zellikleri: .

Kur'n slbunun en nemli unsurlarndan biri olan tasvirin birok zellii arasnda unlar sralayabiliriz: 1. Kur'n tasvirinin en nemli zelliklerinden biri ibarelerin terkibindeki insicamdr. Bu da uygun lafzlarn seilmesi ve sonra bu lafzlarn zenle zel bir kalba dklmesi. Bu sayede Kur'n, fesahetin ve belagatn en st derecesindedir. Eski alimler bu konuyu zaman zaman tekellfe varacak ekilde ilemilerdir.159 2. Uygun lafzlarn seilip bir kalba dklmesinden ortaya kan ses ahengi ve ses uyumu. Bu olaanst olay Kur'n'da ok ak olmasna ramen eski alimlerin bununla ilgili verdikleri bilgiler onun d vurgusunu gememektedir. 3. Birok alimin dikkat ektii belagat nkteleri160 mesela yetin son fezlekesi (yeti bitiren ve bazen Allah'n bir veya iki ismi ile sona eren cmlesi ) nin yetin genel havasna uymas. rnein bilgiyi konu eden yetin son cmlesiyle ve dmanlk ve aftan sz eden et-Teabun sresinin son cmlesinin mafireti dile getiren u isimlerle bitmesi gibi; el-Aziz'l Hakim 4. yetin siyakndaki konular arasnda uygun ve uyumlu geiler.161 Tabiatyla bu uyumlu geiler, beraberinde muhatabda tedrici bir ekilde psikolojik bir uyum oluturur. Eski alimler de buna kendi slplar ile dikkat ekmiler. Mesela Ebu's-Suud (.951/1544)'ayetler arasnda var olan geii ve geiteki uyumu u ekilde izah eder: "Evvelki yetlerde yce sfatlarn Allah iin zikredilmesi, O'nun ibadete mahsus olmasn gerektirir"162 B- Tasvirin Vastalar: Kur'n'daki tasvirin pratize edilebilmesi iin birok vasta vardr. Muhayyileyi harekete geiren, dnceye hissi suret veren, hareketi hzlandran ve kalp, akl ve vicdann duygularna ulaan her trl ta'bir tasvirin birer vastasdr. yleyse Kur'n'daki harfler, kelimeler, cmleler, edeb sanatlar, vurgular, renkler, hareketler, nitelemeler, karlkl konumalar, kelimelerin fonetii, ibarelerin ve siyakn ses ahengi... btn bunlar tasvirin birer vastasdr.163 Bunlar birbirlerine omuz vererek, reaksiyona girerek Kur'n'n i'cazl tasvirini meydana getirirler. Ancak btn bunlarn bilinebilmesi ve ilmen zevkine varlabilmesi iin Arap dilinde byk bir edeb birikime sahip olmak gerekir. Kur'n tasviri modern edeb almalar sonucunda ortaya km bir ilim daldr. Bunun terkib materyali eski alimler tarafndan nazm bal altnda ileniyordu. Eski alimlerimizin Nazmu'l-Kur'n bal altnda sunduklar malumat bugnk Kur'n Tasviri iin bilimsel terkip malzemesini oluturur. Ancak bu malzemeye baz yeni maddeler katlarak deiik bir biimde ve yeni bir yap ierisinde ilenmesi gerekiyordu. te bunu Seyyid Kutub et-Tasvr adl eseriyle gerekletirdi. Ondan sonra Kur'n aratrmaclar O'nun yolunu izleyerek bu konuya ilgi
155

Ayette geen cemel kelimesini alimlerin bazlar ibareye daha uygun olduunu dnerek kaln halat'la tefsir etmi. bkz.et-Taberi, Muhammed ibnu Cerir Cami'u'l-Beyan an Te'vili Ani'l-Kur'n, Beyrut 1988, V. 180-181; ez-Zemaheri, el-Kesaf, II. 78; bnu'l-Cevzi, Abdurrahman b. Ali, Zadu'l-Mesir fi lmi't-Tefsir, Beyrut 1987, III. 197; el-Kurtubi, Muhammed Eb Abdillah, el-Cami'u li Ahkami'lKur'n, Beyrut 1983 VII. 207; es-evkani, Muhammed b. Al, Fethu'l-Kadir, Msr, 1964, II. 205. Bazlar ise, devenin olay daha fazla somutlatrdn dnerek cemel kelimesinden deve almtr. Bkz. et-Taberi, V. 178-179; ez-Zemaheri, II. 78; bnu'l-Cevzi, III. 197; elKurtubi, VII. 206; e-evkani, II. 205.
156 157

Bkz. Seyyid Kutup, et-Tasviru'l-Fenniyu fi'l-Kur'n, s. 30-31.

Seyyid Kutub'un Fizilali'l-Kur'n', Kur'n'n manay nasl tasvir ettiini en gzel ekilde incelemektedir. Zaten Kur'n tasvirinin modern anlamyla ilk bulucusu Seyyid'in kendisidir. Ayrca Bkz. Seyyid Kutub, et-Tasviru'l-Fenniyu fi'l-Kur'n, s.31-55; Fizilali'l-Kur'n, Cidde, 1986, I. 286, 287, 293, 294, 300, 302-304, 310, 317-318, 328-332, 487, 158 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 75-77.
159 160 161 162

Bkz. el-Crcani, Abdulkahir. Delailu'l-i'caz, Msr, ters., s. 40, 75, 77; bnu'l-Esir, Nasrullah b. Muhammed, el-Meselus-Sair-fi Edebi'lKatibi ve'-air, Beyrut 1990, II. 107, 108; Itr, a.g.e., s. 187-192. rnek iin Bkz. el-Crcani, Delailu'll'caz, s. 40, 163, Said-i Nursi, aratu'l-'caz fi Mezani'l-i'caz, st. Bkz. ez-Zemaher, I, 59, 60, 121-122; Nursi, s. 106-112. Said-i Nursi'nin aratu'l-'caz'nda batan sona kadar ayetlerin kendi iinde siyak ve sibakndaki ayetlerle mnasebetli ve uyumlu olduu anlatlr. Eb's-Suud, Muhammed b. Muhammed el-mad, radu'l-Akl's-Selim ila Mezaye'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut, trs, I. 16; bkz. el-Kad, Abdullah b. Muhammed Nasiruddin el-Beydavi, Envaru't-Tenzil ve Esraru't-Te'vil, st, 1977, I. 80, 106. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 77-78.
163

Seyyid Kutub, et-Tasvir, s.30; Itr, a.g.e., s. 187.

duydular. Kimisi bunu mstakil eserlerde iledi; kimisi de bunu kitaplarnn bir blmnde iledi.164 Gerek u ki, biz bu gn Kur'n ilimleri sahasnda ok nemli, hassas, Arap dili ve edebiyatnda byk bir yetenek ve maharet isteyen ve ciddi bir gayret bekleyen yepyeni iki ilim dal ile kar karyayz. Birisi Kur'n slbu dieri Kur'an slbu'nun bir blm saylan, ama haddizatnda ok kollar ve alt blmleri olan Kur'n tasviri'dir. Grdmz u ki, ikisine de ilgi henz istenen seviyede deildir. Biz nce Seyyid Kutub'un tasvir alanndaki kymetli eserini ksmen tantmaya alacaz. Daha sonra bu sahada tesbit edebildiimiz ada eserlerin isimlerini liste halinde sunacaz.165 Seyyid Kutub-et-Tasviru'l-Fenniyu li'l-Kur'n: Kitap, Seyyid Kutub'un te'lifidir. 191 sayfadan meydana gelir. Kur'n'n, mnlar, olaylar, inanlar, insanlarn bir takm psiik durumlarn, salih amellerin faydalarn, kfrn onarlmaz zararlarn nasl ustaca tablolatrdn, baz mnevi ve soyut hususlarn portresini izerek somutlatrdn ve gzler nne serdiini anlatr. Seyyid Kutub, Fizill'yla tefsirde aksiyoner yeni bir r at gibi, bu kitabyla da Kur'n'n mn tasvirinin tekniine taptaze mlahazalarla, ilgin olduu kadar ideal olan; ideal olduu kadar da ilm olan yeni bir Kur'n ufkun vetiresini balatmtr. Bu kitap, yazarda ok yksek edeb bir zevk ve duyarlln var olduunun ifadesidir. Bizce bu, Kur'n ilimlerinde yeni ve gnmz alimlerinin ciddiyetle eilmesi gereken bir konudur. nk daha evvelki almalarda Kur'n tasviriyle ilgili byle disiplinli, sistemli ve metodik bir almaya rastlanmamaktayz. Kur'n tasviri sahasnda u eserlerin isimlerini zikredebiliriz: 1- Beyyum, Muhammed Receb, el-Beyanu'l-Kur'n, Kahire 1971. 2- Dubel, Muhammed b. Sa'd, en-Nazmu'l-Kur'n fi Sureti'r-Ra'd, Kahire 1981. 3- Sa'id, Abdulmuteal, en-Nazmu'l-Fenniyu f'l-Kur'n, Kahire. 4- Seyyid, Kutub, Meahidu'l-Kiyameh. 5- eyh Emin, Bekr, et-Ta'biru'l-Fenniyu fi'l-Kur'n, Beyrut 1973.166 KUR'AN SLUBU Uslp" kelimesi latta; uzanan yol, eit, vecih, mezhep, burun kvrmak, arslann boynu ve konumacnn kendi konumasnda izledii yol anlamlarna gelir.167 stilah mnsna gelince slp yeni bir istilah olduu 168 iin, eski mustalaht kitaplar ve eski ansiklopedik eserler ona yer vermemektedir. Yeni alimlerden ez-Zerkan slbun istilah mnsn yle kaydeder: Konumacnn konumasn olutururken ve kelime ve cmlelerin dizili biimlerini seerken izledii yoldur.169 Hasan Tabl: "nsann, kullann belli bir annda dilin baz ynlerini dier baz ynlerine tercih etmesidir" 170 eklinde slbu tarif eder. Hasan Tabl bu tarifin yansra tarif daha kaydeder.171 Yukarda terim mnsn sunduumuz slp bu gnk modern filolojik almalar sonucunda ortaya km ve kendi bana bir ilm disiplin haline gelmitir. zellikle Arap aleminde slp ilmi sahasnda azmsanamayacak almalar yaplmtr.172 Konumuzun gerei olarak biz burada yeni slp ilminin ama ve kurallarn ele almayacaz. Hemen Kur'n slbunu izaha geeceiz. Yukarda slp iin kaydettiimiz tariften de anlalabilecei gibi Kur'n slbu; kelimelerin seiminde ve cmlelerin tertibinde Kur'n'n kendisine mahsus yntemiyle takip ettii metottur.173 Kur'n' Kerim kendisine mahsus esiz slbu sayesinde asrlardan beri gnllerde taht kurmu, dmann susturmu, dostunu sevindirmi ve davet ettii mbreze meydannda hep galip gelmitir. Dn dilciler, konumann konuulduu ortama uygun olma noktasn l alarak "Belagat" ilmini kurdular ve gelitirdiler. Onun kriterleriyle Kur'n'a baktlar, esiz grdler ve ona eriilemeyecei kanaatna oybirlii ile vardlar.
164

Tasvir konusunu mstakil ileyenlerin isimlerini kitap listesinde sunacaz. Ayrca ada Kur'n aratrmaclarndan Dr. ehhate. Dr. Nureddin Itr ve Dr. Adnan Zerzur, tasvir konusunu kitaplarnn bir blmnde incelemilerdir. 165 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 78-79. 166 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 79-80.
167

el-Firz'abd, Muhammed Mecduddin, el-Kamusu'l-Muhit, bas. y.y. 1938, I. 83; Mutammed b. Manzr, Lisanu'l-Arab, Beyrut, 1988, VI, 319; Halil el-Cerr, Lars el-Mu'cemu'l-Arabiyyu'l-Hadis, Paris, 1972, s. 96. 168 Hasan Tabl, slbu'l-ltifat, bas. y.y. trs. s. 33, 35.
169
170

ez-Zerkn, II. 199. Tabl, a.g.e., s. 35. 171 A.y.

172 173

A.g.e., s.33. ez-Zerkan II. 199.

Bugnk modern dnyada ada dil bilimcileri konumacnn muhatabn daha fazla etkilemesi iin konutuu kelime ve cmlenin seimini174 hareket noktas yaparak slp ilmi'ni kurdular. Bu yeni bilimin kstaslaryla da Kur'n'a baktlar ve yine Kur'n' esiz, eriilmeyecek bir zirvede buldular. Her konumacnn, konumasnda ve yazarn, yazsnda takib ettii zel bir yntemi vardr. O zel yntem onun kendisine zg slbunu oluturur. Kur'n gibi dnya ile hireti, yaratanla yaratlan, kfr ile iman... v.b. birok e ve zt konuyu kapsayan yce bir kitabn meseleleri, konular, emir ve yasaklar, tavsiye ve tleri sunuta takip ettii zel bir yntemi de vardr elbette. te bu zel yntem Kur'n'n slbudur. Gerek dnk belagat lleriyle gerekse modern slp kriterleriyle Kur'n'n dil yaps incelendiinde kendisine zg yapsal birok zellie sahip olduu grlr. Ancak hemen unu kaydedelim ki, daha evvel de deindiimiz gibi bu ilim dal yeni olduu iin Kur'n slbu sahasnda henz fazla bir birikim mevcut deildir. Her ne kadar Kur'n slbu sahasnda atomcu bir anlayla nefy, nehy gibi birok kk slp eleman almas yaplm ise de; genel bir bak asyla bakldnda btn Kur'n'n slbu hakknda fazla bir eyin yapld grlmemektedir. Bu gn bile, birok Ulumu'l-Kur'n almasnda "Kur'n slbu" konusuna hl yer verilmi deildir. Yeni yazarlardan Kur'n slbunu unlar incelemitir: Ez-Zerkan Menahilde (s.198-226), Draz, en-Nebeu'lAzim'de (108-142), Halid el-Akk el-Furkan'da (164-173), Dr. Zerzur Ulumu'l-Kur'n'da (255-298), Dr. Abdlani Muhammed Said Burke, ed-Davetu'l-Kur'niye'de (285-352) ve Seyyid Kutub et-Tasviru'l-Fenniyu fil-Kur'n adl eserinin "et-Tenasuku'l-Fenn" balkl ksmda (69-110). zellikle Seyyid'in anlan eserinde Kur'n slbunun birok zellikleri tesbit edilmitir. Bu yazarlardan ez-Zerkan Kur'n slbu iin yedi tane zellik saym ve bunlar uzun uzadya anlatmtr. Ancak biz ikinci, nc zellii pek yerinde bulmadk. nk Kur'n'n avam ve havas herkesi memnun ve raz etmesini ve akl ve duyguyu tatmin etmesini Kur'n slbunun ikinci ve nc zellii saym. 175 Oysa iyi dikkat edildiinde grlecektir ki, bunlar slb'un zellii olmaktan daha ziyade slpla elde edilen sonulardr. nk slp kendisini oluturan mantk ve ilm zellikler sayesinde avam ve havass, memnun klar; akl ve duyguyu tatmin eder. Yoksa durup dururken hi bir zellii olmayan bir slp ne insanlar memnun eder, ne de akl ve duyguyu tatmin eder.176 A- Kur'n slbu'nun zellikleri: Yukarda ad geen yazarlardan Kur'n'n slp zellikleri meyannda biz, tatminkr ve bilimsel olarak Dr. Abdullah Draz'n;177 hem tatminkr, hem bilimsel ve hem de kapsayc olarak da Abdulgan'i Berke'nin tesbitlerini bulduk. imdi her iki eserde yer alan Kur'n slbunun zelliklerini sadece satrbalaryla sunalm:178 1- Lafzn Azl ve Mnnn okluu: Bu Kur'n slbunun en bariz zelliklerinden biridir. Lafzn azl ile mnnn okluu adeta iki zt gibidir. Lafza nem verdiniz mi mny; mnya nem verdiniz mi lafz feda etmi olursunuz. Lafzn azl ile mnnn okluu, ok nde olan dil ustalar iin ancak bir ka azck cmlede mmkn olabilmitir. Uzun bir kelamda mesela bir iki sayfalk hutbe, risale ve resmi mesaj ve demelerde bile, lafzn azl ile mnnn okluu uzun bir sre beraber gtrlememektedir. Mesela bu konuda el-Cahz, el-Beyan ve't-Tabyininde en iyi Arap ediplerinden birok seme sz, hutbe ve deme aktarmaktadr. En gzelleri bir ka satr gememektedir. 179 Uzunlarnn yzde doksan bir sayfa ile bir buuk sayfadan meydana gelir ki, bu tr bir buuk veya daha fazla olan metinler, yce mnlar tamay bir yana brakalm; lafzn ve cmlenin terkibi de garip kelime, kuru seci', uzunluk ve anlamsz tekrarlar gibi eksikliklerden arnm deillerdir.180 Yaklak 500 sayfa, 114 sre ve 6200 ksur yetten meydana gelerek yirmi sene gibi uzun bir srede peyderpey nazil olmasna ramen bandan sonuna kadar "lafzn ksal ve mnnn okluu" ilkesini korumak Kur'n'n dnda hibir kitapta bulunmaz. Zaten insann gc de buna yetmez. te Kur'n batan sonuna kadar bu ilkeden ayrlmayarak ne lafz mnya ne de mny lafza feda etmitir.181

174 175
176

Bkz. Hasan Tabe, s. 34-38. Bkz. ez-Zerkn, II. 209 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 81-83.

177

Akl ikna ve duyguyu tatmin etmeyi o da bir slp saymtr. Bkz. Draz, en-Nebel-Azim, s. 113 Ancak buna katlmadmz yukarda kaydettik. 178 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 83.
179 180
181

Bkz. el-Cahz, Amr Ebu Osman. el-Beyan ve't-Tebyin, el-Kahire, 1985, I. 109, 112-114, 116-117, 131-132. Bkz. A.g.e., I. 137-139; II. 53, 55-60, 62-65. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 83-84.

2. Kur'n Hitabnn Avam Ve Havasa Ynelik Olmas;182 nsanlarn kltr, bilgi, grg ve anlay durumlar farkldr. Bu farkllktan tr hitab etme ve edilme durumlar da farkllk arzeder. Kltr ve bilgi seviyesi yksek olan bir insana ynelik hitab tarz, kltr ve bilgisi dk olan bir insan memnun etmez. Zira o bundan bir ey anlamaz.183 Seviyesi dk olan bir insana ynelik bir hitab da bilgili bir insana sunulduunda ona ok yavan ve basit gelir. Halbuki yce Kur'n, lafz ve cmle terkibinde yle bir slp kullanm ki, kltrleri, bilgi seviyeleri ve hayat artlar ok farkl kimseler her tabaka ve her kesim ayn hitabtan kendisine uygun mesaj ve dersi alabilmektedir. slp ne bilgiliye basit; ne de bilgisize ar gelmektedir. Bu da Kur'n slbuna zg bir espridir.184 3. Kur'n slbunun Hem cmali (Genelleyici), Hem Beyan (Aklayc) Olmas:185 Kur'n, birbirine zt grlen ve kelam ilgilendiren bu iki farkl olay olaanst bir ekilde kendi slbunda birletirmitir.186 Bundan trdr ki, birok mezhep ve frkalar, birok grup ve farkl kesimler, gr ve tesbitlerinde Kur'n'n naslarna bavurmu; kendilerine delil gstermilerdir.187 Kur'n'n slbu, olaanst bir esneklie ve mn zenginliine sahip olmasayd; bu kadar merep ve mezhep fark arada olmasna ramen herkes ona bavuramazd.188 4. Te'kid: Kur'n, davet, akide, eriat, ahlak ve hidyet kitab olduu iin muhatab etkileyebilmenin tm akl, ilm ve psikolojik slplarn kullanmtr. Bunun iin Kur'n, mesajn muhataba mal etmek, benliine ilemek, akln, kalbini ve vicdann tatmin etmek iin eitli etkileyici slplar kullanmtr. nsan zerinde etki gc fazla olan slplardan biri hi phesiz te'kid (kelam vurgalayc biimde kullanmak) dr. nk te'kid sayesinde verilen mn kalbe yerleiyor, vicdanda kk salyor.189 Bunun iin Kur'n; kasem, tenbih harfleri, inne, enne ve te'kid lam gibi birok mekkidi ok yerde kullanmtr.190 5- Tekrar: Bir ey tekrar edildike kiinin benliine daha fazla yerleir, bilin alt alanna daha ok nfuz eder.191 Hatta piyasada dolaan yalan haberler tekrar nedeniyle doru imi gibi kabul grr. 192 Bundan tr siyas konuma, din hitabe, edeb iir ve metinlerde zaman zaman tekrara ba vurulmaktadr.193 Ticar messeselerin sk sk reklam yaptrp tekrarlatmalar, verilmek istenen mal, hizmet, v.b.nn geerlilik ve kalite stnln kiiye/topluma mal edebilmenin abasndan baka bir ey deildir.194 te yce Kitap tevhid, nbvvet, ahkam, gemi milletlerin ackl sonu, peygamberlerin mcadeleleri, v.b. konularda yukarda geen hususlardan tr tekrar slbuna bavurmaktadr.195 6- Dil Gzellii: Kur'n'n hem lafz, hem mn ve hem de slp ynnden en gzel kelam olduu alimlerin genel kabuldr.
182 183

Draz, en-Nebe', s. 113; Zerzr, a.g.e., s. 260;

T.D.V'nin lke apnda dzenledii kutlu doum haftas mnasebetiyle Y.Y. ni. lahiyat Fakltesinden bir grup retim eleman, Van'n Geva ilesindeki bir panele katld. Konuma seviyesi fazla yksek olmamasna ramen halk kesimi fazla bir ey anlamadn syledi.
184 185
186

Bkz. Draz, en-Nebe', 113; ez-Zerkan, ll 209; Zerzur, a.g.e., 5.260. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 84-85. Bkz ez-Zerkn, ll. 219; Draz, en-Nebe', s. 117; Zerzr, s. 262 ez-Zerkn, 11. 219. 187 A.y. Draz, en-Neb'e, S 118. 188 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 85.
189 190 191 192 193
194

Abdulani Berke, slbu'd-Da"veti'I-Kur'niyye, el-Kahire, 1983, s 34. Bkz. Kur'n-i Kerim, Yasin, 2, 3; e.-r, 18. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 85. Abdulani Berke, a.g.e., s. 35. Abdulani Berke, a.g.e., s. 35.

Abdulani Berke, a.g.e., s. 35. ez-Zerkni, II. 206-207. 195 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 85-86.

Bizim burada Kur'n slbunun bir esi olarak ele almak istediimiz gzellik lafz gzelliidir. Bu lafz gzellii iki ynden incelenebilir: Cmleleri meydana getiren kelimelerin, kelimeleri meydana getiren harflerin fonetik zellikler ynnde bir biriyle uyum iinde olmasdr. Tabiatyle bu uyum ses ahengini ve gzelliini dourur.196 te Kur'n'da bu husus zirvededir. nsann gc asla buna yetiemez. Dieri de, bu fonetik uyuma baklmakszn seilecek kelimenin ve kurulacak cmlenin fasahat artn tayacak ekilde seilip kurulmas. Bu iki gzellik de nihai bir ekilde Kur'n'da mevcuttur. Zaten Velide: "Vallahi bu szn (Kur'n'n) tatll, berrakl vardr. Onun yukars meyve verici, alt bol su fkrcdr. O galip olur; malup olmaz, o altndakini ezer" szn syleten onun bu iki gzelliin nihai snrlarn kendinde toplam olmasdr. Yine Kur'n'n bu ses ve lafz gzellii, Hz. Peygamber'e suikast niyetiyle evinden ayrlan mer'i byleyip onu en samimi ve fedakar dost haline getiren gzelliktir. Ebu Sufyan, el-Ahnes b. urayk ve Ebu Cehli gece ard arda Hz. Peygamber'in evinin etrafnda gizlenip Peygamber'in gece boyunca namazda okuduu Kur'n' onlara dinlettiren sabaha kadar yine bu ses ve lafz gzellii deil midir? 197 7. Tasvir slbu: Yukarda tasvir slbunu mstakil olarak incelemitik. Tekrara mahal brakmamak iin o malumatla yetinmek durumundayz.198 8- stidlal slbu:199 Kur'n zellikle vahdaniyet, nbvvet, har ve Kur'n'n gereklii konularnda ska delil getirmektedir. yle ki bu delil getirme hususu, Kur'n slbunun ok bariz bir zellii olmutur. Ancak Kur'n, bu istidlali bazen kendisiyle hasm arasnda bir mcadele formuna sokarak sunmaktadr. Mesela en-Neml sresinin 59. ayetinden 72. ayetine kadar olan Kur'n pasajlar bunun en ak rneidir. Orada hem istidlal vardr, hem de mcadele vardr. Keza el-Ankebut sresinin 61-69, yetlerinde geen karlkl soru ve cevap ekli ve cevaplarn beraberinde getirdii zafer kr, yine bunun gzel bir rneidir. Kur'n slbunun saydmz bu onbir zelliinin yansra, tevik, hazf, takdim, darb- mesel, kssa anlatm, terib, terhib, heyecan, iltifat, istifham, Araplarda hi alk olmadklar fasla v.b. gibi birok husus daha vardr ki, btn bunlar bir araya gelerek Kurann ondrt asrdan beri insanla meydan okuyup ciz brakan slbunun yapsn meydana getirmektedirler. Daha evvel de ifade ettiimiz gibi bu gn Kurn slbu atomize edilerek slbun elemanlar (kk paracklar) zerinde allmaktadr. Kur'n slbunu genel yaps ierisinde inceleyen bir eser grmedik. slbun bir ynn ele alan baz almalar temin ettik, imdi onlar tantmaya geelim.200 B- Eserlerin Tantm 1- Hasan Tabl-slbu'l-ltifat fi'l-Belaati'l-Kur'niyye: Kitap 1990 ylnda Dr. Hasan Tabl tarafndan Medine-i Mnevvere'de kaleme alnmtr. Bask tarihi ve yeri kaydedilmemitir. Kitabn ana metni 222 sahifedir. Yazarn, kitabn sonuna ekledii Kur'n'da geen iltifat listesi, bibliyografya ve konu fihristiyle beraber 296 sayfay bulmaktadr. Kitap, ikisi kk, biri byk fasldan meydana gelir. Birinci faslda (13-29) iltifatn terminolojik anlamn ve Belagattaki etkin durumunu inceler. Mellif, bu faslda iltifat belaatlar nezdinde allagelen terim mnsndan ok daha geni bir yelpazede inceler. Tarih seyir ierisinde iltifatn slp deiikliinin ifadesi olarak hangi merhalelerden getiini kronolijik sra takip ederek anlatr. Evvela Arap dili otoritelerinden el-Ferra (.207/822), el-Hatem' (.388/998) ve Ebu Hilal el-Asker (.395/1005) gibi alimlerin iltifat hangi mnda kullandklarn kaydeder. 201 Sonra konuyu biraz daha aarak zellikle Ebu Ubeyde (.210/825)'nin slp deiikliini bir dil olay olarak mecaz ad altnda Kur'n'da nasl ilediine ve el-Ferra (.207/822), el-Mberred (.285/898) ve bnu Kuteybe (.276/889)'nin de gerek Kur'n'da
196 197

Bkz. Draz, en-Nebe', s.102-103, Abdulani Berke, a.g e., s. 331-332. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 86-87. 198 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 87.
199

el-Akk, el-Furkan, s. 169-170 ltifat: Kelamn bir slptan dier bir slba; yani tekellmn veya hitabn yahut gaybetin birinden dierine gei yapmasdr.Teftazan, Muhtasar.s 11; Seyyid erif.et-Ta'rifat,s.35; es-Suyut, Mu'tarak, I 286;el-tkan, ll,109; Ebu'l-Beka el-Kefev,l, 279; et-Tehanev, 11,1289. 200 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 87.
201

Bkz. Hasan Tabl, slbu'l-htilafi fi'l-Balaati'l-Kur'niyye, bas y.y. trs., s 3-4.

ve gerekse de Arap iirinde slp deiiklii olayna deindiklerine dikkat eker. 202 Bununla yazar, u noktaya varmak istemektedir: iltifatn z olan slp deiiklii, bazen mecaz ad altnda; bazen de hi bir isim tamadan tarihin erken dnemlerinde kullanlmtr.203 Yazar, slp deiiklii olaynn iltifat'la ilk defa Abbas halifesi olan Abdullah b. el-Mu'tazz'n H. 274 ylnda te'lif ettii Kitabu'l-Bed adl eserinde bulutuunu syler.204 Mellif bu faslda tarihin erken dnemlerinden itibaren iltifat'n slp deiiklii anlamnda kullanldn aktardktan sonra iltifat'n ikinci bir merhalede birok edeb sanat iin kullanldn ve nc merhalede de bugn belagat evrelerince kullanlan terminolojik mnya oturtulduunu kaydeder.205 Yazar, ikinci faslda (33-59) amzda yeni gelimekte olup modern dil biliminin bir dal olan slp lmi'nin nda iltifat sanatn inceler. Kendisi Batl dilcilerin de grlerini naklederek konunun mnakaasn yapar. nc faslda (63-222) yazar Kur'n'daki iltifat' inceler. Yalnz mellif, sadece zamirler aras iltifat kaydetmeyip; aksine salar, zamirler, saylar, edatlar ve e anlaml kelimeler arasnda vaki olan geilerin bol eitlerinden oluan iltifat'n zengin bir yapsn incelemektedir. Mellif, Kur'n'da gelen iltifatn bu eitlerini aklarken sadece sanatsal ynn izah etmekle yetinmez. Bunun yansra siyak-sibak itibar ile haiz olduu belagat nktelerini de aklamaktadr. Bizce eserin en nemli yn de budur. nk Kur'n'da geen muhtelif edeb sanatlarn belagat ynndeki faydalarnn bilinmesiyle Kur'n'n ycelii daha gzel anlalm olacaktr. Kitabn dier bir gzel yn de pratik olarak istifadeyi kolaylatran bir tablonun kitabn sonuna eklenmi olmasdr, bu tabloda yazar iltifatn hangi sre ve yetlerde getiini ve iltifat'n konusu ve trnn ne olduunu izah etmektedir. Kitap, iyi bir alma ve aratrma rn olup Kur'n iltifat sahasnda nemli bir a kapatmaktadr.206 2- Ahmed Mahir el-Bakari-Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'n: 1968 birinci, 1984 ylnda ikinci bask yapan fihrist ve bibliyografya ile beraber 351 sayfadan meydana gelen eser Dr. Ahmed Mahir el-Bakar'nin master tezidir. Kitabn sonunda M. A. Nawwara imzasyla ingilizce alt sayfalk bir tantm vardr. Kitap, Kur'n'n nefy edatlar hususundaki nemli bir boluu doldurmaktadr. Mellif, nce her nefy edatnn Kur'n'da ka defa getiini kaydeder. Sonra ilgili edat nahiv ynnden tafsilatl bir ekilde inceler. Edatla ilgili en ince detaylar kaydeder.207 Bu arada eski nahivcilerden nakillerde bulunduu gibi amzn dilcilerinden de alntlarda bulunur.208 Mellif, Kur'n'da geen nefy edatlarn belagat ynnden de irdeler. Siyak ve sibak ynnden nefyin haiz olduu nkteler (mn inceliklerini) de kaydeder.209 slp Alannda 20. Asrda Yazlm Eserler: 1- Abdlkadir Hseyin, el-Kur'n ve's-Suretu'l-Beyaniye, Kahire, 1992. 2- Ata, Abdlkadir Ahmed, Esraru't-Tekrari fi'l-Kur'n, Kahire 1973. 3- Azim, Muhammed Abdlhlk, Dirastun L Eslbi'l-Kurni'l-Kerm, 1985. 4- Bei, Melik Hasan, Esraru't-Tenevu' fi Tebihti'l-Kur'ni'l-Kerm. 5- Berke, Abdulani Said, slbu'd-Da've'l-Kur'nyye, Kahire 1983. 6- el-Mderredi Abdurrahman, Eslibu't-Te''kdi fi'l-Kur'anil-Kerm. 7- Hafnav, Muhammed, el-Easiletu fi'l-Kur'ni'l-Kerim. 8- Hafni, Abdulhalim, slbu's-Seriyyeti fi'1-Kur'ni'l-Kerm, el-Khire, 1987. 9- slbu'l-Kur'n fil-Kefi'n-Nifk, el-Khire, 1990. 10- slbu'l-Muhavereti fil-Kur'ni'l-Kerm, el-Khire, 1985. 11- Lain, Abdulfettah, el-Eesiletu'l-Kur'niyye, Riyad 1982. 12- Makrera, Abdulalim Salim, slbu z fi Davi'd-Dirasati'l-Kur'niyye ve'n-Nahviyye, Kuveyt 1983. 13- Nebil, Hamid Ahmed, Min Eslibi'l-Kur'ni'l-Kerm. 14- Min Eslibi'l-Kur'n beynel-Ma'n ve Sinati'n-Nahviyye, el-Khire, 1984. 15- Sa'fan, Kamil, el-Menhecul-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'n, 1981.
202

Bkz. Hasan Tabl, slbu'l-htilafi fi'l-Balaati'l-Kur'niyye, bas y.y. trs., s. 5-10 Hasan Tabl, slbu'l-htilafi fi'l-Balaati'l-Kur'niyye, bas y.y. trs., s.10 Hasan Tabl, slbu'l-htilafi fi'l-Balaati'l-Kur'niyye, bas y.y. trs., s.10. Hasan Tabl, slbu'l-htilafi fi'l-Balaati'l-Kur'niyye, bas y.y. trs., s. 17-24 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 87-89.

203
204

205
206

207
208

Bkz. el-Bakar Ahmed Mahir, Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'n, Daru'l-Maarif, 1985, s. 31-41. Bkz. el-Bakar Ahmed Mahir, Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'n, Daru'l-Maarif, 1985, s. 32-33. 209 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 89-90.

16- Yasin, Sa'd, el-Burhan al Selametil-Kur'n mine'z-Ziyadeti ve'n-Noksan.210 KUR'AN KISSALARI nsanlarn konutuklar eitli dillerde eitli konuma slplarnn olduu kesindir. Bu slplar, genelde konuma ile muhatab arasnda anlamaya ve verilmek istenen mnlar pekitirmeye, glendirmeye yneliktir. eitli slplarn kullanld eitli dnya dillerinde tek hedef, insanlar aras anlamay salamaktr. Anlamann temel ama olduu tm dillerde zaman zaman bir durumu hatrlatmak, ibret aldrmak, gerekli mesajlar sunmak iin teden beri gemite yaanan kii veya kiilerin belli bir durumda veya durumlarda geirdikleri olaylar anlatlagelmektedir. Bazen kii kendi hayal gcne dayanarak muhayyelesinde baz tarih kahramanlar retir ve yaanm gibi etrafnda olaylar rer. Trkede bu tr gemite yaanm veya yaanabilir olaylar anlatan hikyelerden ksa olanlarna "hikye" uzun olanlarna da "roman" denir.211 Bugnk modern Arapa'da bu tr ksa edeb anlatmlara "Uksse" denir.212 "Kssa" kelimesi ise genel olarak hem uzun (Roman) hem de ksa (Hikye) olanlarna denir.213 Gemii konu eden bu anlatmlarn bir ksm gelii gzel, alakalem yazlmtr ve hi bir sanat deeri yoktur. Bir ksm ise, byk bir titizlikle, olaylar tablolatrlarak, soyut eyler somutlatrlarak, hayali eylere canllk kazandrlarak, olayda rol alan unsurlara deiik hayat biimleri verilerek214 yksek edeb bir deere haiz olacak ekilde anlatlmtr, ite edebiyat literatrne geen de, bu tr kssalardr. Evvelki dnemlerde kssalarn her iki tr olduu halde sanat deeri olanlarn edeb ynlerine fazla deinilmezdi, ilimlerin gelimesiyle edebiyatta da byk gelimeler kaydedildi. Artk kssa, hikaye vb... nesir trlerinin edeb ynlerine ilgi artt. Bu kssa ve hikayelerin edeb ynleri ve zellikleri anlatlmaya baland. On drt asr evvel nazil olan Kur'n'a baktmzda edeb deeri olaanst yksek olan kssalarn Kur'n'da bolca yer aldn grmekteyiz. Ne var ki, bu kssalarn sahip olduu edeb stnlkler ierdikleri pedagojik, psikolojik ve sosyolojik ynler hi anlatlmad. Hatta es-Suyyuti btn Kur'n ilimlerini almaya ok nem vermesine ramen Kssasu'l-Kur'n diye bir konu amamtr. Sadece Ksas Enbiya ad altnda baz alimler tarafndan yar efsanev bir ekilde Kur'n kssalar kaleme alnd. Kur'n Kssalarn teknik ynden ele alarak edeb llerle deerlendiren ve kssann psikolojik, pedagojik ve sosyolojik ynlerini kaydeden almalar olduka yenidir. nk 20. asrda Kur'n ilimleri sahasnda eser veren el-Cezir, ez-Zerkan ve Subhi esSalih'in eserlerinde bile, Kssasu'l-Kur'n konusunu grememekteyiz. Kanaatimce ada alimler arasnda Kur'n kssalarnn teknik ynlerine en derli toplu ve sistemli bir ekilde dikkat eken Seyyid Kutub'tur. O'nun et-Tasvirul-Fenniyu fil-Kur'n adl eseriyle bu konuyu ksmen temellendirerek yeni ve ciddi bir r at kanaatindeyim. Daha sonra bu sahadaki verimin her geen gn arttn grmekteyiz. Ne var ki, baz ada yazarlar bu konuda ok ar gitmitir. Kur'n Kssalar hayal olup hakikat deildir diyecek kadar ifrata girmilerdir.215 Bunun en tipik rnei Dr, Muhammed Ahmed Halefullahn Msr niversitelerinden birinde doktora tezi olarak sunduu el-Fennul Kasasi fi'l-Kur'n adl almasdr.216 Bu arla ramen Kur'n kssalar sahasndaki teknik almalarn, onu Ulum'l Kur'n'n yeni bir dal haline getirecek seviyede olduunu dnmekteyim. Scyyid Kutub'un et-Tasvir'deki ve Fizilal'deki yeni yaklamlar ve ilgin tesbitleri, keza Dr. Adnan Zerzur'un Kur'n ilimleri sahasndaki eserinde Kur'n kssalaryla ilgili edeb ve teknik, uzun izahlar; Kur'n kssalarnn yeni bir Ulum'l Kur'n dal olmasn gerektiren materyal ve alt yapy kapsamaktadr.217 Bu uzun giriten sonra imdi Kur'n kssalaryla ilgili baz malumatlar zet olarak sunmaya alacaz.218 a- Kur'n Kssalarnn eitleri: 1- Peygamber Kssalar: Bu tr kssalarda Peygamberlerin daveti, mcadelesi, mucizeleri, kfirlerin buna kar olan tavr ve kt sonular anlatlr.219 2- Peygamberlii kesin olmayan Hdr, Zlkarneyn ve Lokman gibi zatlarn kssalar. Bu kssalarda O zatlarn ilgin tavrlar, icraatlar ve tleri yer almaktadr.
210 211

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 90. Bkz. Doan Mehmet, Byk Trke Szlk, bas. yy., trs., s. 420, 841; Heyet, Trke Szlk, Ankara 1988, 1.645, II. 1227. 212 Halil el-Curr, el-Mu'cemu'l-Arabiyyu'l-Hadis, Larus, Paris 1972, s. 141. 213 Halil el-Curr, el-Mu'cemu'l-Arabiyyu'l-Hadis, Larus, Paris 1972, s. 953. 214 Bkz. Seyyid Kutup, et-Tasvru'l-Fennyu fi'l-Kur'n, bas. y. y, trs. s. 29.
215
216

Bkz. el-Kattan, a.g.e., s. 308-309. Bkz. el-Kattan, a.g.e., s. 308-309. Bkz. Zerzur, a.g.e.,s. 357-395. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 91-93. el-Kattn, a.g.e., s. 306; ehhate, a.g.e., 5. 158-159.

217
218

219

3- Ashab- Kehf, Ashab Uhdd ve Ashabu'l Cenne gibi topluluklarn kssalar.220 Bu kssalarda o topluluklarn mcadelesi, kayda deer davranlar ve karlatklar sonular anlatlmaktadr. Burada bizim dikkatimizi eken husus udur: el-Kattan ve ehhate Kur'n'da Hz. peygamberin savalaryla ilgili geen ksm da Kur'n kssas kapsamna sokmaktadrlar.221 Oysa bunun Kur'n'n "kssa" anlayna iki ynden aykr olduunu dnmekteyim. Birincisi Kur'n, kssa ifadesini zellikle gemi kii /kiilerin servenleri iin kullanmaktadr. kincisi Kur'n'n nazil olduu dnemde yaanmakta olan olaylar henz gemi saylmaz. Dolaysyla bunlar kssa kapsamna girmez kanaatindeyim. Evet Peygamber (s.a.v)'le ilgili olaylar bize gre imdi kssadrlar. Ama Asr Saadet'e gre henz deil.222 b- Kssalarn Fayda ve Amalar: Kur'n Kssalar'nn birok fayda ve amac olduu kesindir. Bazlarn yle hlasa edebiliriz: 1- Davetin ilke ve esaslarn belirlemek.223 2- Dinin btnnn Nh (a.s)'dan Peygamberimize kadar Allah'tan geldiini ispatlamak.224 Buna el-Enbiya sresinin kssalar rnek verilebilir.225 3- Peygamberlerin davet metodlarnn ayn olduunu ve kfr milletinin bu davetlere verdikleri karln eit olduunu aklamak.226 Hd sresinde geen kssalarda bu durum grlmektedir.227 4- Sonu itibariyle Allah'n dostlarna yardm ettiini ve dmanlarn da kahrettiini aklamak.228 Bu sayede Hz. peygamber ve sahabesi bir yandan teselli; te yandan da moral bulmu oluyorlard.229 el-Ankebut sresinin 14-40 yetleri arasnda anlatlan kssalar bunun en gzel rneidir. 5- Peygamber (s.a.v)'in gemi milletlerle ilgili verdii bilgilerle nbvvetini ispatlamak.230 nk Peygamber (s.a.v) okuma yazma bilmiyordu, kimseden de bilgi almad ve ehl-i kitaptan kimseyle beraberliinin olmad biliniyordu.231 6- Ehli kitab gemi Peygamberlerle ilgili kssalar konusunda susturmak.232 7- Kssalarn edeb bir ekilde ilenii ile muhatablar daha fazla etkileyebilmek.233 8- Kssalarn ihtiva ettii ders ve ibretlerle muhataplar eitinek.234 Bu sayede de muhatabn Allah korkusu ve azab endiesi artar. Bylece amel noktasnda Mslmann daha disiplinli olmas salanm olur. Bu son drt husus Kur'n'n tm kssalarnn ortak hedefidir. 9- Hz. Muhammed (s.a.v)'in dini ile brahim (a.s.)'in Hanif dini ve Ben srailin semavi dinleri arasndaki benzerlik ilikisinin gl olduunu ispatlamak.235 zellikle brahim (a.s.), Ms (a.s.) ve sa (a.s.)'n kssalarnda buna tekrarla iaret edilmektedir.236 Kssalarn, bunlardan baka da Hz. Adem'in yaratl gibi baz olaanst eylere Allah'n ggetirdiini, iyiliin ve gzelliin, fitnenin ve ktln sonucunu ve Allah'n peygamberlerine olan nimetlerini aklamak gibi Kur'n kssalarnn birok faydas daha vardr.237 C- Kssalarn Tekrar: Kssa'nn ama ve hedeflerini bylece sraladktan sonra kssalarn tekrar'na ksaca deinmek uygun olur. Zira Kur'nda geen tekrarlarn byk bir ksm kssalardadr. Tekrar konusu ise teden beri dmanlar tarafndan
220 221

el-Kattn, a.g.e., s. 306; ehhate, a.g.e., 5. 158-159. el-Kattn, a.g.e., s. 306; ehhate, a.g.e., 5. 158-159. 222 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 93.
223 224 225
226

el-Kattan, a.g.e., 5. 307. ehhata, a.g.e., s. 159; Seyyid Kutub, et-Tasvir, s. 113. Bkz. el-Enbiya, 48-92. ehhata, a.g.e., s. 160; Seyyid Kutub, et-Tasvir, s. 116. Bkz. Hud, 25-100. ehhata, a.g.e., s. 160. ehhata, a.g.e., s. 160; el-Kattan, a.g.e., s. 307; Bkz. imek, Said, Kur'n Kssalarna Giri, ist 1993, s. 73-78.

227
228

229 230
231

Seyyid Kutub, et-Tasvir, s. 112; el-Kattan, a.g.e., s. 307; ehhte, a.g.e., s. 161. el-Kattan, a.g.e., s. 307. 232 el-Kattan, a.g.e., s. 307. 233 el-Kattan, a.g.e., s. 307.
234 235 236 237

Bkz. imek, a.g.e, s.101-110. S. Kutub, et-Tasvft, a.g.e., S. 117. Bkz. el-Bakara, 89, 101; Maide, 46-48; En'am, 92; Yunus, 37; Yusuf, 111; el-Ahkaf, 30; es-Saff, 6; en-Necm, 36-40; el-A'la, 18-19.

Bkz. S. Kutub, et-Tasvr, s.117-120; el-Kattan, a.g.e., s. 307; ehhata, a.g.e., s. 159-161. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 94-95.

eitli eletirilere, Mslmanlar tarafmdanda farkl yorumlara konu olmu bir husustur. "Tekrarlama" olay evrende yer alan birok hususta grlmektedir. nsann hayat boyunca tekrarla yemek yemesinden, su imesinden ve hava teneffs etmesinden tutun, bitkinin tekrar sulanmasna, gnein tekrar domasna kadar birok hususta tekrar vardr. Keza konumann nesir ve iirinde de tekrar, bir prensip olarak kendisini gstermektedir.238 Tekrarn psikolojik adan byk etkisi vardr. nk tekrar vastasyla tekrarlanan ey kiinin benliine iyice ilenmi olur239. zellikle bireylere daha fazla maledilmek istenen husularda ska tekrara bavurma ihtiyacn ok kimse hissetmektedir.240 d- Tekrarn Sebepleri: Tekrarn ite byle ftr bir olay olmasndan tr Kur'n'da. zellikle muhataba mal olmas istenen hususlarda tekrara oka bavurulmutur. Kur'n'daki tekrarlarn sebeblerini yle aklayabiliriz: a- Kur'n'n her kssasnn getii yerde siyak ve sibak nedeniyle kssann bir blmn anlatmay gerektiren pedagojik, psikolojik ve sosyolojik nedenler vardr. b- Kssalarda peygamberlerin mcadelesi, kararllklar, kfirlerin buna kar inatlar tekrar tekrar dile getirilmekle m'minin benliine daha ziyade ilenmi olur. Bu sayede de takva ve salih amele sarlmann psikolojik faktrleri daha fazala salanmaktadr.241 c- Kur'n'da anlatlmak istenen hususlarn deiik ifadelerle ve zellikle sanat deeri olan farkl anlatmlarla dile getirilmesi Kur'n i'caznn byk gstergelerinden biridir.242 Kur'n kssalar psikolojik, pedagojik, sosyolojik ve antropolojik ynden deerlendirilebilen birok ciddi ve nemli bilgiler iermektedir. Bunun iin gnmzde bu alana ilgi olduka artmtr. amzda Kur'n kssalarn kaleme alan alimlerin konuyu incelemede iki yol izlediklerini grmekteyiz: a- Klasik ekilde kssalar inceleyenler, b- Yukarda sz geen ilimler nda kssalar inceleyenler. Suriyeli alim Dr Vehbe ez-Zuheylnin elKssatu'l-Kur'niyye'si birinci tr almadr. et-Tiham Nakrann daha nce szn ettiimiz kitab ikinci tr bir almadr. Biz Kur'n Psikolojisi ksmnda Nakra'nn kitabn tantmaya almtk. Onun iin biz imdi sadece birinci trden olan ez-Zuheyll'nin almasn tantmaya alacaz.243 Vehbe ez- Zuheyli-el-Kssat'l-Kur'niyye Hidyetn ve Beyann: Kitabn birinci basks 1992'de Beyrut'ta yaplmtr. 240 sahifedir. Eser iki blmdr. Birinci blm Peygamberimizden nceki peygamber ve dier ahslarn kssalarna dairdir. nce Kur'n kssalarnn unsurlarn, btn peygamberlere gelen vahyin muhtevasnn bir olduunu, Kur'n kssalarnn hedeflerini ve Kur'n kssa ve hedeflerinden numuneler sunar. Daha sonra yazar bu blmde u ahslarn kssalarna yer verir: Adem (a.s.), iki olu, dris, Nuh, Hud, Salih, brahim, Lut, Yusuf, uayb, Musa (aleyhimu's-selam), Benu srail, Hdr ve Musa (a.s.), Ashabu's-Sebt, Talut ve Calut, Davud, Sleyman, Sleyman ve Belks, Eyyub, Yunus, Zekeriyya, Yahya, sa, Uzeyr, Ashabu'1-Kehf, Zi'l-Karneyn, Ashabu'lKarye, Harut ve Marut, Lokman, Sebe' ve Seylu'1-Arim, Ashabu'l-Cenneteyn, Ashabu'l-cenne, Ashabu'l-Uhdud ve Ashabu'l-Fil. Yazar bu kssalar genelde Kur'n'n izgisinde sade bir slpla anlatr. Bazen yazarn bu prensipten ayrlp kaynak gstermedii iin nereden aldn tesbit edemediimiz dier baz kaynaklarn malumatn aktardn da grmekteyiz.244 kinci blm kssa grnmn tayan siyeri nebi'nin olaylarna ayrmtr. Bu blmde: Vahyin balangcn, slm'a arnn aka yaplmas, mriklerin bu arya kar tutumlar, sra ve Mi'rac, Akabe bey'at, Mekke'den Medine'ye hicret, byk Bedir Sava, Ka'b b. el-Eref ve Gatafan Sava, Uhud Sava, Benu Kaynuka' yahudileri, fk olay, Hendek Sava, Benu Kurayze Sava, Hudeybiye antlamas, Mu'te Sava, Mekke Fethi, Huneyn sava, Tebuk sava, bu savatan geri kalan kiinin kssas, Dirar Mescidi, heyet (yabanc konuk) ler yl, Veda Hacc, meyye b. Halef, Ad b. Rabi', el-Ahnes b. urayk, el-eranik, el-Velid b. el-Muire, Sa'lebe b. Hatb, Tu'me b. beyrik, Abdullah b. mmi Mektm, Yahudi olan Lebid b. el-Asam,
238

el-Alsnin eski airlerden Muhelhil'den nakl ettii bir kasidenin az bir ksmnda bir msra tam yedi defa tekrar edilmitir. Bkz. el-Als, Mahmud, Ruhu'l-Mean, Beyrut, 1985, XXVII. 97; el-Kasim, Cemaleddin, Mehasinu't-Te'vil, Beyrut, 1978, XV, 305; bnu Aur, Muhammed et- Tahir, et-Tahrir ve't-Tanvir.Tunus 1984, XXVII, 246. Tabres (.548/ll53)'nin Tevbe'ye at yakan Leyla el-Ahyeliyye'den onbir beytini aktard kasidede tekrarn durumu yledir: Bir cmle be defa; bir cmle iki defa; dier iki cmle de ikier defa tekrarlanmtr. Bkz. et-Tabres, el-Fadl b.el-Hasan, Mecma'ul-Beyan fi tefsiri'l-Kur'n, Beyrut 1988, IX,301-302. 239 Bkz. Nakra, a.g.e., s. 110; imek, s. 112. 240 Nakra, a.g.e., s. 130. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 95-96. 241 Nakra, a.g.e., s. 133.
242
243

Nakra, a.g.e., s. 224. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 96. 244 Bkz. ez-Zuhayl Vehbe, el-Kssat'l-Kur'niyye Hidayetn ve Beyan, Beyrut 1992, s. 128-129.

Hamza b. Abdulmuttalib, mmetin firavunu Ebu Cehil, maddi mu'cizeler peinde olan Mekke ileri gelenleri, Muhacir ve Ensar, cinlerin iman, kble ve ezan kssalar. Ayrca mellif kitabnn sonunda Kur'n'n nzuln, Mekk ve Meden Kur'n', Kur'n'n cemi ve hfzn, nzul sebeblerini bilmenin faydalarn, Kur'n'da soru sorma olayn, iman ve islm konularn da incelemektedir.245 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar: Kitap btn bu konular sade bir slpla ve zet bir ekilde kaleme almaktadr. Daha nce ifade ettiimiz gibi genelde konular Kur'n izgide anlatr. Ancak bazen ayrld da oluyor. Kur'n'n dndan getirdii malumata kaynak gstermemesi esere olan gveni zayflatmaktadr. . Kitabn ikinci blmnde siyer olaylarnn Kur'n kssalar ieriinde incelenmesi Kur'n'n kssa ifadesi muhtevasna uygun dmemektedir. Zira Kur'n, Kssann trevlerini kendisinin nazil olduu asrdan nceki asrlarda yaanan olaylar iin kullanmaktadr.246 Ne var ki, Kur'n'n nzulnden sonra yaayan ve nzul srasnda yaanan olaylarn kendilerine gre tarih kssa saylabilen bizler iin Peygamber zamannda yaanan olaylar kssa olarak alglanabilir. Yalnz grebildiimiz kadaryla alimlerin ou Kur'n kssa derken birinci anlam alglayarak konuyu incelemektedirler. Bylece ez-Zhayll, bu anlayyla ounluun yolunu hi gereke gstermeden terk etmi olmaktadr. Kitap, Mekk-Meden Kur'n ve nzul sebepleri gibi kssayla ilgisi olmayan baz konular kaydetmekle kendi sahasnn dna km olmaktadr. lim evrelerince bu pek ho karlanmaz.247 Kur'n Kssalar Sahasnda Yaplan almalar: 1- el-Kasasu'l-Kur'ni mine'l-Alemi'l-Manzuri ve ayri'l-Manzur, Messeset Dari'l-Asale1984. 2- Abaza, Servet, es-Serdu'l-Kasasiyyu fi'l-Kur'ni'l-Kerim,.Kahire trs. 3- Abdi Rabbih, es-Seyyid Abdulhafz, Buhusn fi Kasasi'l-Kur'n, Beyrut 1972. 4- Abdurrauf, Th, Ksasun Mine'l-Kur'n, el-Khire 1989. 5- Ahmed, Musa Salim, Kasasu'l-Kur'ni fi Muvaceheti Edebi'r-Rivyeti ve'l-Mesrah, Beyrut trs. 6- Ali Abdlhalk Ali, Kssetu Nuh Kema Savvarah el-Kur'nu'l-Kerm, el-Khire 1983. 7- Berav, Rad, el-Kasasu'l-Kur'ni Tefsirun tima, Kahire 1978. 8- Bild, Atk bn Gays, Ahbru'l-memi'l-Mubaeti fi'l-Kur'n, Mekke, 1990. 9- Cde'l-Mevl, Muhammed Ahmed; brahim, Muhammed Ebu'l-Becav, Fadl-Ali Muhammed-ehhate, esSeyyid, Kssasu'l-Kur'n, el-Khire, 1984. 10- Cemal, Ahmed Muhammed el-Kasasu'r-Ramz fi'l-Kur'n. 11- Cezair, es-Seyyid Nimetullah, en-Nuri'l-Mubin fi Kasasi'l-Enbiyai ve'l-Murselin, Beyrut 1978. 12- Deylem, Abdulvehhab b. Lutf, Mealimu'd-Da've fi Kasas'l-Kur'ni'l-Kerim, Cidde, 1986. Fak, Muhammed, Ksasu'l-Enbiy Ehdasuh ve beruh, el-Khire 1979. 13- Fikri, Ali, Ehsenul-Ksasi, min Ksasi'l-Enbiya, Beyrut 1990. 14- Halefullah, Muhammed Ahmed, el-Fennu'l-Kssasiye fil-Kur'n, 1990. 15- Mahmud, es-Seyyid Hasan Mustafa, Revaiu'l-'caz fi'l-Kasasi'l-Kur'n, skenderiyye, trs. 16- Mahmud, es-Seyyid Hasan Mustafa el-cazu'l-Luaviyye fi'l-Kssati'l-Kur'niyye, skenderiyye 1981. 17- Hatb, Abdlkerim, el-Kasasul-Kur'niyyu fi Mantkihi ve Mefhmihi Mea't-Tatbiki li-Ksseti Adem ve Ysuf, Beyrut 1990. 18- Hdr, Abdulalim, Mefeahimu Corafiyetun fi'l-Kasasi'l-Kur'n. 19- akir, Kemal Mustafa, Ahsenu'l-Ksasi Ksas'l-Enbiya, 1992. 20- Maczub, Muhammed, Ksasun ve ber Nazaratn Tahliliyye fi'l-Kssat'l-Kur'niyye, ed-Daru's-Suudiyye, trs. 21- Hasan Muhammed, Kamil, el-Kur'nu ve'l-Kssatu'l-Hadise, Beyrut 1970. 22- Mukallid, Taha Abdulfettah, el-Kasasu'1-Kur'n Beyne'l-Mfessirin ve'l-Kssasu Kadimen ve Hadisen, Daru't-Teavun, trs. 23- Neccar, Abdulvehhab, Ksasu'l-Enbiya, Kahire, trs 24- Neccar, Muhammed et-Tayyb, Tarihu'l-Enbiyai fi Davi'l-Kur'ni ve's-Sunne, Riyad, 1983. 25- mer, Ahmed Cemal el-Dirastun fi't-tefsiri'l-Menhul-Kssa fi'l-Kur'n, el-Khire 1991. 26- al, Cabir, Kasasun-Nisafi'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut 1985. 27- arkav, Mahmud, el-Enbiyau f'l-Kur'ni'l-Kerim, Kahire 1970. 28- edid, Muhammed, Menhecu'l-Kssa fi'l-Kur'n, Suudi Arabistan,1984.
245

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 97-98. Bkz. Kur'ni Kerim/Hud, 120; Yusuf,3, 111; el-Kehf.13, ileH. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 98.

246
247

29- engl, dris, Kur'n Kssalar zerine, zmir, 1994. 30- Tabbare, Afif Abdulfettah, Ma'al-Enbiya fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Msr; 1968. 31- Zalat, Mahmud el-Kasab, Kadaya't-Tekrari fi'l-Kasasi'l-Kurn, Daru'l-Ensar, 1978. 32- Zehran, Mahmud, Ksasun mine'l-Kur'n, Msr, 1956. 33- Zuheyr, mad, el-Kasasu'l-Kur'n Beyne'l-bi ve'l-Ebni.248 USUL'UT TEFSR Daha evvel Tefsir Usulu'nun Ulumu'l-Kur 'n'la e anlaml olmadna ve bunun Kur'n ilimlerinden ancak bir dal olabileceine iaret etmitik. nk Usulu't-Tefsir ad altnda yaplan almalar tefsirin balangcn, nderlerini, ekollerini, eilimlerini, tefsir edebilmenin kaidelerini, kelime ve cmlelerin delalet eitlerini incelemektedir. Ulumu'l-Kur'n almalar ise, ok daha geni bir alan kapsamaktadr. imdi biz tefsir usul alannda kaleme alnan baz almalara dikkat ettiimizde, hem tefsir usulnn Kur'n ilimlerinden ayr olduu, hem de bu konunun ne kadar bakir olduu bir kez daha anlalm olur. Eser tantmna gemeden nce unu da belirtmemiz zorunludur: Tefsir usulne nve tekil edebilecek az miktarda malumat eski kaynaklarda serpitirilmi ekilde bulunmaktadr. Bugnk tefsir usulnn baz alanlarna belirgin olarak ekirdek tekil edebilecek en derli toplu malzeme Takprzade (.968/1560) ve Katip elebi (.1068/1657)'nin eserlerinde bulunabilir kanaatindeyiz.249 Ancak bu eserlerde bulunan malumatn gerekli ekilde sistematize edilip kritii yaplmamtr. Ayrca Tefsir Usul alanna giren vucuh-nezair, muhkem-mteabih ve hitap ekilleri gibi baz konular da daha evvelki dnemlerde mstakil eserlerde yazlmtr. Mesela bnu Cevzi'nin vuch ve nezaire dair eseri buna en bariz rnektir.250 A- Usl't-Tefsirin Tasnifi: Gnmzde tefsir usul sahasnda yaplan almalar yle bir tasnife tabi tutmak mmkndr: 1- Tefsirin douunu, gelimesini, otoritelerini, ekollerini, kaynaklarn kapsayan ve bunlarn kritiini yapan almalar. Grld gibi bu ksm almalarda tefsir tarihi arlktadr. Bunun en bariz rnekleri, ezZeheb'nin et-Tefsir ve'l-Mfessirun, Muhyeddin Baltac'nn Drasetun fi't-Tefsiri ve Usulihi ve Fehd erRum''nin Buhsun fi Usulit-tefsir adl eserlerdir. 2- Yukarda sralanan konularnn yan sra Kur'n'n kelime ve cmlelerinin mny ifade etme ynn ilgilendiren vcuh-nezair, hakikat-mecaz, umum-husus v.b konular da ihtiva eden eserler. Bu ksmda da direkt tefsiri ilgilendiren malumat arlktadr. Buna Halid el-Akk'n Usuli't-Tefsiri ve Kavaiduhu adl eserini ve Fahd er-Rum'nin Buhsun fi Usuli't-Tefsir adl eserini rnek verebiliriz.251 B- Eserlerin Tantm: imdi biz, tefsir usul sahasnda yazlan almalardan bulabildiklerimizin fazla detaya girmeden sadece fihrist bir ekilde muhtevalarna dikkat ekeceiz.252 1- Muhammed Hseyin ez-Zeheb-et-Tefsir ve'I-Mfessirn: Hi phesiz tefsir usulu'nda gnmzde yazlan en nemli ve en kapsayc eser, Dr. Muhammed Hseyn ezZehebi'nin telif ettii ve nce iki cilt halinde piyasaya srlen daha sonra bir cilt daha ilave edilerek cilt olarak yaynlanan et-Tefsiru ve'l-Mfessirun adl eseridir. Eser, yazld gnden itibaren ilim evrelerinin bavuru kayna olmutur. Kitabn muhtevas ksaca yledir: Birinci cild u konular ierir: Mukaddimede tefsir ve te'vilin mana ve farklar, Kur'an'n baka dile tercemesi, harf ve tefsiri terceme, bunlarn arasndaki fark, tefsiri tercemenin artlar ve Kur'an tefsirinin tasavvurat m yoksa tasdikat m olduu konular incelenmitir. Birinci bab, tefsirin birinci merhalesi olan Hz. Peygamber (s.a.v.) ve sahabesinin tefsirine tahsis edilmitir. Bu bab drt fasldan meydana gelir. Birinci faslda Hz. Peygamber (s.a.v.) ve sahabenin Kur'an' anlamalar, sahabenin Kur'an' anlamada gsterdikleri farkllklar, bu dnemde tefsirin kaynaklar, Kur'an'n tmnn Hz.Peygamber (s.a.v.) tarafndan tefsir edilip edilmedii, her iki gr savunanlarn delilleri, bunun deerlendirmesi ve snnetin kitab aklama ynleri, ikinci fasl mfessir sahabeye tahsis edilmitir. Burada mehur mfessir sahabeden bnu
248

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 99-100.

249
250

Bkz.Takprzade, II. 54-112; Katip elebi, I. 427434. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 101. 251 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 102. 252 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 102

Abbas, bnu Mes'ud, Ali b. Ebi Talib ve beyy b. Ka'b'n ksa bir biyografileri yazlarak tefsirlerinin deerlendirilmesi yaplmtr. nc fasl sahabeden gelen me'sur tefsirin kymetine; drdnc fasl da tefsirin bu dnemdeki zelliklerine dairdir. kinci babta tabiin tefsiri/tefsirin ikinci merhalesi incelenmitir. Birinci faslda tefsir medreseleri ve bu medreselerin nemli simalar incelenmitir, ikinci faslda tabiin tefsiri deerlendirilmi; nc faslda bu dnemin ayrc zellikleri anlatlm; drdnc faslda da selefin tefsirdeki ihtilaflar incelenmitir. nc babta tedvin asrnda tefsir/tefsirin nc merhalesi kaleme alnmtr. Bu baba bir girile balanmtr. Girite tefsirin eitleri, akl ve mevzu' tefsirin gelimesi incelenmitir. Birinci faslda me'sr tefsirin gelimesi, iindeki zaifliin sebebleri, isriliyatn durumu, tefsire girii, tefsirdeki etkisi, mfessirlerin buna kar tutumu ve isril rivayetlerin ncleri kaydedilmitir. Mellif burada Abdullah b. Selam gibi israiliyat oka rivayet eden baz israiliyat ravilerinin ksa biyografilerini, isriliyata yer veren baz tefsir kaynaklarnn genel zelliklerini de kaydeder, ikinci faslda rey tefsiri ele alnmtr. Burada u hususlar incelenmitir: Alimlerin rey tefsirine kar tutumu, mfessirde bulunmas gereken ilimler, tefsir kaynaklar, mfessirin uzak durmas gereken hususlar, Kur'n ilimleri, mfessirin takib etmesi gereken yol, rey tefsirinde tercihin kurallar, rey tefsirinde bulunan hatalarn kayna ve rey tefsiri ile me'sur tefsirin atmas. nc faslda rey tefsirinin en nemli kaynaklar incelenmitir. Bu cmleden olarak Razi, Kad, Nesef, Hazin, Ebu Hayyan, Nisaburi, Celaleyn, irbin, Ebu'sSud ve Als tefsirlerini muhteva ve zellikleriyle tantr. Drdnc faslda rey tefsirinden mezmum ksmn/bid'a tefsirini inceler. Burada u hususlara yer verilmitir: slm frkalarn douu, Mu'tezile'nin tefsire kar tutumu, Mu'tezile mezhebinin temel prensipleri, baz alimlerin Mu'tezile'ye olan eletirileri, Keaf ve Eml gibi l'tizal gr erevesinde kaleme alnan baz tefsirlerin tantm. kinci ciltte ise u konular detayl bir ekilde inceler: ia ekolu ve bu ekoln tefsire kar tutumu, nce ia'nn inan prensiplerini, frkalarn genel bir ekilde anlatr. Daha sonra snaaeriyye frkasnn tefsire kar tutumunu, en nemli tefsirlerinden Kazran, Asker: Tabres, Ka, Alev ve el-Hurasan tefsirlerini genel olarak muhteva ynnden; zellikle de ia'nn fkh ve itikad prensipleri asndan irdelemeye alr. kinci derecede mamiyye'den Batnyye frkasnn tefsire kar tutumunu kaleme alr. Burada Batn inancnn temel prensiplerini, Kur'an tefsirinde Batnyyenin verimini, ilk gelen Batnlerin tefsire kar durumunu, eski Batnlerin tevillerini ve daha sonra gelen Batnlerin tefsire kar tutumunu inceler. Yazar gnmzde yaylmaya yz tutan Babilik ve Bahhailii de incelemeye alr. Her ikisinin douunu, Babilik'le eski Batnliin ilikisini, Babiliin tefsirdeki verimini ve onlarn bozuk tevillerinden baz rnekleri kaydeder. Yazar Zeyd ekoldan sadece evkan'nin tefsirini tafsilatl olarak tantr. Haricleri tantmaya geen yazar hariclii genel bir ekilde tanttktan sonra haric frkalarn, bunlarn tefsire kar, Kur'an naslarn anlamaa kar, snnet ve icma-i mmete kar tutumlarn, haric tefsirin verimini ve verimin azlnn sebeblerini inceledikten sonra Hemyanu'z-Zad adl Haric tefsirin tantmna geer. Yazar bervechi adeti olduu zere kitab tafsilatl bir ekilde tantr. Yazar nc babn beinci fasln tasavvuf tefsire ayrr. Yazar nce tasavvufun kaynan, gelimesini, tasavvufun eitlerini, bu ksmlarn deerlendirmesini, bu ksmlardan iar tefsir ksm hakknda alimlerin grlerini kaydeder. Sonra iari tefsirin en nemli kaynaklar olan Tster, Slem, iraz, Semnan ve bni Arabi'nin tefsirlerini detayl olarak inceler. Mellif bu tefsirlerden rnekler getirerek kitaplar ve takib ettikleri metod hakknda okuyucuya bir fikir vermee alr. Altnc fasl felsefecilerin tefsirlerine dairdir. Yazar nce tefsir-felsefe ve din-felsefe ilikisini ve felsefeye kar olanla felsefeyi kabul edenleri anlatr. Sonra Farab, hvanu's-Sefa ve bni Sina'nn tefsir rneklerini serdedip konu hakkndaki grn ortaya koyar. Yedinci fasl fkhlarn tefsirine dairdir. Bu faslda fkh tefsirin nbvvet dneminden fkh mezheblerinin kuruluuna kadarki srete fkh tefsirin gelimesini, taklid ve mezhebi taassub ortaya ktktan sonra fkh tefsirin durumu, slam frkalarn eitliliine gre fkh tefsirin eitlilii, fkhlarn bu sahadaki verimlilii, Raz, el-Keya'l-Herras, bnu'l-Arab, el-Kurtub, mamiyyeden esSiyr ve Zeydiyyeden es-Sl'nin ahkamla ilgili tefsirlerini kitaplarn takib ettikleri metod hakknda fikir verebilecek ekilde detayl olarak incelemeye alr. Sekizinci faslda ilm tefsiri inceler. Evvela ilm tefsirden neyin kastedildiini ortaya koyar. Sonra Gazzal, Suyut ve el-Mers'nin ilm tefsir hakkndaki grlerini aktarr. atb'nin konuyla ilgili muhalif grn aktardktan sonra mesele hakkndaki kendi tercihini kaydetmekle fasl bitirir. kinci cildi yeni ada tefsir ve eitli akmlar hakkndaki bir hatimeyle bitirir. Burada ilm, mezheb ve pozitivist tefsirin yeni adaki durumunu rnekler vererek ve kritiini yaparak inceler. Bundan sonra yine yeni ada edeb ve itima tefsirin durumunu ve eyh Muhammed Abduh'un tefsir medresesini incelemeye alr. Bu medresenin ayplarn kaydettikten sonra en nemli nclerinden Muhammed Abduh, Muhammed Reid Rza ve Muhammed Mustafa el- Mera'nin tefsir metodlarn incelemeye tabi tutar. Kitabn bu iki cildine bilahere ilave edilen nc ciltte sadece ia tarihi, gruplar ve tefsirleri incelenmitir. Yaklak olarak ia'nn otuz grubu tantlm daha sonra Kur'an ve tefsirle olan ilikilerine geilmitir. Yazar nemli tefsir, hadis ve dier kaynaklarndan fkh, itikad ve tefsirle ilgili grlerini aktararak ia tefsiri ve

ksmen de fkh ve akaidi hakknda bir fikir vermeye almtr.253 2- Halid Abdrrahman el-Akk-Usulu't-Tefsir ve Kavaiduhu: Kitap, 1968 ylnda tashihten getiine gre 1960'larda yazld anlalmaktadr. am Genel Fetva daresi'nde mderris olan e-eyh Halid Abdurrahman el-Akk tarafndan bin dokuzyz altmlarda yazld musahhihin sunuundan anlalmaktadr.254 1986'da ikinci basks yaplan eser fihristlerle beraber 496 sayfadan olumaktadr. Kitap, mukkaddime ve almann planndan sonra alt ksmdan oluur. Birinci ksm (s.27-72) alt bahisten oluur. Bu bahislerde mellif, usulut-tefsir'in tarifini, tefsirdeki yerini, douunu, kaidelerini, vahyi, Ulumu'lKur'n ile tefsirin ilikisini tefsir ilminin beslendii kaynaklar, tefsirin eitlerini, Kur'n'n tarihini ve te'vil ile tefsir arasndaki farklar, mtekellimin ve selefe gre te'vili, usulclere gre te'vilin gelimesini, artlarn ve eitlerini, mfessirin amacn, Kur'n kssalarn tanmann faydalarn ve tefsir ile kssalarn ilikisini kaydeder. kinci ksm (s.77-261) bir giri ve iki fasldan oluur. Girite u hususlara yer verilmektedir: En iyi tefsir yollar, mfessirin takip etmesi zorunlu olan metod, tefsirlerde ihtilaf sebepleri, mfessirin baz ilimlerde uzman olmasnn gereklilii, tefsirdeki problemlerin zm yollar ve nzul sebeblerinin tefsirdeki yeri. bahisten oluan birinci faslda yazar, u konular incelemektedir: Tefsirde nakl metod, nakl tefsirin tarifi, deeri, kaynaklar, me'sur tefsirin gelimesi, nebev tefsir metodu, Snnet ve Kur'n'n iliki boyutu, bu ilikilerin yenilenmesi, nakl tefsirin artlar ve kurallar, tefsirde luav metod, Arap dili ve Kur'n ilikisi, sahabenin tefsir metodu, Arap iirinin rivayeti, lav tefsirin kaideleri, Kur'n'da garip lafzlar, lgat ve Kur'n mfredlerinin tefsir ilikisi, nahiv ve i'rabn tefsirdeki deeri ve Kur'n i'rabnn metodu. Be bahisten oluan ikinci fasl akl ve itihad tefsir metoduna dairdir. Bu faslda yazar, srasyla u konular irdelemeye alr: Akl tefsirin tanm, alimlerin ona kar tutumu, aralarndaki ihtilafn mahiyeti, akl metodun tefsirdeki boyutu, akl tefsirde istenen itihad ve onun alan, tefsirle ilikisi ve kaideleri, mffessirin artlar ve adab, iar tefsirin tanm, eitleri, meruiyet ve artlar, Suf-ar tefsir ve artlar, kevn baz yetlerle ilgili ilm-iar tefsir, alimlerin bu tefsirin cevazyla ilgili grleri, akl tefsirin sakncalar, tefsirde baz inhiraflarn ortaya kmas, mteabih yetlerin tefsirinde kelam ve felsefi metodun arl, tefsirde suf-felsef metodun inhiraf, siyas tefsirin inhiraf, tefsirde yenilik peinde olanlarn inhiraf, israiliyyat ve bunlarn tefsirde braktklar kt tesir. fasldan teekkl eden nc ksm (265-318), tefsir kaidelerine dairdir. Bu ksmda garip, muarreb255, e anlaml, fasl-vasl, caz-itnab, istiare-tebih, hakikatmecaz, tasrih-kinaye, ta'riz, Kur'n'n muhkem ve mteabihi, nasih ve mensuhu, Kur'n i'caz, hitap eitleri ve Kur'n'da geen soru cevap ekilleri. Yine fasldan oluan drdnc ksm (321-371) Kur'n lafzlarnn aklk-kapallk durumunda olan tefsir kaidelerine dairdir. Burada u mevzulara yer verilmitir: Ak delaletle ilgili bahisler: Zahir, nass, mfessermuhkem. Kapal delaletle ilgili bahisler: Hafy, mkil, mcmel, mteabih, lafzlarn hkmleri ifade etmesi ve ilgili bahisler, delalet'l-ibare, delaletl-iare, delalet'n-nas ve delalct'l-iktiza. fasldan meydana gelen beinci ksm (375-411), Kur'n lafzlarnn umull bir anlam tadklar takdirde ortaya kan tefsir kaidelerine dairdir. Bu ksmda ammn tahsisi, eitleri, sayl mns olan lafzlarn varlnn sebepleri ve delaleti, hassn delaleti eitleri ve bu eitlerin delaletleri incelenmektedir. fasldan oluan son ksm (417-475) ise, Kur'n lafzlarn baz kurallarna dairdir. Srasyla u konular incelenmitir: Leheler-kraetler, Kur'n'n ka harf (lehe) zere nazil olduu, Yedi harf meselesi, mtevatir kraetlerle yedi harf ilikisi, kraat ilmi ve ilgili konular, sened ynnden kraatin eitleri, kraatin tedvini ve ravileriyle mehur oluunun sebepleri, resm-i osman ve Kur'n'n noktalamas, Kur'n'n yazld lehe ve yaz tr, osman mushafn noktalanma ve harekelenmesi, Kur'n'n tercmesi, tercmenin mns, sebepleri, harf tercme, Kur'n mnlarnn tercmesinin Kur'n olmad, tercmenin art ve kurallar, Kur'n'n yabanc dillere tercmesinin nemi ve tehlikesi. Yazar btn bu konular sade ve akc bir dille anlatr. Ayrca ileri srd hususlar da alimlerden ve ilgili kaynaklardan nakillerle desteklemeye alr. Ksaca kitap, ilim evrelerinin istifade edebilecei kalite ve kapasitededir.256 3- Muhyiddin Baltac-Drasetun fi't-Tefsiri ve Usulihi: Kitap, Katar niversitesi retim yesi Dr. Muhyiddin Baltac'nn telifidir. Fihristlerle beraber 239 sayfadan meydana gelen bu eser, 1987 senesinde birinci basksn yapmtr. Kitap drt fasldan oluur. Birinci fasl (s. 740) tefsir ve te'vile dairdir. Ama bala ramen faslda daha deiik konular ilenmektedir. yle ki yazar; Hz. Peygamber (s.a.v.)'in dneminde tefsir ihtiyac, mffessirin artlar, tefsir ilminin douu, sahabe ve tabiin
253

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 102-106.

254
255

Bkz. el-Akk, Halid Abdurrahman. Usulu't-Tefsiri ve Kavaiduhu, Beyrut, 1986, s. 7. Muarreb: Baka dilden Arapaya geirilerek Arapalaan kelime. 256 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 106-108.

dneminde tefsir, srailiyat, me'sur tefsirde ihtilafn sebepleri, me'sur tefsirin tedvini ve nemli kaynaklar balklar altnda tefsirin ilk dnemleriyle ilgili lzumlu baz tarih malumat vermektedir. Yazar, ikinci faslda (s.41-101) tefsirin dou dnemlerinde ortaya kan Mekke, Medine ve Irak tefsir medreselerini ve bu medreselerin zelliklerini, Mekke medresesinin tabiin nclerinden Said b. Cbeyr (.95/713), Mcahid (.103/721), krime (.105/723) ve Ata b. Ebi Rebbah (.114/732); Medine medresesinin tabiin nclerinden Ebu'l-Aliye (.93/712), Zeyd b. Eslem (.136/753) ve Muhammed b. Ka'b el-Kurez (.120/738); Irak medersesinin nclerinden Alkame b. Abdullah (.61/681), Mesruk b. el-Ac'da (.63/ 683), elEsved b. Yezid (.75/694), Murre b. urahbl (.76/695) Amr b. urahbl (.109/727), el-Hasan b. Ebi Yesar elBasr (.110/728) ve Ebu'l-Hattab Katade b. Diame es-Sedus (.H7/735)'yi mercek altna alr. Bunlarn tefsirdeki yerlerini, kendi aralarnda ihtilaflarn ve tefsire olan katklarn inceler. Bu fasln sonunda yazar, rivayet dirayet tefsir bilekesinin hicr ikinci asrda Yahya b. Sellam (. 200/815)'n Tunus ktphanelerinde el yazmas olarak bulunan 30 czlk tefsiri ile Tabernin H. nc asrda yazd tefsirinin temsil ettiini syleyerek 257 zellikle Taber'nin tefsirini uzun uzadya inceler.258 Yazar nc faslda (s. 103-191) tefsir eilimlerini kaleme alr. nce dirayet tefsirini, douunu, bunu hazrlayan sebepleri anlatr.259 Sonra dirayet tefsirinin metodunu ve zelliklerini detayl bir ekilde sunmaya alr.260 Yazar, tefsirin ikinci eilimi olarak i'tizal veya kendi deyimiyle akl tefsiri kaleme alr. Burada bu eilimin ortaya k srecini, bunu hazrlayan ilm, siyas, itima, fikr ve kltrel sebeplerini anlatr. Araya Mu'tezilenin usul- Hamse'sini irdeliyerek sktrr. Bu eilimin nclerinden Zemaher tefsirini geni bir ekilde tantr.261 nc eilim olarak yazar, tefsirin lav eilimini ele alr. Lav eilimle nahiv, sarf, meani, beyan gibi dille ilgili ilimlerin tefsirde arlk merkezini tekil ettii eilim kastedilmektedir. 262 Bu eilime nc olarak Ebu Ubeyde (.210/825)'nin Mecazu'I-Kur'n'na ve el-Ferra (.207/822)'n Mean'il-Kur'n'na kssaca deindikten sonra Ebu Hayyan (. 745/1344)'n el-Bahru'l-Muhit adl tefsirini geni bir biimde tantr.263 Mellif drdnc bir eilim olarak tasavvufi tefsir eilimini ele alr. Ancak 150-170 sayfalar arasnda nce geni bir ekilde tasavvufun meneini, kaynan ve gelimesini ele alp kritiini yaparak anlatr.264 Bundan sonra iar tefsirin kritiine geer; iar tefsirinin nclerinden Tuster ve bnu Arabi'nin tefsirlerinden baz rnekler vererek iar tefsirin baz kmazlarn ilm bir metodla ortaya koymaya alr265. Kitapta yer alan tefsir eilimlerinin beincisi fkh eilimdir. Yazar, nce fkh dncenin olumasn ve gelimesini anlatr. Sonra bu eilimin nclerinden kabul ettii Ebu Bekr el-Cessas er-Raz' (.370/980)'nn Ahkamu'l-Kur'n'n ve el-Kurtub (.671/1272)'nin el-Cami'u li Ahkamu'l-Kur'n adl tefsirini tantmaya ve metodlarn belirlemeye alr.266 Yazar, alternatif tefsir eilimleri adyla kitabn drdnc ve son fasln kaleme alr. Burada mellif ilm tefsiri irdelemitir, ilm tefsirin leh ve aleyhindeki grleri serdeder.267 Konunun sonunda leh ve aleyhteki her iki tarafn ar ve tepkisel davrandklarn; dolaysyla vasat bir yolun takip edilmesinin gerekliliini vurgular.268 Yazar son olarak akl-itima tefsir eilimini inceler. Bu eilimin be temel prensibini ayr ayr ele alr. Bu tefsirin ncs olarak Muhammed Abduh ve Reid Rza'y kabul eder. Eilimin be temel prensibinin kritiini yapar. Eilimin nclerinden nakillerde bulunup gerekli eletirileri yapmadan gemez. Ksaca kitap, hem slp hem de muhteva ynnden iyi bir eserdir. Bu kitapta istifade edilebilecek birok ey vardr denilebilir.269 Tefsir Usl Sahasnda Yaplan Dier almalar: 1- Abdurrahman Abdulgaffar, mam Muhammed Abduh ve Menhecuhu Fi't-Tefsr, Kahire, trs. 2- Arcn, Muhammed Sadk, Nahve Menhecin Li't-Tefsiri'l-Kur'n, Kahire trs. 3- Beyyum, Muhammed Receb, Hutuvati't-Tefsiri'l-Beyan, Kahire 1971.
257 258
259

Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 91-92. Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 92-101. Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 103-106. Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 107-115.

260 261
262

Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 131-144. Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 144. 263 Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 147-150. 264 Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 150-170.
265
266

Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 175-180. Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 183-191 Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 193-208. Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987, s. 207-210. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 108-110.

267 268
269

4- Bintu'-ati', Aie Abdurrahman, el-Kur'n ve't-Tefsiru'l-Asr. 5- Ceml, Ahmed Muhammed, Me'a'l-Mfessirn ve'l-Kitab. 6- Cuveyn, Mustafa es-Sav, Alamu'd-Dirasati'l-Kur'niyyeti fi Hamseti Aere Karnen, skenderiyye 1983. 7- Cuveyn, Mustafa es-Sav, Menhecu'z-Zemaher fi Tefsiri'l-Kur'n ve Beyan 'cazihi, Msr 1968. 8- abba, Abdulazim, Tarihu't-Tefsiri ve Menahicu'l-Mufessirin, Kahire 1971. 9- Habur, Atyye Ebu'l-Yakzan, Dirasatun fi't-Tefsiri ve Ricalihi, Beyrut 1986. 10- Hicz, Rivyetu't-Tefsir fi'l-Karni'l-Evvel ve't-Tedvinuhu, Kahire,1985. 11- Itr, Nureddin, Dirasatun Menheciyyetun fi't-Tefsiri ve Belaeti'l-Kur'n. 12- bnu Aur, Muhammed el-Fadl, et-Tefsiru ve Ricaluhu, Tunus 1964. 13- mad, Muhammed es-Sddik, Bide'u't-Tefasir, Kahire 1990. 14- Kamil Musa-Ali Dahruc, Keyfe Nefhemu'l-Kur'n, Beyrut 1986. 15- Mehd, Muhammed Muhammed Cevde, el-Vahid ve Menhecuhu fi't-Tefsir, 1978. 16- Meni,' Abdulhelim Mahmud, Menahicu'l-Mfessirin, Kahire, trs. 17- Muhsin Abdulhamid, Dirasatun fi Usuli Tefsiri'l-Kur'ni'l-Kerim, Badat 1980. 18- Muhtesib, Abdulmecid Abdusselam, tticahatu't-Tefsiri fi'l-Asri'l-Hadis, Beyrut 1973. 19- Musaid Mslim Ali Ca'fer-Muhyiddin Hilali's-Serhan, Menahicu'l-Mufessirin, Irak 1980.l 20- Mun Mustafa brahim, Medresetu't-Tefsiri fi'l-Endls, Beyrut 1986. 21- Muteval Sahri, Menhicu Ehli's-Sunneti fi'l-Kur'ni'l-Kerm. 22- Receb, Muhammed, Hutuvtn Li't-Tefsiri'l-Beyaniyyi li'l-Kur'nl-Kerim. 23- Rum, Fehd Abdurrahman, Buhsn f Usli't-Tefsr ve Menhecihi, Riyad 1994. 24- tticahu't-Tefsiri fi'l-Karni'r-Rabi' Aer, Riyad. 25- Menhecu'l-Mereseti'l-Akliyyeti fi't-Tefsr, Riyad, 1994. 26- es-Sabba, Lutfi, Buhusun fi Usuli't-Tefsir 27- es-Sinbat, Muhammed Ahmed, Menhecu bnu Kayym fi't-Tefsiri H.1393. 28- ehhate, Abdullah Mahmd, Menhecu'l-mam Muhammed Abduh fi't-Tefsiri'l-Kur'ni'l-Kerm, Kahire 1963. 29- ehhate .Abdullah Mahmd, et-Tefsiru Beyne'l-Madi ve'l-Hadr. 30- erif, Muhammed brahim, el-Beeviyyu'l-Ferra ve Tefsiruhu li'l-Kur'ni'l-Kerim, 1973. 31- erif, Muhammed brahim, tticahatu't-Tecdidi fi Tefsiri'l-Kur'ni'l-Kerimi fi Msre, Kahire 1982. 32- erif Abdlhalim Him, es-Suyuti ve Cuhuduhu fi Ulumi'l-Kur'n, Drul-Kitabi el-Arab Msr, Kahire, 1991. 33- et-Tayr, Mustafa Muhammed el-Hadid, tticahu't-Tefsiri f'l-Asri'l-Hadis, Kahire 1975. 34- ez-Zeheb, Muhammed Hseyn, el-tticahatu'l-Mnharifetu fi Tefsiri'l-Kur'ni'l-Kerim.270 KEVN AYETLER Kur'an beeriyeti hidyete kavuturmak iin nazil olmas hasebiyle insanlar mantk ve akl delillendirme yntemleriyle ikna etmeye alr. Bunun iin Kur'n, zellikle vahdaniyet, Allah'n varl, Har'in ispat, Kur'n'n hakkaniyeti gibi dinin temel inanlarnda mutlaka akla hitap ederek insanlar dine davet eder. nsanlarn iman etmelerini istedii hususlara inanmalarn kolaylatrmak, mstakbel inanc onlara kalc bir ekilde mal etmek, insanlar hurafelerden ve mantksz, delilsiz inanlardan kurtarp mantk ve akl bir iman platformuna kavuturmak iin bir yandan insanlar srekli dnmeye, anlamaya ve ibret almaya davet ederken, dier yandan da evrenin eitli nesne, olay ve durumlarn delil olarak bilfiil gstermeye devam eder. 271 Hatta Kur'n bizzat insann yaratlnn muhtelif ynlerine dikkat ekmektedir. Bununla yetinmeyerek insanlarn bir takm psiik durumlarn da istidlal konusu yapt vakidir. 272 Ksaca ifade etmek gerekirse Kur'n'n istidlal yntemi olduka geni bir yelpaze ierisinde devam etmektedir. Bu geni yelpazede hitabn merkezi srekli akldr. Ancak u husus calibi dikkattir ki, Kur'n bu geni istidlalde felsefi bir dil, ilm terminolojinin karmak istilahlaryla iyice ukdelenen bir ifade tarzndan kanmaktadr. Kur'n'n dier konularda olduu gibi bu konuda da nev'i ahsna mnhasr sehli mmteni kabilinden bir ifade tarz vardr. Dnyann en ilkel insan ondan istifade edebildii gibi Maurice Bucille gibi modern dnyann iyi tahsilini grm ve toplumda sayl kiiler arasnda yer alm olan insan da ondan gerekli dersi alr. Kur'n'n istidlale konu olan yetleri zellikle gnmzde ilim evrelerinin dikkatini fazlaca ekmekte olup birok kimse bu yetleri modern teknoloji verileriyle izah etmeye ynelmektedir. Yeni zamanlarda kaleme alnan tefsirler bu yetleri pozitif ilimlerle izah etmeye altklar gibi hususan i'caz konusunda yazlan eserler de; 1400 sene evvel indirilen yetlerin bugnk ilm verilere delalet etmelerini i'cazn bir yn olarak incelerler. Ayrca bu yetler birok kimse tarafndan mstakil eserler halinde de kaleme alnmtr. Biz numune olarak bir
270

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 111-112. Bkz. er-Rum: 30/17-28. Bkz. er-Rum: 30/33, Lokman: 31/32.

271
272

tanesini tantacaz.273 Adnan e-erif-Min Ulumi'l-Ardi'l-Kur'niyye: Msbet ilimlerin verilerine k tutan yetleri bamsz olarak ileyen eserlerden birisi Dr. Adnan e-erifin "Min Ulumi'l-Ardil-Kur'niyye" adl eseridir. 1993'te birinci basksn yapan ve 232 sayfadan oluan kitap 8 fasl ve bir zetten meydana gelmektedir. Birinci faslda jeolojiye k tutan yetleri, ikinci fasl (41-54) dalarla ilgili malumat ihtiva eden yetleri ierir. nc faslda (55-58) yer atmosferiyle ilgili bilgiler ieren yetler, drdnc fasl (79-98) rzgrlar ve bulutlar konusundaki malumat ieren yetler bulunur. Beinci fasl (99-124) sular hususundaki yetleri, altnc fasl (125-146) evre bilimine k tutan yetleri ierir, yedinci faslda (147-198) Hayvan Davran bilimine dikkat eken yetleri incelemeye alr. Sekizinci faslda (199-222) ise, evrim teorisini Kur'n lsne gre tartar. Sonuta da 14 asr evvel Kur'n'da dile getirilen, 19. ve 20. asrn teknolojisinin dev imknlaryla ancak tesbit edilebilen Kur'n'n yirmi tane ilm sabitesini zetle sunar. Her fasln sonunda konuyla ilgili uydu vastasyla ekilmi fotoraf, harita ve grafikler bulunmaktadr. Ksaca kitap ciddi bir aratrmann mahsuldr. Bugnk ilm verileri bolca ihtiva eder. Bu verilerle Kur'n yetleri arasnda vaki olan ilikiyi hemen ortaya karr. Takriben 320 defa Kur'nla ilm veriler arasnda balant kurar. Darvin'in evrim teorisi gibi baz ilm inhiraflara cevab vermeye alr. 274 Kevni yetler Alanndaki ada almalar: 1- Abdulaziz, Muhammed Kemal, 'cazul-Kur'n fi Havassi'l- nsan, Kahire 1990. 2- Arnavut, Muhammed es-Seyyid, el-'cazu'l-lmiyye Fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Khire. 3- Barr, Muhammed Ali, Halku'l-nsan beyne't-Tbbi ve'l-Kur'n, Riyad. 4- Ca'fer, Muhammed, el-Kur'n ve Hakihu'l-lmi'l-Hadis, Libya. 5- Cibliye, Ahmed, el-Kur'nu ve lmu'l-Felek, Libya. 6- Cumeyl, es-Seyyid, el-'czu'l-Fikr fi'l-Kur'n, Dru bn Zeydun, Beyrut, 1985. 7- Cumeyl, es-Seyyid, el-'czu't-Tbb fi'l-Kur'an, Dru'n-Nar, am 1989. 8- Cumeyl es-Seyyid, el-cazu'l-lmlyyu fi'l-Kurn, 9- Difda', Bessam, el-Kevnu ve'l-nsan beyne'l-ilmi ve'l-Kur'n, am. 10- Ebu'l-'Ata, Nazm Halil, cazu'n-Nebati fi'l-Kur'ni'l-Kerim. 11- Ebussuud, Refik, cazatun Hadisetun, lmiyyetun ve Rakamiyyetun fi'l-Kurn, am 1992. 12- Fendi, Muhammed Cemal, Me'a'l-Kur'ni fi'l-Kevni ve'l-Hayati, am. 13- Hatib, Abdulaniy, Edvaun mine'l-Kur'ni 'ale'l-nsani ve'l-Kevni ve'l-Hayati, Dimek. 14- Hattab, el-Canibu'l-lmiyyu fi'l-Kur'n. 15- Hanefi, Ahmed et-Tefsiru'l-lmiyyu li'l-surei'l-Kevniyyeti fi'l-Kur'n, Msr. 16- Hanefi, Ahmed Mu'cizetu'l-Kur'ni fi Vasfi'l-Kainati, Kahire 1954. 17- Harun, Nebil Abdusselm, Kefu'l-'czu'l-lmiyye fi'l-Kur'ni ve's-Snne, Kahire, trs. 18- Hattab, el-Canibul-lmiyyu fi'l-Kur'n. 19- brahim, Muhammed Mahmud, 'cazu'l-Kur'ni fi lmi Tabakati'l-Ardi, Kahire. 20- smail, Muhammed, el-artu'l-lmiyye fi'l-ya'l'-Kevniyye fi'l-Kurni'l-Kerim, skenderiyye. 21- Kerdan, Ahmed Abdusselm, Nemazicu mine'l-cazi'l-lmiyyi li'l-Kur'n, 1975. 22- Muhammed brahim smail, el-Kur'nu ve'l-cazuhul-lm, Kahire 1977. 23- Me't-Tbbi f'l-Kur'ni'l-Kerim, Heyet, m. 24- Nebi Mansr Hasbi, el-Kevnu ve'l-czu ilm fi'l-Kur'n. 25- Nebil Harun-Nebil Abdusselam, Keafu'l-'cazi'l-lm fi'l-Kurni ve's-Sunneti, Kahire. 26- Nevfel, Abdurrezzak, el-ytu'l-lmiyye, Msr. 27- Nevfel, Abdurrezzak el-Kur'nu vel-lmu'l-Hadis, Kahire. 28- Osman, Abdulkerim, Rihletun 'Abre'l-ayb Beyne ya'l-Kur'n ve Sefehati'l-Kevn. 29- Sabun, Muhammed Ali, Hareket'l-Ardi ve Deveranuha Hakikatun lmiyyetun Esbetehe'l-Kur'nu, am. 30- Seyyidi'1-Ehl, Abdulaziz, Min arati'l-Ulumi fi'l-Kurn, Beyrut 1972. 31- ehhate, Abdullah, Tefsirul-Ayti'l-Kevniyye, Kahire. 32- erif, Adnan, Min ilimit-Tbbi'l-Kur'n, Beyrut. 33- erif, Adnan, Min lmil-Felelki'l-Kur'n, 34- erkav, Muhammed Abdullah, el-Kur'nu ve'1-Kevn, Kahire. 35- Sleyman Ahmed Muhammed, el-Kur'nu ve'1-lmu, Beyrut. 36- Sleyman Ahmed Muhammed, el-Kur'nu vet-Tbbu, Beyrut.
273

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 113-114.

274

Bkz. Adnan e-erif, Min Ulumi'l-Ardi'l-Kur'aniyye, Beyrut 1993, s. 203-215. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 114-115.

37- Ubade, Abdullah, et-Tbbu fi'l-Kur'n, Kahire. 38- r, Abdulhalim es-Seyyid, Tefsiru'l-yeti'l-Kevniyeyti Fi'1-Kur'ni'l-Kerim. 39- Vahideddin Han, arhu'l-arati'l-Kur'niyye Havle yati'l-Kevn 1978.275 KUR'AN SEMANT lk etapta bakldnda semantiin kavram olarak anlalmasnn kolay olduu sanlabilir. Ne yazk ki durum hi te yle deildir.zellikle Kur'an semantii alannda uzman olan Toshihiko Izutsu'nun ak yreklilikle kaydettii u ifadeler semantiin kavram olarak anlalmasndaki zorluklar dile getirmektedir: "Maelesef bugn iin semantik hakknda sylenecek ey, bunun aknlk verecek derecede kark olduudur. Semantik bilgisine yabanc insan iin semantik hakknda genel bir fikir sahibi olmak dahi imkansz olmasa da pek gtr." 276 Semantik kavramnn anlalmasndaki bu glk konunun yeni olup henz gerei kadar yaylp tahkik edilmemi olmasnn yansra Izutsu'ya gre ilgi alannn ok geni olmasdr. Manas olan her ey semantiin konusu olabilir.277 Bu kavram hakknda okuyucuya ksa bir bilgi vermek iin Izutsu'nun semantik kavram hakknda kaydettii u malumat aktarmakla yetineceiz: "Semantik, kelimenin anlam dereceleridir."278 Yani bu kavram herhangi bir kelimenin farkl alanlar itibariyle geirmi olduu evreleri incelemektedir. "Anlam dereceleri " deyiminden basite bunu anlamak mmkn ise de Izutsu bununla yetinmeyerek semantik kavramn ok daha karmak bir alana ekerek ona felsef bir kimlik kazandrma abasna girer ve yle der: "Mana incelemesi olarak semantik tamamyla yeni bir olu ve varlk kavramna dayal olan ve henz mkemmel bir sentez idealini baarmaktan uzak, eitli bilim dallarnn zerinden aan yeni bir felsefe eidinden baka bir ey deildir."279 Izutsu biraz daha deiik bir kulvara geerek Semantik'ten neyi anladn da u ekilde izaha alr: "Benim anladma gre semantik, bir dilin anahtar terimleri zerindeki tahlil bir almadr. Bu alma, yalnz konuma aleti olarak deil, bundan daha nemli olmak zere kendilerini kuatan dnya hakkndaki anlay ve dncelerinin de aleti olarak o dili kullanan halkn, dnya hakkndaki dncelerini kavramak iin yaplr. Bu suretle semantik, bir eit weltanschaungslehre, bir ulusun, tarihinin u veya bu nemli devresindeki dnya grnn mahiyet ve yaps hakknda bir almadr."280 Buna gre semantik ksaca u olsa gerek: "Bir kelimenin herhangi bir alan itibariyle geirmi olduu dil evrelerinin tahlili ve ilgili alanda varlan son anlam evresinden dnya grnn tesbitidir." Kur'n semantiine gelince, yukarda vermeye altmz bilgiler bize bu konuda genel bir bilgiyi verebilecei kanaatini tamakla beraber Kur'n semantiinin ilgi alann da kaydetmemiz konu btnl asndan daha faydal olacan dnyoruz. Izutsu Kur'n semantiinin ilgi alann yle izah eder: Kur'n semantii, bu kainatin nasl meydana geldii, dnyann en byk elemanlarnn neler olduu ve bunlarn birbirleriyle ilikilerinin ne biimde kurulduu sorunlaryla ilgilenmektedir.281 Izutsu burda da semantie felsef bir anlam vermeye alarak onun bir eit ontoloji olduunu ileri srer.282 Kur'n semantii sahasnda bilebildiimiz kadaryla Mslman alimler tarafndan derli toplu mstakil bir alma yaplm deildir. Buna nve tekil edebilecek baz bilgiler dank bir ekilde bulunsa bile, bugnk modern bir yapya benzer sistemli bir alma mevcut deildir. Semantiin belirgin alan olan kelimelerin esas (luat) mnsndan ikinci (slam) mnya gei hususunu Raib el-sfehan (.502/1108) el-Mfredatnda; Kurtub (.671/1273) Tefsirinde bol bol ilemektedirler. Ancak semantiin dier nemli iki konusu olan bir kelimenin semantik alanna giren dier kelimelerin tesbit ve incelenmesi ile kelimelerin kazand yeni anlamlardan belirli bir dnya grn yakalama hususlarna hi deinmezler. Kur'n semantiine kaynak olabilecek en eski kaynaklardan biri de Ebu Hatem Ahmet er-Raz'nin (.322/934) ez-Ziyne fi'l-Kelimati'l-slamiyeti'l-Arabiyye adl eseridir. Ancak kitap elimizde olmad iin muhtevas hakknda fazla bir bilgiye sahip deiliz. Ne var ki, kitabn slam kelimelerin, cahiliye'den slam mnya geilerini ilediini Dr. Abdu'l-Al Salimin ifadelerinden reniyoruz.283 Bilebildiimiz kadaryla bu konudaki en derli, toplu ve en sistemli almalar, Prof. Dr. Toshihiko Izutsu'nun almalardr. Bu almalar Kur'n aratrmaclarna yeni bir alan amakta veya en azndan aratrmacnn fazla dikkatini ekmeyen bir sahay dikkatine sunmaktadr. Dolaysyla Kur'n Semanti'nin sistematize edilmi olmas sayesinde amzda Kur'n ilimlerinde yeni gelien bir ilim daln elde etme imknna kavumu oluyoruz. Daha evvel ifade ettiimiz gibi Kur'n Semantii ile ilgili grdmz en sistemli alma zutsu'nun almalardr.
275 276

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 115-116. Izutsu Toshihiko, Kur'n'da Allah ve insan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yaynlar, Ankara, trsz. s. 14. 277 Izutsu Toshihiko, Kur'n'da Allah ve insan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yaynlar, Ankara, trsz. s. 14.. 278 Izutsu Toshihiko, Kur'n'da Allah ve insan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yaynlar, Ankara, trsz. s. 14.
279 280
281

Izutsu Toshihiko, Kur'n'da Allah ve insan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yaynlar, Ankara, trsz. s. 14. Izutsu Toshihiko, Kur'n'da Allah ve insan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yaynlar, Ankara, trsz. s. 15. Izutsu Toshihiko, Kur'n'da Allah ve insan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yaynlar, Ankara, trsz. s. 15. Izutsu Toshihiko, Kur'n'da Allah ve insan, ev. Sleyman Ate, Kevser Yaynlar, Ankara, trsz. s. 15. Bkz. Abdu'l -Al Salim Makram, Kadaya Kur'niyyetn Fi Dvi'd-Dirasati'l-Lugaviyye, Beyrut, s. 60-70

282 283

Izutsu'nun semantik sahasnda eseri vardr. 1. Kur'n'da Allah ve nsan 2. Kur'n'da Din ve Ahlak Kavramlar 3. slm Dncesinde man Kavram Birinci eser Prof. Dr. Sleyman Ate tarafndan Trke'ye evrilmitir. Dier iki eser Selahaddin Ayaz tarafndan Trke'ye tercme edilmitir. Ancak grdmz kadaryla Sayn Ate'in evirisi daha dzenli ve akademisyenler iin daha faydaldr. nk hoca, eviride yet, hadis, iir ve dier Arapa cmlelerin hem Arapasn hem de Trke'sini vermitir. Bylece okuyucu semantiin espirisi olan kelimenin cahili ve slam kullanmn direk grp karlatrmak suretiyle deerlendirme imknn elde etmi olur. Sayn Ayazn iki evirisinde ise, 'Trk okuyucusunu skmamak iin olsa gerek' Arapalar verilmiyor. Halbuki semantiin esprisini yakalama noktasnda bu byk bir kayptr. te bunun iin biz sadece Sayn Ate'in evirdii 1. eserin tantmn yapp dier iki eserin ismini vermekle yetindik. mdi biz fazla detaya girmeden kitabn tantmna geeceiz.284 Toshihiko zutsu-Kur'n'da Allah ve nsan: Yukardan da anlald gibi kitap, Prof. Dr. Sleyman Ate tarafndan Trkeye evrilmi olup Ankara'da baslmtr. Mtercimin nszyle birlikte 231 sayfadan meydana gelen kitap dokuz blmden oluur. Birinci blmde (13-35) Kur'n'n semantii ad altnda "Semantik" terimi hakknda genel bir bilgi verir. 285 Kur'n semantiinde anahtar kelimeleri, esas mn ile izaf mny, semantie materyal verecek kelime hazinesi ve dnya gr konularn inceler. kinci blm tarihte Kur'n'n anahtar terimleri'ne ayrmtr. Bu blmde Synchrorik semantik ile Diachronik semantii ilemektedir. Ayrca burada slm ncesi ada kelime sisteminin olduunu286 bundan da hiyerarik ve kronolojik bir yol izleyerek Kur'n sisteminin btn semantik alanlarnda Allah kelimesinin odak kelime olduunu kaydeder.287 Yine bu blmde Kur'n ve Kur'n sonras sistemlerin de semantiine deinir. nc blmde (68-87) Kur'n'n dnya grnn ana yapsn ele alr. Bu blmde Allah ile kul arasnda drt eit mnasebetin olduunu kaydeder.288 Bu blmde slm'n toplum anlayn, semantik olarak alemi gaybehadet, Cennet-Cehennem ve dnya-ahiret gibi biri dierini hatrlatan ikizleri kaydeder.289 Blmn son ksmnda ahiretle ilgili kavramlarn semantiini inceler. 290 Drdnc blmde (88-114) nce Allah kelimesinin esas ve izaf mnsn aratrr. Daha sonra srasyla Arabistan paganizminde Allah kavram, Yahudi ve Hiristiyanlar'da Allah kavram, Araplarda yahud-hristiyan Allah telakkisi ve haniflerin Allah kavram konularn inceler. Konu balklarndan da anlald gibi yazar Allah lafz- celilesinin semantiini ok geni tarihi bir yelpazede ele alyor. Bunu cahili Arap iirleriyle destekleyerek lafz- celilenin semantiine daha geni ve net bir a kazandrmaktadr. Beinci blmde (114-125) ontolojik mnasebeti inceler. Bu mnasabetin gerektirdii semantik alana giren halk, kader, mevt, dehr, meniyyet, ecel gibi kelimelerin semantiini inceler. Altnc ve yedinci blmlerde (126-186) Allah ile insan aras haberleme mnasebetini inceler. Bu haberlemeyi ikiye ayrr: Szl, szsz. Evvela szsz mnasebeti ele alr. Bundan tabiattaki varlklar (yetler)la Allah'n vahdaniyeti, har'n isbat' gibi hususlarn delillendirme yoluyla insanlara anlatlmas kast edilmitir.291 Aslnda bu blm yazarn da ifade ettii gibi szl haberleme (vahy)'nin incelendii yedinci blmn girii mesabesindedir. 292 Altnc blmde yet, hidyet ve ibadet kelimelerinin semantik alanlar incelenir. Yedinci blmde ise Kelamullah, dua ve arlkl bir ekilde vahy'n semantii incelenir. Sekizinci blmde (187-217) slamiyet ve chiliyye kavramlarn kaleme alr. Bu blmde bu ikizin ilgi alanna giren islm, teslimiyet, cahiliyet, cehl, hilm, din ve millet kelimelerinin semantiini inceler. Dokuzuncu blmde (218-229) ise Allah ile insan arasnda ahlak mnasabeti kaydeder. Bu blmde anahtar kelimeler, nimet, kr, kfr, takva, va'd ve vaid'dir. Yazar bunlarn semantiini inceler.293 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar:
284 285

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 117-120. Bkz. zutsu,Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, Ankara, trs. s. 14-1 5. zutsu,Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, Ankara, trs. s. 39 zutsu,Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, Ankara, trs. s. 40. zutsu,Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, Ankara, trs. s. 87-87. zutsu,Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, Ankara, trs. s. 71-82

286
287

288 289 290

291

zutsu,Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, Ankara, trs. s. 39 zutsu,Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, Ankara, trs. s. 126 292 zutsu,Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ter. Sleyman Ate, Ankara, trs. s. 126 293 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 120-121.

Kitap olduka youn bir almann mahsuldr. Arap cahiliyye iirleriyle ve Kur'n yetleriyle sk sk istihad eder. Yazar kelimelerin semantiini incelerken slm'n sadece terim mnsn vermekle yetinmez, konuyla ilgili pratie dnk ynlerini de anlatmaya alr. Semantik ynden incelenmesi gereken Kur'n'n baz anahtar kelimeleri daha vardr. Ancak grdmz kadaryla zutsu onlar her eserinde de incelememitir. Tesbit edebildiimiz kadaryla u kelimeler de semantik ynden incelenmelidir: Nefs, mnafk, mafiret, tebih, savm, zekt, taut ve hayet.294 MU'CEM ALIMALARI Youn ilm aratrmalar ve akademik almalarda Kur'n'n kelime, cmle, yet ve konularn daha rahat bulmak ve bu sayede de Kur'n aratrmalarn kolaylatrmak ve aratrmaclara daha fazla zaman kazandrmak amacyla 20. asrda Kur'n'n mu'cem almalar sevindirici bir ekilde artm ve iyi bir mesafe alnmtr.295 a- Mu'cem almalarnn Tasnifi: Bu sahadaki almalar tesbit edebildiimiz kadaryla gurupta toplanr. 1) Belli bir konu belirtmeksizin Kur'n'n herhangi bir kelime, cmle ve yetin yerini ve nassn MekkMeden oluunu tesbit etmek amacyla kaleme alnan eserler. Bu sahada en gzel eser, slm aleminin el kitab haline gelen Muhammed Fuad Abdulbaki'nin el-Mu'cemulMufehrisu li Elfazil-Kur'nil-Kerim adl kitabdr. Kitap hemen btn ilim evreleri tarafndan bilindii iin tantmna lzum grmyoruz. Bu sahada telif edilen baka eserler de vardr. Biz onlar liste halinde sunacaz. Kur'n kelimelerini ve dolaysyla da yeti ve Kur'n'da geen konular tasnif amacyla Marmara niversitesi ilahiyat Vakf'nn bastrd Prof Dr. Bedrettin etiner'in 1991'de baslan 200 sahifelik kk boy gzel ve pratik bir almas vardr. Bu almada M. F Abdulbaki'nin eserini temel alnmakla beraber Allah lafz ve hurufu cerr gibi ska kullanlan dier baz edatlar verilmemitir.296 Yazar, yle pratik bir yntem izlemitir: yetin ne tm ne de bir ksm verilmemi sadece bir kelime verilmi; kelimenin getii btn sre adlar ve yet numaralar pe pee sralanmtr. Kitabn sonuna (201-256) istifadenin daha fazla olmas iin Suriye Dmek'te bulunan Daru'rReid yaynevinin bastrd Kur'n'larn sonuna ekledii iki trl konu indeksini ilave etmitir. Birincisinde (203-207) konular onbe bab altnda vermi ikincisinde ise alfabetik sraya gre karma konu indeksini kaydetmitir. Kitabn ne i ne de d kapakta yazarn ismi yazlmamtr. Biz yazar ismini ancak 200. sahifenin biti cmlesinde bulduk. Kelimeleri bulmaya ynelik mu'cem almalarnn bir ksm, yeri tesbit edilmek istenen kelimenin nce manasn sonra getii yerleri kaydeder. Msr'da bir kurul tarafndan iki cilt, 1228 sayfa halinde hazrlanan Mu'cemu Elfazi'l-Kur'ni'l-Kerim adl alma bu tr deerli bir almadr. Bu tr almalar ayn zamanda aribu'l-Kur'n sahasna da girmektedir. 2) Belli bir konuyla ilgili yetleri tesbit amacyla yaplan almalar. Bu sahada rnek olarak bir almay tantacaz: 1- Muhyiddin Atiyye-el-Keafu'l-kdisad li yti'l-Kur'ni'l-Kerim (Kur'n yetlerinin Ekonomik Rehberi): Bu kitap Msrl Muhyiddin Attyye'nin Kral Abdul-Aziz niversitesi Uluslararas slam Ekonomi Aratrmalar Merkezine sunulmu bir projesinin mahsuldr. Konu indeksiyle beraber 300 sayfadr. Uluslararas slam Dnce Enstits tarafndan birinci basks 1991de Herndon Viriginia, A.B.D de yaplmtr. Eser ekonominin materyali olan her trl sermaye, mal, ev eyas ve rnleri, hayvan, altn, gm, ziraat ve hububat; ekonomik bir olay olan fakirlik, zenginlik, alk, ticaret, tketim, retim, bor, cimrilik, birktirme, bakasn tercih, mali tazmin kesad, pazarlama, rekabet, miras, ticari gvence, borlar, borlanma, ticari anlama ve seyahetler; irketler, sadakalar, faiz, zarar, kr, gayr meru kazan, gibi konular ve ekonomiye zararl olan ar tketim, tabii afetler, mali krizler, darboazlar, piyasann kesad v.b. Bu sahalara giren tam 273 konuyla ilgili yetler sre ve yet numarasyla verilmitir. Yazar yle bir yntem izlemektedir: a- Konular alfabetik sraya gre dizmi; her bir harfle balayan konular o harf bal altnda sralanm ve her konuyla ilgili yetler o harfin altnda kaydedilmitir. b- Yazar konunun adn verdikten baka bu konuyla ilikisi bulunan dier konulara da gndermelerde bulunur.
294 295

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 121-122. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 123-124. etiner, Bedrettin El-Mu'cemul Mufehrisu li'l-Kur'nil-Kerim'in Takdimi, stanbul 1991,s. 1.

296

Mesela es-Sb kelimesini kayederken ilikisi olabilen taam ve ekvat kelimelerine de "Unzur" (bak) ifadesiyle atfta bulunur.297 Sonra kelimenin luat mnsn er-Rab ve bnu Manzur gibi otoritelerden birinden ksaca nakl eder. Bazen iki alimden de naklettii olur. c- Konu balnn lgat mnsn verdikten sonra ilgili yet/yetleri sralar. yetin arkasnda mns ve konuyla ilgili onlardan alnt yapmasn prensib ettii alt mfessirin bir veya daha fazlasndan mini bir yorum nakleder. Kitabn ismini cilt ve yet numarasn yorumun sonunda parantez iinde verir. Alt mfessir unlardr: bnu'l-Cevzi (.597/1201), Razi (.606/1209), Kurtub (.671/1272), bnu Kesir (.774/1372) ve Reit Rza (. 1354/1935). Nadir olarak Taberi (. 310/922) ve Suyuti (.911/1505)'ye de ba vurduu oluyor. Kitap ok ciddi bir gayretin mahsuldr. slm ekonomistlerine iyi bir yardmc kitaptr. 3) Kur'n- Kerim'in yetlerini belirli konular altnda toplayp fihristlerini okuyucuya sunan almalar. Bu tr almalarda yazar nce Kur'n'daki btn konular tesbit eder ve alfabetik sraya gre bunlar sralar. Her konu ile ilgili yetleri bir arada verir. Bu sahada iki tr alma grmekteyiz: 1. Fazla detaya girmeden baz ana konular tesbit edip o konularla ilgili yetlerin sadece no.sunu ve yerlerini tesbit eden almalar. Buna daha evvel de deindiimiz Suriye-Dmek Daru'r-Raid'in bastrd Kur'n- Kerim'in sonuna ekledii almalar rnek verebiliriz. 2. Konular atomize edilerek en kk detaya inilecek ekilde tafsilatl yaplan fihrist almalar. Buna u eseri rnek olarak zikr edebiliriz:298 2- Muhammed Mustafa Muhammed el-Fihris'l-Mevduiyye li yti'l-Kur'ni'l-Kerim: Kitap 555 orta boy sayfa olup, 1989'da drdnc basks yaplmtr. Bu tr almalardan ismini bildiimiz baka rnek yoktur. Mukaddimede kitabn muhtevas ve metodu hususunda yazar, konular slam kaynaklara gre akaid, ibadet, ahkm, itimaiyyt, muamelt, emsal, kasas ve tarih ad altnda topladn ima eder. 299 Ancak kitab esnasnda ima ettii bu hususa pek bal kalmamtr. Yazar kitabnda yle bir yol izlemitir. nce bir ana balk koyar; daha sonra bununla yakn ilikisi olan hususlar alt balklar halinde verir. Her alt bal ilgilendiren yetleri no.suyla beraber kaydeder. Sahifelerin sa bo ksmna ise yetlerin getii sre ve no.sunu verir. Bir konuyu ilgilendiren yetler birden fazla srede yer alyorsa yetleri sre srasna gre dizer. Kitap Kur'n'n muhtevasn toplam 30 ana konuya ayrm. Bu ana balklar altnda 573 alt balk koymu; her konu ile ilgili yet/yetleri pe pee sralamtr. Ancak bu blmleme ok eksiktir. nk kiinin Kur'n'da var olan konulardan aratrmak isteyip de bu kitapta adn bulamad birok konu daha vardr. Mesela Ahlak Kur'n'da genie yer alan bir konudur. Onun da birok alt blmleri vardr. Mellif Ahlak ad altnda bir blm ap onun da doruluk, vefa, tevazu vb. alt blmlerini sunmal idi. Bunlarn bir ksm et-Taat bal altnda verilmise de kapsayc olmaktan uzaktr. Hem mesela devlet idaresi, diplomasi, uluslararas ilikiler gibi ok geni ve Kur'n'da bol bulunabilen bir ok konu ve alt blmleri eksiktir. Mu'cem alannda yaplan almalarn genel bir tablosunu bylece sunduktan sonra imdi biz bu sahada amzda kaleme alnan eserlerin isim listesini karma olarak sunacaz. Mu'cem almalar, elbette sunduumuz bu gruba mnhasr deildir. nk bir veya daha fazla kaynak tefsirin yetlerini bulmaya ynelik baz almalar daha vardr. Bu vb. alanlarda yaplan mu'cem almalar eser isim listesinde verilecektir.300 Mu'cem almalar: 1- Abdlbki Muhammed Fa'd, Tafslu yti'l-Kur'n. 2- Amayire, smail-Abdulhamid es-Seyyid, Mucemu'l-Edevati ve'd-Demairi fi'l-Kur'ni'l-Kerim. 3- Asr, Subh Abdurrf, el-Mu'cemu'l-Mevd L yati'l-Kur'ni'l-Kerm. 4- Atiyye Abdurrahim Atiyye, ed-Delil Li Ma'rife Ayt-Tenzil, el-Kahire 5- Berekt Muhummad Fris, el-Mridu il yti'l-Kur'ni'l-Kerim ve Kelimtih Beyrut. 6- Da'vud Muhammed es-Seyyid, Mu'cemu'l-Erkm Fi'l-Kur'ni'l-Kerim, el-Khire, Dru'l-Kitabu'l-Msr. 7- Ebyr brhm, el-Mevsa'tu'l-Kur'niyyetu'l-Myessere, el-Khire, Messesetu siccili'l-Arab, 1989. 8- es-Seyyd Abdlhamd, Mu'cemul-Edevat ve'd-Demir Fi'l-Kur'ni'l-Kerim. 9- Fehmi, Hseyn Muhammed, Kamusi'l-Elfzi'l-Kur'aniyye, Kahire, Messetu'l-Halci'l-Arab, (1989).
297
298

Bkz. Atyye Muhyeddin, el- Keafui'l-ktisadiyye li yti'l- Kura'ni'l-Kerim, Virginia 1991, s. 371. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 124-126. 299 Muhammed Mustafa Muhammed, el-Fhrisu'l Mevduyye li Ayti'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut, 1989 s. 9. 300 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 126-127.

10- Harrat, Ahmed Muhammed, Mu'cemu Mfredati'l-bdali ve'l-'lali fi'l-Kur'ni'l-Kerim. 11- Hseyn Nassar, Mu'cemu Ayati'l-Kur'an, Msr, 1965 12- Hseyn Halef Muhammed, Delil'l-Hrn F ytin mine'l-Kur'n, el-Khire, Dru Nahdeti Msr, 1981. 13- shk Ali evvah, Mu'cemu Musannfati'l-Kur'ni'l-Kerm, er-Riyad, (1984). 14- Kemhav Muhammed es-Sadk, Kamusu Garbu'l-Kur'n bi Hesebi 15- Tertibi's-Sver, el-Khire, Mektebetu Sabh, 1981. 16- Makdisi Feyzullah el-Hseyn, Fethu'r-Rahman L-Tlibi Ayati'l-Kur'n Kahire, Daru'l-Kitabi'l-Msr, 1988. 17- Mu'cemu Elfazi'l-Kur'ni'l-Kerim, Heyet, Kahire, 1989. 18- Muhammed smail brahim, Mu'cemu'l-Elfaz ve'l-A'lami'l-Kur'aniyye, Kahire 19- Muhammed Mnir ed-Dmek, rad'l-Raibin fi'l-Kefi an Ayl-Kur'ani'l-Mubin, 1346 20- Muhammed Mustafa Muhammed; el-Fihrisu'l-Mevd Lil Srei'l-Kur'n. 21- Muhaysin, Muhammed Salim, Mu'cemu Huffazi'l-Kur'an, 22- Nuveyhd dil, Mu'cemu'l-Mfessirn, Beyrut, Messesetu Nevhd es-Selefiyye, 1988. 23- Salih Muhammed Zeki, et-Tertb ve't-Tafsl an Ayil-Kur'n. 24- eyh Abdrrahman, Fethl-Mecid, Kahire, Drul-Hads Li't-Tab've'n-Ner; 1988.301 ELETREL ALIMALAR Gnmzde yaz vastalarnn ve iletiim imknlarnn oalmasyla birok bilgi kaynan elde etme imkn hasl oluyor. Bu da dnce ufkunu ve dolays ile de ilmin gelimesini msbet ynde etkilemektedir. zellikle dzenli ve zengin ktphanelerin varl ilim, bilgi, kltr, eitim ve uygarln temel direidir.302 amzda Ktphanelerin bilgisayar gibi bir takm yeni imknlarla donanml olmas, ilmin gelimesine ok daha fazla ivme kazandrmaktadr. Bu sayede insan dncede ok deiik boyutlu ufuklar almaktadr. Bu cmleden olarak gnmzde eski kaynaklar yeniden deerlendirip gzden geirme temayl gn getike daha fazla belirginlemektedir. Yeni ilim neslinin gemie ait ilim mirasmz deerlendirmesi, baz eletirel yaklamlarla bir takm sentez ve analizlerde bulunmas ilimde ok daha ciddi gelimelerin ve doru neticelerin ortaya kmasna neden olacaktr. Bu, ilme gveni de arttrmaktadr. Bu cmleden olarak muhtelif ilim sahalarna ait eitli kaynaklar, yeni gen ilim nesli tarafndan eitli bak alaryla deerlendirilmeye tabi tutulup farkl zaviyelerden irdelenmektedir. Bu tr almalar Kur'n ilimler sahasna da kaydrlm bulunmaktadr. Hemen unu ifade edelim ki, bu tr eletirel almalardan sadece bir eser temin edebildik. Onu tantmaya alalm:303 Ahmed Muhammed Cemal-el-Kur'nu'l-Kerimu Kitbun Uhkimet Ayatuhu: Kitap, 1991'de drdnc basksn yapm iki ciltlik olup toplam 900 sayfadr. Kitaplarn bol olduu, d dnya ile balantnn bulunduu ve dolays ile ilm gelimelerin fazla zorlanmadan izlenebildii urak baz merkezlerden uzakta oluumuz yeni ilm almalardan byk lde habersiz olmamza sebebiyet vermektedir. Grebildiimiz kadaryla eletirel alanda yaplan almalarn bazlar belli bir kitaba, bazlar bir ekole veya eilime ve bazlar da birden fazla esere yneliktir. Bizim temin edebildiimiz eser ise, sadece son gruptan bir almadr. Ahmed Muhammed Cemal'in el-Kur'nu'l-Kerimu Kitabun Uhkimet Ayatuhu isimli kitab. "Tm ile bulunmayan, tmden braklmaz" kuralndan hareketle bizler de detaya girmeden bu eseri tantmaya alacaz. Yazar, kitabn 1. cildinde 17 kitabn eletirisini yapmaktadr. Srasyla u kitap ve yazarlar eletirir: bnu Hazm (.456/1064)'in en-Nasihu ve'l-Mensuhu f''l-Kur'n'; Muhammed Emin e-ankt (.l393/1973)'nn Def'u hami'l-ddirb 'an ytil-Kitab'; el-zz b. Abdusselam (.660/1262)'in el-Mufid Fi Mkili'l-Kur'n'; Zekeriyya Ali Yusuf'un Mkilatu'l-Kur'ni ve'l-Hadisi'n-Nebev'si, Muhammed Ahmed Halefullah'n "elFennun-Kasasi fi'l Kur'n', Dr. Mustafa Mahmud'un el-Kur'n'u Muhaveletn li Fehmin Asriyyin'i, Hatib'i skf (420/1029)'nin Durretu't-Tenzi'l ve Gurretut-Te'vili, yahudi msterik Goldziher'in "Kur'n Tefsirinde slam Mezhepler'i, Muhammed b. Abdullatif'in "El-Furkan" Muhammed Subayh'n "Anil Kur'n", Dr. Selahaddin el-Muncidin "el-Luatu fil-Kur'n", Seyyid Kutub'un "Meahidu'l Kyame Fi'l-Kur'n", Dr. Ahmed El Hul'nin "el-Esatiru f'l-Kur'n", msterik Gosthav Loban'n "slbul -Kur'n' ve Ahkmuhu'su, Maurice Bucaillenin "Kitab Mukaddes ve Kur'n", Dr. Mustafa Mahmud'un "Rhlet Mine'-ekki ile'l-Yakin'" Ali Tantavi'nin "Ta'rifun bi'l slm". Yazar, kitabn 2. cildinde Arap aleminin medyasnda zellikle el-Ezher, El-Va'yu'l-slam ve el-Muslimn gibi bizim bildiimiz ve bilmediimiz birok dergi ve gazetede Kur'n'n baz yetleri ile ilgili kan makale ve yorumlarn eletirisini yapar. Bu medyatik bir olaya benzedii iin biz bu cz'n zerinde durmayacaz.
301 302

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 127-128. Muhammed Mahir, Muhammed, el-Mektebtu fil-slami, Beyrut, 1978, s.7. 303 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 129.

Kitap eletirel olduu iin biz de bu ksa almamzda yapmadmz eletiriyi bu kitap iin yapacaz.304 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar: 1. Kitaplar eletirilen melliflerin 4-5 satrlk bile olsa bir biyografilerinin olmas gerekirdi. Zira ilmin tevsikinde mellifin kim olduu, hangi asrda ve nerede yaad nemli bir husustur. 2. Eletirilen kitaplarn sralanmasnda hibir dzen yoktur. Halbuki kitaplarn ve yazarlarn ya kronolojik sraya gre veya kitabn konusuna gre sralanmas daha uygundur. 3. Eletirilecek kitabn eletiriden nce ksa bir tantm yaplmalyd. nk kitabn tannmas okuyucuyu baz konularda zinde tutar ve yaplan eletirilerin isabet derecesini daha iyi anlama imknna sahip olur. Yazar, baz eserleri ok ksa tantm ve ounu tantmamtr. Bu ise, eletirmenin okuyucusunu bir bakma fikir boluu iinde brakmas demektir. Kitabn muhtevasna gelince biz kitab batan sona kadar eletirmeyeceiz. nk almamzn hacmi buna msait deildir. Ancak nmune babndan birka noktaya dikkat ekeceiz. Mellif, c. 1. s. 393'de Seyyid Kutub'un Peygamberler hakkndaki tasvirini yadrgyor. Halbuki kyametin ilk balangcndaki o iddetli korkular ve zntler ierisinde peygamberlerin durumu dier insanlarnkinden pek farkl deildir. Hadisler de bunu desteklemektedir.305 Yazar c. 1, s. 113'te Kur'n'n baz kasemlerini getiriyor ve buralarda kasemin, cevab (onun iin yemin edilen ey) hakknda herhangi bir tereddt ve inkrn olmadn ve dolaysyla da kasemin mutlaka bir tereddt veya inkardan dolay gelmesinin gerekli olmadn ileri srer. Buna Kur'n'dan da baz rnekler verir. 306 Mesela ezZariyat sresi 4-5. yetinde gelen kasemin cevabnda hibir tereddt olmad halde kasemli olarak gelmesi kasemin tereddt/inkr hali iin gelmesinin gerekli olmadn gsterir diyor. Oysa kasemin cevab muhatablarn Kur'n /ahiret hakknda ihtilafl ve biribirini tutmayan szler sylediklerini ifade eder. te yazara gre bunda kimsenin tereddd yoktur. Halbuki hi de yle deildir. nk onlar Kur'n'la/slm'la ilgili szlerinde ihtilaf ve elikinin olduunu kabul etmiyorlard.307 Kur'n ise, szlerindeki elikiyi kasemle vurguluyor. Yazar yetin mnsndan sarf nazar ederek ok haksz yere ankitiyi eletirmitir. Kitab kartrdka eletirilecek hususlar gze arpmaktadr. Ancak biz bu rneklerle yetineceiz. Eletirebileceimiz bu hususlara ramen kitap gzeldir, istifade edilebilir. Hr dncenin ve taklitilikten kurtulmann tabii bir sonucudur. Eletiri sahasnda u eserlerin isimlerini sunabiliriz: 1- Cebr, Abdulmuteali Muhammed, etehatu Mustafa Mahmud fi Tefsiratihi'l-Asriyyeti li'l-Kur'n, 1979. 2- Ebu Hacer, Ahmed mer, et-Tefsiru'l-lmiyyuf'l-Mizan, 3- Ebu Ferruh, Muhammed Ahmed brahim, Tercimu'l-Kur'n fi'l-Mizan. 4- imar, Abdullah b. es-Sddik el-Hasen, Bide'u't-Tefasir, Kahire 1990. 5- el-Halid, Salah Abdulfettah, Tasvibatun fi Fehmi Ba'd'l-yt.308 KUR'N ARATIRMALARI Gnmzde sosyal hayatn farkl ynlerinde ok hzl bir gelime ve deiimin yaand muhakkaktr. Bu hzl deiim ok farkl alanlara yansmaktadr. Pratik ve teorik ynde, ekonomik, politik, sosyolojik ve ideolojik alardan insanlar etkilemektedir. yle ki, farkl dinlerin mensuplar, farkl gr sahipleri ve farkl ideoloji savunucular bu hzl deiim dalgas karsnda ister istemez kendi din, fikr ve siyas durumlarn bir kez daha gzden geirme zorunluluunu hissetmilerdir. Zira an baz oluumlarndan istifade edebilmek iin aa ayak uydurmak lazm. Bunun da n art an sosyal ilimler dokusunu iyi bilip zorunlu olanlarnn gereini yerine getirmektir. Yukarda arz ettiimiz bu umumi manzara karsnda 14 asr gibi uzun bir tarihte dnyann nemli bir denge unsuru olmu; amzda zaman zaman dnyann sper gc olmu baz muhalif devletleri dize getirmi olan Mslmanlarn, her eyin kendileri iin tersine dnd bir dnyada mutlaka kendi durumlarn yeniden gzden geirmeleri lazm. zellikle kendileri iin akide, ibadet, kanun, ahlak v.b. alanlarda biricik kaynak olan Kur'n'dan yeniden istifade etme yollarn gzden geirmeleri, sosyal yaplanma ve yeni gelimeler karsda mutlaka yeni bak alar ile ok mull bir ekilde Kur'n' ele almalar lazmdr. Mslmanlarn buna ok ciddi gayretler ve hatta parasal imkanlar ayrmalar gerekir. eitli beer ilimlerde ciddi bir altyaps olan bilimcilerin buna geni mesai ayrmalar gerekir. Ayrca buna mesai ayracak olanlarn zek seviyelerinin iyinin stnde olmas ve Kur'n dil yapsna da iyi vakf olmalar lazm ki, verimli teklifler, tutarl tesbitler, kapsaml
304

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 130-131.

305 306 307

308

Hafz Mnzir bu durumu dorulayan uzunca bir hadisi Buhar ve Mslim'den rivayet eder. Ayrca Hafz, Mslim, Ahmed b.Hanbel ve el-Bezzar tarikinden gelen hadis daha rivayet eder. Bkz.el-Mnzir Abdulazim el-Hafiz, et-Terb ve't-Terhb, Beyrut, trs. IV, 436-445. Ahmed Cemal, el-Kur'n'il-Kerim Kitabun, l,113 Muhammed et-Tahir b. Ar, et-Tahrir vet-Tenvir, Tunus, 1984. XXVI, 340. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 131-132.

ve yararl projeler, salkl ve faydal neticeler elde edilsin. Aksi takdirde elde edilecek fazla bir ey olmayacaktr. Evet Kur'n'n mn zenginlii izahtan varestedir. Bu kadar zengin ve zengin olduu kadar da eitli olan mnlar ihtiva eden yce kilap asrlar boyu ilim dnyasnn ilgi oda olmutur. Her gelen ilim nesli Kur'n'n baz gizli srlarn mn, esprilerini (nktelerini) insanla ynelik yeni mesajlarn ve derslerini yakalamaya almtr. Sonra bu mn zenginlii Kur'n'la ilgili almalarn da zengin olmasn gerektirmektedir. Byle olunca da mn zenginlii, aratrmaclara farkl yaklamlarda bulunma ve eitli yorumlar yapma avantajn da salam olmaktadr. Daha evvelki dnemlerde Kur'n ilimleri kapsamna girip Kur'n'n muhtelif ynleri ile ilgilenen yzlerle ifade edebileceimiz ok zengin ilim dallar ortaya kmt. Ne var ki, yeni kurulan, gelien beer ve fenn ilimler ok farkl zaviyelerden Kur'n'a yaklamay, Kur'n'n baz konularn modern bak alaryla ele almay gerekl kld. Kur'n'la ilgili almalar adeta yeniden gzden geirildi. Bu ameliye neticesinde ok yeni ve bakir aratrma sahalar tesbit edildi. Tesbit edilen bu yeni sahalar birok kimsenin ilgisini ekti, muhtelif stillerle ve farkl metodlarla kaleme alnd. Kimisi bu almalarn sahasna giren konulardan birini bamsz olarak ele ald; kimileri ise, birden fazla konuyu bir eni halinde inceledi. Her halkrda biz Kur'n almalar sahasnda daha evvelki dnemlerde karlamadmz yeni bir te'lif tryle kar karyayz. Byle olunca bu tr yeni almalar allagelen Kur'n ilimleri dallarndan birisinin altna sokamayz. Bunun iin biz bu tr almalar "Kur'n Aratrmalar" ad altnda incelemeyi uygun grdk. Yukarda da iaret etliimiz gibi "Kur'n Aratrmalar" sahasnda kaleme alnan almalar iki grup altnda inceleyeceiz: a) Birden fazla konuyu karma olarak inceleyen eserler. Bu sahann en tipik rnei, tantmaya alacamz u eserdir:309 1- eyh Halid Abdurrahman El-Akk (Suriye Dimek'li) El-Furkan Ve'l-Kur'n: Bu kitap 1994'te birinci basksn yapm fihrist ve bibliyografya ile beraber 704 sahifedir. Eser konular itibariyle mozaik bir grnm arz eder. Kur'n'n beeriyet iin getirdii slam nizamn bir takm hukuk, ahlak, idar, siyas, iktisad, itima, ailev ve ahs birok konudan tutun; Kur'n i'cazma, emsalna ve kssalarna kadar, yzlerce konu ihtiva etmektedir. Kitabn muhtevasn fazla detaya girmeden ksaca yle tantabiliriz: Bir temhid ile Kur'n'n zelliklerine umumi bir giri, 7 fasl ve 81 bahisten oluur. Temhidde (s.9-80) yazar Kur'n'n ve slm'n yceliine, slm'da ilmin ehemmiyetine ve burda Mslman alimlerin ilmi bulularna slm'n evrim teorisine kar tutumuna, orijinalite ile adalama, slam limler dairesinde ilm sabitelerle ilm deikenlerin neler olduuna ve evren ile hayat konu eden yetlerin tefsirindeki ilm metoda dikkat eker. Umumi girite (s.87-110) Kur'n'n zelliklerinden i'caz, tahaddi, nazm, m'minlerde yapt tesir, kapsayc mnlara sahip olmak, beerin ihtiyalarn karlayabilmek, ilm gerekleri desteklemek ve yce maksatlar tad halde kolayca anlalabilmek gibi zelliklere dikkat eker. Birinci fasl (s.115-247) 'caza dair olup 8 bahisten oluur. Bu faslda yazar, Kur'n i'caznn anlalmasnn gerekliliine, Kur'n'n fesahetinin vecihlerinden nazmna, kendisine zg olan slbuna, konu birliindeki Kur'n'n yceliine, beeriyeti uyarp dalaletten kurtarmasna, vahdaniyetin ispat ve Nbvvetin doruluunu pekitirmede tahaddinin slbuna, Kur'n'n teri i'cazna ve gaybi i'cazna dikkat eker. Yazar, dokuz bahis olan ikinci faslda (s.251-316) slam akideyi arzetmede ve tevhidi isbat etmede Kur'n'n metodunu kaleme alr. Kur'n'n, akidenin ispat hususundaki tefekkr metoduna, tevhid akidesinin din ve hayattaki nemine, insan hayatndaki etkisine, slam akidenin sunuluundaki akcla, slm'n hem akide hem de eriat olduuna, Kur'n'n mesel, kasem, cedel ve kssalarnn, akidenin sunuundaki rollerine dikkat eker. Bir giri, n hazrlk ve be bahisten oluan nc fasl (s.319-367) tefsir tarihine ve sahabenin metoduna dairdir. Girite slam'n ilk gnlerinde Kur'n'n konumuna; n hazrlk ksmnda da tefsirin ehemmiyeti ve Mslmanlarn buna olan ihtiyalar anlatlr. Bahislerde ise srasyla u konular anlatlr: Selef tefsirinin merhalelerinin tarihesi, Kur'n- Kerim'in tefsirinde sahabenin ekingenlii, Sahabe tefsirinin kaynaklar, mfessir sahabe ve bnu Abbas'n tefsir metodunun selef tefsirine numune tekil edii. Dokuz bahisten oluan drdnc fasl (s.371-554) ilm ve mevzu' tefsirin evrelerine dairdir. Bu faslda yer alan konular unlardr: Ontoloji alannda Kur'n'n etkisi, Kur'n'n insan dnmeye daveti, ilm tefsirin eski ve yeni metodu, ilm tefsirin Kur'n i'cazndaki rol, Kur'n'daki kevn yetler, mevzu' tefsirin tanm, douu, dnbugn ve eitleri. Onbir bahisten meydana gelen beinci fasl (s.557-611)da tefsir ilminin douu ve gelimesi bir temhidde anlatldktan sonra bahislere geilir ve u konulara yer verilir: Frkalarn douunun etkisi, felsef ilimlerin, sf felsefenin ve akl ilimlerin, tefsirin tarih seyrine etkileri, Razinin metodunun tefsire etkisi, Alus'nin metodunun tefsire etkisi, el-Menar tefsiri, metodu ve eletirilebilecek ynleri, el-Mera'nin tefsiri, metodu ve baz tefsir
309

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 133-134.

grlerinin mnakaas, Muhammed Abduh'un el-Fl sresine yapm olduu tefsirinin ilmi mnakaas, ilm i'caz ve Kur'n'n tefsirinde aklamas, Kur'n'da kevn yetler ve akln fonksiyonu. Altnc fasl (s.617-675), bnu Teymiyye'nin tefsir ilmi ve tefsir usulndeki etkisi ve felsefe ile kelam ilminin baz Mslman alimler zerindeki etkisinin ortaya karlmasna dairdir. Bu faslda alt bahis vardr. Bu bahislerde srasyla u konular ilenmitir: Tefsir kaideleri, te'vil ve tefsirin farklar, Kur'n' reyle tefsir etmenin ve Arap olmayanlar iin tercme etmenin hkm, Kelam ilminin baz Mslman alimlere te'siri, felsefeci ve kelamclarn grlerinin rtlmesinin tarihinden baz iaretler. Onbir bahisten oluan yedinci ve son fasl (s.679-756) Kur'n tefsirindeki sapk metotlarn tehlikesine dairdir. Fasln giriinde Allah'n, kitabn ve peygamberinin snnetini korumas anlatlr. Bahislerde ise, srasyla u konulara yer verilir: Tefsirde sapk eilimlerin tesbiti, tefsir kaynaklarnda mteabih yetlerin tefsirinde felsefi metodun arl, felsefi-sufi metodun inhiraf, Kur'n tefsirinde yeni aklc medrese sahiplerinin inhiraflar, Kur'n'n ilm tefsirinde yenilii (reformu) iddia edenlerin saplants, ada bir ekilde Kur'n' anlamaya alanlarn saplants, Kur'n' ve slam' anlamada inhirafn belirtileri, slm'da reform ne demektir, ilm sabiteler ve metodolojik kurallar nda slamda yenilik ve slam akidenin sabitelerinin her trl sapklktan korunmas. Kitap Kur'n'la ilgili genel malumat (kltr) noktasnda bir ansiklopedi grnmndedir. Aratrmaclar iin iyi bir kaynaktr.310 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar: Kitabn eletirilecek baz ynleri olsa bile genelde iyidir. rnek olsun diye bir-iki hususa dikkat ekip konuyu noktalayacam. Yazar Kur'n belaatiyle ilgili bilgilerin hedefine ulamadn ileri srer.311 Oysa bu iddia pek isabetli grnmemektedir. nk belagat ilminin kurulu gayesi, ncelikli olarak Kur'n nazmnn fesahat ve belagat ynnden stnln, ikinci derecede de snnetin stnln, ortaya karmaktr. Bu iki hususta da belaatin ve belaatlarn baarsn ilim ve marifet sahibi hikimse inkr etmemelidir. kinci bir rnek: Mellif Kur'n'n, i'cazndaki sarfe grnn belaete, tepki olarak ortaya ktn iddia eder.312 Halbuki belagat ilmi ilk defa H. 471' de vefat eden eyh Abdulkahir el-Crcan tarafndan kurulumutur.313 Daha sonra gelen nesiller tarafndan gelitirilmitir. Sarfe gr ise, ilk defa H. 150'de vefat eden Vasl b. Ata veya H. 231'de vefat eden brahim en-Nezzam tarafndan ortaya atlmtr314. almamz "kitap tantc" merkezli olup eletiriel bir kimlik tamamaktadr. Bunun iin biz zaman zaman, rnek olarak yaptmz eletirilerin dnda eletiriye pek girmemekteyiz. 315 b) Kur'n aratrmalarn kapsamna girip Ulumu'l Kur'n'n belli isimler alm dallarndan birisinin muhtevasna dahil olmayan bir konuyu mstakil inceleyen almalar. te hem bu tr almalar hem de a kknda geen almalar biz Kur'n Aratrmalar ad altnda toplamay yeledik. Zira daha evvel de ifade etliimiz gibi biz bu almalar Kur'n ilimlerinden her hangi bir daln altna sokma imknna sahip deiliz. Ayrca bu almalar, Kur'n'la ilgili malumattan sz ediyor ve Kur'n'n ihtiva ettii konularn erevesini de aamyor. Bundan tr biz bu almalar Kur'n ilimlerinin muhtevasnn dnda brakamayz. Bu itibarla o almalar Kurn Aratrmalar ad altnda toplamay uygun bulduk. Bu anlaya yakn bulduumuz olann da bu balk altnda topladk. Hemen unu da okuyucumuza arzedelim ki, biz almamzn fazla uzayacandan endie ettiimiz ve bu kapsama giren eserleri de fazla elde edemediimizden tr her bir kta sadece bir eser tanttk. Bu kapsama girmesini uygun grdmz eserlerin veya "Dirst" gibi genel bir isim tayp hangi alan ilgilendirdiini tesbit edemediimiz eserlerin isim listesini de bu blmde sunduk. imdi biz Kur'n aratrmalar kapsamna giren ok orijinal ve orijinal olduu kadar da ciddi olan bir almay tantmaya alacaz. nce unu kaydedelim ki, kitabn konusu gemi alimler tarafndan ksmen tefsir kaynaklar ierisinde ksmen de Ksas Enbiya kitaplarnda incelenmitir. Ancak bu almalarn ounda hem konu kritii yaplmam; hem dier kutsal kitaplarla karlatrlmam; hem de yer tesbitleri arkeolojik verilere dayandrlmamtr. Bizim tantmaya alacamz eserde ise, konular genellikle her husus nda ele alnmtr. Zaten eserin orijinalitesi de bundadr. Bundan hareketle de kitab ksas v.b. konularn kapsamna

310

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 135-137. Halid Abdurrahman el-Akk, el-Furkan ve'l Kur'n, Beyrut, 1994, s. 564 Halid Abdurrahman el-Akk, el-Furkan ve'l Kur'n, Beyrut, 1994, s. 564 Rza Reid, Esrarl-Belae Mukaddimesi, bas. y.y. trsz.s. V 6

311 312 313 314

er-Rafii, Mustafa Sadk, 'cazl-Kur'n, Msr, 1965, s. 162. Her ne kadar mehur gr bu ise de, ancak baz alimler Sarfe grnn ilk defa H. 131'de vefat eden Vasl b. Ata tarafndan ortaya atldn iddia etmektedir. Bkz Mustafa Mslim, Mebahsu fi Ulumi'l-Kur'n, Cidde 1988, s. 40. 315 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 137-138.

almadk. imdi fazla detaya inmeden bu deerli eseri tantmaya alacaz.316 2- Muhammed Beyyum Mehran-Dirasatun Tarihiyyetun mine'l-Kur'ni'l-Kerim: Yazar skenderiye niversitesi Edebiyat Fakltesi Msr ve Eski Dou Tarihi retim yesi, Msr slm Tarihi ve Eserleri Blm Bakandr. Kitap Dar'n-Nahda yaynevi tarafndan, Beyrut'ta 1988'de ikinci basksn yapmtr Kitap drt ciltten meydana gelmektedir. Ciltler srasyla 440, 452, 360 ve 212 sayfadan ibarettirler. Birinci cilt, mukaddime ve on bir fasldan olumaktadr. Mellif mukaddimede (s.5-15) Kur'n- Kerim'in en doru tarih kayna olduunu, Kur'n'da zikredilen tarih vak'alarn doruluundan hi bir kukunun olmadn, Kur'n'n ncil ve Tevrat'taki gereklerin yannda baka bir takm hususlar da ierdiini, bununla birlikte eski tarih konusundaki almalarn bu byk kaynaktan mahrum kaldn syleyerek bunun nedenini de yle aklamaktadr: Eski tarih alan yakn bir zamn kadar neredeyse sadece msteriklerin urat bir sahayd. Onlar da amalarna uygun olmadndan Kur'n'a ba vurmamlardr (s.5-6). Yazar, ne sebeple olursa olsun eski tarih aratrmalarnda Kur'n gibi salaml konusunda alimlerin gr birliinde olduklar bir kaynaa ba vurulmadn bunun yannda doulu, Batl, Mslman olan ve olmayan birok kiinin, doruluu konusunda kuku olan muharref Tevrat' temel kaynak gstermelerine olan zntsn belirterek, Kur'n' ven ve stnln teslim eden baz msteriklerden de nakiller yapmaktadr. Daha sonra, Kur'n'n bize slm ncesi alara ait nemli ve doru bilgiler sunduunu; mesela Hz. Musa (a.s.)'n kssas yoluyla Firavun'n Msr' ve Hz. brahim (a.s.) kssasyla eski Irak'la ilgili birok bilgiyi v.s. bize aktardn rnek olarak vermektedir. Yazar, Kur'n'n, bu tarih bilgileri vermekle birlikte bir tarih kitab olmadn, onun sadece bir hidyet ve irad kitab, insanlarn hayatlarna tatbik etmeleri iin bir yasa ve adalet ls olduunu, ibret ve t almalar iin tarih vak'alar sunduunu syler (s. 11). Yazar, Dirstn Tarihiyetun mine'l-Kur'ni'l-Kerim bal altnda be czde planlad almasn yle sralar: 1. Birinci cz Arap memleketleri, 2. kinci cz Irak, 3. nc cz Msr, 4. Drdnc cz Suriye (Filistin), 5. Beinci cz Siretn-Nebi (s.13-14). Kur'n- Kerim'le ilgili olan birinci faslda (s. 17-88) u konular yer almaktadr. Hz. Peygamber dneminde tedvin, Hz. Ebubekir devrinde Kur'n'n cem'i, Hz. Osman'n mushaf, tarihi bir kaynak olarak Kur'n, Kur'n Kssalar ve Tevrat, Kur'n Kssalaryla Tevrat rivayetleri arasnda bir karlatrma. kinci faslda (s.89-98) Hadisi ele alan yazar, hadisin tarifini yaparak, onun nemini vurgular ve m'minlerin Hz. Peygamber'e itaat etmelerinin farz olduunu syleyerek bununla ilgili bir takm yetleri getirir. Hadisin Kur'n' Kerim'i takyit, tebyin veya tahsis ettiini syleyerek bu anlama gelebilen baz yetlerle Ahmed b. Hanbel ve afii'nin bu konudaki grlerini aktarr (s.91-92). Mellif, Hz. Peygamber (s.a.v.) dneminde hadisin, Kur'n'n tedvin edildii gibi tedvin edilmediini ancak o devirde baz hadis sahifelerinin yazldn gsteren delillerin bulunduunu syler.(s.93) Yazar hadisin tedvin olayn akladktan sonra hadisi ilk cem' edenlerin bir listesini verir. (s.95) Yazar, hadisin tedvini konusunda Mslmanlarn ne kadar dikkatli davrandklarn, hadislerin Hz. Peygamber (s.a.v.)'e kadar varan bir senet zinciri ile rivayet edildiklerini, slm kltr'nde "Cerh ve ta'dil" gibi mstakil bir ilim ortaya ktn ve byle bir tenkit metodunun sadece slm kltr'ne has olduunu syler.(s.96-97) Sonu olarak yazar, hadis kitaplar ve erhlerinin tarihten ok fkhn kaynaklar olduklarn; bununla birlikte slm ncesi cahiliye haberlerinde tedvin iin zengin temel kaynaklarnn bulunduunu; ne gariptir ki o dnemin tarihilerinin bu deerli kaynaklardan habersiz kaldklarn iddia eder (s.98). nc faslda (s.99-112) tefsir konusu ilenmitir. Mellif, bu faslda tefsirin ortaya kn yle zetler: Kur'n' Kerim'in Arap diliyle indirilmesine ramen, bnu Kuteybe'nin dedii gibi Araplar Kur'n' anlamada ayn anlay seviyesinde deillerdi. bnu Haldun'un btn Araplarn Kur'n' anladklarn iddia etmesi doru deildir. Mellif bu iddiasn desteklemek iin Hz. mer'in "ve ebben" kelimesini bilmediini v.s. gibi rnekler getirir (s.101-102). Yazar, bununla birlikte sahabenin, Kur'n' en iyi anlayabilen insanlar olduklarn; ancak Arapa'nn konutuklar dil olmasna ramen bu dili ayn seviyede bilmediklerinden, Hz. Peygamber (s.a.v.)'le birlikte olup bu yetlerin nzul sebeblerine tank olup olmamalarndan, Arap geleneklerini bilmedeki farkllklarndan dolay Kur'n' anlamada ayn seviyede olmadklarn syler (s. 103). Bylece Kur'n' anlayp dnmek, ksa ve kapal olan aklamak iin Resulullah'n zamanndan itibaren tefsirin ortaya ktn, ilk mfessirin Hz. Peygamber olduunu ve ondan sonra sahabesinin kendisini takip
316

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 138-139.

ettiini syler (s. 104). Yazar, bundan sonra mehur sahabe ve tabiin mfessirlerinin isimlerini zikreder; tabiin devrinde srail ve Nasran kaynaklarn bol miktarda tefsire girdiini belirterek nedenini dokuz maddede aklar (s.104-110). Yazar, tefsirdeki bu srailiyata ramen, eski Arap Tarihi'ni tedvin etme konusunda tarihiye fayda verecek, Kur'n'da mcmel olan erh edecek v.s. deerli bir tarih serveti olduunu syler (s.lll). Drdnc faslda (s.113-180) Hz. brahim'i konu eden yazar, u konular incelemektedir: Hz. brahim'in doumu, vatan ve yaad a, hicreti, Hicaz'a seferi, Hicaz'a yerlemesi, Zebh'in kssas; bu kssa ile ilgili Yahudi ve Hristiyanlarn grleri, slm'n bu konudaki grne deinir. (Yazar burada kurban edilmek istenenin kim olduuna dair grleri zikretmektedir.) Ayrca yazar, Mslmanlar bu kiinin smail olduunu sylerken; Yahudi ve Hristiyanlar, shak olduunu sylediini (s.161-176), Zebh'in kssasn ve kurban edilen insanlar kaydeder. Kabe'nin konu edildii beinci fasl (s.181-235)'da u konular ilenmektedir: Kabe'nin inas, brahim ve smail'den sonra Kabe, Kbeyi ykma abalar ve slm'dan nce Kabe. Ad kavminin ele alnd altnc fasl (s.l81-235)'da u konular ilenmektedir: Hz. Hud, Hud kavminin yaad a, Adllar ve helak olan Araplar, Kur'n Kerim'de Ad kssas, Ad kssas ve muharref Tevrat ile irtibat kurma abas, (Yazar burada Ad kssasnn Kur'n'a zg olduunu, ancak kimi tarihilerin bunu muharref Tevrat'a mal etmeye altklarn izah eder (s.243-246)). Ad Kavminin yaad blge, Ad Kavmi ile ilgili abartl szler, (yazar burada da baz tarihi ve mfessirlerin A'raf sresinin 69 yetini tefsir ederek Adllar'n hurma aac gibi uzun olduklarn her bir Adl'nn 12 zira' olduunu ve hatta uzun olannn drtyz bey zira' kadar olduklarn syleyerek onlarla ilgili aslsz abartlar yaptklarn syler (s.249-255). Yedinci faslda (263-288) Semud Kavmi ele alnr. Bu faslda u konular ilenmektedir: Semud milletinin soyu, eski yazmalarda Semud kavmi, Kur'n- Kerim'de Semud kavmi, Hz. Salih kavminin yaad a, Semud kavmine ait yaz ve resimler, Semudlular'n sosyolojik yaps. Sekizinci fasln konusu Medyenliler'dir (s,289-307). Ele alnan konular, unlardr: Kur'n- Kerim'de Medyen kssas, Medyenliler'in yaadklar blge ve asr, Medyenliler ve srailoullar. Dokuzuncu faslda "Seylu'l-Arim" bal altnda Sebe' kavmi incelenmektedir (s.309-359). Bu faslda u konular ele alnmaktadr: Kur'n- Kerim'de Sebe' kssas, Arap rivayetlerinde Sebe' kssas, Arap memleketlerindeki barajlar, Me'rib baraj, bu barajn nitelikleri, Me'rib barajnn ykl, Seyl'l- Arm ve Yemenlilerin g. Onuncu faslda (s.353-387) Ashabu'l- Uhdud kssas, ele alnmaktadr. Bu fasldaki kssann Arap, Hristiyan ve Yunan kaynaklarnda nasl getii konular ile Habe ihtilali ve Uhdud kssasyla ilikisi incelenmektedir. Onbirinci faslda (s.389-412) ise, Ashab Fil kssas ele alnmakta ve u konular incelenmektedir: Yemen'de Habe nfusunun yerlemesi, Kullays'in317 inaas, Arap rivayetlerinde fil saldrs, Ebrehe'nin Mekkeye saldrsndaki ekonomik ve siyas sebepler, Araplarn Ebrehe saldrsna karkoyular ve saldrnn sonular. Yazar birinci cildin sonunda yararland kaynaklarn bir listesini veriyor (s.413-436) ve iindekiler ksmyla birinci cilt burada sona eriyor (s.440). Kur'n'da Msr tarihini konu edinen ikinci cilt, ksaca bir takdim ve ana blmden meydana gelmektedir. Hazrlk almalarn ieren birinci blmde Peygamberlik ve Peygamberler adl bir fasl yer alr (s.9-35). Bu faslda nebi ve nbvvet, nebi ve resul arasndaki fark, kadnn peygamberlii, resullerin grevleri, resullerin davetindeki hedef birlii konular incelenmektedir. Hz. Yusuf'un sretini ele alan ikinci blm, fasldan ibarettir (39-136). Vezir olmadan nce Hz. Yusuf'u ele alan birinci fasl (39-64) da Hz. Yusufun Kenan'da kardeleri ile olan beraberlii, kraln kars Zleyha ile olan olay ve hapse girii anlatlr. "Msr Azizi Yusuf' baln tayan ikinci fasl (s.65-108)'da u konular ele alnmaktadr: Aziz Yusuf Msr'da, Yusuf ve kardeleri, srail oullarnn Cuen318 toprana yerlemeleri, Yusuf (a.s.)'n a. kinci babn nc faslnda ise Yusuf Kssasnn Kur'n yetleri ile Tevrat rivayetlerinde nasl anlatld incelenmektedir, (s.109-132) Hz. Musa'nn sretini ele alan nc bolm (s.135-447) be babdan meydana gelmektedir: Dnyaya geliinden peygamber oluuna kadar Hz. Musa'nn sretini ileyen birinci babda (s.135-221) fasl vardr. Birinci faslda esaretten nce srailoullar'nn Msr'daki hayatlar ve Msrllar tarafndan zulme uramalar ile bunun sebep ve sonular incelenmektedir (s.137-161). "Doumundan peygamberliine kadar Musa" baln tayan ikinci faslda (163-179) Hz. Musa'nn Firavun'un saray ile Medyen'de geirdii yaam ele alnmaktadr. "Resul ve Nebi Musa" baln tayan nc faslda (182-221) Hz. Musa'nn Peygamber oluu, Firavunla Hz. Musa arasndaki mcadele ve Firavun'un ilahlk iddias konular ilenmektedir, srailoullar'nn. Mrsir'dan kn konu edinen ikinci babda (s.223-332) fasl vardr. Birinci fasl (s.225-224)da srailoullar'nn Msrdan k nedenleri, k tarihi, k yeri ve balangc konular incelenmektedir. kinci faslda (s.241-262) denizin yarlarak Hz. Musa'nn mmetine yol verilmesi mucizesi ele alnarak, denizin
317

Kullays: Ebrehe'nin San'a'da Habeler iin ina ettii bir kilisedir, bnu Manzur, XI, 279.

318

Cuen: Msr'da veya Filistin'de olduu ihtilafl olan bir blgenin Tevrat'ta geen ismidir. Bkz. Muhammed Beyyumi Mihran, Dirstn Tarhiyetun mine'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut 1988,11, 84-85

yarlma yeri, tarihi, denizin Firavun ve askerleri stne kapanma mucizesi, boulma annda Fravun'un iman edii konular ilenmektedir. nc faslda (s.263-332) Musa'nn Firavun'unun kim olduu konusundaki grler ve Msr kaynaklarnn, srailoullar kssasndan bahsetmemelerinin nedenleri incelenmektedir. Denizin yarlmasndan Musa (a.s)'n vefatna kadarki olaylar ieren "Musa ve srailoullar" baln tayan nc babda (s.333-385) iki fasl vardr: Birinci faslda (s.335-365) "srailoullar Sina'da" bal altnda; srailoullar'nn ilk irtidat olay ve putlara tapmaya kalkmalar, su ve yiyecekten dolay isyan etmeleri, srailoullar ile Amalika olay, Sina'da irtidad ve buzaya tapma ve srailoullar'nn ak bir ekilde Allah' grmek istemeleri konular incelenmektedir. "srailoullar lde" baln tayan ikinci faslda (s.367-385) srailoullar'nda vatan dncesinin ortaya k, Kenan diyarna girme korkusu, Musa'ya kar tekrar isyann kmas ve srailoullar Kenan Snrnda adl konular incelenmektedir. "Musa (a.s)'n Siretinde Bir Takm Sorunlar" baln tayan drdnc babda (s.387-430) drt fasl vardr: Birinci faslda Hz. Musa'nn, srailli mi yoksa Msrl m olduu, ikinci faslda Hz. Musa'nn gerekte tarihte var olup olmad ve nc faslda Hz. Musa'nn lm ekli tartlmaktadr. Drdnc faslda ise, Hz. Musa'nn Mslmanlar nezdindeki konumu ile Yahudi tarihindeki konumu incelenmektedir. kinci cildin son konusu olan beinci babda (s.431-447), Hz. Musa'nn kssas, Kur'n yetleri ile Tevrat rivayetlerinde mukayeseli ve tenkidi bir yaklamla ele alnmaktadr. Bu cilt, sondaki iindekiler blm ile son bulur (s.449-452). Kur'n'da am yresi'ni konu edinen nc cilt, ksa bir giri ve ikinci ciltte balayan blmlerin bir silsilesi olarak drdnc blmle balayan ana blmden meydana gelmektadir. Hz Davud ve Hz. Sleyman' konu edinen drdnc blmde (s. 11-205) iki bab vardr. "Davud (a.s.)'n Sireti" baln tayan birinci babda (s.11-87) drt fasl vardr. Birinci faslda (s.11-31) Hz. Musa ile Hz. Davud dnemleri arasndaki srede srailoullar'n konu edinerek, railoullar'nn Kenan'a girmeleri, hakimler asr, Talut krallnn kuruluu, Talut'un savalar ve Davud (a.s.)'n ortaya k incelenmektedir. kinci faslda (s.3451), Davud (a.s.)'n mu'cizeleri, iki hasm kssas anlatlmaktadr. srail Kral Davud baln tayan nc fasl (53-79)'da u konular incelenmektedir: Kral olmadan nce Davud, Davud'un Yahudilere kral seilmesi, Davud ve srail birlii, Davud ve Filistinliler, Davud'un devleti ve genilik erevesi, taht varisi ve ailevi ihtilaflar, genel saym ve neticeleri, Davud (a.s.)'n vefat. Drdnc faslda (s.81-87) Kur'n yetleri ile Tevrat rivayetlerinin, Hz. Davud ile ilgili syledikleri incelenmektedir. Hz. Sleyman'n sireti konu edilen ikinci babda (s.91-205) drt fasl vardr. Birinci faslda (s.91-113) Hz. Sleyman'n Hz. Davud'a varis oluu, Hz. Sleyman'n verdii bir takm hkmler ve mu'cizeleri anlatlmaktadr, ikinci fasl (115-1279'da Mescidi Aksa'nn inas, nc fasl (129-158)'da Hz. Sleyman ve Sebe' kraliesi konu edilmektedir. Drdnc faslda (s.159-205) srailoullar Kral Sleyman bal altnda u konular ilenmektedir: Dahil siyaset, haric siyaset, asker dzenlemeler, ticar etkinlikler, temizlik faaliyetleri, sanayi faaliyetleri, Sleyman Krall ve genilik erevesi, Sleyman'nn bakenti Kuds ve Sleyman'n ina ettii yaplar. Hz. Eyyub'den Hz. Yahya' ya kadar olan Peygamberleri konu edinen beinci blmde (s.209-271) fasl vardr Birinci fasl (209-229) Hz. Eyyub'un kssas ve yolculuu ele alnmaktadr, ikinci faslda (s.231-239) Hz. lyas ve el-Yasa', nc faslda (s.243-271) ise Hz. Zekeriyya ile Hz. Yahya ele alnmaktadr. Hz. sa'y konu edinen altnc blmde (s.275-355) de drt fasl vardr. Birinci faslda (s.275-284) Hz. sa'nn annnesi Hz. Meryem, ikinci faslda (s.285-306) Hz. sa'nn doumu, nc faslda (s.307-324) Hz. sa'nn peygamberlii ve mucizeleri, Drdnc faslda (s.325-355) Hz. sa'ya atfedilen ilahlk ve armha gerili iddialar incelenmektedir. nc cilt, sona eklenen fihrist ksmyla son bulmaktadr. (357-360) Kur'nda hak tarihi'ni konu edinen drdnc cilt ksa bir takdim ve babdan olumaktadr. "Nuh (a.s.)'n Sireti" baln tayan birinci babda (s.9-101) fasl vardr. Birinci faslda (s:9-28) Hz. Nuh, Nuh kavminin tanrlar, daveti ve olunun meselesi, ikinci faslda (s.29-71) Smer ve Babil tufanlar ile Tevratn rivayetine gre Yahudi tufan; nc faslda (s.73-101) Kur'n-i Kerim'e gre tufan hadisesi incelenmektedir. Hz. brahim'in rak'taki siretini konu edinen, ikinci babda (s.l05-172) drt fasl vardr. Birinci faslda (s,105-114) brahim kavminin tanrlar; ikinci faslda (s.115-145) brahim (a.s.)'n yldzlara ve putlara ibadet etme dncesine kar tavr, nc faslda (s.147-156) Hz. brahim ile kral arasnda geen tartma; Drdnc faslda (s.157-172) lm ve hayat srr ele alnmaktadr. Bu cildin son konusu olan nc babda (s.175-192) Yunus (a.s.)'n kssas ele alnmaktadr. Drdnc cildin sonunda, ikinci, nc ve drdnc ciltlerde faydalanlan kaynaklarn bir listesi (s.193-205) ile yazara ait eserlerin bir listesi (s.207-210) ve drdnc cilde ait fihrist (s.211-212) yer almaktadr.319
319

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 13147.

Kr'n Aratrmalar Sahasnda Yaplan almalar: 1- 'Acuz, Ahmed Muhyeddin, Mealimi'l-Kur'n f lemi'l-Ekvn, Daru'n-Medinetu'1-Cedd, Beyrut, 1975. 2- 'r, Abdlfettah, Menhecu'l-Kur'n f Terbiyyeti'l-Muctema', Mektebetu'l-Hnc, el-Khire, 1979. 3- A'zeb, Musa Muhammed, Dirastn slamiyyetun Fi't-Tefsri ve't-Tar'h, el-Mssesest'1-Arabiyye, Li'dDirasti ve'n-Ner, Beyrut. 4- Afif, Abdulgani, Advun Min Menahili'l-Kur'ani ale'l-nsani ve Ne'eti'l-Kevni ve'l-Hayati. 5- Akkad, Abbas Muhammed, el-Felsefet'l-Kur'niyye, Dru'l-Hill, el Kahire, 1988. 6- Akkad, Abbas Muhammed, el-Mer'etu fi'l-Kur'n, Daru'n-Nahdeti, Msr, 1987. 7- Amar, Muhammed Sddk, Bide'u't-Tefsir, Mektebet'l-Khire Kahire. 8- Amre, Abdurrahman, Menhecu'l-Kur'n fi Terbiyyeti'r-Rca'l, Daru'1-Ceyb. 9- Arafa, Muhammed Ahmed, Nakdu Mefin fi'l-Kur'n. 10- Ata, Abdlkadir, Azemet'l-Kur'n, Daru'l-Menar, Kahire, 1991. 11- Atyye, Muhammed Salim, es-Sualu ve'l-cevabu fi Ayti'l-Kitab, Daru't-Turas, Medine, 1987. 12- Bintu'-ati', 'ie, Makaln fi'l-nsan, Dirasetn Kur'nyye. 13- Cemal, Ahmed Muhammed, 'Al Mideti'l-Kur'ni me'a'l-Mfessirine ve'l-Kttab. 14- Cemli, Muhammed Fadl, el-Felsefetu't-Terbeviyetu fi'l-Kur'n, 15- Daru'l-Kitabu'l-Cedd, Beyrut, 1988. 16- Cum', Emin Abdlaziz, Menhecu'l-Kur'n fi 'Ardi Akdeti'l-slm, Daru'd-Da've, el-skenderiyye, 1991. 17- Davudi, Muhammed Sad, Min Kunzi'l-Kur'n. 18- Derveze, Muhammed zzet, ed-Dusturu'l-Kur'n ve's Sunnetu'n-Nebeviyye f uni'l-Hayt, Kahire, 1966. 19- Eb Neyl, Muhammed Abdsselam, Dirstn fil-Kur'an 20- Ebu'l-Ayneyn, Bedran, Dirastn Havle'l-Kur'n, Messesetu a'bu'l-Cm'a, el-skenderiyye, 1989. 21- Ebyr, brhm, el-Mevsuatul-Kur'niyye. 22- Emin el-Msr, Min Hedyi Sreti'l-Enfal, Mektebetu Dari'l-Arkam, Kuveyt, trsz. 23- Ensr, Ahmed Mekk, ed-Difa'u ani'l-Kur'n, el-Mektebetus-selef, Kahire, 1989. 24- Ezher, Ahmed, Me'a't-Tfl fi'l-Kur'n, Mektebetu Dari'l-Muhabbe, am, 1985. 25- Fazlurrahman, Ana Konular ile Kuran Trc: Alparslan Akgen, Ankara, 1993. 26- Fendi, Muhammed Cemaleddin, Mea'l-Kurn fi'l-Kevn. 27- Fkh, Adar Ali bn Muhammed Nsr, Menhecul-Kur'n f Da'veti'l-man, Daru bn Kesir, am, 1984. 28- Fikri, Ali, el-Kur'nu Yenbe'u'l-lmi ve'l-'rfn. 29- Hafnv, Habei Fethullah, el-Kur'nu Davun ve 'lcun ve ifun. 30- Halefullh, Muhammed Ahmed, el-Kur'nu ve'l-Mkiltu'l-Musire 31- Halil, maduddin, Mea'l-Kur'ni fi Alemihi'r-Rehb, Dru'1-lm lil-Malayn, Beyrut, 1980. 32- Halil, Seyyid Ahmed, Drastn fi'l-Kur'n. 33- Halil, Seyyid Ahmed, Nazartn f lmi'l-Kur'n, e'd-Dru'1-slam, 1985. 34- Hammad, Muhammed Rud, el-Mu'cizu fi't-Tefsiri'l-Kur'ni'l-Kerm. 35- Hamsi, Him Abdurrezzak, Silsilet Nazartin f Kitabillah, Daru's-Sakfe Lilcemi's, am, 1983. 36- Harit, Mahmd Ali, Me'a'l-Kur'ni'l-Azm Hakim Mecid Ziz-Zikri, Daru'l-Kitabi'l-Arab, 1980. 37- Hasan, Muhammed Nebl, Dusturu'l-Muslimi ve'l-Mslimeti fi'l-Kur'n, skenderiyye, 1983. 38- Hatibu Kahire Abdlhakm, el-Kur'n, Daru'l-Fikril-Arab, Suriye, 1972. 39- Hseyn, Muhammed Kmil, ez-Zikru'l-Hakm. 40- Hseyn, Halef Muhammed, el-Kur'nu Yukimu'l-Akle ve'n-Nefse ve'l-nsn, Daru Kitabi'1-Arab, Kahire, 1990. 41- bnu Ammeh, Ebu brahm, es-Sahihu'1-Musnet mine'l-Ksirn-Nebei'l-Kur'ani'l-Kerim, Daru's-Sahabe. 42- bnu Muhammed, Abdlhamid, et-Tuhfet'l-Mardiyye fi Cevaz Tefsiri'l-Kur'ni bi'l-A'cemiyye. 43- brahim, Muhammed Buhayra, el-Kur'n'ul-Mbn ve Keyfe Nezele bihi'r-Ruhu'l Emin, Daru et-Tebk Muhammedi, 1984 44- brahim, Muhammed, et-Tedav bi'l-Kur'n. 45- Kandil, Abdlmun'im, et-Tedavi bi'l-Kur'n, Daru't-Tursi'1-slm, el-Khire. 46- Karkuz, Abdlhamid Dyab Ahmed, Mea'ttbbi fi'l-Kur'ni'l-Kerm. 47- Kutup, Muhammed, Dirastn Kur'niyyetn. 48- Mahmd, Mustafa, Min Esrri'l-Kur'n. 49- Mahmd, Mustafa, el-Kur'nu Kinun Hayyun. 50- Mahmd, Abdlhalim, el-Kur'nu f ehri Ramadn 51- Meden, Muhammed Muhammed, el-Kur'nu Nazaretn Asriyyetn Cedidetn, el-Mektebetu'1-Umum, Beyrut, 52- Menl Ahmed, Menhecu'l-Kur'n fi Beyani Mesliki'-eytan, Daru'1-ktabil-Arab, Msr, 1990. 53- Mezrk Muhammed Abdlaziz, el-Mushafu-erf Dirsetun Tarihiyyetn ve Eenniyetn, Kahire, 1985.

54- Mudefi' Veld, Felsefetu'l-Kur'n, Daru'l-Menhel, am 1994. 55- Muhammed b. Sa'd ed-Dubel, en-Nazmu'l-Kur'n fi Sreti'r-Ra'd, Alemi'l-Kutub, el-Kahire, 1401 H. 56- Nevfel Abdurrezzak, el-Kur'anu ve'l-lmu'l-Hadis. 57- Rahume, Ahmed Muhammed, Menhecu'l-Kur'ni'l-Kerm f'd-Da'evit ile't-Tevhd, Trablus, 1989. 58- Resln, Selahuddin Besirn, el-Kur'nu'l-Hkim, Daru'l-Kitabi'l-Arab, Msr, 1985. 59- Sabih, Muhammed, Bahsun Cedidun a'ni'l-Kur'ni'l-Kerim, Kahire, 1983. 60- Savaf, Muhammed Mahmud, el-Kur'nu Envruhu ve sruhu, Beyrut, 1987. 61- Sleyman Ahmed Muhammed, el-Kur'nu ve't-Tbbu. 62- edd, Muhammed, Menhecu'l-Kur'n f't-Terbiyye, Beyrut, 1991. 63- ehrur, Muhammed Yusuf, el-Kur'anu ve'l-Felsefe. 64- eltut, Mahmd, le'l-Kur'an-l Kerim. 65- eyhu, Muhammed Emin, Te'vlu Cuz'i Amme, Dru bn Hni, am, 1991. 66- ihb, brhm, el-Kur'nu Harrare'l-nsan, Cmia'tud Da'veti'l-slamiyyeti'l-lem, Trablus, 1990. 67- Sleyman, Ahmed Muhammed, el-Kur'nu ve't-Tbbu. 68- Tabatabai, Seyyid Muhammed Hseyn, el-Kur'nu fi'l-slm 69- Vecdi, Muhammed, Nazrtun fil-Kur'n. 70- Zeheb, Muhammed Hseyn, el-srailiyyatu fi't-Tefsir, Beyrut320 KLASK KONU ALIMALARI ada slm alimleri Kur'n ilimlerinin yeni konularna ilgi duyduklar gibi daha evvel bahsi geen nesih, i'rab vb. klasik konulara da hayli alaka gsterip bir ok eser yazmlardr. Bu ada klasik konu almalarnda genelde eletirel, felsef ve tarih yaklamlar ounluktadr. u hususu biraz aacak okursak zetle unu sylemek uygun olur: a- Gnmz alimleri ele aldklar konular irdeleyerek ve zaman zaman eletirerek ilerler. Konu hakknda ileri srlebilecek itiraz ve eletirileri ele alp bunlara cevap verirler. Bu sayede okuyucu neyi kabul ve neyi reddedeceini anlayarak konuyu zmsemi olur. b- ada alimler ele aldklar konularda yer alan meselelerin felsefesini yaparak, illet ve hikmetlerini aklayarak incelerler. Bylece okuyucu, konunun mantn daha iyi kavram olur. nk herhangi bir konunun illet ve sebebleri, hikmet ve gayeleri bilinmedike o konu tamamen kavranm saylmaz. zellikle gnmzn gelien yeni ilimleri bu meyanda alimlere yeni ufuklar kazandrmaktadr. c- Alimler inceledikleri konularn tarihini sunarak almalarn srdrrler. Zira kii konunun gemii hakknda bilgi sahibi olmazsa, bilgisi eksik olaca gibi mevcudu da yakalayamayabilir. mdi biz mstakil klasik konu almalar sahasnda yaplan aratrmalara bir gz atacaz.321 KIRAAT A- Kraetlerin Ortaya lk Sebebleri Ve Tarihesi: Araplar ounlukla slm ncesi ve nisbeten sonrasnda gebe hayatna alkn olup birok kabileye blnmlerdi.322 Kabilelerin ayr oluundan dolay birok lehe fark meydana gelmiti. Tabiatyla her bir kabileye sadece kendi lehesini konumak kolay geliyordu. Onlar baka leheleri konumaya zorlamak eyann tabiatn zorlamak gibi olurdu. Dolaysyla dil gibi insann en tabii istidad olan bir olayda kendi dillerine, geleneklerine mutaassp ve henz dnyaya almam olan Arap toplumunu zorlamak; ilk gnden beri insanla hogr, iyi muamele ve zgrlk mesajlarn veren slm'a hi yakmazd. te slamiyet ilk gnlerinden itibaren bu engin hogrsn gsteriyordu. Bunun iin Kur'n'da farkl okuyua izin veriliyordu. Ebu ame (. 655/1267) el-Muridu'l-Veciz adl kitabnda farkl okuyu izni ile ilgili yaklak 25 rivayet zikretmektedir. Bu rivayetlerin birounda hogrden tr farkl okuyua izin verildii kaydedilmektedir.323 Buhar'nin rivayetine gre Hz. mer der ki: "Hz. Peygamber hayatta iken bir gn Hiam b. Hakim namazda elFurkn sresini okudu. Ben onu dinledim. Bir grdm ki Hz. Peygamber (s.a.v.)'in bana okutmad birok ekilde okuyor nerde ise namazda ona saldryordum. Leys namazn bitirinceye kadar sabrettim. Onun yakasna yaptm, "Okuduun sureyi kim sana okuttu?" dedim. "Hz. Peygamber (s.a.v.) bana okuttu" dedi.
320 321

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 147-150. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 151. Bkz er-Rafi, Tarhu dbi"l-Arap, Beyrut, 1973,1. 128-130.

322 323

Bkz. Ebu ame, Abdurrahman b. smail, el-Muridu'l-Veciz, Ankara, 1986, s. 77-88; bkz. Yahya Ebu Zekerriya en-Nevevi, erhu Sahihi Mslim Kastalan Hamii Beyrut, trs. IV 99; ez-Zerke, Muhammed b. Abdullah, el-Burhan fi Ulurni'l-Kur'n, Beyrut, trs. I. 211-212; erRafi', Tarihu Adb, II. 46-47; et-Taber, Muhammed b. Cerir, Cami'u'l-Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'n, Beyrut 1988, I, 13-20, 30.

"Yalan sylyorsun; nk Hz. Peygamber (s.a.v.) senin okumadn bir ekilde bana okuttu" dedim ve onu yakasndan tutarak Rasulullah (s.a.v.)'n yanna gtrdm. Dedim ki, "Bana okutmadn bir ekilde bunun el-Furkan sresini okuduunu duydum" dedim. Resulullah (s.a.v.): "Onu brak" ve Hisam'a "Oku" dedi. Okuduunu duyduum ekliyle okudu. Hz. Peygamber (s.a.v.) "yle nazil oldu" buyurdu. Sonra "Ya mer sen oku" dedi. Ben de kendisinin bana okuttuu ekliyle okudum. Hz. Peygamber (s.a.v.) "Byle nazil oldu; bu Kur'n yedi harf zere inmi. Size kolay olann okuyunuz" buyurdu.324 Bu hadisi aynsyla Mslim de rivayet etmitir.325 Ayrca Mslim baka rivayetler de nakleder.326 Demek oluyor ki, Kur'n'n nazil olduu ilk dnemde henz Hz. Paygamber hayatta iken Kur'n'n sadece yedi deil aksine birok eitle okunmasna izin veriliyordu. mam Nevevi (. 676/1277), Kazi yaz (.544/1149)'n yukarda aktardmz hadiste geen seb'a (yedi) kelimesinden belli yedi saysnn kast edilmediini, bunun sembolik olduunu sylediini nakletmektedir.327 Hatta Kraati Seb'a deyimi alimlerin kraat konusunda kitap yazmaya balad dnemde bilinmiyordu. nk bnu Sellam (. 224/839), et-Taber (. 311/923 ) ve Ebu Hatem es-Sicistan (. 248/862) gibi alimler yedinin ok stnde kraetleri kitaplarnda kaydetmitir.328 Bu deyim ancak H. ikiyzl yllarn banda grlmeye baland.329 Hatta Ebu ame, kraati yedi saysyla belirleyenin kiraette imam olan Ebu bekir b. Mucahid (.324/936) olduunu, bunu H. III. asrn sonu ile H. IV asrn balangcnda imam mushaflarn yedi olmasna ve hadiste geen ahrufu seb'a ifadesine uyarak kraetleri yedi imamdan topladn, yoksa kraetler yalnz yedi olduu iin bunu yapmadn syler.330 Demek oluyor ki hogr, kraetlerin knda en byk faktrdr. Ancak sahabe, ihtilaflarn okluundan Kur'n'n tahrif edilme endiesine kapldlar ve Kur'n hafzlarnn okluuyla artk bu hususa da gerek kalmadn grdler. Hem bunun iin, hem de ihtilaf imknn ortadan kaldrmak iin Kur'n' Hz. Peygamber (s.a.v.)'in son kez Cibril'e okuduu tek ekille yazdrmaya karar verdiler.331 O farkl okuyulardan ancak imam Mushaf'da yazl olan kelimelere uygun olup sadece hareke, skn edde, medde, kasr, tahfif gibi hususlarla ilgili ihtilaftan kaynaklanan kraetler rivayet edilip geriye kalan terkedildi.332 Arap edebiyatnda tartmasz otorite kabul edilen Mustafa Sadk er-Rafi' (.1356/1937) insanlara kendi kraetlerini okutma geleneini sahabeye dayandrr. Kraatte sahabeden Osman (r.a.), Ali (r.a.), Ubeyy (r.a.), Zeyd b. Sabit (r.a.), bnu Mesud (r.a.), Ebu'd-Derda (r.a.) ve Ebu Musa el-E'ar (r.a.) sahibi olmulard. Sahabe ve tabiinden birok kimse bunlardan kraat ald.333 Btn kraetleri Resulullah (s.a.v.) a dayanr. Sahabeden sonra tabiin ve etba-i tabiin arasnda hadis ve tefsir ilminin tedvine baland dnemde baz alimler kraati, ilm bir disiplin olarak kurmaya yneldiler. Bu tabaka alimler arasnda kendilerine bavurulan, onlardan kraat alman ve bu gnk kraetlerin kendilerine nisbet edildii kraat imamlar kt: Ebu Amr b. el-'Ula (.154/771), Abdullah b. Kesir (.120/738), Nafi' b. Nuaym (.169/785), Abdullah b. Amr el-Yahsub (.118/736),334 Asm b. Behdele el-Esed (.128/746), Hamza b. Habib ez-Zeyyat el-lcl (.156/773) ve Nahivcilerin imam Ali b. Hamza el-Kisa (.189/805).335 Yedi kraat bu imamlardan her birisine ait ayr bir senetle gelmitir. slm tarihi boyunca bu yedi kraat hret buldu ve fazla yayld. Ancak bunlarn dnda da kraat vardr, "kraati are" (on kraet) "kraati erba'a aere" (ondrt kraat) gibi. Yedi kraat imam u zatlarla on sayy bulmaktadrlar: Halef b. Hiam (.229/843), Yezid b. el-Ka'ka' Ebu Ca'fer (.130/747) ve Ya'kub b. shak el-Hadrem (.205/820). Bu on kraat imamn on drde tamamlayan zatlar ise unlardr: el-Hasan el-Basr (.110/728), Muhammed b. Abdurrahman b. Muhaysn (.123/741), Yahya b. el-Mubarek el-Yezid (6.202/817) ve Ebu'l-Ferec Muhammed
324

el-Buhan, III. 197-198; et-Taber, I. 13. Bkz. Mslim b. el-Haccac el-Camiu's-Sahih, Kastalni Hamii Beyrut. Trs. IV. 97-98. Mslim b. el-Haccac el-Camiu's-Sahih, Kastalni Hamii Beyrut. Trs. IV. 98-104. en-Nevev, erhu Sahihi Mslim, IV. 98. bnu'l-Cezeri, Muhammed b. Muhammed en-Nar fi'l-Kraati'l-Ar, Beyrut, trsz, I. 39-46; es-Salih, a.g.e., s. 248.

325
326

327
328

329

es-Salih, a.g.e., s.248; bnu'l-Cezer en-Nar'da Kraati ara'y (on kraati) 980 tarikle rivayet eder bkz. bnu'l-Cezerf, 1,190. bnu'lCezer, Ebu'l- Kasm el Hzel .? nin elli (50) kraeti imamlardan 459 rivayet ve tarikle topladn ve kendisinin Ebu'l- Kasm kraette staz olan 365 kiiyle grtn sylediini kaydeder. Ebu Ma'ar et-Taberi (.?) ise, 1550 rivayet ve tariki Suku'l-Arus'ta kaydeder. Ebu'lKasim sa b. Abdulaztz el-skenderf (.629/1232)'nin el-Cami'u'l-Akbar ve'l-Bahru'l-Ezhar adl eseri kraatin 7000 rivayet ve tarikini ierir, (bnu'l- Cezeri, I35; Mustafa elebi, Kefu'z- Zunun, II, 1317).
330
331

Ebu ame, a.g.e., s.157,160. Ebu ame, a.g.e.,s, 89, 148-149. Hz. Osmann yazdrd mushafa imam mushaf denir. A.g.e., s. 89-90; bkz. er-Rafi, Tarihu dab, II. 50. er-Rafi, II. 51. Ebu ame, s. 156-157; er-Rafi', II. 51; es-Salih, a.g.e, s. 248; tr, a.g.e., s.112; ez-Zerkani, 1.409. Ebu ame,s.l56-157;er-Rafi, , II. 51; ez-Zerkan, I, 409; es-Salih, a.g.e., s, 248; tr, a.g.e., s. 112.

332
333

334 335

b. Ahmed e-enebuz (.388/998).336 Biz imdi kraetleri sened ynnden ksmlara ayracaz. Bu ekilde her birisinin derecesi daha ak olarak ortaya kacaktr. 337 B- Kraetlerin Tasnifi: Kraetler sened ynnden alt ksma ayrlr: 1- Mtevatir kraet: Senedin bandan sonuna kadar yalan zerinde birlemeleri mmkn olmayan bir topluluun ayn zellikteki bir topluluktan yapt rivayete denir. Kraeti seb'a mtevatir kraettir338 ve bunun inkr kfrdr. 2- Mehur kraet: Senedi sahih olup sahih kraet artn tayan, Kurra nezdinde mehur olan, galat ve azz olmayan kraet. Bununla Kur'n okunur. Reddi ve inkr caiz deildir. 3- Ahad kraet: Senedi sahih olup Kur'n'n imlasna muhalif olan veya dier kraetler gibi mehur olmayan kraettir.339 Mesela Rahman Suresinin 76. ayetinde geen, refrefin kelimesi yerine rafarifa ve abhariyyin yerine abkariyya okunmu olmas. Bu, sahih kraete aykrdr. Suyut kraetleri on'a tamamlayan kraet Ahad kraet'ten sayar.340 4- azz kraet: Kur'n imlasna veya Arap dil kuralna uygun olsa bile senedi sahih olmayan kraettir. Mesela, Fatiha'nn nc ayetinde geen "mlik", ismi fail olarak geer. Ayn ifade "meleke" eklinde fiil olarak okunursa azz olur. 5- Uydurma kraet: Hi senedi olmayan kraettir. 6- Hadisteki Mudrece341 benzeyen kraet: Bu, tefsir olmak zere Kur'n'da getirilen kelimelerdir.342 Mesela Hasan- Basr, Meryem Suresinin 71. ayetinde geen vriduh kelimesinden sonra el vurudu ed-duhl (vrud: girmek) ibaresine yer vermitir. Bu son kraetle Kur'n okumak asla caiz deildir.343 C- Kraetlern Kabul artlar: Makbul kraetleri az kraetlerden ayran art vardr, 1) Kraetin imam mushahn imlasna uygun olmas, 2) Arap dili gramerine uygun olmas, 3) Senedin sahih olmas.344 Bu senedin gvenilir kraet imamlardan birine ulamas 345 ve senedin ulat bu imamn gvenilirlii kfidir. Yedi ve on kraetin stnde olmas, senedin shhatine veya kraetin makbul olmasna zarar vermemektedir. 346 d- Ahrufu Seb'a ile Kraati Seb'a Arasndaki Fark: Daha nce Buharden naklettiimiz hadisin aynsn Mslim'in rivayet ettiini kaydetmitik. Ayrca Mslim Kur'n'n yedi harf zere nazil olduunu ifade eden iki hadis daha rivayet etmitir.347 Ebu ame de ayn hkm tayan hadisi 19 tarikle rivayet eder. 348 Bylece ahrufu seb'a hadisi tevatr derecesine varm olmaktadr.349 Ancak fkh, tefsirci ve daha birok alim ahrufu seb'a'nn ne anlama geldii konusunda oka ihtilaf etmilerdir.350 Ebu ame, kitabnn bir fasln (s.91-145) hadisin mnsndaki ihtilaflara ayrm;
336 337

es-Salih, a.g.e., s 250. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 152-155. es-Suyti, el-tkan, l.99; tr, a.g.e., s. 110. tr, s. 110. es-Suyt, 1.99.

338
339

340 341 342 343 344 345

346

Mudrec Hadis: Ravinin hadisin bir ifadesinden sonra aklama iin kendi ifadesini getirmesidir. Bkz.es-Suyut, Tedribu'r- Ravi fi erhi Takrib, en-Nevev, Beyrut, 1979,1. 268; Itr, s. 111; es-Suyt, el-tkan, I. 102; Itr, s. 110 bnu'l-Cezer, I. 14-17; es-Suyt, el-tkan, I, 99; Itr, s. 111. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 155-156. Eb me, s. 171-172; bnu'l-Cezer, I. 9; es-Suyt, I. 99; Subh, s. 255; bnu Hacer, Fethu'l-Br, X 32. bnu'l-Cezer, I. 9; es-Suyt, I. 99 bnu'l-Cezer, I. 9; es-Suyt, I. 99 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 156. Mslim, IX. 101-104 Ebu ame, a.g.e., s. 77-90. Ebu ame, a.g.e., s. 87 Ebu ame, a.g.e., s. 91; el-Cezairi, a.g.e., s. 93

347
348

349 350

yaklak 30 vecih zikretmitir. ada alimlerden Tahir el-Cezair de hadisin mnsnda birok vecih zikretmektedir.351 Btn bunlar nakletmekten murat, ahrufu seb'a konusuna girmekten ziyade asl amacmz olan ahrufu seb'a ile kraati seb'a arasndaki fark izah etmektir. Eb ame ikisinin bir olduunu syleyenin ok byk bir hata ettiini syler. 352 nk eer ahrufu seb'a ile kraati seb'a e anlaml ise yedinin zerinde kraetin olmamas gerekir. Halbuki senedli ondrt kraetin olduu bilinmektedir. Hatta Eb Muhammed Mekk, (.437/1045) alimlerin kitaplarndan yetmiin zerinde kiiden kraet naklettiini syler.353 kincisi mam Mushaf'n imlasna uyulmas ve bu yedi kraet imamnn rivayet etmedii kraetle okunmamas gerekir. Halbuki alimler kraetin geerlilii iin yedi kraet imamndan birinin tarikiyle gelmesini art komamlardr. u halde ikisinin arasndaki fark meyannda unu sylemek mmkndr: Ahrufu seb'a, umumidir. Kraeti seba'y da, baka vecihleri de kapsar. Kraeti seb'a ise daha dar kapsamldr. "Ahrufu seb'a'nn kapsamna girer. Ahrufu seb'a Araplarn kelimeleri ters olarak deitirmedike kendi lehelerine gre Kur'n- okuyabilme ruhsatnn ifadesidir. Hz. Osman dneminde kaldrlmtr. Kraetler ise gnmze kadar devam edip kelimelerin bnyesindeki tahfif, tafhim, tarkik, idam ve med-kasr gibi kelime ii olaylara bakar. Kraet bir ilim disiplini olarak teden beri alimlerin megul olduklar ve ilgi duyduklar bir konudur. Ktip elebi kendi dnemine kadar kraet ilmiyle yazlm 177 eserin ismini kaydetmektedir.354 Kraet ilmi dn olduu gibi bugn de fazlasyla ada alimlerin ilgisini ekmektedir. Bunun iin amzda da kraet sahasnda eskisi kadar olmasa bile birok eserin yazld grlmektedir. Kraat bir taraftan oryantalistlerin, onun kapsndan Kur'n'a ve slama saldrmaya altklar bir kapdr. Bir taraftan da kraatin Arap dili ve grameri zerinde etkisi fazlaca dikkat ekmektedir. te yandan kraatin slm fkhnda byk bir yeri vardr. te bu gnk almalar bu merkezde cereyan etmektedir.355 e- Eserlerin Tantm: Muhammed Salim Muhaysin el-Kraatu ve Eseruha fi Ulumi'l-Arabiyye: Kraat sahasnda yaplan almalardan Suudlu Dr. Muhammed Salim Muhaysirnin el-Kraatu ve Eseruha fi Ulumi'l-Arahiyyeti adl almasn rnek olarak zetle tantmaya alacaz. Kitap 1984'te Kahire'de baslmtr. Toplam 1044 sahifedir. Bu eser onbir bab ve bir hatimeden meydana gelmektedir. Drt fasldan oluan birinci bab srasyla u konular iermektedir: Kraetlerin douu, kraati are ile ahrufu seb'ann ilikisi, Kraatin derlemesinde bnu'l-Cezer'nin kulland kaynaklar ve kraati are'nin tarihesi. Kraatin eski Arapa lehelerindeki etkilerine dair olan ikinci babn konular yledir: Kendisindeki ihtilafn ses, itikak (treme) ve sarf ynlerinden kaynakland ihtilaflar. nc bab muarreb (baka dillerden alnp Arapalaan) kelimelere dairdir. Drdnc bab camid (trevsiz) ve mtak (trevli) olan kelimelere dairdir. Bu bab onbir fasldr. Bu fasllarda u konular incelenmitir: Camid isimler, mazinin bina-i fail ve bina-i mefu'lu, fiillerde itikaktan kaynaklanan ihtilaflar, itikakn eitlerinden kaynaklanan ihtilaflar, ismi failin mbala salar arasndaki ihtilaflar, ismi fail ve sfat mebbehe arasndaki ihtilaflar, ismi fail ve ismi mef'ul arasndaki ihtilaflar, muhtelif salar arasndaki ihtilaflar ve ihtilaflarda sarfn ls. ki fasldan oluan beinci bab hazf ve zikre dairdir. Birinci faslda resmi osmanye uygunluk asndan zikr ve hazf ve herhangi bir sebebten kaynaklanan zikr ve hazf. Altnc bab eddeli inne'nin hemzesinin kesre ve fethasna dairdir. Yedinci bab fiilin tezkir ve te'nis'ine dairdir. ki fasldan oluan sekizinci bab Kur'n'n belaetinden iltifat sanatna dairdir. Bu babta yazar iltifat detayl bir ekilde incelemektedir. Drt fasl olan dokuzuncu bab Arap dilinde hami (ykleme) slbunu incelemektedir. Onuncu bab nahiv'deki amirlerin tesirini incelemektedir. Onbirinci bab i'rab sanatna dairdir. Hatimede ise, sadece Cenab Alllah'n kendisini bu kymetli almay yapmaya muvaffak kld iin niyaz, dua ve hamd vardr. Kitap ok ciddi ve youn bir gayretin mahsldr. Kraati aerede olan ihtilafn tm sebeblerini gzel bir ekilde sistematize etmitir. Kraatla uraanlar iin istifade edilebilir kymetli bir almadr.356

351 352
353

Tahir el-Cezair, a.g.e., s. 78-98; ayrca bkz. bnu Hacer, IX. 28-30, Ebu ame, s.146-147; bnu Hacer, IX. 31. A.g.e., s. 151

354
355

Bkz. Katip elebi, II. 1318, 1323 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 156-158. 356 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 158-159.

Kraat ve Tecvid Sahasnda Yaplan almalar: 1- Abdulalim, Muhammed Mahmud, Ahkamu't-Tecvid ve Fedailu'l-Kur'n, Kahire 1990. 2- Abdussabur ahin, el-Kraatu'l-Kur'aniyyetu fi Dav'i lmi'l-Lua-'l-Hadis, Daru'l-Kalem, el-Kahire, 1966. 3- Atvan, Hseyn, el-Kratu'l-Kur'niyye f Bildi'-am, Beyrut, Dru'1-Cil, 1982. 4- Bekkar, Abdulkerim, Eseru Krati's-Seb'a f Tatavvuri't-Tefkiril-Lav. 5- Borad, Zehran, Mesdirun Arabiyyetn ve Kratun f Mercia Kur'niyye. 6- Decv Kasm Ahmed; Kataidu'l-Fikr f Tevchi'l-Kraa'til-Ar, Mektebetu Muhammed Ali Subay', Kahire 1978. 7- Db, Ramadan, Risletu'l-rfn f Tecvdi'l-Kur'n, Daru'l-Muhammed, m. 8- Du'as zzet Ubeyd, Fennu't-Tecvid. 9- el Gazzali, Muhammed Muhyeddin, Unsuru'n-Nahci'l-Cedd fi Fenni't-Tecvd. 10- ez-Zerk Hseyn eyh Osman, Hakku'l-Tilaveti, Mektebetu'l-Menar, Dru'l-Menhic, 1990. 11- Fermav, Abdulhayy Hseyn, Resmu'l-Mushafi ve Naktuhu. 12- Fudeli Abdulhdi, el-Kratu'l-Kur'aniyye Tarhun ve Ta'rfun, Daru'l-Kalem, Beyrut 1985. 13- Halav, Muhammed Abdlaziz, Keyfe Tucevvidu'l-Kur'na ve Turettiluhu Tertilen, Mektebu'l-Kur'n, Kahire, 1984. 14- Hatr, Muhammed Ahmed, Kraetu Abdillah b. Mes'd Meknetuh, Mesdiruha, hsauha, Daru'l-'tisam, 1990. 15- Itr, Diyuddin, el-Ahrufu's-Seb'atu fi'l-Kur'ni ve Menziletu'l-Krati Minh. 16- bn Seyyid Osman Amire, Keyfe yutle'l-Kur'n, Daru bn Kesir. 17- bnu Asm Abdlaziz bin Abdulfettah, et-Tecvdu'l-Myesser Kavidu Kraeti'l-Kur'ani'l-Kerim, DrutTurs, 1988. 18- Kd Abdulfettah Abdlgan, el-Kratu f Nazari'l-Mstesrikne ve'l-Mlhidn, Daru bnu Kesr, am, 1990. 19- Kamhv, Muhammed Sadk, el-Burhanu fi Tecvdu'l-Kur'n ve Risletn fi Fedilu'l-Kur'n, Daru'lMuhabbe 1989. 20- Lebb, es-Sad, Difun ani'l-Kra'l-Mutevatire. 21- Makram, Salim Abdllim, Eseru'l-Kra'l-Kur'niyye f'd-Dirasati'n-Nahviyye, Drul-Kitabi'l-Arab, 1985. 22- Muhaysin Muhammed Salim, Mu'cemu Huffaz''l-Kur'n. 23- Muhaysin, Muhammed Salim, er-Ridu fi't-Tecvd, Mektebetu'l-Khire, Kahire 1987. 24- Muhaysin, Muhammed Salim, et-Tezkire fi'l-Kraati's-Selasi'l-Mtevare ve Tevcihih min Tarki'd-Drre Kahire, 1978. 25- ahin, Abdussabur, el-Krat'l-Kur'niyye f Dav'i lmi'l-Luati'l-Hadis, Mektebet'l-Hnc, 1989. 26- Sakar, Abdlbedi, et-Tecvdu ve Ulmu'l-Kur'n Mektebetu'1-Vehbe, Kahire, 1990. 27- Tantav, Muhammed, el-Beyanu fi't-Tecvd, Mektebetu'l-Khire, Kahire. 28- Yesar, Muhammed Salih, el-Beyanfi Tecvdi'l-Kur'n, Beyrut, 1985.357 KUR'N'DA NESH Nesih Kur'n ilimleri'nin en nemli konularndan biridir.358 Alimler neshi bilmeyen kiinin Kur'n' tefsir edemeyeceini ileri srmektedirler.359 Kur'n limleri kapsamna giren, sahabe ve tabiinin fazla ilgi gsterdii konularn banda nasih mensuh meselesi gelir.360 zellikle fukaha, nesh konusuna fazlaca alaka gstermitir. Bunun iin afii, er-Risale'sinde nesh'a genie yer vermitir.361 Nesh, lgatta: Bir eyi bir yerden baka yere tama, bir eyi baka eyle deitirme, izale etme (giderme) ve hayvan suretine evirme mnlarna gelir.362 Neshin istilah mnsna gelince ed-Dihlev (ll76/1792)'nin tesbitine gre sahabe ve tabiine gre Nesh: Bir yette olan (umum, itilak ve icmal gibi) baz vasflar dier bir yetle ibtal etmektir. Bu bir yetin hkmnn sona erdiinin aklanmas olabilecei gibi yeti ilk anlalan mnnn dnda bir mnya ynlendirme eklinde de olabilir363 Sahabe ve tabiinden sonra gelen mteahhir alimlere gre Nesih; nceden gelen eri bir hkm sonradan gelen
357 358

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 159-161. bnu'l-Cevzi, Abdurrahman, Nasihul-Kur'ni ve Mensuhu'nun Tahkik Mukaddimesi, Beyrut 1990 s. 75. es-Suyut, Celaleddin Abdurrahman, el-tkan fi Ulumi'l-Kur'n, Msr, 1978,1. 289. Bkz. Mustafa Zeyd, en-Nashu Fil-Kur'ni'l-Kerim, el-Mansure, 1987, I. 289. e-afii, Muhammed b. dris, er-Risale, st. 1989, s. 54-71.

359 360 361 362 363

bnu Manzur, Muhammed b. Mukerrem, Lisanu'l-Arab. Beyrut 1988, XIV, 121; el- Firuz'abad, Muhammed Mecduddin, el-Kamusu'lMuhit, Msr 1938, I 271. Veliyyullah, Ahmed ed-Dihlavi, el-Favzu'l-Kabir fi Usult't-Tefsir, Beyrut 1987. s 531; Muhammed Salih Al Mustafa, en-Nashu fi'lKur'n'-Kerim, Beyrut. 1988, s. 12.

eri bir hkmle kaldrmaktr364 teden beri Nesh hem uslclerin, hem tefsircilerin ve hem de Ulm'ul-Kur'n'la megul olanlarn ilgisini fazlaca ekmitir. Bunun iin bu sahada olduka zengin bir literatrle kar karyayz. Hatta H. ikinci asrn ilk yarsnda yaam olan Katade es-Sedus (.118/736), Muhammed b. ihb ez-Zuhri (. 124/742), Ebu Aruba (. 153/770), Muhammed b. es-Saib el-Kelb (6.146/763) ve Mukatil b. Sleyman (. 150/767)'a en-Nasih ve'lMensuh adnda birer te'lif isnad edilmektedir.365 Ancak Mustafa Zeyd'in yapt incelemeye gre her birinin senedinde zayflk olduu anlalmaktadr.366 Tabiine isnad edilen neshle ilgili bu almalar, saymasak bile; H. nc asrdan gnmze dek neshle ilgili eserler te'lif edilmeye devam edilmitir. Dr. Muhammed Salih Ali Mustafa, Neshle ilgili yazlm yaklak 68 eserin isim listesini sunmakladr.367 Bu mstakil almalarn yansra Ulmu'l-Kur'n ve Usl-u fkh sahalarnda yazlan eserlerde de bu konuya genie yer verilmitir. Mesela Zerkan'nin Menahil'inde yer alan nesh konusu mstakil bir eser kadar hacimli ve doyurucudur.368 Nesh, teden beri alimler arasnda tartma konusu olmu bir mevzudur. Kur'n'n Kur'n' ve snneti, snnetin Kur'n' ve Snneti, cma'n Kur'n' ve Snneti nesh edip edemeyecei hususlarnda alimler ihtilaf etmilerdir.369 Kur'n'da mensuh olan yetlerin says hakknda da iddetli mnakaalar vardr. Kimileri mensuh yetleri 293'e karr370 kimisi ise, alimlerin mensuh yetleri 500'e kardklarn iddia eder.371 Suyut (.911/1505) mensuh yetlerin saysn oaltanlar ar bularak bu sayy yirmibir olarak tesbit etmitir.372 Kur'n'da neshin olup olmadna gelince, unu diyebiliriz: Evvelki alimlerden Ebu Mslim el-sfahan'ye (.322/934) kadar Mslman alimler tereddtsz neshi kabul ediyorlard.373 Konuyla ilgili yaptmz aratrmalardan 20. asra kadarki uzun srecinde Ebu Mslim'in bu gr taraftar bulmamtr. 20. asrn nde gelen alimlerinden Muhammed Ebu Zehra (. 1394/1974), Muhammed el-Huder (. 1345/1927) ve Muhammed el-Gazali Kur'n'da neshin olmadn savunmulardr.374 Memleketimizde neshin red cephesinin en tandk simalar, Prof. Dr. Sleyman Ate ve Prof. Dr. Sait imek'tir. Sleyman Ate tefsirinde375 Said imek de Kur'n'da ki Mesele 376 adl almasnda neshle ilgili grlerini ortaya koymulardr. Yukarda genel olarak sunduum neshle ilgili ihtilafl durumlardan tr gnmz alimlerinin gndeminden de nesih konusu dm deildir. Bunu kimileri kabul ederken isimlerini yukarda verdiim alimler ve onlarn izgisinde olan kimileri de reddederler. Bunun iin gnmzde birok kimse bu sahaya ilgi duymu, onu deiik alardan yeniden kaleme almaya almtr. Bu sahayla ilgili gnmzde te'lif edilen eserlerden grdklerimiz arasnda en ciddi ve kapsayc eser, Mustafa Zeyd'in iki ciltlik en-Neshu fi-Kur'ni'l-Kerim adl eseridir, bunun iin biz sadece bu eseri detayl bir ekilde tantp dierlerinin sadece isim listesini sunmakla yetineceiz.377 Mustafa Zeyd-en-Neshu fi'l-Kur'ni-Kerim: Kitap, Kahire ve Beyrut niversiteleri fkh blm bakan, slm eriat hocas Dr. Mustafa Zeyd'in telifidir. Kitap iki cilttir. 980 sayfadan meydana gelen eser 1987 ylnda nc basksn yapmtr. Grebildiimiz
364

el-Amid, Ali b. Muhammed, el-ihkam fi Usuli'l-Ahkam, Beyrut 1985, III. 98, Muhammed el-Hemezani, Kitabul-i'tibar fi'n-Nasihi ve'l-Mensuhi Mine'1-Asar, Hms 1966, s. 8; el-Mahalli, Muhammed Celaleddin, erhu Cemi'l-Cevami', Msr, trs. , II. 107. 108, es-Suyut; el-ltkan, II, 27; ez-Zerkani,ll, 72, Subhi es-Salih, Mebahis, s. 261; Mustafa Zeyd, I, 83; Salih Ali Mustafa, a.g.e., s. 12.
365 366 367 368
369

Salih Ali Mustafa, a.g.e., s. 26. Bkz Mustafa Zeyd, a.g.e., I. 289-300, Salih Ali Mustafa, a.g.e., s.27-36.

Bkz.Zerkani, II. 69-166. Bkz. Muhammed b. en-Nehhas, Kitabu'n-Nasihi ve'l-Mensuhi fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut 1989, s. 8-9; Mekki b. Ebi Talip, el-zah li Nasihi'l-Kur'ni ve Mensahi, bas. y.y. 1986, s 77-81; es-Suyyuti, el-tkan, II, 27; Mustafa Zeyd, I. 198-204; ez-Zerkani, II, 132-145. es-Salih, a.g.e., s. 261-262. 370 Mustafa Zeyd, 1,402. 371 ed-Dihlevi, a.g.e., s. 53; Salih Ali, a.g.e., s. 39. 372 Bkz es-Suyut, el-itkan, II, 28-30. 373 es-Salih, a.g.e., s. 262.
374
375

Salih Ali, a.g.e., 16. Bkz. Ate, Sleyman, Yce Kur'n'n ada Tefsiri, st. 1988 - 1991, I, 213 - 218; Kur'n- Kerim'in Evrensel Mesajna ar, st. 1990, s. 158-172. Ate, Kur'n'da neshin vukubulduunu, ancak nesih n'da vukubulduunu, ancak nesih yetlerinin Kur'n'a girmediini, Kur'n'a yazlm olan her yetin ise muhkem olduunu syler. ada Tefsir, i, 215; K.K.'in Evrensel Mesajna ar, s. 171. 376 Bkz. imek, Sait, Kur'n'da iki Mesele, Konya 1987, s. 83-120. 377 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 162-164.

kadaryla bu gne kadar nesihle ilgili yazlm en geni ve en boyutlu eser, Mustafa Zeyd'in bu kitabdr. Nesih konusunda byk bir boluu doldurmutur. nk nesihle ilgili malumatn tamam olmazsa bile; byk ounluu kitapta mevcuttur. Kitap 231 kaynaktan istifade edilerek hazrlanm, byk bir gayretin mahsuldr.378 Kitabn sonuna kaynak, sre, ad, hadis senetleri ve detayl bir konu fihristinin eklenmesi kitaptan istifadeyi kolaylatrr. Yazar girite neshi, Yahudi, Hiristiyan ve onlarn da baz frkalarnn grleri asndan ve kutsal kitaplardan alntlar yaparak ele alr. Daha sonra neshin slam'daki durumunu deerlendirir. Nesih kelimesinin semantiini ele alarak, baz dil otoritelerinden ve usulclerden aktarmalar yaparak kelimenin dildeki mnsn verir. Sonra er'i mnsna geer. Neshin er'i mansyla ilgili fkh usul, hadis usul, tefsir ve kelam otoritelerinin nesih iin ileri srdkleri tarifleri getirir ve kritiini yapar. Nesh ile tahsis ve takyid arasndaki fark iin ayr bir fasl aar. Nesh'n artlarn, nelerin nesih kabul edilebileceini ve alimlerin bu konudaki farkl grlerini deerlendirerek aktarr. Bir faslda da nesh'in hkmn, buna delil gsterilen yetlerin delil olabilirlii, yetlerin tefsiriyle ilgili alimlerin farkl grleri ve neshin eitleri kaydedilir. kinci babn ilk faslnda nesh hakknda gr veya mstakil telifi olan yaklak 27 ilim otoritesinin biyografisini ve konu hakkndaki grn veya eserini deerlendirir. Her kitapla ilgili eletirel bir analiz yapmadan gemez. Yazar kitabnn nc babn mensuh olduu iddia edilip hakikatte mensuh olmayan yetleri incelemeye tahsis etmitir. Okuyucuya kolaylk salamak amacyla yazar bu yetleri baz balklar altnda toplamay yelemi. Ayrca yine ayn amala mensuh olduu ileri srlen yetleri gsteren iki tabloyu birinci cilde yerletirmitir. Birinci tabloda hangi alimin hangi srede hangi yetleri mensuh kabul ettiini; ikinci tabloda ise, Kur'n'n btn srelerinde mensuh olduu sylenen yetlerin listesini sunmu. Btn bunlar yaparken mellif gerekli kritii yapmadan gemez. nc babn altnc faslnda aralarnda eliki zannedilerek neshi kabul edilen 63 yet arasnda elikinin olmadn ispatlamaya almtr. Yedinci fasl ise mensuh olduklar hret bulan alt yetin mensuh olmadn ispatlamaya dairdir. Drdnc bab tek fasl olup dokuz tane nesih olayn ele alr. Mellif burada tercihini nesihten yana koyar.379 Ayrca mellif bu babda Kurn'n snnetle, snnetin Kur'n'la nesih edilmesinin tartmasn ksa bir ekilde yapar. 380 Kitap onbir sayfalk bir hatime ile son bulmaktadr. Yazar bu hatimede aratrmasnn sonularn sraladktan sonra u tekliflerde bulunur: Snnet'te nesih de bu alma gibi mstakil, kapsayc bir eserde ele alnmaldr. Nesihle ilgili baz yazmalar tahkik edilip yaynlanmaldr, Msr Ktphaneleri daresinin kendi kitap kataloglarn tashih etmesi (nk ez-Zhr, bnu Hazm, sferain ve bnu Huzeyme'ye ait olmayan eserler kendilerine nisbet edilmitir.) ve Msr slam ler Yksek Konseyi'nin yazdrd tefsirinde Kur'n'da nasih mensuh yoktur kararn yeniden gzden geirmesinin gerekliliine deinmitir.381 Nesihle lgili ada Eserler: 1- Cebr, Abdulmuteal Muhammed, La Neshe fi'l-Kur'n...Lima za, 1980. 2- Hamza, Muhammed, Dirasatu'l-hkami ve'n-Neshi fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut trs. 3- Mustafa, Muhammed Salih Ali, en-Neshu fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut, 1988.382 KUR'AN 'CAZI A- 'cazn Gereklilii Kur'n Arap toplumunda irkin, putperestliin ahlakszln ok yaygn olduu bir dnemde nazil oldu. Adalet, iffet, istikamet v.b. erdemlerin toplumda yok olduu bir hengamede indi. O gnk toplumun cehalet karanlna boulurcasna sapland; ilkellik, zulm ve banazln toplumun tm birey ve katmanlarna yayld, sosyal dokunun bozulduu, niter yapnn kayp olduu, nizam ve dzenin kalmad bir srete Kur'n insanla geldi, inanta, ibadette, ahlakta, sosyal dzende, ksaca fert ve toplum hayatnn tm katmanlarnda ok ciddi, anlaml ve esasl deiiklikler, hatta ok kkl devrimler yapmak zere indi. Bunun iin Kur'n, iinde nazil olduu toplumla dier mcavir toplumlarn ounun tanmad, duymad, alk olmad deiik ve yepyeni bir hayat sistemini getiriyor ve hemen onu hayata geirmelerini srarla istiyordu. Bunu yaparken sadece meseleyi nerip ortaya atmakla yetinmiyor, aksine bazen inzar ederek bazen de mjdeleyerek ok deiik slplar kullanyordu. Bu kadar ciddi muhteval, geni kapsaml, zengin ierikli ve tamamen allmn dnda deiik bir yapyla insanln nne kan bu kitabn, elbette nazil olduu toplulukta ve dier beer toplumlarda tutunabilmesi,
378
379

Mustafa Zeyd, II, 839. Bkz. Mustafa Zeyd, II, 806-834.

380
381

A.g.e., 838. A.g.e., 849. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 164-166. 382 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 166.

insanlk dnyasnda hedefledii devrimleri gerekletirebilmesi iin, mutlaka kendi gerekliini ve kendisinin beer zeksnn rn olmadn ispatlamas gerekirdi. Aksi takdirde, btn iddialar havada kalrd. Kur'n ierik ve nerilerinde olduu gibi kendisini ispatlama noktasnda da deiik bir yntem izledi. Mesafeyi ksa keserek kendisine kar olanlara grnrde ok byk bir frsat hazrlad. Kendisini ispatlama noktasnda delil olarak sadece slbunu kulland. slpta ok mahir ve kelamn birok ynnde stad olan o edebiyat nderlerine slbunun kendisinin gerekliine yeterli delil olduunu ileri srd ve eer benim bu iddiama inanmyorsanz slbuma benzer bir slp getirin iddiamdan vazgeerim dedi. Bylece Kur'n'n i'caz ortaya km oldu.383 B- cazn Merhaleleri: Kur'n, i'cazn evrede ilan etti. Birincisinde i'caz yeti nazil olduu zamana kadarki nazil olan Kur'n'n bir benzerini getirmeleri istendi.384 Ama bunu yapamadlar. Kur'n, hareket alanlarn ksmen genileterek Kur'n'n tmne benzer getirmelerinden vaz geti. Sadece on sresine benzer bir blm getirmeleriyle yetindi.385 Onlar bunu da yapamaynca; Kur'n, bu son merhalede onlara mcadele meydann sonuna kadar at. Kur'n tmne de on sresine de benzer getirmelerinden vazgeti. Sadece 20 kelimelik, drt cmlelik ve tek satrlk bir sresine benzer bir sre getirmeleriyle yetinildi. Bu meydan okuyu hem Mekkelilere 386 hem de Medinelilere kar yapld.387 C- lm Bir Disiplin Olarak 'cazn Ortaya k: imdiye kadar anlattmz i'cazn pratik ynyle ilgilidir. cazn teorik (ilm disiplin) ynne gelince Kur'n'n inde nazil olduu sahabe toplumu zevkleriyle ve dildeki ustalklaryla insanln Kur'n'n bir benzerini getiremeyeceklerini gayet iyi biliyorlard. Ancak bunu, bir ksm teorik ilm bilgilerle izah ederek bilimsel kurallarla formle etmiyorlard. Yahudi Lebid b. el-Asam Kur'n'n Tevrat gibi mahluk olduunu syledi. Yeeni Talut bunu kendisinden alp yaymaya alt. Bennaniye frkasnn kurucusu Bennan b. Sem'an (.?) da bunu biraz daha yayd. Sonra el-Ca'd b. Dirhem (.124/742) geldi ve Kur'n'n bir benzerinin getirilebileceini ileri srd.388 Bylece Kur'n hakkndaki ilk menfi szler tarih sahnesine km oluyordu.389 Kur'n hakknda ileri srlen bu menfi szlerin dolat sralarda Mu'tezile ekolnn kurucularndan Vasl b. Ata (131/748)390 ilk defa i'cazla ilgili sarfe grn ortaya att.391 Her ne kadar o zamn dek Kur'n'n i'caz biliniyor idi ise de; ancak alimler i'cazn sebebinin ne olduu hususunda bir ey ortaya koymu deillerdi. Vasil b. Ata bu sarfe gryle Kur'n'n haddi zatnda muciz olmadn ancak Allah'n insanlar Kur'n'n bir benzerini getirmekten alkoymasyla muciz olduunu syledi.392 Dier bir ifade ile insanlar Kur'n'a bir benzer getirebilirlerdi. Ancak Allah, bunu yapabilme gcn kendilerinden almtr.393 Daha sonra mu'tezileden en-Nazzam (. 231/845) bu gre sahip kt.394 Zaten o, bu gryle bilinir. Sarfe grnn yaylmasyla artk alimler Kur'n i'caz'nn ilm kurallarn, ynlerini ve delillerini ortaya koymaya altlar. Sarfe grn ilk reddeden en-Nezzam'in talebesi el-Cahz (. 255/869)'dr. 395 Gnmze ulamam Nazmu'l-Kur'n adl eserinde i'cazn ilm ynlerini, icazn aklanmasnda hareket nortas olabilecek hazf, takdim ve icaz v.b. prensipleri temellendirir396 ve Kur'n slubunun esiz olduunu rneklerle izah eder.397 el-Cahz'dan sonra gelen edebiyatlar; Kur'n'n esiz mnlarn ve ince icaz srlarn ortaya karmak iin el383

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 167-168. Bkz. K. Kerim, el-sr, 88 Bkz. K. Kerim, Hd, 13-14 Bkz. K. Kerim, Yunus, 37-38, el-Bakara, 23-24, el-Kattan, a.g.e.. s. 259 Bkz. K. Kerim, el-Bakara, 23-24; el-Kattn, s. 259 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 168. Mustafa Sadk er-Rafii, 'cazul-Kur'n, Msr, 1965, s. 160-161 A.g.e., s. 160,

384 385 386 387 388 389 390 391 392

Muhammed Ebu Zehra, Tarihu'l-Mezahibi'l-slamiyye, bas. y.y. 1989, s. 124; Mes'ud b. mer et-Taftazni, erhu'l-Akaid, st. 1307 H., s. 8. Mustafa Mslim, Mebahisu fi 'cazi'l-Kur'n, Beyrut, 1988, s. 40 A.y., Sarfe'nin mantki izah iin bkz. Hamd b. Muhammed el-Hattab, el-Beyan fi 'cazi'l-Kur'n, Kahire, trsz, s. 22. Sade grn hareretle savunanlardan biri bnu Hazm'dir. bnu Hazrn Kur'ann i'caznn belagatnda olduunu syleyenleri alaya alyor. Nerde ise takfir edecek kadar aalyor. Bkz. Ali b. Ahmed b. Hazm, el-Fisal fi'l-Mileli ve'l-Ehvai ve'n-Nihal, Beyrut, 1975, III. 17-19
393 394 395 396

Zerzr, a.g.e., s. 230; bkz. er-Rafii, a.g.e., s. 162 Mustafa Mslim, a.g.e., s. 40 Mustafa Mslim, a.g.e., s. 40 Mustafa Mslim, a.g.e., s. 40

Cahz'n yolunu izleyerek, Kur'n nazmna dair "Nazmu'l-Kur'n" ad altnda baz kitaplar telif ettiler. Bunlarn arasnda Ebu Bekir b. Abdillah b. Ebi Davud es-Sicistan (. 316/928), Ebu Zeyd Ahmed b. Sleyman el-Belh (. 322/934) ve Ebubekir Ahmed b. Ali el-hid (. 326/938) saylabilir. el-Cahz'dan sonra gelen alimler i'caz vecihlerini ve Kur'n nazmnn esizliini muhtelif almalarnda incelediler. Hem mutezileden hem de ehli snnet alimlerinden birok kimse Kur'n i'cazn mstakil olarak ele alan eserler yazdlar.398 cazu'l-Kur'n adyla yazlan ilk mstakil eser bize ulamaya Ebu Abdillah Muhammed b.Yez'd el-Vasit (.306/918)'nin 'cazu'l-Kur'n'il-Beyan adl eseridir. Kaynaklar Abdlkahir el-Crcani (.471/1078)'nin Vast'nin kitabna biri el-Mu'tadad adnda byk ve dieri ondan kk iki erh yazdn kayd ediyorlar. 399 Daha sonra mutezileden olan er-Rumman (.384/994), el-Hattab (.388/998), el-Bakillan (.403/1012), Abdlkahir el-Crcan, Fahreddin er-Raz (.606/1209), bnu Ebi'l-sba' (.654/1256), er-Revyan (.?), ezZemelkan (.727/1327) ve es- Suyut (. 911/1505) Kur'n'n icaz sahasnda eserler yazdlar.400 O gnden bu gne dek Kur'n icaz sahasnda eserler verilmeye devam edilmektedir. Devam edildike de i'caznn daha deiik boyutlar ortaya kmaktadr. 'cazn tarihesini ksaca verdikten sonra imdi i'caz'n vecihlerini de ksaca sunmaya alacaz.401 D- 'cazn Tarifi ve Vecihleri: nce unu kaydedelim ki, grdmz kadaryla Kur'n i'caz konusunu inceleyen eski ve yeni alimlerin byk ounluu mucize'yi tarif ederler.402 Konuyla ilgili onlarca esere bavurduk. Ebul-Beka el-Kefev (.1094/1683)nn dnda hi kimsenin Kur'n i'cazn ilm bir terim olarak tarif ettiini grmedik. Bize gre bu kadar kafa yorulmu, kalem oynatlm ve eser yazlm bir konunun tarifsiz kalmas byk bir eksikliktir. Ebu'l Beka i'caz yle tarif eder: "Kur'n'n belaatte beer gcn ap ona kar koymaktan aciz brakmasdr."403 Tariften i'cazn neyle olaca anlalmadndan, ksmen de olsa kapallk vardr. Bunun iin biz bu tarifi biraz daha aarak u ekilde olmasn tercih ediyoruz: Kur'n'n lafz, nazm, slubu ve muhtevasyla insan ve cinleri kendisine benzer getirmekten gsz brakmasdr. Kur'n, beeriyetin, kendi srelerinden bir sreye benzer bir sre getiremeyeceini 14 asrdan beri aleme ilan etmektedir. Btn slm alimleri de bu konuda hem fikirdirler. yleyse i'caz Kur'n'n neresindedir? Kur'n'n nazmndaki belaatinde mi? htiva ettii zengin muhtevasnda m? Gaybi haberlerinde mi? Mfessirler, usulcler, edebiyatlar ve Kur'n aratrmalaryla ilgilenenler Kur'n'n bu ynlerden hangisiyle beeriyete meydan okuduu hususunda hayli ihtilaf etmiler.404 Biz ise yle dnmekteyiz; Kur'n i'cazn muhataplar asndan iki devreye ayrmak gerekir: a- Nzul zamanndaki muhataplar. Bunlarn asndan i'caz ele aldmzda i'cazn sadece Kur'n nazmyla yapld gerei karmza kar. Zira icaz yetlerinden Hd sresinin onnc yetinde muftereyat ifadesi yer almaktadr. Yani Kur'n srelerine benzer olmas istenen srelerin mn ynnden doru, dzgn ve drst olmas istenmiyor. Mriklerin getirecekleri eylerin sadece kelime ve cmle dizimi ynnden Kur'n'a benzemesi yeterli olup getirilecek o benzer kelamda mn dzgnl aranmyor. nk uydurma bir eyde drstlk ve dzgnlk aranmaz. Yukarda geen bu malumat yle hlasa edebiliriz: Kur'n'n nazil olduu zamandaki muhataplar asndan i'caz, sadece Kur'n'n nazmndadr; tahadd (meydan okuma) de yalnz onunla yaplmtr.405 b- Nzul zamanndan kyamete kadar gelip geen btn beeriyete kar i'caz. i'cazn bu evresinde Kur'n'n hem nazm hem muhtevas ile meydan okunmutur. nk Kur'n'n btnn dnecek olursak onun tm beeriyet iin indiini hemen anlarz. Aksi taktirde beeriyetin tamam Arap olmadndan, Arap olmayanlar bu tahaddiye
397 398 399

Bkz. es-Salih, a.g.e., s. 313. Mustafa Muslim, a.g.e., s. 40

Mustafa elebi, Kefu'z-Zunn an Aseme'l-Kutubi ve'1-Funun, stanbul, 1971, I. 120; es-Salih, a.g.e, s. 314; er-Rafii a.g.e., s. 170-171 el-Crcani'nin eserinin ismi er-Risaletu's-afiiye'dir. el-Crcani'nin bu risalesi, er-Rummani'nin en-Nkketu fi 'cazu'l-Kur'n' ve elHattabi'nin el-Beyanu fi 'caz'l-Kur'n bir arada Muhammed Hamidullah ve Dr Muhammed Zall Selam'n tahkikiyle Kahire'de Daru'lmaarif yaynlar tarafndan trs.yaynlanmtr. H. iek
400
401

Katip elebi, a.g.e., I. 120 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 168-171. Mustafa Mslim, a.g.e., s. 14; Itr, a.g.e. s. 158. el-Kefev, Eyyb b. Musa Ebu'l-Bek, el-Kulliyat, Dimek, 1981,1. 238-239.

402 403 404

405

Suyti, Kur'n i'caznn ne ile olduu hususunda yaklak 25 gr nakleder.Bkz. es-Suyti, II, 151-156. Bu konuyu doktora tezimizde de daha detayl bir ekilde ele almtk. Bkz. iek M.Halil, Ebu'l-Bek'nn klliyatnda Tefsir ve Ulumu'lKur'n, Doktora tezi, Seluk ni. s. 189-190.

muhatap olmaz ve dolaysyla i'caz, sadece Arap toplumu iin yaplm olacandan eksik kalrd.406 Yukarda da iaret ettiimiz gibi gerek eski ve gerekse yeni alimler i'cazn vecihleri hakknda ok ihtilaf etmiler.407 Grdmz u ki, eski alimlerin ou Kur'n 'caznda filolojik ve edebiyat ynn dikkate almtr. Yeni alimler ise, bu edeb ve filolojik ynlere Kur'n muhtevasn ilgilendiren baz ynleri de katmlar. Yeni alimlerin bazlar dank grlen i'caz vecihlerini teri', ilm, lgav ve gayb i'caz balklar altnda toplamlar.408 Kur'n i'caznn vecihlerini kategorize eden ve anlalr bir ahenkle istemletiren bu vecihlerin yannda beinci bir vecih daha dnyoruz: Ahlak ve islah icaz. Kur'n'n ahlak ve islah noktasnda yapm olduu olaanst tm icraatlar bu balk altnda deerlendirilebilir.409 E- 20. Asr Kur'n 'caz almalar 'cazn tarihesine, tarifine ve vecihlerine dikkat ektikten sonra imdi XX. asrda yaplan Kur'n icaz almalarna dneceiz. Gnmz Kur'n aratrmalarnn verimli alanlarndan birisinin Kur'n icaz olduu kukusuzdur. nk gnmz ilm ve teknolojik gelimelerin verilerinin bir ksm, Kur'n'n ondrt asr evvel hi tereddtsz ve sonutan gayet emin bir ekilde ilan ettii gereklere uygun gelmektedir. Kur'n'n ondrt asr evvel ilan ettii o ilm gerekler, tm ilm ve kltrel imkanlardan uzak bir ortamda ve cehalet, hurafe, efsane, kahinlik, by v.b. akl d hususlarn rabet grd bir evrede metafizik dnyadan inerek btn aleme evrensel bir slpla deklare ediliyordu. Zaten i'cazn srr da burda yatyor. te ok youn insan bir abann sonucunda ancak varlablen o ilm verilerin Kur'n'a uygunluu Kur'n'n icazn, gzler nne sermektedir. Bylece bu asr Kur'n aratrmaclar iin i'cazn yeni bir ufku "ilm icaz" ortaya km oluyor. Bu nedenle 20. asrda Kur'n ilimleri veya i'caz sahasnda kitap yazanlarn hemen hepsi Kur'n i'caznn bu ilm ynne dikkat ekmektedirler. Kimileri bunu Ulum'ul-Kur'n sahasndaki kitaplarnda uzun uzadya iler. 410 Kimisi ise, bunu Kur'n i'caz sahasndaki eserlerinde detayl bir ekilde anlatr. 411 nc bir kesim de ilm i'caz ayr olarak inceler. 20. asr, Kur'n i'caznn tm sahalar asndan olduka verimli bir asrdr. Yukarda verdiimiz btn ksmlarda oka almalar yaplmtr. Biz i'cazn tm ynlerini ele alan eserlerden birka tane rnek eser tantmaya alacaz. lm i'caz inceleyen eserlerden ise, bir rnek setik. Onu tantp geri kalanlar listede sunacaz. Kur'n ilimlerinden mnferid konu almalar alannda en velud konulardan biri Kur'n 'cazdr, Bu sahada eskiden olduu gibi gnmzde de bir hayli eser yazlmtr. Gnmzde ilmin vasta ve imkanlar, hayli gelimi; dncenin ufuk ve hareket alanlar da olduka alm durumdadr. Bunun iin amzda bu gelimelere paralel olarak ilim dallarnda yeni blmlemeler balam, baz ilimler yeni dallara ayrlmtr. rnein Hukuk ilmi: Ticaret hukuku, ceza hukuku, uluslararas hukuk, meden hukuk v.b. dallara ayrlmtr, ite bu gelimenin bir neticesi olarak Kur'n i'caz'nn da bugn deiik alardan ele alndn grmekteyiz. Buna gre Kur'n i'caz' sahasnda yazlan eserleri iki ksma ayrmak mmkndr: a- Kur'n i'caznn btn ynlerini bir arada inceleyen eserler, b- Kur'n i'cazn ilm ynn mstakil olarak aratran eserler. Bu ksm almalarn da kendi aralarnda ikiye ayrldn gryoruz: 1. lm i'cazn sahasna giren btn hususlar beraber aratranlar. 2. Kur'n'n ilm i'caz alanna giren tp v.b. konular mstakil aratranlar. Biz nce her iki ksmdan baz eserleri ksaca tantmaya alacaz; daha sonra her iki ksmn isim listesini
406

Bkz. Hald el-Akk, el-Furkan ve'l-Kur'n, Beyrut, 1994, s. 143.

407

Bu ihtilaflar iin bkz. Suyt, el-tkn, II. 151-156; i'cazn vecihleri iin bkz. el-Bakllan, Muhammed Ebubekir, 'cazu'l-Kur'n, Beyrut, 1988, s.50-65; Muhammed b. Kayym el-Cevziyye, el-Fevaidu'l-mevvik la Ulumi'l-Kur'n, Beyrut, 1982, s. 379-391; Rahmetllahi'lHind, zharu'l-Hakk, er-Riyad, 1989, III, 775-824; ez-Zerkan, 11,229-310; Ebu Firah, Muhammed brahim, Hurufu'l-Mu'cami fi Fevatihu'sSver, el-Kuveyt,1992, s.73-90; el-Akk, el-Furkan, 5,117-122; Yldrm Suat, Kur'n limlerine Giri, st. 1989, 174-225; imek Sait, Kur'n Kssalarna Giri, st. 1993, s.35-48. bnu Aur tefsirine yazd mukaddimelerin onuncusunda i'caz ele alm ve deiik bir bak asyla incelemitir. Bkz. bnu Aur, et-Tahrir, 1.101-130. Keza Mahmud Muhammed akir'in, Malik b. Nebi'nin ez- Zahiret'l-Kur'niyye adl eserine yazm olduu takdim'de de i'caz yeni ve farkl bir boyutta incelenmitir. Bkz. Mahmud Muhammed akr, ez- Zahiret'lKur'niyye mukaddimesi, Dimek, 1987,s, 17-50; Abdulkadir Ata da i'caz vecihlerini dikkat ekici bir slpla sunmutur. Bkz. Abdulkadir Ata, Azamatu'l-Kur'n, Beyrut. 1984, s. 84-101.
408

'caz bu ana balklar altnda toplayanlarn banda Dr. Draz gelir. Bunu en-Nebe'u'l- Azim adl eserinde akc bir slpla anlatmtr. Bkz. Draz,a.g.e., s. 34-107; ayrca bkz. Zerzr, s. 231; Muhammed Hasan Heyto, el-Mu'cizetu'l-Kur'niyye, Beyrut, 1989, s. 69-72; Itr, s. 178; el-Kattn, s. 264; Mustafa Mslim, Mebahis, s. 409 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 171-173. 410 Gnmz Kur'n ilimleri sahasnda yazlan bir ok eserde Kur'n i'caznn ilm ynne dikkat ekilmitir. Mesela ez-Zerkan Menahil'in 249-257 ve 278-288'inde; Nureddin Itr, 214-220'inde; Zerzr 33-39'da; Sabuni, 183-189'da ve Dr. ehhate 125-139 sahifelerinde ilmi ayetleri incelemilerdir.
411

Kur'n 'cazn inceleyen gnmz almalarndan elimizde var olanlar lmi i'caz u sahife limitlerinde incelemiler. Mustafa Sadk erRafi 'cazu'l-Kur'n'n s. 126-155'te, Dr. Mustafa Mslim Mebahis'in s. 149-220'de; Dr. Muhammed Hasan Heyto da el-Mu'cizetu'lKur'niyye, s 145-291'de.

sunacaz. Bu eserlerden bazlar unlardr:412 1- Mustafa Sadk er-Rafi'-cazu'l-Kur'n: Bu eser Msrl byk edp Mustafa Sadk er-Rafi'i'nin (.1356/1937) telifidir. amzda 'cazu'l-Kur'n alannda yazlan nemli bir eserdir. Kitabn yazar 'caza ok deiik bir vehe getirme abasndadr ve i'caza tamamen yeni bir bakla bakmaktadr. Kitabn bandan 156. sayfaya kadarki ksmda Kur'n ilimlerinden u konular incelenmektedir: Kur'n tarihi, cem'i, ahrufu seb'a, kraat, Kur'n mfredat ve dab, Kur'n ve msbet ilimler, yet paralelinde insann yaratl ve Kur'n'daki ilm yetler. Er-Rafi, bu konular hakknda kendine zg orijinal slubuyla ve deiik muhtevalarla zl malumat verir. Rafi'i, kitabn ikinci yarsnda i'caz ele alr. Ancak O, i'caz ok deiik zeminlerde bulma gayretindedir. Eskilerin kullandklar materyaldan farkl bir materyal arama peindedir. Rafi'i 'caz, Kur'n'n nazmndaki ahenkte; yetleri meydana getiren cmleler, cmleleri meydana getiren kelimeler ve nihayet kelimeleri meydana getiren harflerin fonetiinde, ses uyumunda413 ve Kur'n terkibinin ilginliinde aramaktadr. Rafi'i bununla i'cazda gerekten yeni bir r am bulunmaktadr. Ancak Rafi'inin i'cazda at bu yeni r ondan sonra gelenler gelitirmedikleri gibi, takip de edemediler. Ksmen eski alimlerin sylediklerini tekrar ettiler; ksmen de ilm yetlerdeki i'caz anlatmakla yetindiler. 'caz'a yeni ufuklar kazandrmadlar. Kitap, yazarn ftri yapsndan dolay fazlaca edebdir. ou kere sunmak istedii ilm mesaj ve espri, ibarenin edeb yaps ierisinde kaybolmaktadr. zellikle Arap olmayanlarn kitaptan istifadesi olduka snrldr.414 2- Mustafa Mslim-Mebahisu fi 'cazi'l-Kur'n: Kitap, Riyad'da mam Muhammed b. Suud slm niversitesi retim yelerinden Dr. Mustafa Mslim'in telifidir. 265 sayfadan meydana gelen eser birinci basksn 1988'de Cidde'de yapmtr. Bu eserin, disiplinli ve dzenli bir aratrmann mahsul olduu aktr. Kitap, 'caz konusunda eski ve yeniyi kendinde birletiren kymetli bir almadr. Yazar, bir mukaddimeyle insann dier yaratklar arasndaki kymetini belirlemeye alr. Mukaddimeden sonra iki "Mebhas" aar. Birinci mebhasta, mu'cizenin tarifini, artlarn, mu'cizenin mmkn olduunu ve mu'cizenin, peygamberin doruluunu nasl isbat ettiini anlatr. kinci mebhasta ise gemi peygamberlerin mu'cizelerini kaleme alr. Ayrca bu mebhasta Peygamberimizin en byk mu'cizesi olan Kur'n'n stnlklerini ve Kur'n'n ne kadarnn insanlar aciz braktn inceler. Kitabn geriye kalan ksmn (s.37-265) iki blme ayrr: Birinci blmde Kur'n i'caznn tarih ynn ele alr. Burada gemi alimlerin aratrmalarnda i'caz, i'cazu'l-Kur'n teriminin ne zaman ortaya ktn, Mu'tezile kaynaklarnda 'caz, sarfe grn ve iptalinin akl ve nakl delillerini, ehl-i snnet kaynaklarnda i'caz ve ada alimlerin aratrmalarnda i'caz aratrr. kinci blmde ise, i'caz yapsal ynden inceler: 'cazn vecihlerini; bunlardan da beyan, ilm, teri' ve gayb vecihlerin her birisine ait alt vecihleri inceler. Kitap kk bir hatime ile son bulmaktadr. Kitap, 'caz konusunda gzel ve doyurucu bir bilgiye sahip ilim evrelerinin ciddi mnda istifade edebilecei kymetli bir eserdir.415 3- Muhammed Hasan Heyto-el-Mu'cizetu'l-Kur'niyye: Kitap, Dr. Hasan Heyto'nun telifidir. slbu sade, akc, kolay anlalr ve arpcdr. Eski ve yeni i'caz vecihlerini kendinde toplar. O da ilm yetlere belli bir arlk verir. Kitabn banda mriklerin Kur'n hakkndaki baz itiraflarna yer verir. Sonra i'cazn luav, gayb ve teri' ynlerini kaydeder. lm i'caza fazla yer ayrarak detayl bir ekilde yet yet inceler. Kitabn sonuna doru da 19 saysyla ilgili dzmeceyi kaleme alr ve ilm bir slpla rtr.416 4- Muhammed Abdullah Draz-en-Nebe'u'l-Azim: Kitap, Dr. Muhammed Abdullah Draz'n telifidir. 1970'de ikinci basksn yapmtr. 215 sayfadan meydana gelir. Yazar ok deiik bir slp kullanarak Kur'n 'caznn luav, ilm ve teri' ynlerini inceler. Draz da Raf'i gibi Kur'n i'caznda yenilik peindedir. Ancak bu baka bir yeniliktir. O, Kur'n'n 'cazn luav ve

412

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 173-175.

413
414

Mustafa Sadk er-Rafi'i, cazu'l-Kur'n, Msr, 1965, s 244-245245 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 175. 415 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 175-176. 416 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 176.

manev gzelliinde aramaya alr.417 Kitap, zellikle Arap okuyucusuna tatl, akc, ekici, arpc slubuyla Kur'n 'cazn zevken tattrabilen ciddi bir eserdir. Prof. Dr. Suat Yldrm tarafndan "Byk Haber" adyla Trkeye de evrilmitir,418 Kur'n 'caz Sahasnda Yaplan almalar: 1- Abdlaziz Muhammed Keml, czu'l-Kur'n fi Halki'l-nsan, Kahire, 1990. 2- Ahmed Muhtarul-Berze, Fi 'cazi'l-Kur'n, Darul-Me'mun, Beyrut, 1988. 3- Ali, Muhammed Ebu Berekat, Fi cazi'l-Kur'ni'l-Kerim, Riyad 1983. 4- Avdin, brahim, Esraru'l-cazi fi Neseki'l-Kur'n. 5- Bintu'-ati', Abdurrahman Aie, el-'czu'l-Beyan li'l-Kur'n. 6- Diyab, Mahmd, el-'czu't-Tbb fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Kahire, 1988. Bu alma hem Arapa hem ngilizce baslmtr. 7- Ebu Zehra, Muhammed, el-Mu'cizet'l-Kbr, Kahire. 8- Ernavut, Muhammed es-Seyyd, el-czu'l-lm fi'l-Kur'ni'l-Kerm, Kahire, 1989. 9- Fekih, Muhammed Hanif, Nazariyyetu'l-'cazi 'nde'l-Crcan, Beyrut 1981. 10- Hafc, Muhammed Abdul-Mun'm, el-Kur'nu Mu'cizet'l-U'sr, Kahire, 1988. 11- Hannav, Abdulaziz el-Muhammed, Dirasatun Havle'l-'cazi'l-Beyan fi'l-Kur'n, Kahire 1984. 12- Harbe, Muhammed b. Abdlmun'im Bahsun fil'czi'l-Kur'n, 13- Matbaatu'l-Ceblv, Kahire, 1986. 14- Hatb, Abdlkerim, 'czu'l-Kur'n. 15- Hms, Naim, Fikretu 'cazi'l-Kur'n Munz'l-Bi'se'l-Muhammediyye hatta Asrine'l-Hadr, Beyrut, 1980. 16- smail, Muhammed, el-Kur'n ve'l-czu'l-lm. 17- Kasm, Ahmed Ysuf, el-'cazu'l-Beyan fi Tertibi Ayti'l-Kur'n. 18- Kasm, Muhammed Cemaleddin, Min Revai'i'l-'czi'l-Laviyye fi'l-Kssa'l-Kur'aniyye, el-skenderiyye, 1989. 19- Menv, el-Kasm Ahmed Ysuf, el-cazu'l-Beyan li Tertibi Ayatil-Kur'n, Kahire, 1984. 20- Munr, Sultan, 'czu'l-Kur'n Beyne'l-Mu'tez'leti ve'l-Ei're, skenderiyye, 1986. 21- Mustafa, Mahmud es-Seyyid Hasan, el-'cazu'l-Luav fi'l-Kssa-'l~Kur'niyyeti, Iskenderiyye, 1989. 22- Nebi, Mansr Hasbi, el-Kevnu ve'l-'czu'l-lmi fi'l-Kur'n. 23- Nevfel, Abdurrezzak, el-'cazu'l-Adedi li'l-Kur'ni'l-Kerim, Kahire, 1978. 24- a'rv, Muhammed Mtevelli, Mu'cizet'l-Kur'n, Daru't-Turasi'l-slam, Kahire, 1989. 25- eyhn, Mahmud es-Seyyid, el-'czu fi Nazmi'l-Kur'n, Kahire, 1978. 26- U'rcn, Muhammed Sadk, el-Kur'nu'l Azim Hidsreuhu ve czuhu fi Klli Akvali'l-Mfessirin. 27- Zihn, Muhammed araf, czu'l-Kur'ni'l-Beyan beyne Nezariyyeti ve't-Tatbiki, 1970.419 KUR'AN TARH Gnmzde Kur'n ilimleri ierisinde oryantalistler tarafndan en fazla irdelenen ve devaml eletiri konusu yaplan mevzulardan birisi, hi phesiz Kur'n tarihidir. Bunun iin gnmzde Ulumu'l-Kur'n sahasnda yazlan eserlerin bir ou bu konuya yer vermi ve gelen eletirileri cevaplamaya almtr. Ancak bu yetmemektedir. Konu mutlaka detayl bir ekilde bamsz olarak ele alnmal, gelen eletirilere verilecek cevaplar da tarih vesikalara dayandrlarak ilim mant ierisinde deerlendirilmelidir. te bunu yapmak ve Kur'n tarihi sahasndaki boluu doldurmak iin gnmzde baz ciddi almalarn yapldn grmekteyiz. Bu sahada gnmzde telif edilmi takriben 15 eser tesbit edebildik. Ancak kitaplarn tantmna gemeden nce Kur'n Tarihi konusu hakknda baz tarihi malumat vermemiz gerekir kanaatindeyiz.420 A- Kur'n Tarihine Genel Bir Bak: Kur'n' Kerim bir btn halinde ve ayn anda vahyedilmi deildir. 600-630 Miladi yllar arasnda yirmi senelik bir zaman aralnda paralar halinde nazil olmutur.421 114 sreden meydana gelen Kur'n, Cebrail (a.s)'in getirmekte olduu vahiy yoluyla Hz. Peygamber (s.a.v.)'e indirilmitir. 422 Hz. Peygamber (s.a.v.), inen
417
418

Bkz. Muhammed Abdullah Draz, en-Nebe'ul'l-Azim, Daru'l-Kalem, 1970, s.80-153. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 177. 419 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 177-178. 420 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 179.
421 422

Muhammed Hamidullah, Kur'n- Kerim Tarihi, terc. Salih Tu st. 1993, s. 14. Abdussabar ahin, Tarihul-Kur'n, bas. y.y. 1994, s. 27.

vahyin muhafazas iin azami dikkat gsterirdi.423 yle ki vahy yoluyla kendisine telkin edilen Kur'n' karma endiesinden tr Cebrail'i takiben Kur'n' okuduunda ok acele ederdi.424 Bundan dolay da el-Kyame Sresinin, "Onu acele (kavrayp ezber ) etmen iin (Cebrail vahyi iyice bitirmeden) dilini onunla depretme" mealindeki 16. yeti ile uyarld. Ayn srenin 17. yeti ile de Kur'n' hafzasnda toplama taahhd ve garantisi de kendisine verildi: "Onu (gsnde) toplamak, onu (dilinde aktp) okutmak phesiz bize aittir." Hz. Peygamber (s.a.v.)'e gelen Kur'n' zayi olmaktan, tahrife uramaktan ve ekillenmesini insan insiyatifine brakmaktan kurtarmak ve onun korunmasn gvence altna almak iin baz kkl tedbirler ald. Hz. Peygamber (s.a.v.)'den sonra sahabe de kendi art ve imkanlarna gre deiik nlemler aldlar. Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafndan balatlan ve sahabe zamannda deiik ekillerde devam edilen bu tedbir ve nlemleri tarihi sras ierisinde yle hlasa edebiliriz:425 Birinci Merhale Kur'n'n Hz. Peygamber (s.a.v.) dneminde cem' edilmesidir. Bu birinci cem'i safhada belirlemek mmkndr: 1- Para para nazil olan Kur'n' kendisi hemen ezberliyor ve srekli olarak namazlarnda, ikametinde, yolculuunda, skntda, ferahta hlasa her halkrda okurdu.426 Kendi hafzasnda tuttuu Kur'n' senede bir defa da Cibril'in yannda okuyarak427 kontrol ederdi. 2- Hz. Peygaber (s.a.v) bununla da yetinmeyerek kendi sahabesine sindire sindire okuturdu.428 Sahabe de Hz. Peygamber (s.a.v.)'in ezberlemesine verdii nem kadar nem verirlerdi.429 Onlar da okuduklarn zaman zaman Hz. Peygember (s.a.v) nezdinde kontrol ettirirlerdi.430 3- Hz. Peygamber (s.a.v.) kendi hfz, sahabe hfz ve yaplan kontrollerle de yetinmeyip o gnn ok kt imknlarna ramen, baz ilkel yntemlerle olsa bile Kur'n' deri, kemik, tahta ve yass talar zerinde nzulne mteakiben hemen yazdrrd. 431 kinci Merhale Hz. Ebubekr (r.a.) dneminde Kur'n'n dank halde bulunan yazlm paralar bir araya toplamak iin yeniden yazlmas. Sahabe Kur'n ve Peygamber (s.a.v.)'in medresesinde yetitikleri iin slam' ilgilendiren hususlarda ok hassas, basiretli ve ferasetli davranyorlard. Tehlikenin nereden, nasl gelebileceini seziyorlard. Her eyin tedbirini alrlard. te Yemame savanda, sahabeden 70 kadar Kur'n hafz ehid olunca,432 Hz. mer iin ciddiyetini ve Kur'n'n gelecei asndan tehlikenin boyutunu hemen fark etti. Hz.Ebubekir'e giderek mutlaka Kur'n'n cem edilmesi gerektiini syleyerek srar etti.433 Hz. Ebubekir nceleri biraz tereddt etti ise de, sonunda o da gerekliliine kani oldu.434 Bunun zerine, zeki, hafzas gl, Kur'n ktipliini yapan Zey b. Sabit (.?)'i ard ve Kur'n' toplayp yeniden yazma grevini ona tevdi etti. Hz. Ebubekir'in geirdii tereddd Zeyd de geirdi ise de sonunda o da ikna oldu.435 Hz. Ebubekir (r.a.), Hz. mer (r.a.) ve Zeyd b. Sabit'e Kur'n' toplama metodunu yle bildirdi. "Cami kapsnda durun, Allah'n kitabnda bir eyi getirip iki ahitle isbatlyandan alp yazn." 436 Bunun zerine Zeyd b. Sabit Kur'n hafz olmakla beraber kendi hfzndaki Kur'ni pasajlar bakalaryla da desteklemek istiyordu.437 Bunun iin Zeyd cem' ileminde en hassas bir ekilde davranarak mutlaka baka ahid/ahitlerle desteklemeden
423
424

Ebu ehbe, a.g.e., s. 236; ahhate, a.g.e., s. 27; Muhammed Ali es-Sabuni, et-Tibyan fi Ulumi'l-Kur'n, Beyrut. 1408, s. 68. el-Kattan, a.g.e., s. 118; er-Rumi, a.g.e., s. 74. 425 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 179-180. 426 Ebu ehbe, s. 236; es-Sabuni; s.68; ahhate; s. 21. 427 ez-Zerkani, I. 234; Ebu ehbe, s. 236.
428 429 430 431 432 433
434

Ebu ehbe, s. 236. ahhate, s. 21, er-Rumi, Ulumu'l-Kur'n, s. 89.

Tahir el-Cezairi, et-Tibyan, Beyrut 1412, s.101, bkz Ebu ame Abdurrahman el-Makdisi, Kitabu'l-Muridi'l-Veciz, Ankara 1986, s. 44 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 180-181. ehhate, s. 29; bkz ez-Zerkani, I, 239. el-Buhari, II, 196. el-Buhari, II, 196. A.y. bkz. Ebu ame, s. 48-49; el-Cezairi, s. 99-100; ez-Zerkani, I, 235; Ebu ehbe, el-Maakkal, 243-244. el-Kattan, S. 124; Zerzur, s. 87. er-Rumi, Ulum'ul-Kur'n, s. 901, tr, s. 49; el-Cezairi, 100; es-Sabuni I. s 77. er-Rumi, Ulum'ul-Kur'n, s. 901, tr, s. 49; el-Cezairi, 100; es-Sabuni I. s 77.

435 436 437

yazmazd.438 Sadece bir nsha yazld. Ayrca bu cemi' mmetin genel kabulne (icma) mazhar oldu.439 Bu cem'de yetlerin sralanmas konusunda, alimlerin ittifak var ise de, srelerin bu gnk srayla olup olmamasnda ihtilaf vardr.440 Sahabe kitap halinde toplanan bu Kur'n'a Mushaf ismini de verdiler.441 Tek nsha olan bu Mushaf nce. Hz. Ebubekr'in sonra Hz. mer'in yannda idi. mer'in vefatndan sonra da kz Hafsa'nn eline geti.442 nc Merhale: Hz. Osman dneminde Sahabeden Huzeyfetu'l-Yeman am ordularyla Ermenistan ve Azerbaycan zerine yrmt. Gazve esnasnda aml askerlerle Irakl askerlerin Kur'n okuyuunda ihtilaf ettiini mahede etmi ve ihtilaflar kendisini endielendirecek derecede keskindi. Hayli tedirgin olmutu.443 Zira Kur'n okuyuundaki ayrlklar Mslmanlarn birbirlerini tekfir edecek seviyeye ulamt.444 Tehlikeyi farkeden Hzeyfe Hz. Osman'a tehlike bymeden; Yahudi ve Hristiyanlarn kitaplarnda dtkleri ihtilafa dmeden evvel mmete yetimesini syledi.445 Nitekim Hz. Osman da buna benzer bir ayrl Medine'de okula giden ocuklar arasnda grmt.446 Hz. Osman hemen harekete geerek sahabeyle istiare edip Mslmanlar tek mushaf (kraat) zere birletirmeye karar verdi.447 bnu Hacer'in tesbitine gre Hz. Osman Kurey ve Ensar'dan 12 kiilik bir komisyon tekil ettirdi.448 Rivayetlerden anlaldna gre Hz. Osman en iyi katip olan Zeyd b. Sabiti, Araplarn en fasihi olan Said b. elAs' bu komisyonda grevlendirip Said okusun Zeyd yazsn emrini verdi.449 Bu arada Hafsa (r.a.).validemizin yannda bulunan Hz. Ebubekir'in toplad nushaf da getirtirler.450 Metin tesbiti iin oluturulan 12 kiilik komisyonda metin yazm iin drt kiiden oluan bir alt komisyon daha bulunmaktayd. Biri Ensari Kureyi olan bu alt komisyon u kiilerden meydana geliyordu. Zeyd. b. Sabit (Ensari) Abdullah b. ez-Zubeyr, Said b. el-As ve Abdurrahman b. el-Haris b. Hiam (bu son kii Kureyidir)451 Bu heyet drt veya be yahut yedi mushaf yazd. 452 Hz. Peygamber (s.a.v.)'in son kez Cibril (a.s.)'e yaptrdklar kontrol (arzi-ahir)'e uygun453 bir ekilde, ok byk bir titizlik ve duyarllkla yazlan bu mushaflardan birer nsha u ehirlere gnderildi:454 Mekke, am, Yemen, Bahreyn, Basra, Kfe. Bir nsha da Medine'de brakld.455 Yazm ilemi tamamlandktan sonra Hz. Osman yukarda ismi geen ehirlere birer nsha gndermeyi ve sahabeden muhtelif ahslar nezdinde bulunan tm mushaflarn yaklmasn emretti.456 Sahabe de bu emri tereddtsz olarak yerine getirdiler.457 bnu Mes'ud nceleri yazm komisyonuna alnmad iin tepki gsterdi ise de; sonunda o da ounlua katld. Hz. Osman bu icraatyla mmeti tek kraat zerine birletirerek kraetlerin ihtilafndan kaynaklanan byk bir karmaa ve kargaadan kurtarmtr.458 lim evrelerinde Hz. Osman'n bu icraat Kur'n cem'i olarak bilinmektedir ve ylece de ilim literatrne
438

tr. s. 49; el-Kettan, s 126 A.g.e. 550,; ehhate, s. 32. Ahmed b. Hacer el-Askelani, Fehlu'l-Bari Bi erhi Sahihi'l-Buhari, Beyrut tr s 2, XX 18. er-Rumi, s. 92. Ebu ame, s. 64; Ebu ahbe, s. 251-252, el-Buhari, III, 196, Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 181-182. Buhari, II. 196-197; Ebu ame, s. 50; el-Ceziri, s. 102. ez-Zerkani, I. 248. el-Cezairi, s. 103. el-Buhari, II, 197; Ebu ame, s. 50; Ahmed b. Hacer el-Askalani.

439 440
441

442 443 444 445 446

447

el-Askalani, IX, 18, er-Rumi, 94; el-Askalani, IX, 19, el-Cezairi, s. 103; Ebu ame, s. 68. 448 el-Askalani, IX, 19, el-Cezairi, s. 103; Ebu ame, s. 68. 449 el-Askalani, IX, 19, el-Cezairi, s. 103; Ebu ame, s. 68. er-Rumi, s. 96.
450 451 452
453

el-Buhari, III, 197. ez-Zerkani, I, 250; er-Rumi, s. 96 Ebu ame, s. 58-60.

el-Askalani, IX, 20. el-Askalani, IX. 19, ez-Zerkani, I, 250. er-Rumi, s 99. 454 el-Askalani, IX, 20. 455 A.y. el-Askalani, Fedailu'l-Kur'n, Beyrut 1986. s. 44. 456 A.e. IX, 20-21; ez-Zerkani, 1,253;,Ebu ame, s. 51. 457 ez-Zerkani, l, 254.
458

Muhammed emseddin bnu'l-Kayyim el-Cevziyye, et-Turukul-Hkmiyye fi Siyaseti'-eriyye, el-Kahire, tr s. 2,5. 24. Biz bu tesbitte bulunduktan sonra kitap kartrrken el-Cezairinin ayni gr el-Haris el-Muhasibi'den aktardn grdk. Allah'a hamd ettik. bkz. ElCezairi, s. 104 Halil iek.

gemitir. Ancak biz bu isimlendirmeyi u ekilde daha isabetli buluyoruz: Hz. Osman'n Kur'n Kraati tevhidi. Zira Kur'n'n cemi (toplanmas) ifadenin tam anlamyla Hz. Ebubekir dneminde gereklemiti. Hz. Osman'n yapt i ise, onu yeniden toplamaktan ziyade insanlar yeniden yazlacak mushaflar vastasyla tek kraat zere birletirmektir. Nitekim Hz. Osman harekete geiren olay da bunu gstermektedir. Konular zet olarak sunmay tercih ettiimiz iin Kur'n tarihiyle ilgili birok hususu kaydedemedik. Oryantalistler bnu Mes'ud'un yazm komisyonunda bulunmayndan tr alngan olmasn evvelki mushaflarn yaklmasn ve Kraetler gibi birok konuyu asli hviyetinden saptrarak baka mnya ekerler. Mslmanlarn Kur'n'a kar gvenini sarsmak iin bu gibi birok yaklamlarna da bilimsellik, objektiflik vb. baz atafatl, gven telkin edici isimler giydirdiler. Bu ciddiyetsiz ve ilim d almalarn ilim dnyasna ilim adna sundular. Bunun farknda olan Mslman alimleri, bunlara cevap vermek iin ileri srdkleri phelere tek tek mukni cevaplar verdiler. Gnmzde de, ada alimlerin ou Ulumul Kur'n sahasnda yazdklar eserlerinde Kur'n tarihi konusunu kaleme alp o konudaki msteriklerin eletirilerine cevap vermektedirler.459 Bazlar da bu hususta mstakil eserler yazdlar. Bu konudaki eserlerin listesini sunarken anlalaca gibi bu sahada birok mstakil eser yazlmtr. Biz temin edebildiimiz Muhammed Hamidullahn Kur'n Tarihi ile Dr. Abdussabur ahin'in Tarihu'l-Kur'n adl eserini tantp dierlerinin isim listesini sunmakla yetineceiz.460 Eserlerin Tantm 1- Muhammed Hamidullah-Kur'n Tarihi Yirminci asrda yaplan en ciddi almalardan biri, Muhammed Hamidullah'n Franszca te'lif ettii ve Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi eski dekan Prof, Dr. Salih Tu'un Trkeye evirdii 1993 ylnda baslan 222 sayfalk Kur'n- Kerim Tarihi adl eseridir. Kitab tantmadan nce unlar sylemekle abartma yapmadm sanrm. Eser ilmi boyutu olduka engin olan ve muhtevann ilmi seviyesi olabildiince yksek bir bilgi hazinesidir. Kitap yksek bir kltrn rndr. Meseleler tamamen tarihi gereklie ve Kur'n gereine dayandrlarak ilmi ciddiyetin gerektirdii objektivite ierisinde ele alnmtr. ahsen kitapta byk bir ilm ciddiyet ve derinlik sezmi bulunuyoruz. Kitabn bize gre en gzel zelliklerinden birisi onun tamamen Kur'n hasmlarnn ileri srd eletirilere cevap tekil edebilecek bir muhteva ile kaleme alnmasdr. Ancak mellif, bu hasmlarn eletirilerinin aynsn nakletme ihtiyacn duymadndan ne onlarn isimlerini ve ne de eletirilerini zikretmektedir. Fazla detaya girmeden muhtevasn yle sunabiliriz: Birinci blmde (s.11-32) Kur'n- Kerim'in ana zellikleri kaleme alnm. Bu blmde vahyin beeri dinlerdeki telakkisiyle slam telakkisi ve kitap ile snnet arasndaki farklar (s.15-18)461, semav kitaplarn hususiyetleri, Kur'n'n kendine has zellikleri (s.18-23) ve Kur'n'n muhtevas dier kitaplarla mukayeseli bir ekilde incelenmitir, (s.23-38) kinci blmde (s.37-98) Tedvin Hareketleri kaleme almmr. nce Kur'n'n yazyla tesbiti meselesi zerinde merhaleyi kapsayacak ekilde etraflca durulmutur (s.41-49). Daha sonra bu blmde u konulara yer verilmi: Sre ve yetlerin sralanmas, Kur'n'n yaz tarz (s.50-52), Kur'n- Kerim'in Arapa metninin imlas (56-76), gramer zellikleri (s.78-86), Kur'n metninin muhafazas ve ileriki nesillere ulatrlmas (s.86-87), varyantlar meselesi (s.87-91), nasih-mensuh meselesi (s.91-92), Kur'n- Kerim'in tilaveti (s.92-95), Kur'n'n devaml ve dzenli okunmas (s.95-98). Mellif, kitabn yarsndan fazla olan nc blmn Kur'n tercmelerine ayrmtr (s.101-212). nce Kur'n Kerim'in tercmesinin genel bir tarihesini sunar (s.101-104); sonra franszca tercmenin (s. 104-107) ve Trke el yazma tercmelerin tarihesini kaydeder (s.107-121). Kitabn drdnc ve son blmnde Avrupa dillerinde yaplan Kur'n- Kerim tercmelerine deinir (s.123-212). Diller alfabetik sraya gre dizilmi ve her dilde yaplan tercme says tesbit edilmeye allmtr. Takriben 500 Kur'n tercmesi tesbit edilmidir. Ayrca, bu deerli kitabn faydal bir zellii de udur: Bilgiler dinler aras platformda mukayaseli bir ekilde sunulmutur.462 2- Abdussabur ahin-Tarihu'l-Kur'n: Kur'n tarihi sahasnda 20. asrda telif edilen eserlerden temin edebildiimiz ikinci eser Msrl alim Dr. Abdussabur ahin'in 1994'te baslan 344 sahifelik Tarihul-Kur'n adl eseridir. Kitap bir giri, yedi fasl ve bir mlhak (ek) ten oluur. Girite (s.27-56) Kur'n metninin tarifi Mekk ve Meden
459
460

Bkz. ez-Zerkani, I, 256-282, Ebu ehbe, s, 255-277. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 182-184. Bkz. Muhammed Hamidullah, Kur'n- Kerim Tarihi, ev. Salih Tu stanbul, 1993, 9.11.19 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 185-186.

461
462

srelerin tesbiti ve says, Kur'n'n para para iniinin hikmetleri, nzul sebepleri, Kur'n metninin sbutu, mushafn yazl, Kur'n tilaveti ve ahkm, Kur'n kraati ve i'caz. Birinci fasl ahrufu seb'a (yedi harf) hadislerine ve bunlarn yorumundaki eitli grlere dairdir (s.57-108). Burada yazar ahrufu seb'a ile ilgili dnceler bal altnda bu ahrufu seb'a hadisini 25 sahabenin rivayet ettiini ve sadece sekiz tanesi zayf olan 410 senetle rivayet edildiini ve btn bu rivayetlerle gelen hadiselerin grupta toplandn kaydeder463. Yazar bu faslda ayrca ia'nn ahrufu seb'a'ya. dair tutumunu irdeler (s.6690). Ahrufu seb'a'nn tefsiri hakknda gelen grleri (s.1-78), ahrufu seb'a hadis metinlerine dair baz mlahazalar (s.78-84), on dokuz ve yedi saylar ile ilgili baz mnharif dnceleri rtmeye alr (s.85-88). Ayrca ahrufu seb'a"y problematik ynden ele alr ve hadisinin bir ka ynden problem olduunu kaydeder (s.89-90). Konu ile ilgili gelen 40 hadisten 6 tanesini seer, bunlardan hareketle yedi harften maksadn iklab, idam, imam ve i'lal gibi kelimelerin telaffuzlarn ilgilendiren hususlar olduunu savunmaya alr (s.90-108). kinci fasl (s.111-114) Kur'n nassnn hem ifah yolla hem de yazyla tesbitine dairdir. Yazar konuyu baz msteriklerin fikirleri ve buna cevaplar ile srdrr. nc faslda (s.126-141) nce Arap yazsnn asln ve Arap toplumuna nasl girdiini yani tarihesini inceler (s.127-135). Sonra Arap yazsnda noktalama ve harekelemeyi irdelemeye alr (s.135-143). ilk harekeleme ve noktalama ile ilgili grleri serdeder. Ancak grebildiimiz kadaryla Hamidullah'n konu hakkndaki aratrmas daha detayldr. nk O, Dr. ahin'nin yer vermedii konuya daha fazla k tutan baz rivayetler getirir464. Drdnc fasl (s.144-167) Kr'n' mnyla okumaya dairdir. Bu hususa dayanak tekil edebilecek baz rivayetleri serdedip kritiini yapar. Konu ile ilgili Oryantalistlerin eletirilerine ve buna verdii cevaplara da genie yer ayrr. Beinci faslda ise (s.169-193) Kur'n metninin Hz. Peygamber (s.a.v.)'in vefatndan sonra gerek Ebubekir dneminde gerekse Osman'n dnemindeki durumunu incelemeye alr. Dier fasllarda olduu gibi konu ile ilgili msteriklerin ileri srd itirazlar ve cevaplarn da kaydetmeden gemez. Beinci faslda (s. 195-266) mushaflarn okluk problemini ve bnu Mes'ud, Ubeyy b. Kab, Ali bin Ebi Talib, bnu Abbas, mer, mer'in kz Hafsa, Hz. Aie, mm Seleme, Abdullah b. Amr, Abdullah b. Zubeyr, Ehu Musa El E'ari, Zeyd b. Sabit, Enes b. Malik ve Ebu Huzeyfe'nin azadl Salim'in mushaflarn ele alr. Bu mushaflarla, mam Mushaf Hz.Osman'n yazdrd mushaf arasndaki farklar gzden geirir. zellikle bnu Abbas, Ubeyy b. Kb, bnu Mes'ud ve Ali'nin mushaflarn detayl bir ekilde inceleyerek bunlarla imam mushaf'n arasndaki farklar nazara verir ve bu farklarn msteriklerin abartt gibi hi de byk olmadn kaydeder. Fasln sonunda R. Blachere gibi baz msteriklerin mam Mushaf aristokratik bir temayln eseridir eklindeki iddialarn rtr.465 Yedinci faslda (s.267-305), kraetlerdeki zzun kn ve kritiini kaleme alr. Mcadeleci bir ekilde yani oryantalistlerden gelen itirazlar cevaplayarak konuyu srdrr.466 Bu faslda tashif ile zzu'n farklarn da kaydeder. Fasln sonunda zz ve tashif ile ilgili te'lif edilen eserleri kronolojik bir srayla serdeder. Kitabn sonuna ahrufu seb'a hadisinin rivayetleri ile ilgili bir ek ilave edilmitir (s.307-328). Bu ekte hadisin metninde vaki olan 40 tariki nakleder. Her bir farkl rivayeti zikrettikten sonra hadis ilmine gre ilgili rivayetin kritiini yapar.467 20. Asr Kur'n Tarihi almalar: 1- Akk, Hlid Abdurrahman, Tarihu Tevsiki Nass'l-Kur'ni'l-Kerim, am, 1986. 2- Ebyar, brahim, Tarihu'l-Kur'n, Kahire,trs. 3- Hanef, Muhammed Bahit el-Muti, el-Kelimtu'l-Hisan fi'l-Hurf's-Sab'ati ve Cem'il-Kur'n, Beyrut, 1986. 4- Hcceti, Muhammed Bakr, Muhtasar Tarihi'l-Kur'ni'l-Kerim, Dimek, 1975. 5- bnu'l-Hatib, Muhibbuddin, el-Furkan, Beyrut, 1990. 6- Marzuk, Muhammed Abdulaziz, el-Mushafu'-erif Dirasetun Tarihiyyetn ve Fenniyyetun, Kahire, 1985. 7- Muheysin, Muhammed Salim, Tarihu'l-Kur'ni'l-Kerm, skenderiyye, 1990. 8- Salim, Sahar es-Seyyid Abdulaziz, Advaun ala Mushafi Osman b. Affan, skenderiyye, 1991.468 .

463
464

Abdussabur ahin, Tarihul Kur'n bas. y,y. 1994, S. 61-65 Bkz. Hamidullah, Kur'n Tarihi, s, 51-52. Ayn konuyla ilgili bkz. Abdussabur ahin, Tarihu'l-Kur'an, bas.y. y. 1994, s.135-137. Ayrca Hamidullah Hoca Kur'n'n imlasna da fazla yer vermitir Bkz. Hamidullah, a.g.e.57-86. 465 Bkz. Abdussabur ahin, Tarihu'l- Kur'n, s. 262-266. 466 Bkz. a.y. s. 262-266 467 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar:186-188. 468 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 188-189.

KUR'N 'RABI A- Tarihesi: Ulumu'l-Kur'n'n ilk ortaya kan dallarndan birisi 'rabu'l-Kurn'dr. Arap dilinde rab hem dinleyici iin hem de konumac iin bir rehber grevini grmektedir. rabsz bir sz dinleyici tarafndan anlalmad gibi konumac tarafndan da sylendii zaman abes kaar. zellikle edeb zellii olan metinlerde i'rabn zarureti kendisini daha fazla hissettirmektedir. rab olmaynca fail, mef'ul, hal, muzaf, muzafun ileyh gibi cmlenin temel eleri bilinmez. Dolaysyla kelamn mns da anlalmaz.469 Kur'n metni gibi yksek sanat deerine sahip bir metnin i'rabsz olarak tamamen anlalmas adeta imkanszdr. rabn bilinmemesiyle yete yanl mn verilebildii gibi, 'rabn bilinmesiyle de Kur'n'n mn ynnden ne kadar zengin olduu daha iyi anlalr. Bundan dolay gemi alimler Kur'n 'rabi'na ok nem vermiler, islm tarihinin erken dnemlerinden itibaren bu sahada mstakil eserler yazmlar ve Dirayet Tefsiri sahasnda yazlan tefsir kitaplarnda da 'raba hayli arlk vermilerdir. Hatta Ebu Hayyan gibi baz mfessirler nerde ise kitaplarnn tmn 'raba ayrmlardr. Mekki b. Ebu Talib (.437/1045), ez-Zeccac (.311/923), el-Ferra (.207/822), Ebu'l-Beka el-Ukberi (.616/1219) ve el-Enbari (.?) gibi baz alimler Kur'n 'rab sahasnda mstakil eserler yazmlardr. Gnmzde de bu sahada faydal ve ciddi eserlerin yazlmasna devam edilmektedir. Fakat ne ilgintir ki, bugn, Kur'n ilimleri sahasnda eser yazan yerli ve yabanc yazarlarn eserlerinden temin ettiimiz yaklak on ikisinin hi birisinde 'rabu'l-Kur'n'a deinilmemitir. Konunun gnmz ilimleri ierisinde gncelliinin fazla olmayndan hareketle kaleme alnmadna kanaat ediyoruz. Biz bu anlay tamamaktayz. nk dillerin grameri hi bir zaman gndem d olmaz. Kald ki, sanat deeri yksek olan edeb metinlerde her zaman gramere fazlasyla ihtiya vardr. Ancak Alus gibi baz alimlerin bir kelimede 'rabn olabilecek tm ihtimallerini sralamasn ve bir nahiv kitabym gibi misallerin detayna fazlasyla inmesini de tasvip etmiyoruz. Kur'n'da birok kelime, ifade ve yetin ancak gramer vastasyla bilenebilecei, yine Kur'nn mn zenginlii de azmsanmayacak lde gramere bal olduu izahtan varestedir. Bu itibarla biz, Kur'n 'rabnn terk edilmesini tasvip etmiyoruz. Bunun iin Kur'n limleri sahasnda yazlan eserlerde bu konuya az da olsa deinilmelidir. Mesela konun ehemmiyeti, tarihesi ve Kur'n 'rab sahasndaki almalara bir gz atlmas gibi bir takm temel bilgiler sunulabilir.470 Eserlerin Tantm: Mhyiddin Dervi-'rabul'Kur'n: Gnmzde mahede ettiimiz kadaryla Kur'n 'rabna mstakil alma baznda ilgi hayli fazladr. nk, bu konuda irili ufakl birok eser yazlmtr. Hatta hacim olarak tefsirden sonra Kur'n ilimleri ierisinde Kur'n 'rab en hacimli almadr diyebiliriz. Muhyiddin Derviin rabu'l-Kur'n adl eseri asrmzda Kur'n 'rab sahasnda en geni yazlan eserlerden biridir. Bu eser on cilt olup, 5887 sayfadr. Her ne kadar bu hacimli ve deerli kitapta Kur'n tefsiri ve Kur'n'n dier ynleri de anlatlm ise de 'rabn arlkta olduu kesindir. Biz bu asrda yaplm olan Kur'n 'rab almalarndan temin edebildiimiz yukarda ismi geen eseri, kaba hatlarla ksmen tantmaya alacaz. 1- 'rabn yapmak istedii yet veya yetleri ayr ayr alr ve 'rab eder. Yani mfessirler arasnda allagelen karma (nemzuc) yntemle tefsir etmez. 2- Kitap, 'rab konusuna tahsis edildii iin 'rab arlktadr. Ancak ihtiya duyulduka, nce yetlerde geen kelimelerin luat anlamn, itikakn Arap kelamnda geen kullanln ve syleni biimini (zabt) el-Lua bal altnda inceler. 471 3- Her yet ve yetlerden sonra mutlaka el-rab bal altnda ok detayl bir ekilde Kur'n' i'rab eder. 'rab yaparken kelimelerin i'rab ynnden aldklar birok durumu anlatr. Ama bazen kelimenin i'rab ynnden ald baz hususlar terk ettii de az deildir. Mesel: el-Bakara sresinin altnc yetinin 'rabn yaparken inne'nin mebni isminin mahallen mansub olduunu kaydetmeyi ihmal etmitir. Oysa ayn yette geen hum zamirinin mahallen mensup olduunu kaydeder.472 4- el-'rab balndan sonra el-Belae ad altnda dier bir balk aar. Bu balk altnda da yetlerde geen belaatle ilgili kural ve hususlar edeb gzellikleri anlatr. Bunu genelde Arap iirleriyle destekler.
469 470

es-Suyut, I, s. 235 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 190-191. rnek iin bkz. Muhyeddin Dervi, 'rabul-Kur'ni'-Kerimi ve Beyanuhu, Beyrut, 1992,1, 27, 28, 30,31,47. Bkz. a.g.e., I. 28.

471 472

5- Bazen el-Fevaid adl bir balk koyar. Bu balk altnda da genel olarak yetlerde geen 'rabla ilgili temel nahiv bilgilerini kaydeder. Bazen bu balk altnda nahvin dnda da yetlerle ilikili olarak faydal olabileceini dnd hususlar kaydeder. Mesel: el-Bakara'nn 23. ve 24. 'caza dair yetlerle ilgili el-Fevaid balnda Mseyleme (.12/633), el-Mu'arr, (.449/1057) gibi bazlarnn Kur'n'a kar koyamadklarn ve bunun iin de almadklarn anlatr.473 6- 'rab, belagat v.b. konularda ska alimlerin grlerine bavurur. Mesel tevhid kelimesinin irabyla ilgili olarak dokuz alimin grne bavurur.474 7- Bazen mfessirlerin ahkam vb. ile ilgili ihtilaflarn aktarr.475 Bu cmleden olarak kelam ekoller arasnda deiik yorumlarla yorumlanabilen yetlerde bazen ihtilaflar kayeder. Bunun en tipik rnei el-Cinn sresinde grlmektedir. 476 8- Tarih olaylar bazen ok ksa olarak anlatr.477 Bazen de hi anlatmaz. Hlasa kssalar hakknda sabit bir metodu yoktur diyebiliriz. 9- yetlerin toplu mnsn vermez. yetlerin mnlarn klasik yntemle izah eder. yetlerin mnlaryla ilgili ihtilaflara genelde deinmez. Kur'n'n mn zenginliinin anlalmas hususunda bunun byk bir eksiklik olduuna kanaat ediyoruz. 10- Bazen az da olsa israiliyat nakleder. Mesel: Ad kavminin fizik yaplaryla ilgili verdii malumat bu kabil bir malumattr. 478 11- Belagat vb. konularda oka Arap iirlerine bavurur. 12- Kitap sona doru yaklaldka Kur'n'n mnlar, nuzl sebepleri vb. hususlara daha fazla yer verildii grlmektedir.479 Kitap Hakknda Baz Mlahazalar: 1- Mfessir i'rab gereinden ok fazla ilemi, hatta seviye itibariyle ok basit bilgileri oka tekrarlamtr. Bylece kitabn hacmi gereinden fazla artmtr. Mesel: ayn yette geen fail ve mefulleri beraber olan iki fiili maziyi i'rab ederken ayn ey iki satr ara ile iki defa tekrar eder.480 2- Yazar lzumundan ok daha fazla iirlere yer vermektedir.481 Sanki, o bu tutumuyla iire olan tutkusunu gidermektedir. 3- Kitap, i'raba dair olsa bile, yetin toplu mnsn vermesi gerekirdi. Yazarn rnek iin getirdii iirlere bile zaman zaman mn verirken yetlerin toplu mnsn ihmal etmesi dorusu anlalr gibi deildir. 4- Yazar gereinden fazla hem nahiv hem de belagatn detayna inmitir. Mesel: Edat- tarif olan elif-lamn mnsna iki buuk sayfaya yakn yer ayrmas bunun ak bir gstergesidir. 5- Daha evvel de iaret ettiimiz gibi 'rabta az bilgisi olan herkesin bilebilecei ak malumat fazlasyla tekrarlamtr. Kitap, i'raba dair olsa bile, bu kadar ok basit malumat tekrarlamamas gerekirdi. 6- slm'a ve Kur'n'a saldrlarn zirvede olduu 20. Asrda yazlan bu kitabn, Kur'n'n hidyetine, pratie ynelik mesajlarna yer vermeyii byk bir eksiklik olsa gerek. nk, bunca bedihi (delilsiz anlalan) bilgiler yerine Kur'n'n pratik hayat konu eden yetleri ilenseydi byk bir boluu kapatm olurdu ve asli amacndan da sapm olmazd. Btn bunlara ramen kitabn istifade edilecek bir ok ynleri vardr. Aratrmaclarn i'rab ve beyanla ilgili baka yerde bulamayacaklar ok deerli bilgileri bu kitapta bulabilirler.482 Kur'n 'rab almalar: 1- Avvad, Muhammed Hasan, Tenavubu Hurufi'l-Cerri fi Luati'l-Kur'n, Amman, 1982. 2- Bakar, Ahmed Mahir, Drasatun Kur'aniyyetun fi'l-Luati ve'n-Nahvi. 3- d, Atf, el 'rbu'l-Muyesser l'l-Kur'ni'l-Kerm, Kahire, 1990. 4- el-Ka'b Rabi'a, et-Terkibul-stisn fi'l-Kur'ni'l-Kerim, 5- el-Kfi, Necat Abdlazm, Ebniyetul-Efl Dirsetun Luaviyyetun Kur'niyye. 6- Nehle, Mahmud Ahmed, f rbi'l-Kur'n.
473
474

Bkz. a.g.e., I. 60-62 Bkz. a.g.e., I, 222-226.

475
476

Bkz. a.g.e., 1,265-266. Bkz. a.g.e., X, 252-255. 477 Bkz. a.g e , I, 204 478 Bkz.a.g.e., X, 472. 479 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 191-193. 480 Kitap batan sona kadar bu tip rneklerle dolup tamaktadr. Misal, kabilinden bkz. a. g. e., VI, 480-551
481
482

Bkz.a.g.e., VI, 59-61, 133-138, 483-490, V, 418-423, 428-430, 444-445; IV, 344-346, Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 193-194.

7- er-Ratih, Ali erefeddin, el-btidu bi'n-Nehireti f-Kur'nil-Kerim, 1991. 8- Salih, Behet Abdlvahid, el-rbu'l-Mufassal L Kitabillahi'l-Murettel. 9- e-arkav, ffet, Belaatu'l-Atfi fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut, 1981. 10- et-Tayyib Abdlcevad, el-'rbu'l-Kml li yti'l-Kur'ni'l-Kerm, Kahire, 1989. 11- ez-Zeyn Semih Atf, el-'rabu fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut, 1990.483 ARBU'L-KUR'AN Kur'n ilimlerinin en nemli dallarndan biri aribu'l-Kur'n'dr. nsanlarn dili kullanma seviyeleri farkl olduundan herkes kendi dilinin btn kelimelerini elbette bilemez. Dolaysyla Kur'n'da geen btn kelimeleri de tm Araplarn bildii elbette sylenemez. te bir ksm insanlar tarafndan bilinemeyip aklamaya ihtiya olan kelimeleri izaha ynelik almalar aribu'l-Kur'n ad altnda yrtlmektedir. Garib, maddesinden fel veznindedir. Bu kkten gelen kelimeler birok mnya gelmektedir. 484 aribu'l-Kur'n' ingilendiren mnlar unlardr: a) Mns uzak ve kapal olup, ancak zihni zorlayarak anlalabilen kelimeler.485 b) Yerleri uzak olan az Arap kabilelerinin kulland allmam kelimeler486. aribu'l-Kur'n denince birinci mn kastedilmektedir. nk ikinci mansyla arib, Kur'n'n belagatn bozar487. Kur'n ilimlerinin nemli bir dal olan Garibu'1-Kur n' yle tarif edebiliriz: Kur'n- Kerimdeki kapal lafzlar aklayan ve mnlarn izah eden bir ilimdir.488 A- aribu'l-Kr'n'n Tarih erisinde Oluumu ve Nedenleri: Kur'n'n nzuln mahede eden sahabi topluluunun dil zevki, edeb melekeleri, belaet ve fesahattaki stn kavraylar henz bozulmu deildi. nk onlarn Arap olmayan d dnya ile ilikileri gayet snrl idi. ilikileri dil ve fesahattaki yksek kabiliyet ve ince anlaylarn bozacak, kltrlerini etkileyecek seviyede deildi. Belagat ve fesahatta insanlarn asla eriemiyecei yksek bir seviyeye sahip olan ve yine Araplarn alk olmad edebi sanat ve gzelliklerle bezenmi bir ekilde inen Kur'n hem lafzda ve hem de mnda Araplara ok yeni eyler getiriyordu ve bu yeni eyleri kendine zg ifade tarzyla insanlara iletiyordu. Sahabe ve Kur'n'n nzuln mahede eden dier Araplar, yukarda arzettiimiz sebeplerden tr inen yetlerin mnlarn genelde anlyorlard. Ancak Kur'n slbunun seviyesi ok yksek olduu iin onu anlamada ister istemez herkes ayn dzeyde deildi. Hz. mer'in Taha sresinin ilk yetlerinden hissettii manevi ve edeb zevk, dnyasn deitirecek, ruh yapsnda mthi devrimler yapacak byklkte ve ycelikte idi. Bunun iin Hz. mer buna dayanamayp hemen teslim oldu.489 Utbe b. Rabia'ya: "Senin arkanda ne var?" diyenlere: "Vallahi benzerini hi duymadm bir sz duydum. Vallahi o, ne iirdir ne de sihir ve ne de kahinliktir.... Vallahi duyduum bu szler ok byk bir yank yapacaktr."490 szn dedirten ve Araplarn en mehur panayrnda dl alm ve Kabe'nin duvarna aslm kasidelerden birisine sahip Lebid b. Rabia'ya Kur'n'n karsnda iir syletmeyen,491 Kur'n'n bu esiz gzelliinden baka bir ey deildi. Btn sahabe bu ince edeb zerafetin tadn almada ve bu esiz gzelliin srlarn anlamada elbette bir deildi. Buna ramen sahabenin ou okunan Kur'n'dan byk dersler alyor ve ounu da atlyorlard. Bundan dolay Kur'n'n anlamyla ilgili sorular snrl idi. Fakat her eye ramen Kur'n'n bir ksm kelimeleri baz sahabilere mbhem geliyordu.492 renmek iin Hz. Peygamber (s.a.v)'e bavuruyorlard.493 Sahabenin Kur'n'dan anlamad ey ya bir yetin veya bir cmlenin mns yahut bir kelimenin szlk anlamyd. Hz. Peygamber (s.a.v)'den veya birbirlerinden renmeye altklar kelimeler aribu'l-Kr'n'n temelini oluturmaktadr. Hz. mer minber zerinde Abese sresinin 31. yetini okurken "ve ebben" kelimesinin mnsn bilmeyii Garibu'l483

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 194.

484
485

Bkz. bn Manzr, Lisanu'l-Arab: X. 39; el-Frz'abd, el-Kamusu'l-Muhit, I. 109-111 Katip elebi, Kefu'z-Zunn, II 1203 486 Yusuf Abdurrahman el-Mar'al, el-Umde fi Garibu'l-Kur'n'n tahkik mukaddimesi, Beyrut,
487 488
489

Yusuf Abdurrahman el-Mar'al, el-Umde fi Garibu'l-Kur'n'n tahkik mukaddimesi, Beyrut,

A.g.e., s.14. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 195. Bkz. Dr. Muhammed Hasan Heyto, el-Mu'cizetu'l-Kur'niyye, Beyrut,1989, s.41-42. 490 Bkz. Dr. Muhammed Hasan Heyto, el-Mu'cizetu'l-Kur'niyye, Beyrut,1989, s. 38. 491 Bkz. Dr. Muhammed Hasan Heyto, el-Mu'cizetu'l-Kur'niyye, Beyrut,1989, s.43.
492
493

es-Suyut, el-tkan, I. 149. Bkz. bnu Hacer, Fethu'l-Bari,I. 197, Muhammed Abdurrahman Mbarek furi, Tuhfetu'l-Ahvazi bi arhi Cami'it-Tirmizi, IX. 120,126.

Kur'n'a en gzel rnektir.494 Sonra Nafi b. el-Ezrek'in bnu Abbas'tan Arap iiriyle desteklemesini istedii iki yzden fazla Kur'n kelimesi de Kur'n Garibine ynelik, sahabe ve tabiinin abalarn net bir ekilde ortaya koymaktadr.495 Arap dili ve edebiyatnda yksek bir seviyeye sahip olan sahabe bile, Kur'n'daki baz kelimelerin mnlarn bilmediklerine496 ve baz yetlerin mnlarnda glklerle karlatklarna gre; tabiin ve daha sonraki nesiller, elbette daha ok bilmedikleri kelimelerle karlaacaklard. zellikle slam fetihlerin yaylp Arap olmayan milletlerin slm'a girmesiyle Araplarn dil, kltr vb. hayatlarnn birok sosyal ynleri hzl bir deiim ve etkileim srecine giriyordu. Bu deiim Arap dilinde bir dejenerasyon olarak ortaya kyordu. yleki o ince edeb zevkleri yava yava azalyordu. Eskisine nisbeten dil kaynakl problemlerle daha fazla karlayorlard. Genelde Mslmanlarn zelde Araplarn Kur'nda anlamadklar cmleler ve bilmedikleri kelimeler gn getike artyordu. Kur'n' anlama noktasnda Arap olmayan dier milletler iin daha byk problemler ve daha kompleks sorunlar ortaya kyordu. te btn bunlar henz ikinci asr bitmeden evvel Mslman alimleri harekete geirdi. Alimler konuyu deiik boyutlarda incelemeye baladlar. Kur'n'n garibini zmlemeye aba gsterenlerin banda Ebu Ubeyde (.209/824), el-Ferra (.207/822), ez-Zeccac (.311/923), bnu'l- Enbar' (.?) ve er-Raib (.502/1108) gelir. lk defa Mecazu'l-Kur'n adl eseriyle Ebu Ubeyde Kur'n aribi'ni bir sistem halinde ilemitir. slm alimleri tarih boyunca Kur'n garibine dier konularda olduu gibi fazla ilgi gstermiler. Kimisi onu mstakil olarak kaleme alm, kimisi ise Kur'n ilimleri sahasnda yazdklar eserlerinin bir blmnde incelemitir. Konuyu mstakil olarak kaleme alanlar saylamyacak kadar oktur.497 Katip elebi, Kefu'zZunun'da 23 eserin ismini verir.498 Mar'ali Yusuf Abdurrahman da el-Umde'nin tahkik mukaddimesinde 85 tanesinin ismini verir ve dnyann eitli ktphanelerinde aribu'l-Kur'n sahasnda dank yazma halinde, inceleme ve tahkike ihtiyac olan birok eserin olduunu 499 sylemektedir. Gnmzde de aribu'l-Kur'n'la ilgili birok eser yazlmtr. Bu almalardan Haseneyn Mahluf gibi bazlar sre sre kelimeleri inceler; deiik mnlar vermeyerek bir mnyla yetinir ve kelimelerin ne itikakna ne de semantiine deinir. zellikle ihtisas sahibi olmayan Kur'n okuyucusu iin bu daha faydal ve daha pratiktir. Bazlar ise alfabetik sraya gre kelimeler kaydeder. Siirtli Molla Bedreddinin yazd Bediu'l-Beyan Lima Asa En Yahfa fi'l-Kur'n adl eseri ise kelimeleri ilk harf srasna gre dizmi, kelimelerin birden fazla mnsn vermitir. Bununla beraber bazen kelimelerin 'rabn, itikakn, veznini, mfredini, cem'ini ve baka mnlarda kullanmn da yazmtr. Kelime, yet ve cmlenin tam olarak anlalabilmesi iin ksa ksa izahlar da eklemitir. Arasra Kur'n'da belli bir fiil veya benzerine balanan carr ve mecruru da kaydeder. Ele ald kelimenin tam anlalmasn salamak amacyla olacak ki, bazen kelimenin ncesini veya sonrasn da verir. Kitapta, 'hacmi kk olmakla beraber' alt binden fazla kelimenin tefsiri veya 'rab vardr. Az da olsa baz srail haberlere yer vermitir. Dizayn gzel yaplmadndan kolaylkla istifade edilememektedir.500 arib'l-Kur'an Alannda Yaplan almalar: 1- Aa Muhammed Munr, Kamusu Garibi'l-Kur'n, Tanta, 1990. 2- Ebusuud Abbas, emsul-rfan Bi-luati'l-Kur'n. 3- Heykel, Salim Ali, Teysiru't-Tefsir li Kelimati'l-Kur'nil-Kerm, Kahire, 1980. 4- Hums, Muhammed Hasan, Tefsiru ve Beyanu, Mfredati'l-Kur'n, am, 1988. 5- Kamhav, Muhammed Sadk, Tehzibu Garibi'l-Kur'n, Kahire, 1980. 6- Mahluf Hseyn Muhammed, Kelimatu'l-Kur'n Tefsirun ve Beyanun ve Yelihi Ahkamu'l-Kraati ve't-Tecvid, Beyrut., trs. 7- Zeyn, Semih Atf, Mecmeu'l-Beyni'l-Hadis Tefsiru Mfredati'l-Elfzil-Kur'ni'l-Kerim.501 FLOLOJK ALIMALAR Son iki asrda ilimlerin deiik isimler altnda teekkl etmesi, ilimler metodolojisi sahalarnda byk gayret ve abalarn sarf edilmesi ve bunlarn olumlu sonular vermesi, birok fenn ve itima ilimlere yarad. Dillerle uraan bilimler de, bu olumlu neticeden kmsenmeyecek derecede nasibini ald. Bunun iin muhtelif filolojik alanlarda ya eskiye bina edilen veya eskiyle hi ilgisi bulunmayan tamamen yeni olan gr ve tesbitler ortaya
494 495

Muhammed Abdullah ez-Zerkei, el-Burhan fi Ulumu't-Kur'an, Beyrut, terzs. I. 295; es-Suyut, el-tkan, 1.149.

Bkz.es-Suyut, el-itkan, 1.158-175; Zerkei'nin ifade ettiine gre bnl-Anbari Nafiin btn sorularn ve bnu Abbas'n cevaplarn elVakfu ve'l-btida adl eserinde birlikte zikr etmitir. ez-Zerkei, el-Burhan, I. 293-294. 496 Bkz.es-Suyut, el-tkan, 1.149-150.
497
498

es-Suyut, el-tkan, s. 149. Bkz. Katip elebi, II, 1207-1208. 499 Bkz. Mar'ali Yusuf Abdurrahman, a.g.e., s.15; iek M. Halil, Ebu'l-Beka'nn Klliyatnda Tefsir ve Kur'n ilimleri, s. 287-288. 500 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 196-199. 501 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 199.

kt. 20. asrda Kur'n'n filolojik ynn inceleyerek yeni tesbitlerde bulunan, gemiin kritiini yapan, konuya yeni boyutlar kazandran ve Kur'n filolojisi sahasnda yeni yeni ufuklar aan olduka zengin yeni bir oluumun olduunu grmekteyiz. zlerek syleyelim ki, ada filolojik baklar hakknda bize yardmc olacak yeni eserler ve aratrmalardan iki tanesinin dnda elimizde yoktur. Ancak yaplan alntlardan, bibliyografyalardan ve kitap kataloglarndan bu sahada bir hayli eserin kaleme alndn grmekteyiz. Kur'n'n filolojik ynn ele alan almalar asndan gemi ilim mirasmz olduka zengindir. Beyanu'l-Hak en-Nisabur (.550/1155)'nin Vadhu'l-Burhan fi Mteabihi'l-Kur'n ve Ebu Ca'fer Ahmed b. brahim b. ezZubeyr el-irnat (708/1308)'nin Milak't-Te'vil'i gibi baz kymetli eserler Kur'n'n filolojik ynn arlkl olarak incelemiler. Bunlarn yansra tefsirlerin ve dier muhtelif kaynaklarn da deiik yerlerine serpitirilmi birok filolojik malumatn kaydedildii de muhakkaktr. Bu sahada yirminci asrda yaplan almalardan elimizde iki eser vardr: 502 1. Abdu'l-'li Salim Makram-Kady Kur'n'iyye f David-Dirsti'l-Luaviyye: 1989'da 1. basksn yapan bu eser, fihristleri ile beraber 112 sayfalk bir almadr. Yazar girite Kur'n i'cazn ve Kur'n'n fesahat ve belagat sahibi Araplara meydan okuyuunu anlatr. Bu esnada cahili dnemde nesir (iir olmayan) kelamn konumuna deinir. Dr. Taha Hseyn'in cahiliyyenin teknik edeb nesrinin olmayn ileri srmesini ve Dr. Zeki Mbarek'in ona olan cevabn kaydeder503. Yazar, iir slbundan etkilenmi nesir slbu rnekleri ad altnda bir balk aar. Konuyu eski ve yeni alimlerin grlerini aktararak ve cahil nesirden rnekler vererek inceler.504 Buraya kadar verdii malumattan sonra asl konuya geer. Kur'n- Kerim'in Kurey lehesi ile dier leheler arasndaki durumunu irdelemeye ynelir. Lehelere gre gelen kraetlerden rnekler verir. Kur'nda Arapa olmayan kelimelerin bulunup bulunmadn mnakaa eder. Kendi tercihini yabanc kelimelerin Kur'nda olmadndan yana koyar.505 Kurey lehesi ve garibu'l Kur'n bal altnda garib'in tarifini, sahabede garib'in durumunu ve Kur'n'n baz kll kaidelerini kaydeder. Ayn balkla ilikili olarak sre balarndaki mukatta'a harfler'in garib kelimeler ierisindeki konumunu tartr. Kitabn sonuna doru Kur'n'da mtereki lafz'nin olup olmadn mnakaa eder. Ebu Ubeyde'nin Mecazu'l-Kur'n'nn Garibu'l Kur'n sahasnda yazlan ilk eser olduunu syler. 506 Ve ondan baz rnekler aktarr.507 2- Salah Abdu'l-Fettah el-Halid-Letifu Kur'niyye: Birinci basksn 1992'de yapan 200 sayfalk bir almadr. Kitabn mukaddimesi'inde mellifin ifade ettii gibi eser, 50 latife'den meydana gelir. lk drt latife Kur'n'n, Kur'n ve kitap ismini almas, Kur'n'n kendisinden sonra gelen bir eye izafe edilmesi, hurufu mukatta'ayla ve tebihle balayan srelerin sralamasna dairdir. 508 Peinden gelen dokuz latife Kur'n'da geen baz edatlarn kullanmn inceler.509 Sonra 15 latifeyi aralarnda teradfn (e anlamlln) sanld 31 kelimeye dair olup bununla yazar Kur'n'da teradfn olmadn ispatlama abasn gsterme gayretindedir. 21 latife de baz Kur'n yetlerinin eitli durumlarna dairdir. Son latife nimetin Kur'n siyakndaki konumunu bahis mevzusu yapar. Az evvel deindiimiz gibi yazar bu almasyla Kur'n'da teradf (e anlaml)'n olmadn isbat etme abasndadr. Bu hususta Rab el-sfehani ile Tirmiz (.320/932)'nin de kendi grnde olduunu syler.510 Ancak bize gre teradf inkr etmek yerine yazar, Kur'n'da geen mteradif kelimelerin her yerde ayn anlamda kullanlmadn; belki aralarnda baz nanslarn olduunu syleseydi daha isabetli olurdu. Zira Kur'n'da teradf inkr etmek olduka yersiz bir eydir. nk bir kelime yzlerce, bir yet onlarca defa tekrar ediliyor ve bunda da hibir lisan sknt yoksa; gya Kur'n' ho olmayan tekrardan kurtarmak iin teradf inkr etmenin hibir tutarl taraf olmasa gerek. Ancak mteradiflerin siyak ve sibaka gre ayr yerlerde ayr anlamlar tadn sylemek, Kur'n'n belagat ynnden gzel bir eydir. Yazar ismini latife koyduu herbir kelime grubunun -ki bu gruplarda yer alan kelime says iki veya daha
502 503

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 200-201. Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'niyye, Beyrut, 1988 s. 9-21 504 Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'niyye, Beyrut, 1988 s. 22-34
505
506

Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'niyye, Beyrut, 1988 s. 52-54 Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'niyye, Beyrut, 1988 s. 96 507 Bkz. Abdul-Ali Salim Makram, Kadaya Kur'niyye, Beyrut, 1988 s. 100-101 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 201.
508 509 510

Salah Abdulfettah el-Halidi, Letaifu Kur'niyye, Beyrut, 1992 s. 7. Bkz. Salah Abdulfettah el-Halidi, Letaifu Kur'niyye, Beyrut, 1992 s. 8 Bkz. Salah Abdulfettah el-Halidi, Letaifu Kur'niyye, Beyrut, 1992 s. 8

fazladr- elemanlarnn Kur'n'da geen kullanlar arasnda fark ve mn esprisini yakalamaya alr. Ancak grdmz kadaryla ou zaman iki kullanm arasndaki farkn esprisini yakalayamamtr. Ama bazen gzel nkteler kard da gerektir.511 20. Asr Kur'n Filolojisi almalar: 1- Abdullah Msaid Mslim, Eseru'l-Kur'ni'l-Kerm fi'l-Luati'l-Arabiyye. 2- Abdurrahman Tac, Buhusun Kur'niyye ve Luaviyye, Daru'1-Mahabbe, 1990. 3- Amir, Fethi, Belaetu'l-Kur'ni Beyne'l-Fenni ve't-Tarih, Kahire, 1975. 4- Bedevi, Ahmed Ahmed, Min Belaati'l-Kur'n, Kahire, 1950. 5- Cund, Enver, el-Fasihetu Luatu'l-Kur'n. 6- Ebu Ali, Muhammed Berakat Hamdi, Menahicu ve ru fi Luati'l-Kur'n, Amman, 1984. 7- Hilali, Hadi Atyye Matar, el-Hurufu'l-Amile fi'l-Kurnil-Kerim. 8- Hudr, Hseyn Muhammed, Belatu'l-Kur'n. 9- Itr, Nureddin, Dirasatun Menheciyyetun fi't-Tefsiri ve Belaeti'l-Kur'n 10- Lin, Abdlfetth, Luati'l-Mnafikn fi'l-Kur'n, Daru'r-Ridi'l-Arab, Beyrut, 1985. 11- Mbarek, Muhammed, Dirasetu'l-Edebiyyeti li'n-Nususi mine'l-Kur'n. 12- Umeyre, Abdurrahman, Dekiku Luati'l-Kur'ni fi Tefsri't-Taberi.'512 III. ADA TEFSRLERN MUKADDMELERNDE KUR'N LMLER Gnmzde din, fenn ve itima ilimlerdeki hzl trman tefsir ilmini de olumlu ynde etkilemitir. Tefsir zaviyesinden 20. asra bakldnda ok velud bir asr olduu grlr. nk el-Menar, Tantavi, Mehasini'tTe'vil, et-Tahrir ve't-Tenvir, Edvau'l- Beyan ve fi Zilal gibi birok byk tefsir bu asrda yazlmtr. Daha evvel de iaret edildii gibi bu asrda yaanan hzl deiim tefsir ilmini de yle ya da byle etkilemitir. Biz imdilik bu konuya girmeyeceiz. Zira bu ancak mstakil bir almada ele alnabilir. Biz sadece Kur'n ilimlerini ihtiva etmeleri ynyle gnmz tefsirlerini ele alacaz. Gnmzde ok ynl tefsir almalar yaplm ve yaplmaya devam edilmektedir. Tefsirde yeni rlar almtr. Kimi tefsirler edeb bir slpla, kimileri uzun, kimileri vasat, kimileri ise ksa yazlmtr. Buna paralel olarak kimi tefsirler uzun mukaddimelerle balam, kimisi ise bir iki sayfalk bir nszle yetinerek direk konuya gemi. Bu uzun mukaddimelerle balayan tefsirlerin mukaddimelerinde elbette tefsire yardmc olan Kur'n ilimleri incelenecektir. Ne var ki, Kur'n ilimlerini mstakil olarak inceleyen eserlerin arasnda muhteva ynnden fazla bir fark yoktur; ierdikleri konular itibariyla tekdzelik gze arpmaktadr. nk hemen ou ayn konular ihtiva eder. Tefsirin mukaddimelerinde ise, durum tamamen farkldr. nk tefsir mukaddimelerinde ok farkl konularn incelendiini mahede ediyoruz. Temin edebildiimiz, asrmzn Arapa kaleme alman tefsirlerinden Kasm, el-Menar, et-Tefsirul-Munir, bnu Aur, ankti, Tabataba, Fi Zilal, 'rabu'l-Kur'n, Tantav tefsirlerinden sadece ilk be tefsir birer mukaddime ile balyor; bu mukaddimelerde Kur'n ilimlerine ksmen deiniliyor. Bunlardan en uzun olan Kasim'nin mukaddimesidir. yz elli sayfalk olan birinci cilt, tamamen Kur'n ilimlerine tahsis edilmitir. Mfessir Kur'n ilimleri muhtevasna giren muhtelif konular deiik bir slpla anlatmaktadr. Kur'n ilimlerine dair baz temel bilgileri Tefsir Kaideleri bal altnda bir temhid ile sunar. Biz imdi onu fihrist eklinde tantmaya alacaz.513 1- Cemaleddin el-Kasmi-Mehasinu't-Te'vil: Tefsir kaidelerine dair nemli bir temhid adl bir girile Kur'n' tefsir etmede gerekli olan temel bilgileri onbir gruba ayrarak, ilk yedi bilgi grubunu yle sralar: Tefsirin temel kaynaklar, sahih, tefsir, selefin ihtilafnn faydal oluu, nzul sebebi, nasih mensuh, az kraetler, Peygamberlerin kssalar ile srailiyyatla istihadn durumu. Mellif bu yedinci bilgi grubundan sonra bir faslda Kur'n'n zahiri ve batini mnlarnn olduuna dair yaygn grn kritiini yapar. Ksaca o, Batni mnnn tasavvufularn anlad Batni mn olmadn vurgulamaya alr.514 Zahiri mndan maksat, Arap dil gramer kurallarna uygun anlalan kulluk ve hidyet gibi mnlar olduunu; Batni mnnn ise, Kur'n'n nzul gayesini gerekletirmeye ynelik durumlar olduunu syler. 515 Mfessir 8. kaide ismi altnda sunmu olduu bilgileri yle kategorize eder: Arap diline uygun anlalmayan
511 512

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 202-203. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 203. 513 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 205-206.
514
515

Bkz. Muhammed Cemaleddin el-Kasm, Mehasinu't-Tev'il, Beyrut, 1978 l, 51-62 Muhammed Cemaleddin el-Kasm, Mehasinu't-Tev'il, Beyrut, 1978 I,56-58

hibir mn, Kur'n ilimleri ile ilikili deildir. Bu kaideden sonra Drt fasl aar. Birinci faslda Batn mnnn, hitaptan anlalan mn olduunu syler, ikinci faslda baz problemli tefsir ekillerine deinir. Burada hurufu mukatta'a'nn tefsirlerinde bnu Abbas'tan gelen baz rivayetleri gyet ilm ve mantk delillerle reddeder. 516 '' Ayrca geriye kalan iki faslda da Sehl et-Tusterden baz yetler ile ilgili iar tefsirleri nakledip rtmeye alr.517 Mfessir, dokuzuncu bilgi grubunda eriatin, okuma yazma bilmeyen bir toplulua indirildii dolaysyla onu anlamada Kur'n'n kendi dilleriyle nazil olan Araplarn alk olduklar mnlardan ayrlmamann gerekliliini anlatr. Burada yine yedi balk aar. Srasyla Araplarn nem verdikleri ilimleri, eriatn mmi bir toplulua geliini, onu anlamada mmilerin anlad mnya uymann gerekliliini, hitapta dank mnlara nem vermenin en byk hedef olduunu, sahabenin icmalar olduu zaman beyanlarnn hccet olduunu, Kur'n'n nc ahstan/topluluktan aktard bir eyi kendisi iptal etmemise doru olduunu ve son olarak, Kur'n kssalarndan gaye, ahs veya kavimlerin tarihini anlatmak olmadn kaydeder. Mfessir onuncu bir temel bilgi grubunda Kur'n'daki terib (mjdeleme) ve terhibi (korkutma) ele alr. Bu kaideden sonra da, onbir balk aarak u hususlara deinir: Kur'n'daki hkmlerin ounun klli oluu, Kur'n'da hereyin izah, Kur'n'a nisbet edilen ilimler. (Burada hangi bilgilerin Kur'n'n anlalmas iin gerekli olduunu izah eder.) Meden srelerin anlalma urunda Mekk srelere bal olduunu, snnetin tefsirdeki yeri, tefsirde itidalin korunmas, Kur'n' anlamada itimad edilen kural, Kur'n'n tefsirinde ahsi grn yeri, er'i delillerin akla ters olmay, snnetin yerinin kitaptan sonra oluu ve son olarak snnetin kitaptaki mcmel ifadeleri aklamas. Mfessir onbirinci bilgi grubunda Kur'n'da mecazn olup olmadn inceler. Sonra u konulara yer verir: Baz islam stlahlarn semantiine ilikin grler, Kur'n'n genel hedefleri ve tefsir eitleri,518 Kur'n'daki tekrarlarn srr, tefsirin hkmleri ve eitleri, Musa-Firavun kssas'nn tekrarnn srr, Kur'n'n iniindeki ilah hikmet, Kur'n slbunun gzellii, Nebevi dnemde Kur'n'n yedi kraatla okunabilme ruhsat, "Kur'n yedi harf zere nazil olmutur" hadisinde geen "yedi" ve "harf" kelimelerinin mnlar, Hz. Osman'n cem ederken sadece mtevatir olan cem' edii, bir harfin ref veya nasbla okunmasndaki ihtilafn "ahrufu seb'a" kapsamna girmeyii, mehur kraat imamlarnn kraatlarnn yeterli olduu, lm otoritelerden gelen kraetlerin Osman'n mushafna uygunluu, Osman'n mushafnn hattna muhalif saylmayan kraetler, kraetlerin dil kurallarna deil salam nakle dayand, kraetlerin rivayete deil itihada dayandn iddia edenler, yedi kraet imamlarnn senetlerinin mtevatir veya ahad oluu, az kraatlarnn incelenmesi, Peygamber (s.a.v)'dan shhatli bir ekilde nakledilen kraetleri kabul etmenin vacip olmas, fkhlarn ihtilafndan kaynaklanan Kur'n'n ihtilaf, kraetleri kiilere isnad etmenin anlam, kraetlerin ihtilafnn eitleri ve sonular, kraetlerin tevatr ile ilgili gr ve deerlendirmeler, tefsirin eit ve mertebelerinin hlasas, Kur'n'da gelen astronomi ilminin ince meseleleri, sfat yetlerinin tefsirinde selefin grnn doru oluu, Kur'n'n eitli delilileri ihtiva etmesi ve son olarak tefsir ilminin erefi.519 Mukaddime Hakknda Baz Mlahazalar Bu mukaddimenin konu sralan ve isimlendirilmesi hakknda baz hususlara dikkat ekmemiz uygun olur kanaatindeyiz. 1. Mfessir bir arada vermek istedii bilgi grubuna kaide ifadesini kullanmtr. Halbuki Araba ilimler terminolojisine gre birbiriyle homojen bir yap arzeden malumat grubunu ifade etmek iin "kaide" terimi kullanlmaz. nk Arapa ilimler terminolojisinde "kaide": Btn unsurlarn kapsayan ve uygulanabilen klli (tmel) nermelerdir. Ancak burada "kaide" kelimesinin520 temel mnsnda olduunu kabul ettiimiz taktirde bu skntdan kurtuluruz. Ne var ki, kelimelerde asl geerli mn, akla ilk gelen mndr. Bunun iin yukardaki ihtimal zayftr. 2. Mfessir bakasndan aktard bu kymetli malumat, daha gzel bir blmleme ile derli toplu bir halde baz ana balklar altnda vermi olsayd istifadeye daha msait olacakt. ok deerli bilgiler ok dank bir ekilde verilmitir. 3. Kasm tefsiri'nin byk bir ounluu bakasndan aktarmadr. Bu usul, mukaddimede de gze arpmaktadr. Verilen malumatn kahir ekseriyeti e-tb'dendir. Ayrca bnu Teymiye, bnu'l-Cezer ve Muhammed Abduh'dan ve bazen baka alimlerden de nakleder. Ksaca unu syleyelim, bu mukaddimede verilen malumat bakasndan aktarlm olsa bile ok deerli,
516 517 518
519

Muhammed Cemaleddin el-Kasm, Mehasinu't-Tev'il, Beyrut, 1978 I, 69-70 Muhammed Cemaleddin el-Kasm, Mehasinu't-Tev'il, Beyrut, 1978 I, 71-77

Mfessir her nekadar tefsir eitleri baln kullanm ise de, ancak bu balk altnda byle bir bilgiye rastlamadk. H. iek. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 206-208. 520 S. erif el-Crcan; et-Ta'rifat, stanbul, 1308. s. 78; Eyyub b. Musa Ebu'l-Beka el-Kefev, el-Klliyat: Dmek, 1933, IV.48; Muhammed Ali b. Ali et-Tehnev, Kefu stilahati'l-Funun, stanbul, 1984, II. 1176

lzumlu, zl bilgilerdir. Her Kur'n aratrmacsnn muhakkak muhta olduu ve bigane kalamayaca ok ciddi bilgilerdir. Allah derleyenlerden raz olsun.521 2- Muhammed et-Tahir ibnu Aur-et-Tahrir ve't-Tenvr: Tunuslu Muhammed et-Tahir bnu Ar tarafndan telif edilen onbe ciltlik bu deerli tefsirin birinci cildinde Kur'n ilimlerine yer verilmitir. Bu malumat on mukaddime halinde sunulmutur. Fazla uzatmadan bu mukaddimelerin muhtevasn yle hlasa edebiliriz: Birinci mukaddimede tefsirin tarifini, mstakil bir ilim olduunun kritiini ve alt delille tefsirin mstakil bir ilim olduunu izah eder. Bu mukaddimede tefsirin ksa bir tarihesini, tefsir rivayetlerinin kritiini ve tefsir ile te'vil arasndaki mnasabeti kaydeder. kinci mukaddimede tefsir ilminin beslendii ilimleri sralar. Bu meyanda Kur'n' tefsir etmek isteyenin bata Belagat, Lgat, Rivayet, Tarih, Usul Fkh ve Kelam ilmine muhta olduunu bu ilimlerin mfessir iin gerekli olduunu ilm ve salam bir slpla anlatr. nc mukaddimede tefsirin sadece Hz. Peygamber (s.a.v.)'den gelen rivayetler olmadn, tefsirin okluunun felsefesini, sahih tefsirin artlarn kiinin kendi gr ile Kur'n' tefsir etmeyi yasaklayan hadislerin be delille cevabn, Kur'n'n sadece, rivayetlerde gelen vecihlerle tefsir edilebileceini syleyenlerle Kur'n iin baz batini mnlarn olduunu syleyenlerin eletirisini ve son olarak r tefsir'in kritiini yaparak bu mukaddimeyi noktalar. bnu Aur drdnc mukaddimede tefsirde sekiz temel hedefin olduunu, mfessirin vazifesi de bunlar ak bir slpla aktarmak olduunu ifade ettikten sonra mfessirlerin tefsirlerinde metottan birini uyguladklarn, Kur'n yetleri ile ilikisi fazla olan ilimlerin baz meselelerinin tebe'i olarak tefsir kitaplarnda kaydedilebileceini ve bu arada Kur'n'la ilikisi olabilen ilimlerin drt derece olduunu syleyerek bu mukaddimeyi bitirir. Beinci mukaddimede nzul sebebini kaleme alr. nce nzul sebebini tesbit etme ynnden konuya eilir, sonra baz nzul sebeplerinin mutlaka bilinmesinin gerekliliine iaret eder. Bundan sonra sahih bir senedle sabit olan nzul sebeblerini be ksm altnda toplar. Sonunda nzul sebebinin, felsefesini ksaca yaparak mukaddimeye son verir. Altnc mukaddimede kraatlar inceler. Burada kraatin iki durumunun olduunu, bunlardan birisinin hi bir suretle tefsirle ilikisinin olmadn dierinin ise, birok ynden tefsiri ilgilendirdiini kaydeder. Birincisi kurrann harf ve harekeleri syleyi ekli, medleri uzatma miktar v.b. hususlar. kinci durum ise, kurrann kelimelerin baz harflerindeki ve fiilin mnsn deitirebilen harekelerdeki ihtilaflar gibi. Bu mukaddimede ahrufu seb'a hadisini ve mnsndaki baz grleri, sahih ktraetler'in mertebelerini ve bunlar arasnda tercihi inceleyerek mukaddimeyi bitirir. Yedinci mukaddimeyi (s. 64-69) Kur'n kssalarna ayrr. nce Kur'n kssalarnn felsefesini ve zelliklerini izah eder. Sonra Kur'n kssalarn on tane faydasn sralar. Mukaddimenin sonunda ise, Kur'n'da kssalarn tekrarnn be sebebin kaydedip bir kssann muhtelif slplarla geli sebebini izah etmekle bu mukaddimeyi bitirir. Sekizinci mukaddime (s. 70-93) Kur'n'daki yet, sre isimleri ve tertibini ierir. Evvel yce kelamn "Kur'n", "Furkan", "Tenzil", "Vahy", "Zikir", "Kitap" ve "Kelamullah" isimlerinin etimolojik ve terminolojik tahlilini yapar. Bundan sonra yet kelimesinin tahliline geer. yetlerin nasl tahlil edileceini, faslalarn bundaki roln, yetlerin ksalk ve uzunluunu, en uzun yetle, en ksa yeti, Kur'n'daki durak yerlerini, sre ve yetlerdeki ihtilafn sebeplerini ve Kur'n'n yet saysn inceler. Ayrca bu mukaddimede yetlerin sralann, Kur'n'daki vakflar, Kur'n'n srelere ayrlmas, sre says ve tertibini, sahabe mushaflarn, srelerin uzunluk ve kssaln, sre isimlerini ve sredeki yetlerin tertibini inceler. Dokuzuncu mukaddimede (s. 93-100) Kur'n cmlelerinden birinci derecede anlalan mnlarn, kasdedilebileceini inceler. Mfessir hakik, mecazi, iar, zahir ve kina mn trlerini Kur'n'dan rnekler vererek zikreder. Kur'n'n kelime, terkip, i'rab ve delaletinin elverili olduu mn trlerine hamledilebileceini syler. Mukaddimenin sonunda mtereki lafz (birden fazla mns olan) da birden fazla mnnn kasdedilebileceiyle ilgili grleri aktarr. 522 Mfessir onuncu mukaddimeyi (s. 101-130) 'caza ayrr. Burada deiik bir slp ve muhteva ile i'caz anlatmaya alr. Kur'n 'cazn ynden deerlendirir. Birinci yn, Kur'n'n, belagatn zirvesinde olduu; ikinci yn Kur'n'n Arap kelamnn allagelen slbundan farkl slplar kullanmasdr. Bu iki ynle Araplara tahaddi yapldn kaydeder. nc i'caz yn, Kur'nn birok hikmetleri, erdemleri, akl ve ilm
521

Et-Tehannevi, Keaf, II. 1196. Mfessir en uzun ayetin el-Feth Suresinin 25. ayeti olduunu kaydeder. Muhammed et-Tahir bin Aur, et-Tahrir ve't-Tenvir, Tunus, 19901984, 1, 77. Oysa Kur'n'da en uzun olarak bilinen ayet, el-Bakara suresinin 282 nolu mdayene ayetidir. Kaldki kendisinin en uzun ayet olarak gsterdii Feth suresinin ilgili ksm elimizdeki tm mushaflarda iki ayettir; bir deildir. Hatta bnu Ar'un kendi tefsirinde bile, iki ayet olarak geer. Kendisi sure ayetlerinin says hakknda vaki olan ihtilaflar kaydetmeyi prensip edinmesine ramen bu surenin ayet says hakknda hi bir ihtilaf kaydetmez. Dorusu mfessirin neden byle bir dnceye vardn tesbit edemedik. M. H. iek Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 208-209.
522

Bkz. bnu Aur, I, 93-100.

gerekleri ihtiva etmesidir. Bununla da Kur'n'n btn beeriyete meydan okuduunu syler. Mfessir bu vecihleri detayl bir ekilde atomize ederek herbir ynn meydana getiren elemanlar anlatr. Ayrca Mbtekert'l-Kur'n adl balk altnda Kur'n'n kendisine zg slp yntemlerini aklar. Adt'l-Kur'n adl balk altnda ise Kur'nda allagelen baz cmle kurulu tarzlarn ve Kur'n'n baz kll kaidelerini izah eder. Bize gre 20. asrn iftihar vesilesi olabilen bu tefsirin mukaddimelerinde yer alan Kur'n ilimleri bilgileri, ihtilaftan uzak olmas, hlasa olarak verilmesi, birok adan yenilik ve deiiklik arzetmesi ynnden ok deerlidir. Aratrmaclar ciddi mnda bu malumattan istifade edebilirler.523 3- Muhammed El-Emin E-ankit-Adva'u'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'ni bi'l-Kur'n: Kur'n'n ahkm yetlerini uzun uzadya tefsir eden dokuz ciltlik bu kymetli tefsir Moritanyal Muhammed elEmin e-ankiti tarafndan telif edilmitir. Mfessir ilk cildin 37 sayfasn usl bilgilerine ayrmtr. Ancak kitap tm yetleri tefsir etmeyip sadece Kur'n'la tefsir edilebilen veya ahkma delalet etme yn bulunan yetleri tefsir etti iin bu mukaddimede sadece beyanla ilgili aklamalarda bulunur. Mukaddimenin ilk otuz sahifesinde Kur'n'n 16 eit beyan (izah) eklini rnekler vererek kaydeder. Bundan sonra usulcler terminolojisinde icmal ve beyann tanmn verir. Beyanla ilgili drt nemli konuya da deinerek mukaddimesini bitirir. Zikrettii drt nemli konu unlardr: 1- Mcmelden sonra onu beyan edecek (aklayacak) hem bir sz hem bir fiil geldiinde hangisiyle amel edilecei, 2- Mcmel geldii zaman o mcmelin kendisi ile amel edilmesine ihtiya duyulduu vakitten geciktirilmeyecei, 3- Mcmelin beyannn (aklanmasnn) ihtiya zamanna geciktirilebilecei, 4- Beyann vaki olduu zaman o anda mevcut olan tm mkellefler tarafndan bilinmesinin gerekli olmad.524 4- Muhammed Reid Rza-el-Menar: Ksa bir mukaddimede tefsirin eitlerine, mertebelerine, mfessirde bulunmas gereken artlara, tefsirin ksmlarna, tefsir ve te'vilin mnlarna ve Kur'n'a saygnn ne ekilde yaplmasnn gerektiine temas eder. Baka usl bilgilerine yer vermez. 20. asrda te'lif edilen Trke tefsirlere gelince, Elmall Muhammed Hamdi Yazr da tpk el-Menar gibi ok ksa bir mukaddimede Kur'n- Kerim tercmesinin mmkn olup olmayaca, tercme, tefsir ve te'vil kelimelerinin tanmn, Kur'n'n isimleri ve bu isimlerin mnlarn izah etmekle yetinmektedir.525 5- Vehbe ez-Zuhayli-et-Tefsiru'l-Mnir: Asrmzn son yarsnda amzn kltryle klasik tefsir anlayn kendinde birletiren nemli bir tefsir kaynadr. Dmak niversitesi slm Fkh ve Mezhepler Tarihi blm bakan Vehbe ez-Zuheyli tarafndan yazlan bu on ciltlik tefsirin ilk basks 1991'de Beyrut'ta yaplmtr. Yazar kitabn ilk sayfalarn (s.13-43) Kur'n'la ilgili Baz Zaruri Bilgiler bal altnda Kur'n ilimlerinden zaruri grd bir ksm malumata ayrmtr. Kaydettii bilgiler unlardr: Kur'n'n tarifi, nasl nazil olduu, Kur'n'n toplanma (cemi) yntemi, Kur'n'n isimleri, Mekk ve Meden Kur'n'n konular, nzul sebeblerini bilmenin faydalar, ilk ve son nazil olan yetler, Kur'n'n Hz. Peygamber dneminde birinci, Ebubekir dneminde ikinci ve Osman dneminde nc defa toplanmas, Kur'n'n yazl ve hatt osman. Mfessir, ahrufu seb'a ile kraati seb'a meselesini ve ikisinin bir olmadn, Kur'n i'caznn delillerini ve i'cazn on vechini, Kur'n slbunun ve mnasnn drder zelliini, Kur'n'n hepsinin Arapa olduunu, dier dillere tercme (manev tercme ile) edilebileceini de inceler. Mfessir sre balarndaki hurufu mukattaa'nn neden getirildiini, Kur'n'daki tebih, istiare, mecaz, kinaye ve ta'rizin ne lde kullanldn de inceler. Ancak btn bu konular gayet veciz bir ekilde sunulmutur. Yirminci asrda Arapa yazlan tefsirlerden grebildiimiz kadaryla Kur'n ilimlerine yer ayran tefsirler bunlardr. imdi de Trke yazlan veya trkeye evrilen tefsirlere bir gz atacaz.526 6- Muhammed Hamdi Yazr Elmall-Hak Dini Kur'n Dili: Yirminci asrda Trke yazlan ilm seviyesi olduka yksek olan bu kymetli tefsir, tpk el-Menar gibi Kur'n ilimlerinden az bir ksmna yer ayrmaktadr. Ksa bir mukaddimede u konulara yer verilmitir: Kur'n- Kerim'in tercmesinin mmkn olup olmayaca, tercme, tefsir ve te'vil kelimelerinin tanm, Kur'n'n isimleri
523 524

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 209-212. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 212. 525 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 213. 526 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 213-214.

ve bu isimlerin mnlarnn izah.527 7- Sleyman Ate-Yce Kur'n'n ada Tefsiri: Yazar Trke telif ettii bu tefsirin mukaddimesinde Kur'n ilimlerinden bir nebze kaydetmitir. Onun ele ald konular Kasimi ve bnu Aur'un dndakilere nisbetle daha oktur. Mfessir srasyla u konular kaleme almtr: Kur'n- Kerim'in nzul, vahy'in yazlmas ve ezberlenmesi, Kur'n- Kerim'in toplanmas, Kur'n- Kerim'in yet ve sreleri, yetlerin says, yetlerin tertibi, harf ve kelime says, sre isimleri ve snflandrmas, Mekk ve Meden sreler, srelerin tertibi, Kur'n- Kerim'in harekelenmesi, ta'ir ve tehzibi, kraetler meselesi (Yazar bu balk altnda hurufu seb'a meselesini yirmi iki sayfa ayrarak geni bir ekilde anlatmtr.), Kur'n- Kerim'de yabanc kelime olup olmad meselesi, Kur'n- Kerim'in muhtevas, Kur'n- Kerim'i okuyup anlamann nemi. Yaayan Trke ile yazlan bu deerli tefsirin mukaddimesinde verilen bilgiler, tefsirde ve tefsirci iin demirba bilgi niteliindedir. Ancak nzul sebebleri ve mfessirde bulunmas gereken artlar'a da yer verilseydi Trk okuyucusu iin daha yararl olacana inanyoruz.528 8- Ebu'l-A'l El-Mevdudi-Tefhimu'l-Kur'n: Pakistanl byk alim Mevdud'nin yazd be ciltlik bu kymetli eser bir heyet tarafndan Trkeye evrilmitir. Asl dili urducadr. Mfessir kitabnn giriinde (s.13-29) Kur'n'la ilgili yirminci asrn gndeminde olan baz hususlar pratie ynelik, siyasal ve sosyal taraf arlkl, ikna edici ve orijinal bir dille kaleme almtr. Kaleme alman konularn detayna girmeden ana balklarla yle sralayabiliriz: Esiz Kitap bal altnda u grlere yer verilmektedir: Kur'n'n allagelen kitap trnden bir kitap olmad ve kiinin o beklenti ierisinde Kur'n' okumamasnn gerekliliini vurgular. Kur'n'n tamamen kendine mahsus bir slpla ok farkl konular kendine mahsus esiz sunu tarzyla takdim ettiini kaydeder. Mevdud daha sonra Kur'n ilimlerini ilgilendiren u hususlar inceler: lah hidyet, ana fikir, arka plan, Mekk ve Meden sreler, slp, tertip, derlenme, lehe fark, evrensellik, tam bir dstur ve Kur'n' inceleme ile ilgili tavsiyeler. Grebildiimiz kadaryla an anlayna, mantalitesine ve istifadesine en uygun ekilde Mevdud baz bilgileri bu girite sunmutur.529 IV. TRKE YAZILAN KUR'AN LMLER ALIMALARI lkemizde, Cumhuriyetin kuruluundan sonraki yllarda Kur'n ilimleri almalarn motive edecek faktrler yok denecek kadar azd. nk, yksek dini, tahsili veren kurumlar bundan sonraki yllarda yava yava kurulmaya ve gittike de glenmeye balamtr. Mesel 1949-1981 yllar arasnda Trkiye'de yksek tahsil veren kurumlardan sadece bir ilahiyat fakltesi, slami ilimler fakltesi ve sekiz tane Yksek slm Enstits vard. 1986'l yllara kadar Trkiye'de Tefsir alannda sadece bir Prof. vard. Buna mukabil bu gn Trkiye'de Yksek retim yapan bei iki yllk ilahiyat Meslek Yksek Okulu, yirmi de faklte olmak zere toplam yirmisekiz kurum faaliyet srdrmektedir. Bu kurumlarda on binlere varan renci lisans, binlere varan renci de Yksek lisans ve doktora dzeyinde renim grmektedirler. Bu kurumlarda tefsir sahasnda yze yakn retim eleman ders vermektedir. Bu gn Tefsir alannda yirmiye yakn profesr vardr. Bu kurumlara beyze yakn mam-Hatip de eklense slami ilimlere olan tevecchn ne kadar fazla olduu daha iyi anlalr. te slami ilimlerdeki btn bu insani birikim, dier sahalarda olduu gibi Kur'ni sahaya da ynelmeyi zaruri kld. Bu sorumluluk ister istemez baz kimseleri almaya sevk etti. Ancak talep limiti baz alnrsa arzn ok az olduu muhakkaktr. Bununla beraber mevcut boluu dolduran kaleme alnm baz almalar vardr. Bunun yansra Arapadan ve Bat dillerinden Trkeletirilmi dier baz tercme almalar da vardr. unu sevinerek sylemek gerekir ki zellikle doksanl yllar eski yllara nisbetle tefsir ve ilimleri sahasnda daha da velud grlmektedir. Biz imdi Ulumu'l-Kur'n ve Tefsir sahalaryla ilgili yirminci asrda kaleme alnm baz Trke almalar sunmaya alacaz.530 1- Abdullah Aydemir-Tefsirde srailiyat: Ankara'da 1979'da baslan bu alma 331 sayfadan meydana gelir. Kitap drt blmdr. almann ilk 69 sayfas israiliyatn tanm, ksmlar, rivayeti, tarihesi, slm kltrne karmas ve israiliyat rivayet eden baz alimler ve Kur'n kssalarnn maksatlarna ayrlmtr.
527

Yazr, Muhammed Hamd Elmall, Hak Dini Kur'n Dili, st., 1982, I. 20-28 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 214. 528 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 214-215. 529 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 215. 530 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 216-217.

Yazar birinci blmde (s.73-94) Yaratla ait haberlerdeki israiliyat inceler. Burada ilk yaratlan nur, alem, deniz, rzgar, ar, dnya, gne, ay, at, melek, yldrm gibi birok hususla ilgili israiliyatn durumunu irdeler. kinci blm (s.97-243) gemi milletlere ait haberlerdeki israiliyat kaleme alr. Ksaca Adem ncesi kavimler, Ad, Benu srail, Ashab Kehf, Talut ve Calut, Tabut ve Sekine, rem, Karun ve Ashab Uhdud'la ilgili israiliyatn kritiini yapar. nc blm (s.247-300) Peygamberlerle ilgili israiliyata aittir. Bu blmde u konularla ilgili israiliyatin tahlili yaplmtr: Adem ve Havva, Kabil, Habil, dris, Nuh ve brahim kssalar. Drdnc blm (s.369-316) Ahiret ve dier konulara ait haberlerdeki israiliyata dairdir. Burada ahiretteki baz olaylar, Kaf da, alemi kuatan yedi deniz, yer ve gklerin anahtarlar, es-Sicciil, emevi saltanat, semann Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin ehadetine alamas ile ilgili israiliyatn durumu irdelenmitir. Sonunda da israiliyat yazarlarn kaydetmitir.531 2- Abdurrahman etin Kur'n limleri ve Kur'n- Kerim Tarihi: Dergah Yaynlan, stanbul, 1981, s. 309. Giri Blmnde, Kur'n- Kerim ve Faziletleri hakknda bilgi verilen eser, 3 blmden olumaktadr: I. Blm: Kur'n- Kerim Tarihi (Kur'n, Kur'n'n nuzl, vahy, yet, sre, Kur'n'n tesbiti, toplanmas, oaltlmas ve retim tarihiyle ilgili bilgileri kapsamaktadr). II. Blm: Kur'n- Kerim'in zellikleri (Kur'n dili, yazs, hareke ve noktalanmas, eitli paralara ayrlmas, kraati, i'caz, muhtevas ve dier Mukaddes Kitaplarla ilgisi ve mukayesesi anlatlmtr). III. Blm: Kur'n ilimleri (Kur'n ilimleri ve konuyla ilgili yazlan eserlerle birlikte 24 Ulmu'l-Kur'n konusu tantlmtr).532 3- Ali Turgut-Tefsir Usl ve Kaynaklar: stanbul 1991'de baslp Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf tarafndan 30 nolu ilmi eserler serisiyle yaynlanmtr. Fihristlerle beraber 360 sayfadan meydana gelen eser drt ana blmden oluur. Giriten sonra yer alan I. Blm, tefsir usul kaynaklarna dairdir. Yazar bu blmde kurulu dneminden H. XIV. asra kadar geen tarihi srete kaleme alnan tefsir usul sahasndaki kaynaklar, asrmzdaki tefsir usul almalarn, Kur'n aratrmalarn, Trke usult-tefsir almalarn ve msteriklerin almalarn kaydeder. kinci blm Kur'n tarihine ayran yazar, bu blmde Kur'n'n tarifini, nzuln, vahyin eitlerini, yet ve srelerin tertibini, tasnifini, Mekk-Meden sreleri ve zelliklerini, Kur'n'n tesbitini, yazlmasn, Ebubekir ve Osman devrinde cem'ini, harekelenmesini, yedi harf ve kraat meselesini anlatr. Kur'n ilimlerine dair olan kitabn nc blmnde u konulara yer verilmitir: Mushaf ve kraat bilgisine ilikin almalar, Kur'n ilimleriyle ilgili almalar. Bu blmn alt balnda nzul sebebleri, nesih-mensuh, muhkem-mteebih, huruf-u mukatta'a, garib, mkil, i'rab, i'caz, aksam, emsal, ksas, tekrar, mecaz, mkil, mcmel, mbeyyen, mbhem, halku'l-Kur'n, hitab, sual cevab, vch ve nezair, fedail ve sreler aras mnasebetler. Kitabn drdnc blmn tefsir tarihine ayrmtr. Bu blmde Hz. Peygamber, sahabe ve tabiin devrindeki tefsirin ilk merhalesini inceler. Sonra tefsir eitlerini, rivayet tefsirini ve nde gelen simalarn, dirayet tefsirini, bu eilimin nemli kaynaklarn; lgatlarn, frkalarn, tasavvufularn, felsefecilerin ve fkhlarn nde gelen kaynaklarn ve en son gnmz tefsir hareketlerini ve bu hareketlerin nde gelen simalarn inceler.533 4- Bursal Mehmed Tahir-Delilu't'Tefasir: stanbul, H. 1325. Mehmed Tahir, Bursa'da dodu. Harbiyeyi bitirdikten sonra askeri okullarda retmenlik ve yneticilik yapt. II. Merutiyet'te milletvekili oldu. stanbul'da vefat etti. lgi duyduu alanlarda aratrmalara koyuldu ve kuruluundan 1915'lere kadar Osmanl Dnyasnn yetitirdii air, yazar ve ilim adamlarnn hayat hikayelerini ihtiva eden 3 ciltlik "Osmanl Mellifleri"ni yazd. Bunun yansra "Delil't-Tefasir" adl eseri, Tefsir Usl ve Tefsir Tarihi'ne ksa ve z bilgilerle bak salayan rehber kitap durumundadr.534 5- Bergamal Cevdet Bey-Tefsir Tarihi: stanbul, 1927, 152 sahife Bergama'da doan ve stanbul'da renim gren Cevdet Bey Arapa, Fkh ve Tefsir mderrislikleri yapt. Tefsir
531 532

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 217. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 218. 533 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 218-219. 534 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 219.

Tarihi'nin dnda, "Ayat' Mteabihe" adl kitabnn bir ksmn trkeye evirdi. stanbul'da vefat etti (1925). Cevdet Bey'in anlan Tefsir Tarihi adl eseri, Daru'l-Funun lahiyat Fakltesi'ndeki Tefsir dersi notlardr. Faklte Talebe Cemiyeti Yaynlar arasnda neredilmitir. Arap harfleriyle trke olarak yazlan tefsirde Kur'n'n Cem'i, yedi Lgat zere indirilmesi, Mekk ve Meden konularna ilikin bilgilerin yansra tefsirin konusu ve mahiyeti, tefsir eitleri, mfessirler arasndaki ihtilaf, dirayet tefsirinin on mertebesi, tefsircilerin balangtan gnmze kadar uzanan 14 tabakas ve her tabakann nl mfessirleri tantlmtr.535 6- Celal Krca-limler ve Yorumlar Asndan Kur'n'a Yneliler: Fihristlerle beraber 324 sayfa olan bu kitap, stanbul'da Tura neriyat tarafndan baslmtr. Bu kitap bir giri ve iki blmden teekkl etmitir. Birinci blmde (s. 1-54) u mevzular incelenmitir: Kur'n-Bilgi ilikisi, yorumunun zorunluluu ve balaycl, Kur'n'a yneli farkllklar ve sebebleri, Kur'n slbundan ve lafzndan kaynaklanan ihtilaflar, kraat ihtilaflar, baz yetlerin mteabih oluu, lafzlardaki mteabihlik, mndaki mteabihlik, hem lafz hem de mndaki mteabihlik, hakikat ve mecaz ihtilaf, yorumculardan kaynaklanan ihtilaflar, insan olma zelliinden kaynaklanan ihtilaflar ve meslek kimlikten kaynaklanan ihtilaflar. kinci Blmde (s. 59-296) ise yazar Kur'n'a ynelileri ele alr. Bu blmde u ynelileri incelemitir: Fkh, Kelam, i, Haric, Cebriyeci, Mu'tezileci, Snn, tasavvuf, felsef, filolojik, edeb, kssac, etnik, bilimsel, sosyolojik, ilhad, psikolojik, iktisad ve kavramsal (mevzu) yneliler. Yazar bu deiik almasyla tefsirdeki ihtilaflarn sebeblerini kapsayc ve ksmen orijinal bir tarzda irdelemitir. Yeni tesbitler hususunda konuyu iyice irdelemi ve bize gre hedefledii neticeyi yakalamtr. Kitap, her ne kadar ynelileri bahis mevzuu yapm ise de ancak bunun yansra tefsirdeki ihtilaf sebeblerini sistematize etme ynnde de ciddi bir atlmdr. Ne var ki, rneklerin azl konunun misallerle somutlama zelliine glge drmtr. Sanki rneklerden soyut teorik bir bilginin aktarlmas hedeflenmitir. Oysa bir kitabn temel hedefi asla bu olmasa gerek.536 7. smail Hakk zmirli-Tarih-i Kur'n: stanbul, 1955. zmir'de doan smail Hakk, tahsilini tamamladktan sonra stanbul'da Srat- Mstakim ve Sebilrread dergilerinde yazarlk ve eitli okullarda din, dil ve felsefeyle ilgili derslerin retmenliini yapt. Yedi dil bilen zmirli, Kur'n tercmesiyle ilgili almasnn yansra kelam, felsefe, mantk, dinler ve mezheplerle ilgili ok sayda eserin mellifidir. Mecmu Kur'n adl tercmesini 1927 ylnda iki cilt halinde gerekletirmi. Daha sonra Trke tercmeyi belirleyen deiik adlarla 1932 ve 1977'de baslmtr. Tarih-i Kur'n" daha nce Meani'i Kur'n'la birlikte baslmt.537 8- smail Cerraholu-Tefsir Usl: Ankara 1979, 352 sahife Prof. smail Cerraholu'nun hazrlad bu eser, blmden olumaktadr: I. Blm: Kur'n Tarihi (Kur'n, Vahiy, yet, Sre, Cem' ve Teksir kavramlaryla Yedi Harf meseleleri anlatlmaktadr.) II. Blm: Kur'n limler (Kur'n tefsiriyle ilgisi olan Nzul Sebepleri, Nasih-Mensuh, Muhkem, Mteabih ve benzeri konulardan 22 ilim tantlmaktadr.) III. Blm: Tefsir Tarihi (Tefsir, Te'vil, Tercme kavramlaryla, tefsir eitleri tantlm; Sahabe, Tabin ve Etbu't-Tabiin'in tefsirdeki yeri aklanarak zamanmza kadar tefsir hareketleri gzden geirilmitir. 538 8- smail Cerraholu-Tefsir Tarihi: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2 cilt Ankara, 1988. Mellif smail Cerraholu, eserinin birinci cildinde konular iki blm halinde incelemitir: I. Blmde Lgatlardan Ferra, Ebu Ubeyde ve bn Kuteybe'yi tefsirleriyle birlikte incelerken Frka Tefsirini de Mu'tezile, ia ve Hariciler eklinde snflandrp geni bir tantma tabi tutmutur. kinci ciltte ise, Tasavvufi, Felsefi ve Fkhi tefsirler, nl mfessirleriyle birlikte tantlrken rivayet ve dirayetin bellibal mfessirleri uzunca bir incelemeye tabi tutulmutur. Son olarak gnmzdeki tefsir hareketlerinin
535 536

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 219-220. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 220-221. 537 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 221. 538 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 221.

eitli ynleriyle snflamas yaplarak tantlmtr, iki cildi 1000 sayfay aan bu Tefsir Tarihi Trkiye'de konuyla ilgili en geni ve kapsaml alma durumundadr.539 9- Mehmet Sofuolu-Tefsire Giri: ar Yaynlar, stanbul, 1981, 388 sahife Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun olduktan sonra stanbul mam-Hatip Okulu'na retmen olan Mehmet Sofuol, 1960 ylnda stanbul Yksek slam Enstits retim yelii'ne tayin edilmi, emekliye ayrld 1983 ylma kadar anlan Enstitnn Tefsir ve Tefsir Usl Dersleri'ni okutmutur. 1987 ylnda Hakk'n rahmetine kavuurken, geride ok sayda yetitirdii renci kitlesi ve te'lif ettii deerli eserler brakmtr. Tefsir Uslne ilikin olarak yazd Tefsire Giri, 3 Blmden olumaktadr: I. Blmde, Ulumu'l-Kur'n ve Kur'n'n Tarifi, Vahy, Yedi Harf ve Kraat Meselesi, Kur'n'n Telifi, Mekk ve Meden Sreler, Esbab- Nzul, 'cazu'l-Kur'n, Nasih ve Mensuh, Muhkem ve Mteabih, Fedailu'l-Kur'n ve Kur'n bilgileri verilmektedir. II. Blmde Tefsir Usul ilmi, tefsirin dayand esaslar, eitli ynlerden incelenmitir. Bu arada tefsirde ihtilaf sebepleri, Nzul Sebepleri, Nasih-Mensuh, azz ve Mdrec kraatler, Ksas'l-Enbiya, Arap Dili ve Edebiyat, er'i Deliller, akl ve Snnetin tefsirdeki yeri gibi muhtelif konular anlatlmtr. III. Blmde tefsir, tercme ve meal kavramlar ve bunlarn nem ve zelliiyle ilgili bilgiler verilmi, Rivayet, Dirayet ve Frka tefsirlerinin yansra ari tefsirlerle mfessirleri tantlmtr. Bu arada Trk Mfessirleri ve Tefsirleri balyla aralarnda Ebu'1-Leys Semerkandi, Molla Grani ve Ebussuud Efendi'nin bulunduu 11 Trk Mfessir tantlmtr. Kitap, asrmzdaki tefsir hareketleri iinde Tefsir eitlerinin snrlamasyla sona ermektedir. Mehmet Sofuolu'nun anlan kitabnn dnda, mam-Hatip Okullar iin ders kitab olarak yaynlanan ve 3 kitaptan oluan "Tefsir Dersleri" de Tefsir Usulne ilikin Trke yaynlar arasnda saylabilir.540 10- Osman Keskiolu-Kur'n Tarihi: Nebiolu Yaynevi, stanbul, 1953, 373 sahife Giriten sonra 21 blmden oluan ksm birinci kitab, daha sonra Kur'n hakkndaki iftiralar red iin ayrlan blmlk ksm da ikinci kitab oluturmaktadr. Birinci kitabn blmleri u balklarla ilenmitir: Hira Maarasnda ilk Vahy, Kur'n- Kerim'in te'siri, slam Gneine alan Yeni Ufuk Medine, En byk Mu'cize, Yedi Harf zerine Nzul, Kur'n- Kerim slbu, Yara Davet, Kur'n Meydan Okuyor, Kur'n- Kerim'in Cem'i, Kur'n Ahd-i Risalette Yazlmtr, Mushafn Tertibi, Tefsir Bahsi, Kraat ve Kurra, htilaf'l-Mesahif, El Yazmas ve Baslm Kur'n'lar, Kur'n'n Yazs ve Bu Yaznn Gelimesi, Kur'n' Tercme Bahsi, Kur'n ve limleri, Kur'n Edille-i er'iyyenin Esasdr, Nesih Meselesi. 541 10- Osman Keskiolu-Nzulnden Gnmze Kur'an- Kerim Bilgileri: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar Ankara, 1987, 336 sahife. Mellif Osman Keskiolu, yukarda tantlan Kur'n Tarihi adl eserini, yeni bir slp ve muhteva ile sunmutur. Bu almada Kur'n Tefsiri, Tarihi ve Kur'n limleriyle ilgili bilgiler verilmitir. Bu cmleden olmak zere vahy, yet, sre, nzul, i'caz, cem', tertip, kraat, yedi harf ve benzeri konular toplam 20 balkta tamamlamtr.542 11- mer Rza Dorul slam ve Dinler Tarihi zerine almalaryla tannan mer Rza Dorul, Kahire'de dodu ve orada el-Ezher Medresesinde renim grd. Gen yata stanbul'a gelerek, yazarlk ve gazetecilie balayp, II. Merutiyet dneminde slamclk akmn savunan yazlar yazd. Cumhuriyetten sonra eitli gazetelerde Trk ve Arap edebiyatlar, dinler tarihi ve slam Dini zerine makaleler yaynlad. Bir ara milletvekili seilen Dorul, 1951de Karai'de toplanan Dnya slam Konferans'na katlan Trk heyetine bakanlk etti.. Tefsir ve Tefsir usulne ilikin Tanr Buyruu ve Kur'n Nedir adl eserlerinin yansra slam Tarihi, Dinler Tarihi ve Tasavufa ilikin kitaplar mevcuttur. Tefsir ve usulne ilikin kitaplarn ksaca tanyalm:

539 540

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 222. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 222-223. 541 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 223. 542 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 223-224.

a) Tanr Buyruu (Kur'n' Kerim'in Tercme ve Tefsiri) stanbul, 1980, IV Bask. 734 sayfadan oluan bu eserin yaklak 250 sayfalk blm slam, Kur'n ve Tefsir usulne ilikin konular ihtiva etmektedir. Tefsirin mukaddimesi saylabilecek bu ksmda konulan u be blm halinde incelenmitir: 1. Kur'n'n Tertip ve Taksimi, 2. Dinin Esaslar, 3. slam'n Ameli Esaslar, 4. Kur'n'daki Peygamberler, 5. Kur'n Aleyhindeki snatlarn Deeri Aslnda balbana bir kitap tekil edecek bu mukaddimede zetle Kur'n'a ait aratrmalarla, Kur'n'n belli bal konular aklanmtr. Bu yzden giri ksmnda Kur'n'a dair bilinmek ve renilmek istenilen bilgilerle, slam'n itikad ve ahlaki cephesi, peygamberle ilgili aklamalar ve bunlarn Mukaddes Kitaplardaki kssalardan fark belirtilmitir. Dolaysyla Batl msterik ve aratrmaclara, Hristiyan misyonerlerin baz yetlere ilikin iddia ve tenkitlerine cevaplar verilmitir.543 b) Kur'n Nedir: stanbul, 1345/1927, 156 sahife Alt fasldan oluan eserde Kur'n'n tarifi, tertibi, tarihi, Avrupa'da Arapa olarak basm ve Bat dillerine tercmesi, Avrupa msterik ve bilginlerine gre Kur'n'n deerlendirilii ele alnp incelenmitir. 12- mer Nasuh Bilmen-Byk Tefsir Tarihi: Bilmen Yaynevi, C, II, stanbul, 1973. 1300/1882'de Erzurum'da doan mer Nasuhi Bilmen, tahsilini tamamladktan sonra, dersiamlk, mderrislik, mftlk ve Diyanet leri Bakanl yapm deerli bir alimdir. 1971'de stanbul'da vefat ettii zaman bata Kur'n Tefsiri (Kur'n- Kerim'in Yce Meali Alisi ve Tefsiri) olmak zere 8 ciltlik byk eser brakrken, hadis, fkh ve kelam konularna ilikin eitli kitaplar da te'lif etmitir. Tefsir Usl ve Tefsir Tarihiyle ilgili eserleri 2 ciltlik "Byk Tefsir Tarihi ve Tabakat'l-Mfessirin"dir. Tefsir tarihinin birinci cildi, iki ksm halinde incelenmitir. Birinci ksmda: 1- Kur'n- Kerim hakknda umm bilgiler verilmitir, 2- Tefsir, te'vil ve tercme hakknda genel bilgiler sralanm, 3- Mfessirler ve baz ilimler hakknda genel malumat aktarlmtr. kinci ksmda ise, tefsir ve mfessirlerle ilgili daha nce verilen bilgiler burada ksaca tekrarlanm, tefsir meslekleriyle ilgili tabakalar ana hatlaryla aklanmtr. 14 tabaka halinde tantlan mfessirler tabiinden balanarak anlatlmtr. Birinci ciltte be tabakann toplam 159 mfessiri, her biriyle ilgili kaynaklar da belirtilerek eserleriyle birlikte kaydedilmitir. II. Cilt btnyle, kalan 9 tabakann nl mfessirlerinin hayatlar ve eserlerinin tantlmasna ayrlmtr. Toplam 464 mfessirin hayat ve eserlerinin genie tantld eseri trke yazlm en kapsaml tefsir biyografisi olarak tanmlamak mmkndr.544 13- Sait imek-Kur'n Kssalarna Giri: Fihristiyle beraber 230 sayfa olan eser 1993'te stanbul'da baslmtr. Kitap drt blmden meydana gelir. Birinci blmde (s.7-65) Kur'n'daki kssalarn kaynan inceler. Yazar bu blmde Kur'n'da geen baz kssalarn Tevrat kssalaryla mukayesesini yapar. Yine bu blmde Kur'n'n Hz. Peygamber'in kendi eseri olamayacan ve Kur'n Kssalar'nn gerek olup olmadn inceler. Mellif ikinci blmde (s.67/115) Kur'n'daki kssalarn gaye ve hedeflerini inceler. Bu hedefleri yle kaydeder: Peygamberleri teselli etmek, insanlar dndrmek ve ibret almalarn salamak. Yine bu blmde eitim asndan Kur'n kssalar ile Kur'n kssalarnn tekrarn, tekrarn sebebini ve tekrarlarda elikinin olup olmadn incelemeye tabi tutar. Yazar almasnn nc blmn (s.157/224) israiliyata ayrr. Bu balk altnda israiliyatn tanmn ve ksmlarn, israiliyatn tarihesini ve ana tefsir kaynaklarnda israiliyatn durumunu inceler. Drdnc blmde (s.157/224) Adem Kssasn inceliyor. Burada kssa u ynlerden incelenmitir; Ademin halifelii (burada halifelik konusuda Mevdui, Tabataba ve bnu Teymiye'nin grlerini nakleder), Hz. Ademin yaratl ve Meleklerin ona secde etmeleri, Peygamberlerin masumiyeti, Hz. Adem'in cenneti, Hz.
543 544

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 224-225. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 225-226.

Adem'in iki olu ve en son Tevratta Hz. Adem'in durumunu inceler.545 14- Suat Yldrm-Peygamberimizin Kur'n' Tefsiri: Kayhan Yaynlar, stanbul, 1983, 352 Sahife Fihristiyle beraber 352 sayfadan meydana gelen bu kitap, 1983te stanbul'da birinci basksn yapmtr. Kitap bir giri ve iki fasldan meydana gelir. Girite Kur'n' kerimin tefsirine duyulan ihtiya belirtilmitir. Birinci faslda (s.17-137) u konulara yer verilmitir: Hz. Peygamber'in tefsiri, Tefsire muhta olan ve olmayan yetler Hz. Peygamber'in tefsir miktar, Hz. Peyfamber'e hkmen merfu' olan tefsir rivayetleri, Hadislerin Kur'na uygunluu, shhatini tesbit gayesiyle Hadisi Kur'n'a arz etme meselesi, Hadislerin Kur'n'a rucuu, Kur'n ve hadisler arasnda tenakuz iddias, Hz. Peygamber'den gelen baz tefsir rivayetlerini alimlerin dirayet yolu ile izah etmeleri. kinci fasl (s.138-333) Hz. Peygamber'in tefsir rneklerine dairdir. Ksaca bu faslda mellif, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in yetleri tefsir etmesini gerektiren tm durumlar, soru ekillerini, olaylar, Kur'n beyan eitlerini, Peygamber (s.a.v.)'nin tefsirinde izlemi olduu uslp ve metodu rnekler vererek aklamaktadr. Kitap, Trk okuyucular asndan nemli bir boluu kapatmaktadr. Kitabn sade bir slpla yazlp ok rnekler kaydetmesi faydasn arttrmaktadr. 14- Suat Yldrm-Kur'n- Kerim ve Kur'n ilimlerine Giri: Ensar Neriyat, stanbul, 1983, 240 Sahife Prof. Dr. Suat Yldrm'n hazrlad bu eser, 5 blmden olumaktadr: I. Blm: Kur'n- Kerim'in Mahiyeti (Vahy Olay) II. Blm: Kur'n- Kerim'in Nuzl ve Metninin ntikali (Kur'n, Vahy, yet, Sre kavramlar, Vahyin Muhafazas, Kitap haline getirilmesi ve oaltlmas) III. Blm: Kur'n- Kerim'in slbu (slbun zellik ve Farklar, Kur'n slbu ile Hadis slbunun Mukayesesi) IV Blm: Kur'n 'caz ('caz ve Vecihleri).546 15- Sleyman Ate-ari Tefsir Okulu: A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1974, 359 Sahife Rivayet, Dirayet ve ari olmak zere grupta incelenen tefsirin iari ynne Trke olarak ayrntl bir boyut getiren ve iari Tefsir Okulu adn alan eser, mellifin doentlik tezidir. 5 Blmden oluan kitabn muhtevasn yle tantmak mmkndr. I. Blm: ari Tefsirin Douu, Sahabe, Tabiin ve Tebe-i tabiin devrinde iari tefsir ve mfessirler, II. Blm: ari Tefsirin Gelimesi, Tster, Cneyd-i Badad, Ebu Bekr el-Vast ve tefsirleriyle iari tefsirde byk inkiaf temsil eden ve aralarnda Slem, Salebi ve Kueyr'nin de bulunduu 17 mutasavvf mfessirin tantlmas, III. Blm: ari Tefsirinin Vahdet-i Vcut etkisi altna girmesi. Bu blmde bnu Arabi ve sonras iari tefsir hareketleriyle, iari tefsirde gerileme ilenirken Osmanl dneminin 36 mutasavvf mfessiri tantlmaktadr. IV. Blmde ise, ari tefsirin balca sorunlar bal altnda Allah ve nsan kavramlarna yorumlar getirilmitir. Eserin, tasavvufi tefsir tarihinin vuzuha kavumas asndan nemli bir boluu dolduracak hacim ve muhtevaya sahip olduu grlmektedir.547 TERCME ALIMALARI Tarihin eski dnemlerinden itibaren milletler arasnda bilgi ve kltr alverii olmutur. 548 Bu alveriin en nemli vastalarndan biri, bir dildeki bilgi/kltrn tercme araclyla dier dile aktarlmasdr. Geri kalm bir toplum kendisinden ileri ve daha uygar bir topluma ulaabilmesinin en nemli ve seri vastalarndan biri kukusuz yine tercmedir. Tercme faaliyeti sayesinde milletleraras bilimsel, kltrel ve dinsel tanma mmkn olabilmektedir. Onsuz milletleraras bilgi transferi hem zordur; hem de ok ar bir sre gerektirmektedir.
545 546

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 226. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 227-228. 547 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 228.
548

Bkz. el-Hilbav, Kemal Tevfik, Mevki''t-Ta'ribi ve't-Tercemeti mine't-Taskifi ve'l-Eslimeti, Konferanslar., el-Ma'hadu'l-slam, A.B.D, Virjina 1990, s. 295-297.

te taraftan tercme, toplumlarn hem ifsadnda hem de slahnda ok etkin bir rol oynamaktadr. Bu adan tercmeye bakldnda karmza sosyal bir olay olarak ktn grmekteyiz. Bireyin i drtsyle meydana gelen sadece bireysel bir olay deildir. Tercme bireysel yn olan bir olay olmaktan ziyade; sosyal yn ar basan bir olgudur. O, kollektif bir ihtiyacn/zaruretin sonucudur. Bu konumundan tr tercme ok eski bir gemie sahiptir. Burada bizi ilgilendiren sadece Kur'n tercmesidir. Bu adan tercmeye baktmzda Kur'n tercmesinin nerde ise Kur'n nzul dnemine kadar uzandn grmek mmkndr. Muhammed Hamidullah, Kur'n tercmesinin ilk abalarn Hz. Peygamber (s.a.v.)'in slama davet iin etraftaki Arap olmayan gayri mslim idarecilere yazd mektuplarn ieriinde bulunan baz Kur'n yetlerinin tercme ediliine ve Selman gibi Arap soyundan olmayan baz sahabenin Kur'n' kendi ana dillerine tercme (ifahi) edilebilirliine dayandrmakta olup bunun gerekliliini mantk olarak dnmektedir.549 es-Serahs (.490/1019) kaydettii bir rivayette: iranllarn Selmani Farisi'ye bir mektup yazarak Kur'n' tercme etmesini istediklerini ve O'nun Fatiha'nn bir ksmn tercme edip gnderdiini kaydeder.550 Hatta el- Kettan (.?) Hz. Peygamber ( s.a.v.)'in Rum, Pers, Kpt, Yahudi ve Rumlar'dan gelen mektuplar evirmek iin Zeyd b. Sabit'i kendisine tercman yaptn kaydeder.551 Muhammed Hamidullah, ilk Kur'n tercmesini H. 127 tarihine dayandrmaktadr. Yazar bu tarihten itibaren Kur'n tercmesini ele alarak kronolojik bir sra ile gnmze dek tarih seyrini ve gelimelerini kaydetmektedir.552 Kur'n'n ilk tercmesi hangi zamanda balarsa balasn nmzde u gerek grnmektedir: Kur'n, slam Tarihinin en erken dnemlerinden balayarak gnmze dek dnyann bir ok diline tercme edilmitir. Bazlar Kur'n'n tercme edildii dillerin 121 olduunu syler.553 Bu kadar ok saydaki dile tercme edilmek, Kur'n'n dnda ne din ve ne de dnyev hi bir kitaba/metne nasib olmutur. Hamidullah yukarda bahsi geen eserinde yaklak 55 dilde yaplan Kur'n tercmesini evirmen ismi, bask yeri, tarihi, says ve hangi alfabe ile yazldn kaydeder. Bu almada Kur'n'n sadece Avrupa'nn 55 dilinde yaplan yaklak 888 tercmesi kaydedilmektedir.554 Yazar Trkeyi de Avrupa dilleri arasnda kaydetmitir. Bu tercmelerin bir ksm Batl olan, olmayan Mslmanlar tarafndan, bir ksm da Batl gayri mslimler tarafndan yaplmtr. Bazs tam, bazs da ksm tercmedir. Kimilerinde ilaveli aklama notlar vardr. Kimisinde ise bu yoktur. Bu tercmelerin az bir ksm 20. asrdan evvelki alarda yaplmsa da; byk ounluu 20. asrda yaplmtr. Kur'n'a hizmet arzusu, teknolojik imknlar ve iletiim vastalarnn yansra emperyalist emeller; bu asrda tercmenin ivme kazanmasn etkileyen en byk faktrlerdir. Biz ancak baz byk dillerde yaplan Kur'n- Kerim tercmelerin saysn vermekle yetineceiz. Alsamiado...................................................................41 Almanca ...................................................................61 ngilizce ...................................................................178 spanyolca...................................................................27 Bonaka ....................................................................31 Franszca.....................................................................72 talyanca......................................................................16 Latince........................................................................55 Lehe (Polonya'nn Milli dili) ....................................12 Rusa...:.......................................................................15 Trke.......................................................................194 Burada unu da hemen kaydedelim ki, bu evirilerden bazlar tefsir niteliklidir. Bazlar Arapa; bazlar da dier Latin v.b. harflerle yazlmtr. Uzakdou, Orta Asya ve Ortadou'nun Arapa olmayan dillerine yaplan Kur'n- Kerim tercmesi hususunda henz bir etd temin etmi deiliz. Onun iin bu dillerin Kur'n- Kerim tercmesi hakknda bir dokman veremiyoruz. Gnmzde srdrlmekte olan Kur'n- Kerim tercmelerinin yansra bunun fkhi ynn ele alan almalar da vardr. Kur'n tercmesini kimileri reddederken, kimileri de caiz olduunu syler. amzda Kur'n tercmeleri hz kazand iin bugn kaleme alnan Kur'n ilimleri almalarnn byk bir ksmnda Kur'n termesi konu olarak yer almaktadr. Bu balk altnda alimler tercmenin ksmlarn,
549 550

Muhammed Hamidullah, Kur'an- Kerim Tarihi, ter. Salih Tu, st. 1993, s. 101; El-Akk, Usulu't-Tefsiri, s. 465. es-Serahs, Muhammed emsu'l-Eimme, el-Mabst, st., 1983, I. 37; Hamidullah, a.g.e., s. 101-102;el-Akk, a.g.e., s. 465. el-Kettan, Abdulhayy, et-Teratibu'l-dariyye, Beyrut trs., I. 202-203. Bkz.Hamidullah, a.g.e, s. 102-121. ez-Zerkan, II. 107; Ali Turgut, Tefsir Usul ve Kaynaklar, st. 1993, s. 70.

551 552 553 554

Bkz. Hamidullah, a.g.e., s. 126-212. Hidayete erip Mslman spanyol asll Endls ahalisi bir eit Romans dialektiini Arap alfabesi ile yazyorlard, spanyolca da Mosiscos ad verilen bu Mslmanlarn meydana getirdikleri edebiyata Aljamiado denir ki Arapadaki el-A'camiyye kelimesinden tremitir. M. Hamidullah, a.g.e., s. 126

hkmn, Kur'n tercmesinin mmkn olup olmadn ve alimlerin bu konudaki grlerini aktarrlar. imdi biz tercmenin tarifi, ksmlar ve hkmyle ilgili baz grleri ksaca aktarmaya alacaz: Tercme: Bir dilde olan herhangi szl veya yazl bir metin, hitabe v.b.'nin baka bir dile evrilmesidir. Tercme trl olur:555 A- Harfi Tercme: Cmle dzeni ve tertibi ayn olacak ekilde bir metni bir dilden dier bir dile evirmektir. 556 Bu, bir e anlamly dierinin yerine koymaya benzer.557 Alimlerin byk ounluu bu tr bir tercmelin Kur'n iin caiz ve. mmkn olmad grndedir. nk asli kelamn zelliklerini, manalarn ve kendisine zg esprilerini koruma imkn yoktur. c558 Zira her dilin kendisine mahsus baz dil kurallar ve slp eitleri vardr.559 Bir eyi bir dilden dier bir dile tercme ederken birinci dilin tm zelliklerini ve ierdii mana ve hedefleri olduu gibi ikinci dilde korumak imknszdr. nk her dilin tabiat, yaps ve zellii ayrdr. Kald ki, Kur'n- Kerimin kendisine mahsus slbu ve bu slbun da bir takm zellikleri vardr. 560 Bu slp sayesinde Kur'n Kerim, mucize olmutur.561 Sonra her kelamn iki trl manas vardr. a- Direk lafzdan anlalan birinci derece manalar. b- Asl manadan fazla olarak anlalan ikinci manalar.562 Bir metni bir dilden dier dile evirirken bu ikinci manalar korumak bazen ok zor; bazen de imknszdr.563 te yukarda anlattmz hususlardan tr Kurn Kerimin harfi tercmesi caiz olmad gibi mmkn de deildir 564 ounun bunu reddettiini daha evvel ifade etmitik565 B- Manevi Tercme: Asl dilin kelime dzenine bal kalmakszn ve asln slbuna riyet etmeksizin bir kelamn metin v.b.inin manasn baka bir dille aklamaktr.566 Bu tercmede temel ama, Kur'n- Kerimin yce manalarn baka bir dile aktarmaktr. Bylelikle Arap olmayanlar da Kur'n'n yce mesajn alma frsatna sahip olurlar. Tercme olmazsa baka topluluklar, Kur'n'n hidyetinden haberdar etme imkn olmaz. Bu tercmede, tercmenin Kur'n'n btn zelliklerini tamas kasdedilmiyor. 567 Bu ikinci tercme ile yaplmak istenen ey, evirmenin anlad manalar kendi ifadeleriyle Kur'n'n hafzlarn kartrmakszn dile getirmesidir.568 Bu tr tercmeyi baz alimler caiz grmemiler.569 Bazlar da caiz olmasndan yana olup, gerekliliini ifade etmilerdir.570 C- Manev Tercmenin artlar: Manevi tercmeyi caiz kabul eden ada alimler baz farkl artlar ileri srmlerdir. Bu artlar yle zetleyebiliriz:
555 556

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 229-232. ez-Zerkan, II. 111. 557 ez-Zerkan, II. 111.
558 559 560 561 562 563
564

el-Kettan, a.g.e., s. 313. el-Kettan, a.g.e., s. 313. el-Akk, a.g.e.. s.468. el-Akk, a.g.e.. s.468; el-Kettan, a.g.e., s. 312-313. ez-Zerkan, II. 121-122.

Bkz. ez-Zerkan, ll, 17-19. ez-Zerkan, II. 4049; el-Akk, a.g.e., s. 468; ehhate. a.g.e., s. 264; Itr, a.g.e., s 221. 565 Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 23233.
566
567

el-Kettan, a.g.e., s.313; ehhate, a.g.e., s. 263. ez-Zerkan, II. 29. A.g.e., I. 31.

568 569

ehhate, a.g.e., s, 280; Mesela eyh Osman Abdulkadir es-Safi, tercemeyi iddetle reddedenlerdir. el-Kur'anu'l-Kerim, Bid'iyetu Tercemeti Elfazh...adl eserini tercemenin caiz olmadn ispatlamaya tahsis etmitir. Yazar her trl tercemeyi reddeder. Bu konuda ok sert ve kesin bir tavr alr. Hi tolerans tanmaz.
570

ez-Zerkan, II, 29-35; tr, a.g.e., s. 222; el-Akk, a.g.e.,s. 479. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 233.

a- Tercmenin sahih olabilmesi iin mfessirde bulunmas art koulan hususlarn tercme edecek olanda bulunmas.571 b- Tercmenin tercme yapacak olann kendi arzu ve isteklerinden uzak olmas.572 c- Tercme edecek olann her iki dili iyi bilmesi, her iki dilin slbunu, slbun zellik ve esprilerini iyi kavramas.573 d- Tercme edecek olann Mslman, adil ve gvenilir olmas.574 e- Tercmeyle birlikte, Kur'n'n tam metninin yaynlanm olmas.575 nk tercme tek bana yaynlanrsa Kur'n'n kendisiymi gibi telakki edilebilir. Halbuki bu tercme asla Kur'n deildir.576 Hatta Nureddin Itr ve Abdullah ehhate tercmenin harf tercme olmadnn anlalmas iin, Kur'n'n metni ile beraber Arapa tefsirin de yaynlanmas ve tercmenin bu Arapa tefsirden sonra verilmesinin gerekliliini iddia ederler. 577 Halid el-kk manev tercme iin baka artlar da ileri srer. Ancak konumuz fazla uzayacandan bu kadarla yetineceiz.578 D- Tefsir Tercme: Kur'n'n Arapa dnda bir dille tefsir edilmesidir. Tercme konusunda fazla ar giden Trabluslu eyh Osman es-Safi gibi bazlarnn dnda579 alimlerin ou bunu kabul etmilerdir.580 slamiyet iin bir dizi faydalarnn olduunu kaydederler.581 Eski alimlerden bnu Kuteybe ve atib de Kur'n tercmesini reddetmiler. Ancak atibi'nin kelamndan hem kendisinin hem bnu Kuteybe'nin harf tercmeyi men'; tefsiri tercmeyi ise kabul ettikleri anlalmaktadr.582 ada alimlerden Muhammed Bahit el-Msr ve ez-Zerkan, tefsiri tercme ile manevi tercmeyi kabul ederler. Zerkan harf tercmeyi uzun uzadya anlatt gerekelerle reddeder.583 GAYRI MSLMLERN KUR'N ALIMALARI slam fetihlerinin yaylmasndan, zellikle Kuds'n alnmasndan ve Bizans mparatorluunun am topraklarndan karlmasndan sonra Hristiyanlar Mslmanlarla ard arkas kesilmeyen bir mcadeleye girdiler. Bu mcadele tarih boyunca eitli formlarda ve eitli alanlarda grlmtr. Her iki din mensubunun arasnda yzlerce yl devam eden bu scak atma byk lde silahl mcadele eklinde devam etmitir. Neticede slam ordular bazen spanya'y kendi topraklarna katarlarken bazen de Viyana kaplarna dayanyorlard. Bylece bu mcadelenin galibi ekseriyetle Mslmanlar olmutur. Ska tekerrr eden bu malubiyet neticesinde Orta Dou'dan Avrupa ortalarna ekilmek durumunda kalm, ou topraklarn ve nfuz blgelerinin byk bir ksmn yitirmi olan Hristiyanlk artk Avrupal olmutu. yle ki, Hristiyanlk ile Batllk nerde ise e anlaml olmutu. Hristiyanlk denince Baty, Bat denince Hristiyanl artrr olmutu. (Bat dnyas ierisinde yahudiler olsa bile ounluu hristiyanlar oluturduu iin bu hkm yerindedir.) te malubiyet psikolojisi ierisinde toplumsal kinin ve slam'a olan husumetin esiri olmu olan Batllar slam'a ve Mslmanlara kar yeni ve deiik mcadele yntemlerini gelitirmeye yneldiler. Fizik mcadele sonu vermeyince fikri mcadele yntemlerini gelitirdiler. Bu cmleden olarak Batl bilimciler slam'a, temel kaynaklar olan Kitap ve Snnet'e, slam tarihine, mezhep ve frkalarn oluumuna ok youn bir ilgi gsterdiler. Bu ve benzeri konularda youn abalar harcadlar. Yukarda szn ettiim dini kin ve husumetin yansra birtakm ekonomik, politik ve emperyalist emeller de onlar bu hususta motive eden faktrlerin banda gelir.584 Batl bilimciler byk bir nyarg, slam'n ve mslmanlarn aleyhinde ok olumsuz ynde artlandrlm bir
571
572

ehhate, a.g.e., 283; Itr, a,g,e.,s.223. ehhate, a.g.e., s.283; Itr.a.g.e., 224. el-Akk, a.g.e., s.478; ehhate, a.g.e., s.283; Itr, a.g.e., s. 224. el-Akk, a.g.e., s. 474. Itr, a.g.e., s. 224; ehhate, a.g.e., s. 283. Itr, a.g.e., s. 224; ehhate, a.g.e., s. 283. Bkz. el-Akk, a.g.e., s. 475-177. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 233-234. Bkz. el-Kettan, s. 316-318; el-Akk, s. 479; ehhate s. 264; tr. s. 223. Bkz. ez-Zerkan, 29-35, ehhate, s. 269. es-Safi'nin bu konudaki gr iin bkz. es-Safi, et-Kur'an'l-Kerim Bidiyyetu Tercemetihi, Beyrut 1994, s. 119-132. Bkz. brahim e-atibi el-Muvafakat fi Usulil-Ahkam, Bas. yay., II. 44-46.

573 574 575

576

577
578

579
580

581 582 583

584

ez-Zerkan, II40-49. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 234. Gorden E. Pruett, slam ve Oryantalizm, Oryantalistler ve slamiyatlar. Oryantalist ideolojinin Eletirisi adyla yaynlanan makaleler tere. Bedirhan Muhib, st. 1989, s. 61.

psikoloji ile bu almalarn yrttler. 19. yy.'n ilk yarsyla 20. yy.'in ilk yllarnda zirveye ulaan oryantalizmin Belikal, Fransal, ngiltereli, Hollandal, Ispanyal ve Amerikal yani hemen btn Batl lkelerin misyonerleri tarafndan balatlm olmas,585 oryantalizmin ne kadar yaygnlk kazandn; dolaysyla slamiyet ve mslmanlar hakknda ne kadar toplumsal bir kin, nefret ve kt niyet tadklarn ve ne derece nyargl olduklarn aka gsterir kanaatindeyiz. Bu cmleden olarak S. Zvemer, H. Lamnens, D.B. Mac Donald, M.A. Palacious, C. De Faucault, M. Watt, K. Cragg gibi isimler genelde slamiyet; zelde de Peygamber (a.s.v.), Kur'n ve Hadis hakknda yapm olduklar almalarn yaynladlar ve bu hususlarla ilgili pheler ortaya atp, onu ikincil bir konuma drmeye altlar.586 Son iki asrda Batllarn fen ve sosyal bilimler alannda kaydettikleri badndrc gelimeler karsnda gszlk ve kendine gvensizlik psikozu, Mslman milletlerin sosyal hastal haline geldi. zellikle Mslman halka ramen balarna geirilen ve Mslman lkelerin ynetiminin kilit noktalarna yerletirilen szde Mslman; fikirde, kltrde ve dncede Batl olan bir ksm aydn, brokrat, teknokrat, siyaseti v.b etkin kimseler; maddeten gelien ve birok ilimde byk mesafeler kateden Bat karsnda ok deiik komplekslere kapldlar. Kendilerine, kltrlerine, tarihlerine ve Mslman toplumun g kaynan oluturan dinamiklere kar byk bir gvensizlik hatta inkar srecine girdiler. Bunun farknda olan Batllar frsat ok iyi deerlendirmeye koyuldular. Batllar ateistiyle, hristiyanyla ve yahudisiyle gerek gemi malubiyetlerin biriktirdii kinle, gerekse de galibiyetin oluturduu gurur ve hrsla slam'n kitap ve snnet gibi temel kaynaklarndan, Mslman lkelerin beeri corafyasna, siyas ve iktisad yapsna kadar hemen her ynn ciddi manada incelemeye altlar. Bu almalarnn mu'cem (kelime ve benzerini bulmaya ynelik alma) gibi bir ksm vastadr; yani dier almalarn dzenli ve verimli srdrlmesi iin yaplmtr. Bu tr almalar politik olamazlar. Dier bir ksm almalar vardr ki tamamen politik ve garazkardr. Batllar bu kabil almalarn bilimsellik ve objektiflik gibi cazip nosyonlarla ssleyerek slam alemine sundular. Bu almalar gerek yukarda szn ettiim Bat meftunu kiiler gerekse de geri kalmln ve ekonomik skntlarn deprasyonunu yaayan dier Mslman halklar tarafndan byk bir gven ve teslimiyetle kabul edilir oldular. Oysa bu almalar yapan Batllarn her frsatta slam' ve Mslmanlar karalama, slam hakknda pheler gelitirme ve kfrn tohumlarn slam aleminin sathnda ekmek suretiyle Mslmanlarn inanlarn zayflatp kar koyma direnlerini azaltarak Batllarn smrsne msahhar klmaktan baka bir gayeleri yoktu. Dolaysyla onlarn slam merkezli almalarnn byk bir ounluu gerei saptamaktan ziyade saptrmaya ynelikti. te taraftan onlarn yapt bu almalar tamamen Bat kltrnn ve ou kez de pozitivist dncenin, materyalist mantn rn idi. Dolays ile bu ynden de grlyor ki, Batllar tarafndan yaplan almalar byk lde objektiviteden uzak, ksm a'zam ind, keyfi ve emperyalist mlahazalarla husule gelmitir. te bu tr ideolojik ve emperyalist emellere brnm olan Batl oryantalistler, slam ilimlere ve hatta slam dnyasyla ilgili tm bilgi alanlarna el uzattlar. Nldeke gibi bazlar da fazlaca Kur'n ve Kur'n ilimleriyle uratlar. Kendi akllarnca gya Kur'n'a ve ilimlerine yeni bak alar kazandracaklar. Bundan hareketle baz gafil, cahil, dnya konjktrnden habersiz ve dnyann sosyal realitesini ve aktalitesini yakalamaktan uzak kiileri aldatp zihinlerinde slam kitab'na ve dolaysyla da slam'n kendisine kar kuku, phe ve gvensizlik halini meydana getirmeye altlar. Bunun iin vahiy, Kur'n'n kayna, Kur'n'n cem'i, kraat, ahrufu seb'a, Kur'n'da konu birlii, sahabenin farkl mushaflar, Kur'n'n imlas v.b. phe uyandrabilecekleri alanlara ilgi duydular. O tr konularda oka kalem oynattlar. Ama ne acdr ki, o kalemler ilmi ciddiyetten, bilimsel objektiflikten, bilim adamnda bulunmas gereken tarafszlk ve arballktan uzak bir ekilde hep kin, husumet, fitne ve ilhad kustular. Zaman zaman dnyann en terbiyesiz insannn bile kullanamad edepsiz ifadeleri Hz. Peygamber, sahabileri ve Kur'n iin kullanmaktan hi ekinmediler. Bu tr alen iftira ve hakaretamiz eletirilerin ana tema olduu almalar, oryantalizmin slam'a kar balatt mcadelenin birinci raundunun belirgin zelliidir. kinci rauntta oryantalizm, taktik deitirdi. Gya sadece gerei aratran, aleyhinde de olsa haktan ayrlmayan, drstlkten amayan bir mantk ile almalarn srdren ve grnrde gayet masumane bir yapya brnd. Oryantalistler bunu ispatlayabilmek iin de zaman zaman slam'n, Peygamber'in ve Kur'n'n hakknda vc ifadeler kullandlar. Ne var ki, madalyonun dier yz hi de grnd gibi deildi. nk slam' kendileri iin hedef seen bu oryantalistler her frsatta zehirlerini zerk etmekten 'ama sinsice' geri kalmadlar. Kendi emellerine ulamak iin ok kurnazca, kuku verici deiik slup ve yntemler kullandlar. Hedeflerine ulatlar m? Ksmen evet; fakat klli manada hayr. nk Batl hkmetlerin slam lkelerine kar uyguladklar
585

Yazarn bu balatmadan amac oryantalizmin dzenli ve organizeli almay balatmasdr. Yoksa oryantalizm ta 1312'de, Viyana Kilise konseyinin Paris, Oxford, Bolonya, Avinyon ve Salamanka'da, Arapa,Yunanca branice ve Sryanice hakkndaki bir dizi krs kurulmasna ilikin karar ile ortaya km olduu kabul edilmektedir. Bkz.Edvard Said, Oryantalizm Smrgeciliin Keif kolu, Trk.Selaheddin Ayaz, st- 1991,s.85.
586

Asaf Hseyin, Oryantalizmin ideolojisi, a.g. makaleler ierisinde yaynlanm,s. 15-16. Bu sylediklerimizde kukulu olanlar Msr'n mehur el-Ahram gazetesinin ba muharriri Haseneyn Heykel'in Muhammed adl eserine bavursunlar. Greceklerdir ki bu kitap serapa oryantalistlerin Hz. Peygamber (s.a.v.) iin kullandklar en terbiyesiz ve hayasz ifadelerle doludur. H. iek.

smrc, karc, ifte standartl ve ovenist politikalar Mslman halklarn gznden kamad. Batllarn slam dnyasna kar uyguladklar acmasz emperyalist siyasetten iyice haberdar olan Mslman halklarn yetitirdikleri nesil fazla gemeden toplumda etkin konumlara geldiler. Btllarn ne yapmak istediklerini bilen, ilimcilik perdesi altnda ne planlar kurduklarn anlayan ve halk bu konuda bilinlendiren bu nesil slam dnyasnn urasna burasna yayld; halk Bat kaynakl bilgilere kar uyard. Bu nesil Batllarn ilimcilik adna ne denli sahtekrlklar yaptklarn, ilmi ne kadar istismar ettiklerini, kendi smrc, siyasi ve ideolojik emellerine kavumak iin ilimcilik adna ne dehet verici seneryolar dzenlediklerini ortaya kard. Dolaysyla artk onlardan gelen herey mutlak bir gven ve teslimiyetle kabul edilemiyordu. Bir ksm mstesna olmak kaydyla Mslman aydnlar, artk oryantalist kaynakl bilgi ve malumat Bat markajl olmayan bir mihenge vurmadan kabul etmemektedir. Biz oryantalist almalarn eletirel yan zerinde imdilik duramayacaz. Zira o tamamen ayr bir alma ile yaplmas gereken ok ciddi bir konudur. Bu nedenle biz bu almamzda kendi prensibimiz dorultusunda hareket ederek trkeye evrilmi birka tane eserin tantmyla yetineceiz. Batllarn Kur'n ve Kur'n ilimlerinin ok muhtelif ynlerini ele alan gerek mstakil eser gerekse de makale eklinde hayli almalar vardr. Bunlardan trkeye evrilmi rnek baz eserleri tantp dierlerinin isim listesini konun sonunda sunacaz.587 1- J. J. G. Jansen-Kur'n'a Bilimsel Filolojik Pratik Yaklamlar: Kitabn orjinal ismi The nterpretation of the Kur'n in Modern Eqypt'tr. 181 sahifeden meydana gelen eser J. J. G. Jansen tarfndan te'lif edilmitir. Yznc Yl niversitesi Eitim Fakltesi Aratrma Grevlisi Halilrahman Acar tarafndan Trkeye evrilmitir. Kitap be blmden meydana gelmektedir. Birinci blm (s.11-38) giri niteliinde olup Kur'n ve tercmesi'ne dairdir. Otuzdokuz paragraflk olan bu blm, daha ziyade Msr merkezli baz deerlendirmelerden ibarettir. Kur'n'n yaratlmlndan tercmesine; Zamaheri'nin el-Keaf'ndan, modern ilm ve konulu tefsire kadar bir ok konu hakknda Batl bir yaklamla baz deerlendirmelerde bulunur. kinci blm (s.39-67) otuzdrt paragraftan teekkl eder. Yazar bu blmde sadece Muhammed Abduh'un tefsirini, tefsir metodunu ve tefsirinin be temel ayrc zelliini izah eder. nc blmde (s.69-103) Kur'n'n Yorumlanmas ve Doa Bilgisi adl balk altnda ilm tefsirin tarihi seyri incelenmektedir. Bu blmde yazar, ilm tefsirin kitap ve snnetteki dayanandan tutunuz da, Emin el-Huli'nin modern bilimsel yorumlara kar dar tutumuna kadar ilm tefsirin leh ve aleyhindeki bir dizi malumat sunar. Ancak deerlendirmeye alnan almalar yine Msr merkezlidir. Drdnc blm (s.105-143) Kur'n'n yorumlanmas ve filolojisine dairdir. Yazar, bu blmde Kur'n'la ilgili filolojik almalar bnu Abbas'tan alarak 20. asrn alimlerinden yine Emin el-Hul ve rencisi Bintu'-at gibi ada alimlerin modern almalarna kadar bir dizi almay deerlendirir. Yazar bu blmde bnu Abbas'n Nafi' b. el- Azrek'e verdii ikiyz cevabn ispat ynn irdeler. Eski Arap iirinin Kur'n'n izahndaki konumuna deinir. Kur'n'n filolojik almalarnda Ebu Ubeyde ve Zamaheri'nin; yenilerden de Emin el-Huli ile Bintu'-atinin almalarn tantr. Blmde Emin el-Huli ile Bintu' ati'nin almalarnn arlkta olduu unutulmamaldr. Kitab'n beinci ve son blm (s.143-175) uygulamaya ynelik Kur'n'n yorumlanmasna dairdir. Yazar bu blmde Kur'n'n pratik hayata ynelik tefsirini incelemeye tabi tutar. Yani Kur'n'n ahkm ve bu ahkmn hayata geirilme durumunu sz konusu yapan almalar kaleme alr. Bu tefsirin ncleri sayd M. Abduh, Mustafa el-Merai (.1945) ve Abdurrahman el-Benna gibi baz ahsiyetlerin bu konu ile ilgili abalarna deinir. Konunun ak ierisinde itihad ele alr. tihad kapsnn kapanmas ile ilgili yeni ve eski alimlerin grlerini aktarr. Msrl Muhammed Ebu Zeyd gibi baz modernistlerin Kur'n'n baz ahkm yetleriyle ilgili grlerinden alntlar yapan yazar, kitabn iinde geen konularn ksa bir zetini son szde vererek kitabn bitirir. Kitab hakknda ksaca unu syleyebiliriz: Kitap sanld gibi ideal bir orjinaliteye sahip deildir. Kitap, isminden de alglanabilecei gibi tm slam dnyasnda yaplan almalar deil; sadece Msr'da yaplan almalar daha fazla ilgi merkezine almtr. Zaman zaman rnekler de katarak kronolojik bir sra iinde tantc bilgi sunmaktan teye gemez. Ne var ki, bu yazar da, dier oryantalistlerin alageldikleri kafa kartrc ve kuku verici slbu kullanmaktan geri kalmaz.588 2- J. M. S. Baljon-Kur'n Yorumunda ada Yneliler: Kitap, J. M. S. Baljon tarafndan telif edilmitir. Fihristliyle beraber 159 sayfalk olan bu alma A. . lahiyat
587

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 235-239.

588

Bkz. J.J. G. Jansen, Kur'n'a Bilimsel- Filolojik-Pratik Yaklamlar, terc. Halilurrahman Aar, Ank., 1993,5.16,24,113,114,142. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 239-241.

fakltesi Aratrma Grevlisi aban Ali Dzgn tarafndan ingilizceden Trkeye evrilmitir. Bu eserin ama ynnden Jansen'in almasndan pek bir fark yoktur. kisi de ada Kur'n yorumunun tantmn ve karlatrmasn amalamlardr. Bir ksm ada simalar baz alan J. M. S. Baljon, almasnn giriinde ada tefsircilerin bir genel tablosunu izer. Sonra yine ada yorumu baz alarak tefsir tarzlarn zet olarak sunar. Yazar Kur'n'n zelliklerini ada yorumcularn grleri istikametinde inceler. Daha sonra aada sralyacamz konular hakknda modernist tefsircilerin grlerini karlatrarak incelemeye alr. Yazar Kelam Problemler balkl blm altnda u konular inceler: Allah Dncesi, Hr rade Meselesi, Akl ve Vahiy, Peygamberler, Evrensellik, slam'n artlar, Polemik. Ayrca yazar Kur'n ve Modern Zaman bal altnda u hususlara yer verir: Bilimsel Ynler, Pratik Sorunlar, Politik Dnce, Toplumsal Hayat. Kitap, Msrl Muhammed Abduh, (1905), Reid Rza, Tantavi (.1940), Muhammed Halefullah, Muhammed Kmil Hseyin, Hind-Pakistan alt ksmndan Ebu'l-Kelam Azad (1988), Muhammed nyetullah el-Meriki, Ahmed Gulam Perviz, Ahmed Han gibi modernistlerin grlerini merkez alarak almasn srdrr.589 Oryantalistlerin Kur'n almalar 1- Andrew Rippin, Bulletin Of the School Of Oriental And African Studies. 2- Artur Jeffry, The Foreign Vocabulary Of the Ourn, Baroda, 1938. 3- Bencheikh, J. A. "Sovrate Al-Kahf: Nevf Traductionsdu Eorn" Analyses The Ories, 1980/n. 3.5.2-50. 4- Burton J. The Collection Of the Ourn, Cambridge University,1961. Press. 1977. 5- Carra De Vaux, Les Penseurs de L slm, Paris, 1923. 6- Cragg, K. The Mind Of the Ourn, slm in its Scripture, London 1971. 7- Davenport John, Hz. Muhammed Ve Kur'n- Kerim, ev. mer Rza Dorul, stanbul, 1347/1928. 8- E. Montet, Le Coran, (ntroduction), Paris 1949. 9- Gasmi L. Narrativite et Production du Sens dans Le Texte Coranigvele Recit de Dosepti, 3. dnem tezi, Paris III, 1978. 10- Gstav Flugel, Nucumul-Furkan Fi Etrafi'l-Kurn, Leipzing 1842. 11- H. Hrschfeld, New Research.es nto The Composition And Exegesis Of The Ourn, 1902. 12- Horoviz, J. Karanisohe Untersuchungen, Berlin ve leipzig, 1926. 13- Huart Clement, Une Nouvelle Source du Coran dans, Journal Asiatipue (Ja) 1904. 14- Jacques Jomer, The Bible And the Qurnt Newyork, 1964, ev. Sakp Yldz, stanbul, 1980. 15- J. Part, Studien Zur Kiritik Und Expese Des Ourans Dans Der slm, 1915. 16- Labeaume J., Le Coran Onalyse. 17- Masson D., Le Coran et La Reve'lation Judeo-Chretienne, Paris 1958. 18- Maurice Bucalle, Kitab Mukaddes Kur'n ve Bilim, ev. Suat Yldrm, zmir, 1981. 19- M. Kasmrski, Le Coran, Paris (Fasquelle). 20- M. Savary, Le Coran, Paris (mprimerie Lutetia). Davenport John, Hz- Muhammed ve Kur'n- Kerm. Paret. P, Koran, Kommentey Und. Konkordnz, stutgard, 1971. 21- R. Blachere, Indodiction au Coran, Paris 1959. 22- Richard Bell, The Ourn, Edinburg, 1953. 23- Rudi Paret, Grenzender Koronfoschung, Stutgard, 1980. 24- Speyer, H. Dic Biblischan Erzohlungen m. Yaran hildesheim 1961. 25- Stanley Lane-Poole, Le Coran Poesie et Ses Lois, Paris 1882. ev. Avni Doan, Ankara, 1942. 26- Theodor Nldeke, Gecschichte de Oorans, Leipzig 1919. 27- T. Sabbagh, La Metaphore dans Le Coran, Paris. 1943. 28- Wansbrough, Ournic Studies, Sources And Methods Of Scriptural nterpretation, 1977. 29- Watt, M. slamic Revelation in the Modern World, Edinburgh, 1969.590 ULMU'L KUR'N ALIMALARIYLA LGL NERLERMZ: lim dnyasnn 19. asrdan itibaren bir ok dallarda byk gelime kaydettii kukusuzdur. zellikle beer ilimlerdeki gelimeler mcavir alan saylabilecek din ilimleri de hissedilir derecede yle veya byle etkilemitir. Fazla hzn kaybetmeyen bu ilm gelimeler, insan anlay ve kavraylardaki yeni yaklamlarn ve deiik deerlendirmelerin var olmasndaki motivasyon srecini hzlandrmaktadr. limlerin ayrmas da bu paralelde hz kazanmtr. Bir ilmin birden ok alt dallara ayrldn grmekteyiz. Hatta daha evvel ya hi bilinmeyen veya fazla tannmayan bir ok ilim disiplinin ortaya ktn veya tannr hale geldiini sevinerek mahade etmekteyiz. Beer ilimlerden sosyoloji, psikoloji, antropoloji, ekonomi, hukuk siyaset v.b. alanlarda kaydedilen gelimeler bunun en bariz rneidir.
589 590

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 241. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 242-243.

Ne var ki yeni gelien veya kurulan bu ilimlerin byk ounluu Batllar tarafndan temellendirilip gelitirildi. Batllar tarafndan kurallar ve metotlar belirlendi. Batllarn kltr normlar bu ilimlerin alt yapsn oluturdu. Batda etkisi hi kmsenmeyen pozitivizim, bu ilimlerin olumasnda 'ksm de olsa' belirleyici oldu. Freud'un psikanalizde, Comte'un sosyolojide ve Marks'n ekonomide belirleyici etkileri bilinen bir gerektir. Bu ilimlerin yaplarnn olumasnda Batl pozitivist dncelerin yan sra hrstyan dindar dnceler de hayli etkili oldu. Batl dnrler ister pozitivist olsun ister dindar olsun oluturduklar ve gelitirdikleri ilmi disiplinlerin tamamnda kendi pozitivist ve hristiyan/yahudi kltr normlarn kullanmlardr. Dolaysyla uluslararas bir kimlikle ilim mahfillerine kmas gereken bu ilimlerin bazlar avrupai bir hviyyetle grndler. Byle olunca da slam gibi tevhid temeli zerine kurulu bir dinin veya hayat normlarnn byk bir blmn bu dinden ilham alan bir toplumun bu ilimlerden istifadesi olduka snrl olacaktr. nk onlarn ltleri, hareket noktalar, uygulama alanlar, gzlem sahalar, denekleri, karlatrma, rnek ve numuneleri, btn bunlar etkileyen veya ynlendiren kltr norm ve kavramlar pozitivist veya Hristiyan/Yahudi hayattan fkrmtr, yle ise bunlar, tevhid dininin hayatnda belirleyici olduu bir toplum iin hareket noktas yapmak; doru karar verme ve gerei ispatlama asndan olduka risklidir. stenen isabetli neticeleri vermesi ya imknsz olur veya salkl olmaz. En az Mslman topluluklar iin salkl, gereki, verimli ve isabetli bilimsel neticeye varabilmek iin sosyoloji, psikoloji gibi baz fert ve toplum bilimlerinin slam kriterler paralelinde yeniden formle etmenin zarureti aikrdr. Zaten son zamanlarda Mslman aydnlar tarafndan ilgi duyulan ve mesailerinin bir ksmn kanalize etttikleri, bilgiyi slamiletirme olgusu, bu zaruretin ortaya kndan baka bir ey olmasa gerek. Yukarda anlattklarmzdan tr metodolojisi belli, mant net, kavramlar ak bir Kur'n Sosyolojisi, Kur'n Psikolojisi ve Kur'n Sosyal Antropolojisi'nin teekkl gereklidir. Her nekadar bu sahada baz almalar var ise de henz netlemediine, mahhas manada varlndan sz edilemeyeceine inanyoruz. Bu itibarla biz bu hususla ilgili olarak unu neririz: Akidesi salam, sosyolojiyi, din sosyolojisini, psikolojiyi ve din psikolojisini iyi bilen, Arapa'ya iyi vakf olan Mslman aydnlarn Kur'n sosyolojisi, Kur'n psikolojisi, hatta Kur'n sosyal antropolojisi alanlarnda yeni atlmlarda bulunmalar gerekir. Yeni hamleler yapmalar lazm. Bylece Kur'n ilimleri yeni bilim dalna daha kavumu olacaktr. kinci nerimiz Kur'n corafyasnn tesbiti. nk Kur'n'da bir ok yer ve baz ehir isimleri gemektedir. Bunlar bugnk, modern teknolojilerle, arkeolojik kazlarla v.b. vasta ve aralarla yeniden tesbit etme imkn olabileceine inanyoruz. Bu konuda daha nce tantmaa altmz Dr. Muhammet Beyyum Mihran'n drt ciltlik eseri byk bir boluu doldurduuna kanaat ediyoruz. Ama deinmedii baz hususlar vardr. Mesala Lut kavminin kssasna ve corafyasna, Hz. Peygamber'le mriklerin savalarnn getii yerlere hi deinmemitir. Halbuki lm bir disiplin olmann en nemli art kapsayc olmasdr. Bu alana eski alimler her ne kadar ilgi gstermi ve kitaplarnda Kur'n'da geen coraf yerleri tesbite almlar ise de, ancak bugnk teknik yntemlerle yaplan kazlara dayal ve baz kitabelerle destekli olmaktan uzaktrlar. Bunun iin bu gnk ada ilim evrelerinin gvenini fazla alamamaktadrlar. yle ise bu konunun yeniden deerlendirme zarureti vardr. Ancak ciddi ve youn bir insan aba neticesinde ortaya kabilecek bu bilim kolunun Kur'n ilimleri sahasnda nemli bir konuma sahip olaca kesindir. Konu, sabrl ve dirayetli bir aratrma ekibi beklemektedir. nc nerimiz, Kur'n ilimleri ve tefsirinin bilgisayara yklenmesi. Bildiimiz kadaryla Trkiye'de bu sahada ufak tefek baz almalar var ise de yeterli olmaktan uzaktrlar. Halbuki aratrmac, kitaplardan daha fazla bilgisayardan istifade edebilir. Kur'n ilimleri ve tefsirine derinlikli bir ekilde vkf olan bir ekibin gzetiminde hazrlanacak bir programn hem zaman bakmndan hem de bir ok meseleye vkf olma asndan ok faydal olaca kesindir. Programla ilgili olarak dndmz baz hususlar arzedip gerisini bu konuya ilgi duyacak zatlara brakyoruz. nce u mazeretimizi belirtmeden geemeyeceiz. Bilgisayar program yapm konusunda hi bilgi sahibi deiliz. O hususta bilgi sahibi olsaydk belki daha deiik ve ideal nerilerde bulunurduk. Tefsirle ilgili hazrlanacak bir programda evvela, srenin ismi/isimleri, Mekk, Meden veya ka yetin Mekk/Meden oluu, srenin ana konusu/konular, fazileti ile ilgili sahih rivayetleri, faslalarn hangi harflerle bittii, yet ve kelime says, usul bilgiler (yani srede varsa nasih, mensuh, m, has, mutlak, mukayyet v.b. ) srenin nzul sras, ierisindeki ahkm yetleri, garib kelimelerin manalar ve edeb sanatlar kaydedilmeli. Buraya kadarki malumat giri niteliinde olacaktr. Sre yetlerinin tefsirine geilirken nce ini sebebini, akabinde yetle ilgili gelen rivayet tefsirlerini, dirayet manalarn; sonra, varsa ahkmi grleri nakletmek uygun olacaktr. Kraat ve 'rab vecihlerine manada deiiklie sebebiyet verdii lde yer verilmelidir. yet, bugnk ilm verileri ieriyorsa mutlaka yer verilmelidir. Aratrmaya yardmc olmak amacyla yetlerin manasnda tercih edilen gr gz nnde bulundurularak toplu manalar verilmelidir. yetlerin nceki yetle mnasebeti varsa kaydedilmelidir. Kelimelerin etimolojisi, ihtiya duyulabilecek kelimelerde kaydedilmelidir. Ulumul-Kur'n sahasnda ise, zellikle zl bilgilerin yklenmesine ncelik verilmelidir. Mesela: nemli yeni ve eski kaynaklar ierdikleri konularla beraber yklenmelidir. zellikle gnmzde daha ziyade ihtiya hissedilen konular belirlenip yklenmeli, Nesh gibi konularn ihtilafna ve yet saylarna da yer verilmeli.

Kur'n'n konular detayl bir ekilde tesbit edilip her konu bal altnda ilgili yetler kaydedilmelidir. Konularla ilgili mstakil eserler varsa sralanmaldr.591 SONU lmi gelimelerin ivme kazand 20. asrda bir ok ilim sahas bundan olumlu ynden etkilendii gibi hi phsiz Tefsir ve Kur'n ilimleri de bundan byk lde etkilenmitir. Kur'n ilimlerinde daha evvel olmayan veya nve halinde olan baz ilim dallar geliti/ortaya kt. Bu hzl gelime, konulu tefsir, ilmi yetlerin tefsiri, Kur'n kssa ve mesellerinin psikolojik, sosyolojik, pedagojik izahlar, tefsir tarihi, i'caz ve mu'cem alma alanlarnda daha fazla kendini hissettirmektedir. Btn bu sahalarda ciddi ve faydal eserler yazlm, alimler ilgin tesbitlerde bulunmu faydal yaklamlarla konular irdelemilerdir. Kr'n ilimleri sahasnda farkl tarzlarda bir ok eser yazlmtr. Bu eserlerden bir ksm btncl bir eilim gstererek birden fazla konuyu ihtiva eder. El-Cezir, Subh Es-Salih, el-Kattan, Sbun, Ebu ehbe, Zerzur, A.Vahhab el-Gizlan ve Nurettin Itr'n almalar birden fazla konu ileyen almalardr. Buna mukabil nesih, i'caz, kssa, emsal, slbun her hangi bir yn, rab, Kur'n aratrmalar muhtevasna giren her hangi bir hususu inceleyen yzlerce mstakil konu almalar da vardr. Gerek bu ksm almalarda olsun gerekse nceki ksm almalarda olsun slp sadeliine nem verilmi, gereksiz ihtilaflardan kanlm; nzul sebebi ve i'caz gibi gnlk Kur'n almalarnda daha fazla karlalabilecek konulara arlk verilmi ve konular eletirel bir yaklamla incelenmitir. zelikle ahrufu seb'a, Kur'n tarihi ve kayna gibi Oryantalistlerin eletirilerine fazla hedef olmu konulara da gnmz almalarnda arlk verilerek, bu eletiriler cevaplandrlmaya allmtr. Gnmz modern teknolojisinin verilerine parmak basan bir ok yet ilm ynden mstakil eserlerle incelenmitir. Bylece Kur'n'n ilahi oluu bir kez daha ispat edilmeye allmtr. amzda yazlan bir ok tefsirden bazlar, mukaddimelerinde Kur'n ilimlerine yer vermitir. Kasm, bnu Aur, Reit Rza, Mevdud ve Sleyman Ate'in eserleri, mukaddimelerinde Kur'n ilimlerini ihtiva eden tefsirlerdir. Bu arada Arapa yazlan Kur'n ilimleri sahasndaki eserlerin yansra Trke gibi Arapa olmayan dier baz dillerde de bir ksm almalar kaleme alnmtr. Cerraholu, Ali Turgut, Suat Yldrm, Celal Krca, Sait imek bu sahada Trke eser yazan yazarlarmzdr. Kur'n, muhtevas itibariyle bir ok konuyu ihtiva eden ok zengin bir yapya sahiptir. Bu sayede o ok geni bir yazar kitlesi tarafndan eitli zaviyelerden incelenmitir. Kur'nla ilgili binlerce eserin yazlmas, onun ihtiva ettii kltrn ne kadar zengin, boyutlu ve eitli olduunun en nemli ve ciddi gstergelerden biridir. Kur'n ilimleri sahasna giren konulardan biri olmaktan ziyade Kur'n aratrmalar diyebileceimiz ok geni bir yelpazeye sahip olan Kur'n' herhangi birisini veya bir kan bir arada inceleyen eserler de gnmzde hayli gelime kaydetmitir. Bu gibi almalar Kur'n ilimlerinden belli bir alana sokmak bizce olduka zordur. Bunun iin biz bu tr Kur'nla ilgili genel almalar Kur'n kltr bal altnda sunmay tercih ettik. Kur'n tarihi, 'caz, Nash-Mensuhu, kssalar ve meseleleri, ilmi yetler gibi baz alanlar, gnmz insannn ilgisini ekmitir. Bu gibi ilgi eken alanlar ok velud olmu, bir ok eserin yazlmasna neden olmutur. Gnmz oryantalistleri, politik, ekonomik nedenlerle veya objektif bilimsel() gerekleri ortaya koymak sebebiyle Kur'na daha fazla ilgi gstererek, bu sahada bir ok alma kaleme almlardr. Bu almalarn ortak ynleri phe uyandrc, kafa kartrc slplar kullanarak kt sonular verecek dnceleri, sinsice cmleleri arasna koymu olmalar ve kendilerine yakn, emellerine uygun bulduklar, sadece baz modernist mslmalarn almalarn baka hi bir ey yaplmam gibi tantmaya arlk vermi olmalardr. Sonra gnmzde slam aleminde kaleme alnan Kasm, bnu Aur gibi ciddi dier baz almalar adlk, eskinin tekrar, yeni bir ey ilave edememenin acziyeti v.b. hususlarla Mslmanlar ayplamak da onlarn ortak iardr. te, Oryantalistler tarafndan yle ya da byle yazlm bir ok eser vardr. Nldeke, Goldzher ve Blchere, gibi baz oryantalistlerin, iftira, inkar, yalan dolu almalarna parelel; Jansen, Baljon gibi bazlar da deiik bir stilde, eskilere gre daha sade ve grnrde daha objektif ve daha bilimsel dier baz almalar da kaleme alnm. Ancak yukarda da ifade etmeye altm gibi bunlar da frsatn bekliyor; frsat bulduka kinlerini dkyorlar. Kur'n muhtevasndan, kssa, mesel, tarib ve terhib gibi baz konularn psikoloji vb. baz yeni ilimlerin kstaslaryla kaleme alnmasna iddetle ihtiya vardr. Bu yeni bak alarnn, ilm disiplinler haline dntrlmesi iin; bunlarn yeniden slam kriterler ve kurallarla temellendirilme zarureti kendini aka gstermektedir. Ayrca Kur'n tefsiri ve Kur'n ilimleri sahasnda uzman ekiplerce ciddiyet ve titizlikle detayl bir ekilde hazrlanacak bir Kur'n Kerim tefsiri ve Kur'n ilimleri bilgisayar programna iddetle ihtiya vardr.592

591 592

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 244-246. Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 248-250.

BBLYOGRAFYA 1- Abdulbaki, Muhammed Fuad, el-Mu'cemu'l-Mfehrisu li Elfazi'l-Kur'n'il Kerim, el Kahire 1364. 2- el-Akk, Halid Abdurrahman, Usulu't-Tefsiri ve Kavaiduhu, Beyrut 1986. 3- el-Furkan ve'l-Kur'n, Beyrut, 1992. 4- el-Als, Mahmud, Ruhu'l-Mean, Beyrut, 1985. 5- el-Amid, Ali b. Muhammed, el-hkam, fi Usuli'l-Ahkam, Beyrut 1985. 6- Asaf, Hseyin, Oryantalizmin deolojisi, st. 1989. 7- Ata, Abdlkadir, Azametu'l-Kur'n, Beyrut, 1984. 8- Ate, Sleyman, Kur'n- Kerimin Evrensel Mesajna ar, st. 1990. 9- Yce Kur'n'n ada Tefsiri, st. 1988-1991. 10- el-Bakar, Ahmed Mahir, Esalibu'n-Nefy fi'l-Kur'n, Daru'l-Maarif, 1985. 11- el-Bakllan, Muhammed Ebubekir, 'cazu'l-Kur'n, Beyrut, 1988. 12- Baltac, Muhyeddin, Drasatun fi't-Tefsiri ve Usulihi, Beyrut, 1987. 13- Berke, Abdulani, slbu'd-Da'veti'l-Kur'niyye, Kahire, 1983. 14- el-Beynun, Abdlmecid, Darb'l-Emsl fi'l-Kur'n, Beyrut, 1991. 15- el-Buhar, Muhammed b. smail, es-Sahih, st. 1992. 16- el-Cahiz, Amr Ebu Osman, el-Beyan ve't-Tebyin, Kahire, 1985 17- Cemal, Ahmed, el-Kur'n'il-Kerim Kitabun Uhkimet yatuhu, Beyrut, 1991. 18- Cemile, Meryem, slm ve Oryantalizm, ev. Faruk Ylmaz-Ahmed Deniz, st. 1989. 19- el-Cerr, Halil, Lars el-Mu'cemu'l-Arabiyyu'l-Hadis, Paris, 1972. 20- Cerraholu, smail, Oryantalizm ve Batda Kur'n ve Kur'n limleri zerine almalar, Ankara n. lah.. Fak. Der. XXXI. Ankara 1989. 21- Cerraholu, smail, Tefsir Usul, Ankara 1991. 22- el-Cevziyye, Muhammed b. Kayyim, el-Fevaidu'l-mevvik la Ulumi'l-Kur'n, Beyrut, 1982. 23- el-Cezair, Tahir, et-Tibyan li Ba'di'l-Mebahisi'l-Mteallikat bi'l-Kur'n al Tarikati'l-tkan, Beyrut H.1412. 24- el-Crcan, Abdlkahhir, Delailu'l-'caz, Msr, ters. 25- el-Crcan, Abdlkahhir, Esrr'l-Bele, ba. y.y. trs. 26- el-Crcan, Seyyid erif Muhammed, et-Ta'rifat, bas. y. y. trs. 27- etiner, Bedrettin, El-Mu'cemul Mufehrisu li'l- Kur'nil-Kerim, stanbul 1991, 28- iek, M. Halil, Advu'n Ala sreti'l-Mlk, st, 1994. 29- iek, M. Halil, Ebu'l-Beka el-Kefevnin Klliyt'nda Tefsir ve Kur'n ilimleri, (baslmam doktora tezi). 30- Dervi, Muhyeddin, 'rabul'l-Kur'ni'l-Kerimi ve Beyanuhu, Beyrut, 1992. 31- Draz, Muhammed Abdullah, en-Nebe'l-Azim, Beyrut, 1970. 32- el-Medhal ile'l-Kur'ni'l-Kerim, Kuveyt, 1984. 33- Doan, Mehmet, Byk Trke Szlk, bas. y.y., trs. 34- Ebu Firah, Muhammed brahim, el-Hurufu'l-Mu'cemu fi Fevatihu's-Sver, el-Kuveyt, 1992. 35- Ebu Gudde, Abdulfettah, et-Tibyan mukaddimesi, Beyrut, H.1412. 36- Ebu ame, Abdurrahman el-Makds, Kitabu'l-Muridi'i-Veciz, Ankara 1986 37- Ebu ehbe, Muhammed Muhammed, el-Medhal il Dirseti'l-Kur'ni'l-Kerim, Kahire 1992. 38- Ebu Zehra, Muhammed, Tarihu'l-Mezahibi'l-slamiyye, bas. y.y. 1989. 39- Eb's-Suud, Muhammed b. Muhammed el-mad, radu'l-Akli's-Selim ila Mezaye'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut,trs. 40- Elma', Zahir b. Avvad, Dirasatn fi't-Tefsiri'l-Mevdu' li'l-Kur'ni'l-Kerim, er-Riyad H.1405. 41- Firzbd, Mecduddin Muhammed b. Yakub, el-Kamusu'l-Muhit, ba. y.y. 1938. 42- Mbarekfur, Muhammed Abdurrahman, Tuhfetu'l-Ahvazi bi erhi Cami'it-Tirmzi, Kahire 1964. 43- Gorden, E. Pruett, slm ve Oryantalizm, (Oryantalistler ve slamiyatlar Oryantalist deolojinin Eletirisi) adyla yaynlanan makaleler terc. Bedirhan Muhib), st. 1989. 44- el-Hafnav, Muhammed brahim, Drasatun fi'l-Kur'n'il-Kerim, bas. y. y. trs. 45- el-Halidi, Salah Abdulfettah, Letaifu Kur'niyye, Beyrut, 1992. 46- Hamidullah, Muhammed, Kur'n Tarihi, ev. Salih Tu, st., 1993. 47- el-Hattab, Hamd b. Muhammed, el-Beyan fi 'cazi'l-Kur'n, Kahire, trsz. 48- Heyet, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, bas. y.y., 1990 49- Heyet, Trke Szlk, Ankara 1988. 50- Heyto, Muhammed Hasan, el-Mu'cizetu'l-Kur'niyye, Beyrut, 1989. 51- el-Hicaz, Muhammed Mahmud, el-Vahdetu'l-Mevduiyatu fi'l-Kur'ni'l-Kerim, el-Kahire, 1970. 52- el-Hilbav, Kemal Tevfik, Mevki''t-Ta'ribi ve't-Tercmeti mine't-Taskifive'l-Eslimeti, (Konferanslar elMa'hadu'l-slam), A:B:D, Virjina 1990. 53- Itr, Nureddin, Muhdartn f Ulumi'l-Kur'n, Dmak 1988.

54- ed-Daran, Hseyin Selim Esed, bn'l-Cevznn Nasihul-Kur'ni ve Mensuhu'nun Tahkik Mukaddimesi, Beyrut 1990. 55- bnu Aur, Muhammed et-Tahir, et-Tahrir ve't-Tenvir,Tunus 1984. 56- bnu Cerir, Muhammed et-Taberi, Cami'u'l- Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'n, Beyrut 1988. 57- bnu Hacer, Ahmed el-Askalani, Fethu'l-Bari bi erhi Sahihi'l-Buhari, Beyrut trs. 58- bnu Hacer, Ahmed el-Askalani, Fedailu'l-Kur'n, Beyrut 1986. 59- bnu Hazm, Ali b. Ahmed, el-Fisal fi'l-Mileli ve'l-Ehvai ve'n-Nihal, Beyrut, 1975. 60- bnu Manzr, Muhammed b. Mukarrem, Lisanu'l-Arab, Beyrut, 1988. 61- bnu'l-Esir, Nasrullah b. Muhammed,el-Meselu's-Sair fi Edebi'l-Katibi ve'-air, Beyrut 1990. 62- bnu'l-Cevz, Abdurrahman b. Ali, Zadu'l-Mesir fi ilmi't-Tefsir, Beyrut 1987. 63- bnu'l-Keyyim, Muhammed emseddin el-Cevziyye, et-Turuku'l-Hkmiyye fi Siyaseti'-eriyye, el-Kahire, trs. 64- bnu'n-Nedim, Muhammed bnu Yakub, el-Fihrist, bas.y.y.,1988. 65- bnu'l-Cezer, Muhammed b. Muhammed, en-Nar fi'l-Kraati'l-Ar, Beyrut, trs. 66- sfahan, er-Rab el-Huseyn, el-Mfredat fi aribu'l-Kur'n, Beyrut, trs. 67- Izutsu, Toshihiko, Kur'n'da Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, Ankara, trs. 68- zzedin b. Abdusselam, Kitababu'l-rti ilel-caz fi Ba'di Ahvali'l-Mecaz, Kahire, trs. 69- Jansen, JJ.G. Kur'n'a Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklamlar, ev. Halilurrahman Aar, Ankara 1993. 70- el-Kadr, Abdullah b. Muhammed Nasiruddin el-Beydav, Envaru't-Tenzil ve Esraru't-Te'vil, st, 1977. 71- el-Kasim, Muhammed Cemaleddin, Muhasinu't-Te'vil, Beyrut 1978. 72- Katip elebi, Mustafa Hac Halife, Kefu'z-Zunn an sme'l-Kutubi ve'l-Funn, st, 197i. 73- Kattan, Menna' Halil, Mebbisu f Ulmi'l-Kur'n, Beyrut 1990. 74- Kefev, Eyyub b. Musa Ebu'l-Beka, el-Klliyat, Dimek, 1983. 75- Kettan, Abdulhayy, et-Teratibu'l-dariyye, Beyrut trs. 76- Krca, Celal, Kur'n'a Yneliler, st. ters. 77- Kurtubi, Muhammed Eb Abdillah, el-Cami'u'li Ahkami'l-Kur'n, Beyrut 1983. 78- Kutub, Seyyid, Fizilali'l-Kur'n, Cidde, 1986. 79- Kutub, Seyyid, et-Tasviru'l-Fenniyu fi'l-Kur'n, bas.y.y.,trs 80- Lewis, Bernard, slmn Siyasal Dili (ev. Fatih Taar), st. 1992. 81- Mahalli, Muhammed Celaleddin, arhu Cemi'l-Cevami', Msr, trs. 82- Mahmud Muhammed akir, ez-Zahiret'l-Kur'niyye mukaddimesi, Dimek, 1987 83- Makram, Abdu'l-'Al Salim, Kadaya Kur'niyyetn fi Davi'd-Dirasati'l-Lgaviyye, Beyrut, 1988. 84- Malik, Babikr Bedri, Mslman Psikologlarn kmaz, ev. Harun encan, st. 1981. 85- Mar'al, Yusuf Abdurrahman, el-Umde fi aribu'l-Kur'n'n Tahkik Mukaddimesi, Beyrut, 1984. 86- Mekk b. Ebi Talip, el-zah li Nasihi'l-Kur'ni ve Mensahi, bas. y.y. 1988. 87- Mevdud, Ebu'l-A'la, Tefhimu'l- Kur'n, ev. heyet, st. 88- Meydan, Abdurrahman Hasan Habenneke, Emsalu'l-Kur'n, Beyrut, 1992. 89- Mihran, Muhammed Beyyum, Dirstn Tarihiyetn mine'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut 1988. 90- Muhammed Al el-Hasan, el-Menar f' Ulumi'l-Kur'n, Amman, 1983. 91- Muhammed b. en-Nehhas, Kitabu'n-Nasihi ve'l-Mensuhi fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut 1989. 92- Muhammed el-Hemezani, Kitabul-i'tibar fi'n-Nasihi ve'l-Mensuhi Mine'l-Asar, Hms 1966. 93- Muhammed Hamidullah, Kur'n- Kerim Tarihi, (ter. Salih Tu), st. 1993. 94- Muhammed Mahir, Muhammed, el-Mektebtu fil-slami, Beyrut, 1978. 95- Muhammed Mustafa Muhammed, el-Fihrisul Mevduiyye li Ayti'l-Kur'ni'l-Kerim, Beyrut, 1989. 96- Muhammed Salih Ali Mustafa, en-Nashu fi'l-Kur'n'-Kerim, Beyrut, 1988. 97- Atyye, Muhyeddin, el-Keafu'l-ktisadiyye li yti'l-Kur'ani'l-Kerim, Virgina, 1991. 98- Mnzir, Abdulazim el-Hafiz, et-Terb ve't-Tarhb, Beyrut, trs. 99- Mslim b. el-Haccac el-Camiu's-Sahih, (Kastaln hamii) Beyrut, trs. 100- Mustafa Mslim, Mebahisu fi 'cazi'l-Kur'n, Beyrut, 1988. 101- Mslim, Mustafa, Mebahisu fi Ulumi'l-Kur'n, Cidde 1988. 102- Mustafa Zeyd, en-Neshu f'l-Kur'ni'l-Kerim, el-Mansura, 1987 103- Nakre, et-Tiham, Seykolojiyetu'l-Kssati fi'l-Kur'n, Tunus 1974. 104- Nevev, Yahya Ebu Zekerriya, erhu Sahihi Mslim (Kastalani Hamii), Beyrut, trs. 105- Rafii, Mustafa Sadk, 'cazu'l-Kur'n, Msr, 1965. 106- Tarhu Adabl-Arab, Beyrut, 1973. 107- Rahmetullahi'l-Hind, zharu'l-Hakk, Riyad, 1989. 108- Rza, Reid, Esrarl Belae Mukaddimesi, bas. y.y. trsz. 109- er-Rm, Abdurrahman Fahd, Ulmu'l-Kur'n, Riyad H. 1413. 110- es-Sabun, Muhammed Ali, et-Tibyan fi Ulumi'l-Kur'n, Beyrut. H. 1408. 111- es-Safi, Osman Abdulkadir, el-Kur'n'l-Kerim Bidiyyetu Tercmetihi, Beyrut 1994.

112- Said-i Nursi, aratu'l-'caz fi Mezanni'l-'caz, st. 1994. 113- es-Salih, Subh, Mebhisu f Ulmi'l-Kur'n, st. trs. 114- es-Serahs, Muhammed emsu'l-Eimme, el-Mebst, st., 1-983. 115- es-Suyut, Celaleddin Abdurrahman, el-tkan fi Ulumi'l- Kur'n, Msr, 1978. 116- es-Suyut, Celaleddin Abdurrahman, Tedribu'r-Rav fi erhi Takribi'n Nevv, Beyrut, 1979. 117- es-Suyut, Celaleddin Abdurrahman, Mu'tereku'l-Ekran, Beyrut, 1988. 118- e-afii, Muhammed b. dris, er-Risale, st. 1989. 119- ahin, Abdussabur, Tarihu'l-Kur'n, bas. y.y. 1994. 120- e-atibi, brahim, el-Muvafakat fi Usuli'l-Ahkam, Bas. yay., II. 44-46. 121- ehhte, Abdullah, Ulmu'l-Kur'n, Kahire 1985. 122- e-erif, Adnan, Min Ulumi'l-Ardi'l-Kur'niyye, Beyrut 1993. 123- e-evkan, Muhammed b. Ali, Fethu'l-Kadir, Msr, 1964. 124- imek, Said, Kur'n Kssalarna Giri, st. 1993 125- imek, Said, Kur'n'da ki Mesele, Konya, 1987. 126- Tabl, Hasan, slbu'l-ltifat, bas. y.y. trs. 127- et-Tabresi, el-Fadl b. el-Hasan, Mecma'ul-Beyan fi Tefsiri'!-Kur'n, Beyrut, 1988. 128- Takprzade, Ahmed, Misbhu's-Se'ade ve Mifthu's-Siyde, Beyrut 1989. 129- et-Teftazn, Mes'ud b. mer, erhu'l-Akaid, st., H. 1307 . 130- et-Teftazn, Mes'ud b. mer, Muhtasaru'l-Mean, st. trs. 131- et-Tehnev, Muhammed Ali b. Al, Kefu stilahati'l-Funun, stanbul, 1984. 132- et-Tirmiz, Muhammed b. Ali, el-Emsal Mine'l-Kitab ve Snne, Beyrut, 1989. 133- Turgut, Ali, Tefsir Usul ve Kaynaklar, st. 1993. 134- ah Veliyyullah, Ahmed ed-Dihlev, el-Fevzu'l-Kabir fi Usuli't-Tefsir, Beyrut, 1987. 135- Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'n Dili. 136- Yldrm, Suat, Kur'n limlerine Giri, st. 1989. 137- ez-Zemaher, Carullah Mahmud, el-Keaf, Beyrut, trs. 138- ez-Zerkn, Muhammed Abdulazim, Menhilu'l-rfn, bas. y.y.trs. 139- ez-Zerkei, Muhammed b. Abdullah, el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'n, Beyrut, trs. 140- Zerzur, Muhammed Adnan, Ulmu'l-Kur'n, Beyrut 1991. 593

593

Do. Dr. Halil iek, 20. Asrda Kuran limleri almalar, Tima Yaynlar: 251-256.