93 TESKON / SO-016

MMO, bu makaledeki ifadelerden, fikirlerden, toplantda kan sonulardan ve basm hatalarndan sorumlu deildir,

Buz Pateni Soutma Donma Tesisatlar

BRAHM BLEN REFISI

air Eref Bulv, 102/1 Alsancak-ZMR

MAKNA MHENDSLER ODASI ZMR UBES, AL ETN KAYA BULVARI NO: 12 KAT: 1 ALSANCAK- ZMR

BLDR

BUZ PATEN SOUTMA DONMA TESSATI

brahim BLEN

OZE Bilinen eski spor dallarndan biri olan buz sahas oyunlar, teknolojinin ilerlemesiyle doal halinden kopup ynpny tesislere gemitir* Yeryz genelinde sren bar ortam bir ok ulusun zenginliini ve insanlarn bo zamanlarn arttrm, toplumlarn faydal uralara ynelmeleri iin yenilikler aranlr olmu ve dn pahal grlen teknolojik yatrmlar bugn olaan grlmee balanmtr. Buz paten sahalar bu geliim iinde hzlayaygmlamaktadr. Yurdumuza -iklimin de etkisiyle- biraz ge giren bu spor dal, giderek artan bir tempo ile ilgi toplamaktadr. Bu holnde szkonusu spor sahalarnn en nemli unsuru olan soutma tesisatlan tantlmakta; ayrca son yllarda yaplan aratrmalara dayanan, proje aamasnda dikkate alnmasnn yansra alan tesislere de uygulanabilecek yeni dzenlemeler aklanmaktadr.

TARHE nsanlarn 13, yzyldan beri doal buz tabakalar zerinde eitli oyunlar oynadklar bilinmektedir. Buzlu platformlara olan ilgi 17 yzyldan itibaren yaygnlam ve bir ok souk iklimli lkede (zellikle Hollanda'da) se-* vilen bir halk sporu ve elencesi haline gelmitir* Mekanik soutma teknolojisinin gelimesi ilef 19, yzyln son eyreinde "buz paten sahalar donma-soutma tesisatlar" yapmna balanmtr* lk tesisatlar ak buz sahalarnn doal buzlanmasna yardmc olmak ve k ortasnda gneli-ytMuak gnlerde baz tabakasn korumak amac ile yaplm! daha sonralar kapal salonlara geilmitir* Kapal salonlara gei ile alma mevsimini -d hava artlarndan bamsz olarak- uzatmak nrtJmkUn olmutur* nsat33S

lrm bu elenceli spora olan ilgisinin artmasyla, zellikle kapal sahalar, daha scak iklimlerde de ina edilmeye balanmtr. Yeryznde bilinen "en scak 11 iklimde alan paten sa1 has Singapur da bulunmakta ve ylboyunca hizmet vetmektedir* Avrupa nn be kuzey lkesinde bulunan buz paten sahalarnn yllara gre dalmlar yledir: Yl
1939 1950 1960 1970 1975 Saha Adedi
f

20 25 140 320 600

EKL : 1925 ylnda Berlin'de yaplan paten sahasna alt soutma tesisat emas

Gnmzde tn dnyada alan sahalarn says onbin adedi gemektedir, Yurdumuzdaki paten sahalarnn says olduka azdr* Olimpik llerdeki tek paten sahas (1800 m 2 t kapal) Ankara'dadr, Bunu, zmir-Buca'da bulunan 600 m a lik ak saha izlemektedir, stanbul1 da ise herbiri yaklak 300 m2 olan U adet paten sahas bulunmaktadr. Soutma tekniinin geliimini grmek asndan, 1925 ylnda Berlin'de yaplan ve nlerde Avrupa'nn en byk sahas olan tesise ait baz bilgileri pktaraim: Saha bykl 78x32 m (2250 m 2 ) , salanura elik boru tesisatnn toplam boru uzunluu 25000 m, soutucu akkan amonyakf soutma kapasitesi 494 Kw (425G Kcal/h) olan ift kompresr, kompresrn kay ile tahriki iin 250 BG kar basnl buhar makinesi, herbiri 274 m% stma yzeyli iki adet 10 bar basnl buhar kazan, iki ayr evaporator ve mterek bir su pskrtmeli (evaporatif) kondenser, Tesisatn nlerde izilmi emas, M L I1 de grlmektedir* 336

YAPI

EKLLER

Paten sahalar ak veya kapal olmak zere iki ana grupta toplanrlar* 40 kuzey enleminin zerinde kalan blgelerdeki ak sahalar genellikle kasun ay ortalarndan mart ortalarna kadar drt aylk ekonomik alma yaparlar, Ayn yrelerde kapal sahalarn yllk ekonomik alma sreleri alt ay kadardr, Gneye doru inildlke sahann kapal tipe dnmesi ve "ekonomik11 alma sresinin azalmas szkonusu olmaktadr. Ak sahalarn gne radyasyonundan daha az etkilenmesi iin gney yn taraflarnda glgeleyiciler yaplmasnda fayda vardr, Bu glgeleyiciler; doal ve aalandrlm bir tepe, seyirci tribn veya dey olarak yerletirilmi branda tr perdeler olabilir. Glgelemenin etkili olabilmesi amacyla, paten sahasnn uzun olan kenarnn dou-bat ynleri arasna yerletirilmesi uygun olacaktr. Ak saha yeri seiminde dier bir faktr rzgar ve nem etkisidir. Saha, az rzgar alan nemsiz bir blgeye yerletirilmelidir. Ayrca taban alt buzlanmasnn oluumuna meydan vermemek iin bataklk ve balk olan yerlerden uzak durulmaldr, Kapal yaplarda gne nlarnn ieri girmesi nlenmeli ve pencereler evredeki daha koyu renkli ortamlarn bulunduu ynlere alm olmaldr. klim nedeniyle yln belli zamanlarnda kullanlabilen buz paten sahalarnn ou? gnmzde ok amal olarak yaplmaktadr. Eer saha kapal olarak yaplacaksa, yatrmn byklnden dolay bu konu daha fazla nem kazanmaktadr. Saha yapmndaki ikinci ve baka amalar (tenis, basketbol ve benzeri spor sahas; toplant, tiyatro, konser veya sergi alan) balangta tesbit edilmelidir Yapdan mevsim dnda deiik amalarla faydalanlmasna paralel olarak; soutma tesisatnn da, tesise ilave edilecek souk hava depolarn mevsimlik olarak altrmas ile ek bir deerlendirme yaplmas mmkndr. KULLANIM AMALARI, BOYUTLAR, BUZ SICAKLIKLARI Buz paten sahalarnn yaygn olarak kullanm amalar ve bunlar iin aranlan zellikler yledir: HOKEY: Olimpik saha ls 30x60 m f dir* Ke yarap 6 m f dir (buz dzeltme makinasnn rahat alabilmesi iin daha kk lde yaplamaz). (EKL 2a) 9 B*D a f de standart l 26x61 m, ke yarap 8,5 m f dir. Kabul edilebilen en kk ller Avrupa'da 26x56 m, A f B D* f de ise 21,3x51,8 m f dir, 337

Buz tabakasnn scakl -5 ila -6 oC, yaps ise sert olmaldr* CURLNG: Buz zerinde ta kaydrma eklinde bir isko oyunudur. Her yarmac iin gerekli pist boyutu 5x45 m f dir (MII2b.), Buz tabakas sert ve -4,5 oC scaklkta olmaldr. HIZ PATEN: Formu, atletizm yar pisti gibidir* (EKL 2c) 5fer m geniliinde iki bitiik pist veya 3 m geniliinde buzfsuz normal pistin de ilavesiyle 4 + 4 m f lik iki pist olarakj yaplr, Pistlerin toplamj uzunluu 400 m'dir* Pist llerinin bykl nedeniyle hz paten sahalar sadece ak tip olarak ya-~ plmaktadrlar. Bununla bir-* likte, kapal hokey sahala^ .rnda da hz paten yarmalar yaplabilmektedir. Hz paten sahalarnn buz tabakas scakl -5 ~* -6 oC olmaldr. FGR PATEN: Eitim ve zorunlu stil gsterileri iin 5x12 m'lik byklk yeterlidir. Serbest stil ve dans hareketleri iin gerekli boyutlar 18x36 m ve daha zeridir, Buz tabakas scakl -3 oC olmaldr. Eitim srasnda patencinin paten islerini grebilmek iin, buz yzeyinin ytnmak olmas istenir. EGLMCE PATEN: l ve geometrik ekil asndan standart yoktur* Genelde, belirli bir ama iin yaplm buz sahalarnn bo zamanlarda deerlendirilme^ si ile gerekleir. Elence amacyla sahada bulunan her kii iin 4 m2 buz yzeyi dnlmelidir. ayet fazla ocuk yoksa, kii bana 3 m2 yzey de yeterlidir, 30x60 m llerinde ve 6 m ke yarapl olimpik bir hokey sahasnn alan yaklak 1770 m 2 f dir ve byle bir saha ayn anda 600 kiiye hizmet verebilir. Elence amal almalarda, buz tabakas scakl - 2 ^ *3 oC olmaldr, Kaznma ve paralanmann minimum seviyede olmas iin^ olduka yumuak bir buz yaps tercih edilir* 338

BUZ KTLESNN KORUNMASI Buz tabakasnn varln srdrmesi iin tavsiye edilen scaklk derecesi, -2 oC'dir* Paten sahasndaki program almasnn bitiminde scaklk ayar , bu deere gre deitirilmelidir Buz tabakas scaklnn 1 oC ykseltilmesi , tesisatn elektrik enerjisi tketiminde yaklak olarak % 13 - 14 orannda tasarruf salamaktadr, DEME YAPISI DN 18036 ya gre "uygulanabilir deme yaps kesit olarak EKL 3 de gsterilmitir. Hemen belirtmek gerekir ki f bu izim uygulanmas mmkn tm yap detaylarn kapsamaktadr; projelendirmede ise bunlardan bazlarnn kullanlmasna gerek kalmayabilir BUZ TABAKASI: Genel olarak, max 38 - 40 ran kalnlndaki buz tabakasf tm kullanm amalar iin uygun grlmektedir, BORU TAIYICI DOLGU: Paten sahas kk boyutlu ve sadece buz pateni iin kullanlacaksa, bu dolgunun yaplmasna gerek yoktur, bylece daha hz- *emln l bir s iletimi salanr. Byk boyutlu ve kalabalk kullancs olan sahalarda, buz tabakasnn esnekliini salamak iin bu tabaka kum ile oluturulmaktadr. Paten sahasnn ok amal kullanm dunmunda ise, soutucu borularnn zerine (aplarna uygun kalnlkta) beton dklerek tesisat rtlm olur* BORU TESSATI: Salamural sistemlerde; 20, 25 veya 32 im apnda yumuak elik boru, veya ince etli 25 mm apnda polietilen plastik boru, veya ayn apta H M W (yksek molektiler arlkl) polietilen plastik boru kullanlmaktadr* Borular zeminde 90 veya 100 mm aralklarla yerletirilir* Direkt genlemeli (DX) soutma tesisatlarnda genellikle 16 - 22 mm apl elik borular kullanlr ve bunlar ak sahalarda 75 ran, kapal sahalarda ise 100 mm aralklarla doenlr* Borularn iindeki soutucu akkann btn hatlarda ayn debi ile akmalar gerekir Aksi halde zayf beslenen hatlarn blgesinde erimeler olabilir 339
f 11 f

olabilir ve bu durum da patencilerin taklarak dmelerine yol aabilirt Bunu nlemek iin; a) Salamural sistemlerde kollektrler dk ak hz salayacak ekilde seilmeli f ana besleme hatlarnn kollektr balantlarndan birisi ters nokta-* dan yaplmaldr (EKL 4 ) , Ayrca kollektrlerin en az ikier ucuna prjrler konulmaldr, b) DX sistemlerde ayrcaf soutucu akkan ile srklenen yan soutma borularnda birikimini nleyecek ekilde ak hzlar incelenmelidir Boru tesisatnn denmesinde, scaklk farklar ile oluacak uzama ve ksalmalar iin gerekli boluklar braklmaldr, 30x60 m llerinde bir paten sahas iin uygun boru yerleim planlar, EKL 5 f de grlmektedir, t akkan giri-k scaklk farklarnn byk olduu tesisler iin ift ynl akl yerleim ekli uygulanmaldr KAYDIRM TABAKASI : Farkl scaklklarda bulunan iki beton ktlesinin serbest genleme ve bzlmeleri iin yaplr, EMNYET VE DMGELEME TABAKASI: Ayn ama iin yaplr. ZOLASYON: Souk lkelerde fazla uygulatmaz Yurdunuzda, blge ve kullanma srelerine gre 10Q-15 mm kalnlkta mantar veya benzeri malzeme ile izolasyon yaplmas uygun olacaktr* zolasyon kalnl ekonomik kriterlere gre saptanmaldr. Yaplacak izolasyon her iki yzeyden su ve su buharna kar korunmaldr

340

TAIYICI TABAKA: Betonarme tarznda ve 500 Kg/m2 yayl yke gre ina edilir* Paten sahas ak tip ve mevsim dnda zerinde ara dolamas szkonusu ise9 bu yk birimi gerei ekilde arttrlmaldr* Modern tesisatlarda bu betonun iinef topraktaki rutubetin buzlanmasn nlemek iin izolasyondan 50 -100 mm aada ve 300-600 mm aralklarla ayr bir ffstmaH boru tesisat denmektedir. Bu tesisatta 5-10 oC scaklkta salamura dolatrlr ve soutma kompresrnn kondenseri ile stlr* DONMA EMNYET DOLGUSU: Sahann ina edilecei zemin gevek ve slak ise, saha tabannn altinda bulunan topraktaki suyun donmasn nlemek gerekir. Aksi halde, tabann altnda oluacak donma olaynn yol aaca kabarma, saha tabannn bozulmasna ve atlamasna neden olabilir. Bunun nlenmesi iinf saha tabannn altna 1^2 m ykseklie kadar (yaz mevsiminde kullanlacak sahalarda daha fazla) mcr ile dolgu yaplr* 8ZME TABAKASI: Bir st tabakadan gelen suyun aaya doru rahata ak iinf kaba talardan yaplan bir tabakadr* FLTRE DOLGUSU: Su ile gelecek pisliklerin drenaj sisteminde tkanma yapmas i m nlemek amacyla, ince tanecikli talar veya kuarz ile filtre dolgusu yaplr* DRMAJ TESSATI: Doal toprak zemininde alm kanallarn iine drenaj tesisat yaplr ve daha dk kotta bulunan bir toplama havuzuna balanr. Genel olarak; a) Crufta bulunan slfr nemli ortamda aa karak demir malzemelerin paslanmasn hzlandraca iinf dolgu malzemesi amacyla yanm kmr crufu kullanlmas sakncaldr, b) Tabakalarn sk tnmasnda dolgu malzemeleri slatlmamaldr, c) Tabakalarn betonlar bir defada komple dklmelidir* d) Sahann tm yaps, -25 ila +50 oC arasndaki scaklk deiimlerine kar dayankl olmaldr, TESSAT Paten sahalarndaki buzun dondurulmas ve donmu halde tutulmas, genellikle buz tabakas altna yerletirilmi soutucu akkan boru tesisat ile gerekletirilir. Bu amala, tesisatlar; a) Direkt genlemel (DX) sistem, b) Salamuxa sirkUlasyonlu sistem 341

olarak yaplrlar (EKL 6 ) , DX SSTEMLER: Genellikle "sv tamal11 tip eklinde uygulan-* makta ve amonyak veya CFG (florokarbon) tr gazlar kullanlmaktadr. R22 gaznn kullanm son se* nelerde bir hayli artmtr. Amonyak gaznn ,B,D. ve Kanada1da genel binalarda kullanm yasaktr, R12 gaz ise tm lkelerde yasaklarna aamasndadr, Bu sistemin faydalar; evaporasyon scaklnn salamural sisteme nazaran yaklak 5 oC daha yksek seilebilmesi sonucu elektrik tketiminin dk olmas, salamura hazrlanmas klfetinin ve salamura kojrozyonu tehlikesinin ortadan kallonas, salamura soutucusuna (evaporator) ve genleme kabna ihtiya olmamasdr* DX sistemli ilk tesisat, .B.D*fde 1896 ylnda Washington1da, Avrupa'da ise 1950 ylnda rllkon'da (svire'de) kurulmutur. Yksek veriminden dolay$ gittike yaygnlaan bir tesisat sistemidir* SALAMURA SRKLASYONLU SSTEMLER: Bu tesisatlarda soutma ilemi ffikinci" akkan araclyla yaplr ve bunun iin yaygn olarak etilen glikol, propilen glikol ve kalsiyum klorr kullanlr. Sistemin avantajlar; tesisat basnc dlc olduu iin boru tesisatnn daha hafif (hatta plastik) borular ile ucuza yaplmas mmkndr, salamura dolgusunun varl kompresrn otomatik alma periyodlarmda tesisatta daha kk scaklk dalgalanmalar yaratr ve en nemlisi soutma gaz devresinde olabilecek kaaklarda daha az soutucu gaz kayb (ve evre kirlenmesi) olur, Belirtmek gerekir ki; 30x60 m boyutlarndaki hokey sahas soutma tesisat gaz arj, 7500 - 10000 Kg CFG tr (R22, R5O2) veya 3500 - 4500 Kg amonyak ile salanabilmektedir. TABU) l f de f en ok kullanlan U eit salamurann, ortalama alma s342

caklg olan -10 oC deki fiziksel zellikleri belirtilmitir.

TABLO 1: SALAMURALARIN -10 oC DEK FZKSEL ZELLKLER Sudaki Oran (Arl.) Donma Noktas snma Iss zgl Alrl

Geni apl ve tek % oC Salamurann Ad Kj/Kg.oC Kg/L ynl geili boru tesisa34 -20 Etilen Glikol 3,56 1,058 38 Proptlen Glikol -20 3,79 1,047 tnda salamura dolam 22 Kalsiyum KlorUr -20 f 2,95 1,218 1 ila 2 oC lik scaklk farkna gre yaplr* Bu da f beher Kw soutma kapasitesi iin 0,18 ila 0,27 L/S salamura debisini gerekf tirir, Bu tip tesisatn direnci 17 mss nu amamal.dr. Dk debili ve ift ynl geili boru tesisatnda kullanlan salamurann scaklk fark 2 - 3 oC olabilir, Ar s yk artlarnda scaklk farknn f 6 ila 8 o0 ye kadar ykselmesi normaldir ve buz kalitesinde bir bozulma yapmaz. DX veya salamural sistemin seiminde, yatrm fiat farklar ile beraber iletme giderleri ve "riskleri" de dikkate alnarak karar verilmelidir, SOUTMA KAPASTES Buz paten sahasnn soutma kapasitesinin "teorik" olarak hesaplanmas ok zordur^ nk kapasiteyi oluturan s ykleri devaml deiim halindedir. Bu nedenle kapasite hesaplarnda
TABLO 2: 37 KUZEY PARALEL w. ST ilN s YKLER
ALIMA: - 5 Aylk k mevsimi

mevcut t e c r b e l e r e d a y a n l a r a k

m*
Ak saha, glp.*siz Ak saha, tamamen glge l Kapal saha, klimatize edilmemi Kapal saha, klimattze edilmi Kapal saha Curling pisti 0,12 - 0,50 0,20 - 0,34 0,12 - 0,20 0,11 - 0,25

bir n hesapj daha sonra yap detaylarna gre gerekli dzeltmeler yaplabilir, TABLO 2 f de, yaygn uygulamalar iin istatistik bilgi ve tecrbelere dayanan birim s ykleri belirtilmitir,

o f o

- 0,20

ALIMA! Ylboyu (Kapal ve Kiimatize Edilmi Saha)

1970fli yllardan itibaren Figr pateni klublj ve stdyolar 0,20 - 0,34 almakta olan buz paten saha0,34 - 0,50 Gsteri sahalar lar zerinde yaplan aratrCurling pisti 0,16 - 0,25 malar sonucunda! paten sahalarnn s yklerinin bilanosu ve mevcut yklerin proje aamasnda ve iletmede alnacak nlemlerle azaltiabilme oranlar belirlenmitir Bu deerler TBID 3 f de kapal, T A M O 4 f de ise ak tip paten sahalar iin verilmitir.
Spor sahas, hzl bu yapm 0,33 1,00

Spor sahas

0,25 - 0,50

343

ISI YZERNN NCELENMES BZ YZEY YENLME: Buz zerindeki paten hareketleri buzda kopmalara ve yarklarn olumasna yol aarf bunun sonucu buz tabakasnn st engebeli bir hal alr, Her bir hokey mandan veya edeer tahribatl baka kullanmlardan sonra, buz tabakas zel bir makina ile kUrenir Kreme ii ? kk TABLO 3- KAPALI SAHA ISI KAYNAKLARI ve NLEMLER Toplatt YUkUn Azaltlbilme sahalarda geni bir pala ve el ile Max* YUzdesi Oran max. Is Yk Kayna (%) (X) yaplr. Bu ilem srasnda yzeyRNDKSYN YKLERdeki fazla kar (krk buz tanecikBuz Yzeyi Yenileme 12 60 Pompalama 60 15 leri) alnr, boluklarn doldurulDeme Is Yk 4 80 mas iin su pskrtlr. Bu ilem Boru Tes, Is Kaaklar 2 40 4 Paten Srtnmesi 0 sahann kullanm younluuna gre KONVEKStYOM YKLER; gnde 3 ila 15 kez tekrarlanr. evre Havaa Scakl 13 50 Her yenileme ileminde, 30x60 m evirt Havas Nemi 15 40 RADYASYON YKLER: boyutundaki bir sahaya ortalama tavan Radyasyonu 28 80 400 L su braklr, Aydnlatma Radyasyonu 7 40 ehir ebekesinden alnan su saf deildir ve iinde bulunan haTABLO 4 AIK SAHA ISI KAYNAKLARI ve NLEMLER va kabarcklarnn etkisiyle kaliToplam YUkn Azaltlsblme Max. Yzdesi teli ve dayankl buz elde edilmeOran, max. Is YUk Kayna (%) si mUmkUn olamaz. Bu nedenle dolgu KONDKSYON YKLER: Buz Yzeyi Yenileme 50 9 iin yaklak 60 - 65 oC'ye kadar Pompalama 2 1 60 stlarak hava kabarcklarndan Deme Is YUkU 2 40 1 Bott Tes. Is Kaaklar 30 arndrlm scak su kullanlr. Paten Srtnmesi 1 0 Saha zerine dolgu iin serpilen KOLEKSYON YKLER : suyun stlmas ve dondurulmak aevre Havas Hz 0 10 s evre Havas Scakl 0 - 15 0 ma ile tekrar soutulmas, ift evre Havas Nemi 0 - 15 0 ynl enerji harcamasn gerektiRADYASYON YKLER ! Gne Radyasyonu 10 - 30 rir Bundan kurtulmak iin son 60 TOPLAM; 100 yllarda "mineraislzietirme" (demineralization) cihazlar kullanlmaa balanmtr Bu cihazlarda suyun iindeki mineraller kimyasal yollarla alnarak su "saf" hale getirilir. Suyun safl, elektriksel iletkenlii (veya tersi olan; direnci) ile llr. Sudaki mineral miktar arttka iletkenlii de artar ve elde edilecek buzun kalitesi der letkenlik birimi olarak "Siemens/cm" kullanlr, Baz kaynaklar, letkenlik = 1 / Diren bants ve diren biriminin "ohm" oluuna dayanarak, birim olarak "mho/cm" 344
TOPLAM; 100

(ohm un ters yazl ile) ifadesini kullanrlar effaf ve salam ideal buz yaps iin^ kullanlacak su 2 ila 30 microsiemens/cm saflnda olmaldr* ehir ebekesi sularnn iletkenlikleri ise 200 ila 800 ndcrosiemens/cm arasnda deimektedir, Mneralsizletirme cihazlar ile suyun saflatrlmas sonucu; a) Suyun stlp tekrar soutulmas iin harcanan enerji tasarruf edilir, b) Saf su ile scak suya gre daha salam ve dayankl buz elde edilir, dolayeiyle krlma v paralanmalar azalr. c) Saf su ile yaplm buz tabakasnn kalnla, daha kaliteli buz salanaf bildii iin 20-25 ran ye kadar drlebilir. Buz kalnlnn azalmas ile s transferi kolaylar ve soutucu akkann ortalama scakl ykselerek enerji tasarrufu salanr* Buz tabakas kalnlnn 38 nm'den 20 f iTm ye indirilmesi ilef kompresr elektrik tketiminde % 7 orannda bir dme olduu gzlenmitir* Dier taraftan, kaliteli yaps nedeniylef buz tabakas scaklnn da 1 oC ykseltilmesi mnktin olmaktadr* d) Buz sahasn kullanan patenciler kaliteli bir buz tabakas zerinde daha baarl ve gvenli alma yaparlar* Demineralizasyon cihaznn kullanlmaa balanmasyla, drt aylk alma mevsimi olan olimpik bir hokey sahas tesisatnda mevsimlik enerji giderinde yak-* lak 75000 1/ \h azalma olmutur* POMPALAMA DX sistemlerde soutucu akkann boru tesisatnda sv olarak dolam, soutma tesisatnn alak basn yani evaporator tarafnda olmaktadr Bu sistemlerde tesisat direncinin f bar deerini amamas tavsiye edilir* Tesisa':ta f zel yaplm amonyak veya CFC sv pompalar kullanlr, Salamural sistemlerde salamurann pompalanmas ilemi bilinen santrfj pompalar ile yaplr, Buradaki gerek pompalama ykf genelde % 15-20 byk seilen motor gc deildir, pompa "mil gcndr ve srtnme sonucu aa kar p = M . H . v . g ( W a t t ) ( sN # m / s ) _______ 3600 . y\ M = salamura debisi, m 3 /h H = pompa basnc, mss v salamura zgl arl, Kg/m3 \- pompa verimi: kk debili pompalarda, max: % 40-60 lf ff orta max: % 60-75 ff byk " max: % 75-85 345

rnek: 250 Kw (215000 Kcal/h) soutma kapasiteli bir paten sahas tesisatnda, 1,4 oC scaklk fark ile kalsiyum klorUr'lU salamura dolatrlmaktadr. Tesisat direnci 20 mss'dur. c = 2,95 Kj/Kg.oC (= 0,704 Kcal/Kg.oC) 3 v = 1,218 Kg/L = 1218 Kg/m dt = 1,4 oC Pompa Debisi: M = 50 L/s - 180 m /h 2,95x1,218x1,4 .*f
25 Kw 3

Pompa mil giicU, >l= % 60 kabul ile; 180 x 20 x 1218 x 9,81 p

m

s 20000 W - 20 Kw.

3600 x 0,60 Elektrik motorunun randman dikkate alndnda, elektrik ebekesinden ekilen gcn % 10-12 daha fazla olaca bilinmektedir* Paten sahalar soutma tesisat malzemeleri seimi yaplrken* doal olarakf max yk zamanndaki kapasiteler dikkate alnr. Bu ykn olmad zaman-* larda soutma kompresrleri (+ 0^5 oC duyarl, buz tabakas ve salamura dnn izleyen termostatlar ile) otomatik olarak durdurulur, Bu srada sirklasyon pompas ise tam kapasite ile almaa devam eder ve gereksiz enerji tketimine neden olur. Pompalama ile yaratlan s kazanc tesisata ift ynl masraf getirmektedir: * Salamurann srtnmesi ile scaklnn ykselmesi, buz tabakasnn icinde edeer gte bir elektrikli stc varm gibi direkt s ykne dnr ve soutma kompresrne yklenir, * stelikf bunun iin biraz daha fazla miktar enerji elektrik ebekesinden ekilir ve bedeli ayrca denir, Dk yk zamanlarndaki pompalama s kazancn ve pompa elektrik tketimini azaltmak iin son yllarda frekans modlasyonlu kademesiz motor hz ayarlayclar Icullanlmaa balanmtr. Bu ayarlayclara buz tabakasnn scaklk ve kalnln izleyen elektronik hissediciler kumanda etmekte ve soutma kapasitesi gereksinimine gre debi ayar otomatik olarak yaplmaktadr t Bilindii gibi; M: debis H: basn, P: g ve n: devir says olmak zere, pompalar iin geerli ak kanunlar;
M2 - M ,
H

(ti2 / nx)

2 s H l ("2 / n l ) a 3 P2 = Pl . (nz / ni>

346

eklindedir, Yukardaki rnekte belirtilen 250 Kw'lik toplam soutma yknn herhangi bir zaman diliminde 176 Kw'a dUtUlinU kabul edelim. Bu durumda salamura debisi de 50 L/s'den [(176/250) x 50 =] 35,2 L/s'ye drlebilir. Seilen pompann devri 1450 d/d ise, drlen debi iin yeni devir says; n2 = (35,2/50) x 1450 - 1021 d/d Yeni pompa mil gc (= pompalama s yk); 3 P2 20 x (1021/1450) = 7 Kw olacaktr. Tasarruf edilen s yk (= soutma kapasitesi); 20-7 - 13 Kw'dir. Motor randman dikkate alndnda, ekilen elektrik enerjisinde 14 - 14,5 Kw kadar bir azalma olacaktr. DEME ISI YK Bu yk tesisatn altrld ilk gnlerde daha fazladr, zamanla paten sahasnn altndaki toprak ktlesi de sour ve s geii azalr. rnek olarak; -10 oC soutucu akkan ile alan ve alt ksmnda izolasyon bulunmayan bir sahann beton tabakasnn altndaki "kuru" toprakta 1 m derinlikte bulunan bir noktann balang scakl +10 oC ise, bu noktann scaklnn 0 oC'ye dmesi iin 75 gn gerekecektir. Eer toprak % 10 nemli ise -buzlanmadan dolaybu sre 20 gn daha uzayacaktr. Toprak alt scakl, 0,5 m derinlikte gnlk meteorolojik scaklk deiimlerinden etkilenmemekte, ancak aylk ortalama deer olarak deimektedir. 4 ila 5 m derinlikte sadece mevsimlik scaklk deiiklikleri szkonusudur; k ortalamas 9-10 oC, yaz ortalamas 14-15 oC'dir. Topran cinsine gre, 15-20 m derinlikten itibaren mevsimlerin etkisi de kaybolmakta ve +9 oC'lik sabit scaklk grlmektedir. Byk derinliklerde, her 33 m'de scakln 1 oC azald kabul edilmektedir. Deme s yknn azaltlmas iin izolasyon yaplmas gerekir, zolasyon kalnl ekonomik kriterlere gre saptanmaldr. BORU TESSATI ISI KAAKLARI Kollektrler, datm ve toplama borular, vanalar (flanl vanalar kendi apnda 1,6 m uzunlukta boruya edeer yzeye sahiptir), sirklasyon pompalar ve benzer cihazlardan kazanlan s ile, toplam s yknn % 2 - 4'U arasnda bir yk szkonusu olmaktadr. Scak yerlerden geen tm boru ve malzemeler izole edilmelidir, bu ayn zamanda tesisattaki terleme (youma) ve buna bal boya dklmesi-paslanma olaylarn nleyecektir. zlme ve tekrar buzlanma ok seyrek olabiliyorsa, tesisat zerindeki doal buz birikimi de kazancn azaltr, nki buz'un s iletimi bir hayli dktr: 1,75 Kw/m,oC. 347

PATEN SRTNMES Buzun, scaklk deimeden basn altnda eridii bilinmektedir* Buz patenlerinin temas yzeyinin kklp f buz tabakasnda yksek basn yaratr ve svlamaya neden olur. Paten sahas zerindeki kiilerin say ve aktlvitelerine bal olarak deiecek olan bu s yknn azaltlmas mlimkUn deildir, HAVA SICAKLII ve NEM TABLO 5 KULLANIM SERVS FAKTRLER Isf havadan buza konveksiyon yolu ile taHokey Sahas 7,5 nr, ki ktle arasndaki scaklk fark, haHalk Sahas, Yo|un Kullanm 10,0 vann nemi ve (zellikle ak sahalarda) hz, Curng Pistleri 5,0 Figr Sahas, Ylboyy Ak 2,5 bu yk iin balca faktrleri oluturur. HavaSpor Sahalar 7,5 Ak Sahalar Glgelenmi 15 - 20,0 nn scakl ve nemi f tek byklk "Ya Termometre** (Yi) olarak ele alnabilir* Paten sahasnn kullanm ekline gre seilecek servis faktr (TABLO 5) ve SffitL 7'deki grafiin kullanm ile, havadan kazanlan s yk pratik olarak hesaplanabilir. rnek: 1800 m a t lik bir hokey sahasn ele alalm, alma sadece k mevsiminde olacaktr ve alnan bilgiye gref yerel Yi scakl kasm aynda max 7 f 2 oC civarndadr * Tablo 5fden bu saha iin servis faktr 7,5 olarak bulunur* Bu deer ile ekil 7fdeki grafie girilerek, 7,2 oC Yi scakl iin 118 W/m 2 toplam s ak deeri bulunur, Toplam yk; 1800 m2 x 118 W/m 2 - 212400 W - 212,4 Rw olacaktr, RADYASYON YKLER Kapal paten sahalar, byk scak dzlem (tavan) altnda souk bir ktlenin (buz tabakas) bulunduu bir ortamdr ve burada radyasyon yoluyla s ak tipik bir ekilde gerekleir* Salonun tavan9 gne radyasyonu, d hava scakl, ierdeki s kaynaklar (stc$ k, insan) ve ierdeki hava ile snr. Buzun s kazanmf daha scak olan tavandan ya348

ylan kzl-alt (enfraruj) nlarn yutulmas ile olur, Radyasyon yk ? Stefan-Boitzmann denklemi ile hesaplanr: Qr -7 F
a At t

* ! Ab eb

[(Tt/100) - (V100)*]

14

et

Qr Radyasyon s ykUf Kw 2 t = Tavan alan, m 2 Ab = B U E sahas alan, m Tt Tavan scakl, K T^ * Buz tabakas scaklf K F Radyasyon a faktr (EKL 8) s C Siyah cisim iin radyasyon katsays: 0,00577 Kw/m2.K eb - Buz iin yaylma (emisyon) katsays: 0,95 et. Tavan iin yaylma (emisyon) katsays Radyasyon s yk, tavan scakln drerek, scak havay tavandan uzaklatrarak, at izolasyonu yaplarak ve tavan yzeyinin dk yaylma katsays olan malzeme ile kaplanmasyla azaltlabilir. Kapal salonlarda kullanlabilecek olan tavan malzemelerinin byk ounluunun yaylma katsays e = 0,90 civarndadr* zel alminyun boya, bu deeri 0,5 ila 0,2 seviyesine drr. Parlak metaller zellikle alminyum folyo iin e " 0 f 05 civarndadr. Dk yaylma katsayl malzemelerin kullanlmasyla radyasyon yknn azaltlmasnn dnda, bu malzeme ile tavan arasndaki bo^ lukta bulunan hava scakl 3-5 oC EKL 8* Paralel yzeyler arasnda radyasyon a faktr (F) art gstermekte ve dolaysiyle tavanda youum sonucu terlemeler - damlamalar nlenmektedir. Dier bir olumlu sonu, parlak yzeylerin aydnlatmaya yardmc olmalar, aydnlatma iin harcanan enerji ile birlikte aydnlatma radyasyonunun da drlebilmesidir* A*B,D*fde eski bir kapal salona zel tavan kaplamas uygulanmf ayn aydnlatma tesisatnn aydnlatma seviyesi 410 lxften 540 libt'e ykselmi, binann 349

Ak sahalardaki buz tabakasnn atmosferden ald radyasyon ykn drmek iinf buz yzeyinin 25 mm altna beyaz boya (genellikle badana veya snm kire) srlmektedir, Ayrca ticari tip buz boyalar da kullanlmaktadr* rnek: 30 x 60 m (1800 m ) boyutlarnda kapal bir buz sahasnn zerinde2 ki tavann boyutlar 40 x 64 m (2560 m ) ve tavann zeminden ortalama ykseklif i 8 m dir. Buz tabakas scakl -4 oC, salon scakl 12 oC ve tavan scakl 16 oC'dir* Radyasyon yknn bulunmas: a) Kaplamasn tavan iin: r ekil 8 deki grafikten X/D (40/8) - 5, Y/D (64/8) 8 iin radyasyon a faktr F 0,72 bulunur. Tavan scakl Tt - 273 + 12 285 oK, Buz scakl T^ ~ 273 - 4 = 269 oK, 2 2 2 A t - 2560 m ? A b - 1800 m , e t - 0 s 90 f e b O ? 95 5 C - 0,00577 Rw/m .oK^ deerleriiin Stefan-Boltzmann denklemine uygulanmasyla, tavandan gelen radyasyon yk Qr * 127,7 Kw olarak bulunur* b) llMinyn folyo kapl tavan iin: Folyo malzemesi ile tavan arasndaki boluun ve dolaysiyle folyo malzemesinin 5 oC daha sndn kabul edelim, Tt - 285 + 5 - 290 oK, e b - 0,05. Dier deerler ayn olup, yeni yk Qr 13,3 Kw olarak bulunur, Grldp gibi, tavann kaplanmas suretiyle radyasyon yk yaklak % 90 azaltlmtr. TESSAT MALZEMEM SEM SOUTMA KOMPRESR: Kompresr kapasitesi, Tablo 2*de verilen deerlere gre seilir,Kompresr1er toplam kapasite iin en az iki veya daha fazla sayda kullanlmal, ayrca zerlerinde kapasite kontrol mekanizmalar olmaldr. Bylece deiken yklerde daha rahat bir alma salanabilir, Evaporasyon scakl DX sistemlerde seilen buz tabakas scaklndan 5 ila 6 oC kk, salamural sistenlerde ise, ortalama salamura scaklndan yine 5-6 oC dk olarak seilmelidir Kondenzasyon scakl, kondenser tipine gre belirlenir, K O N D M S M : evrede nehir veya gol benzeri akarsu varsa, kondenserin su soutmal tip olarak seilmesi uygun olacaktr, Bu su kaynaklarnn bulunmamas halinde su soutma kulesi kullanlabilir. Kulenin su k scakl, alma mevsimindeki en yksek evre YT scaklndan 5 oC byk; su dn scakl k scaklndan 5 oC byk, kondenzasyon scakl ise dn scakln350
2

dan yine 5 oG byk olarak seilir* rneinf alma mevsiminde max 7 oC YT scaklndaki bir blgede bulunan tesisatta; Kule su k: 7 + 5 12 oC, Kule su dn: 12 + 5 17 oC s Kondenzasyon scakl: 17 + 5 = 22 oC alnabilir. K mevsiminde kule suyunun donmamas iin kondenser su devresinde salamura dolam yaplr. Piyasadaki kondenser1er genellikle normal su iin tasarlandklarndan , seim aamasnda, salamura kullanmnda ortalama % 15-20 civarndaki kapasite kaybn dikkate almak gerekir, Biraz pahal olmakla beraber, salamura dolamnn getirdii bakm problemlerini ve donma riskini ortadan kaldrd iin, hava soutmal kondenser kullanm yaygnlamaktadr. Hava soutmal kondenserlerde kondenzasyon scaklf evre havas max scaklnn zerine yaklak 15 oC ilavesiyle saptanr. Soutma kompresrlerinde hasara meydan vermemek iin, ok souk havalarda kondenser basncnn ar dmesini nleyecek otomatik kumanda sistemleri dnlmelidir, ISI Buz tesisat gereken GER KAZANIMI paten sahalar soutma tesisatlar, s geri kazanm iin en uygun trdr* Unki, yapnn karekteri nedeniyle evrede mutlaka stlmas bir nesne bulunmaktadr:

a) Saha tabannn altndaki toprakta buzlanmann nlenmesi iin topran stlmas b) Buz tabakasnn yenilenmesi iin krenen kar ve buz paracklarnn atld ukurdaki birikimi gidermek amacyla yaplan eritme ilemi c) Sporcu dular ve lavabolar iin ehir ebekesi suyunun stlmas ve-8 ya n stma yaplmasi d) Kapal kullanm yerlerinin (soyunma odas, bro ? gief lokal) deme kaloriferi tesisatlarnn beslenmesi e) Yayalarn ve aralarn kulland tesis iindeki yollardaki kar ve buzlarn eritilmesi f) Gerektiinde, evredeki dier spor tesislerinde bulunan benzer tesisatlarn beslenmesi (zellikle yzrae havuzu suyumm stlmas)* Is geri kazanm uygulamas, birden fazla ama iin kullanlabilir, Bu dururda dikkatli planlanm bir otomatik kontrol sisteminin yaplmas gerekir, 3S1

" JLEDffi GDERLER Genel olarak bir soutma tesisat projesinin enerji ?,W erleri asndan uygunluu ve bunun yansra iletme srasndaki bakm titizlii, tesisatn COP (Coefficient Of Performance: randman katsays) ile anlalr, Gerekli bakmlarn iyi yaplmad bir tesisatta enerji tketimi artacaktr ama bunun hissedilmesi iin -maalesef- bakmszln yaratt kt artlarn biraz daha ileri boyutlara ulamas gerekebilirf rnein su soutmal kondenserlerin ar kirelenerek yksek basn arzasnn olumas gibi. Projelendirme aamasnda ise? teorik de olsaf tesisatn COP deeri hesaplanr ve uygun bir deer bulununcaya kadar proje zerinde gerekli dzeltmeler yaplr* COPj soutma kapasitesinin harcanan enerjiye orandr: COP =
Tes

^ s a t l n N e t Soutma Kapasitesi (Rw) Tesisatn Toplam Motor Gc (Kw)

Formldeki birimler ayn cins olduundan sonu birimsizdir veya Kw/Kw olarak da ifade edilebilir, Buradaki toplam g sirklasyon pompalar paragrafnda belirtildii gibi mil gcft olmayp, elektrik tesisatndan ekilen efektif gc ifade eder. Bu nedenle COP katsaysn ykseltmek iin proje mhendisi, kullanlacak makimlarn randmanlarna kadar ayrntlara eilmek zorundadr.
??

rnek: Soutma kapasitesi 200 Kw olan bir tesisatta, toplam gleri 85 Kw olan elektrik motorlar kullanlmaktadr, Tesisatn randman katsays; COP = 200 / 85 * 2,35 olacaktr. Buz paten sahalar soutma tesisatlar iin 1980 ylndan itibaren A,B*D, f de kabul edilen asgari randman katsaylar yledir:
T e s i s a t n Cinsi Amonyak- salamura Amonyak- DX CFG- salamura CFC- D X COP-ndn 2,7 3S6 2,2 3,2

n yUJcsek randman beklentisinin -dolaysiyle "olabilirliinin' 1 - amonyak gazl ve direkt genlemeli sistemde yaplan tesisatlarda (COP - 3,6) olduu grlmektedirf Almanya'da bir firma tarafndan yaplan aratrma sonucu; su soutma kulesi veya kaynak suyu ile alan su soutmal kondenserli 30 x 60 m boyutlarndaki 352

paten sahalarnn mevsimlik enerji tketimi hesab iin bif rim enerji giderleri EKL 9 ^ daki grafikte belirtilmitir* rnek olarak, 20 ekim den 1 1 nisan a kadar alacak bir 2 paten sahasnn m buz yzeyi bana den "mevsimlik" tke f timi, 70 Kwh dir* Enerji, tm dnyada gn getike pahallaan bir harcama kalemi olmaktadr. Buz
paten Sahalar! gibi etme KL 9 Mevsimlik Elektrik Enerjisi TUketimi E
1

giderlerinde enerjinin nemli bir pay olan tesisatlarda; yaplacak tesisatn baars, problemsin almasnn yansra denen elektrik giderleri ile de deerlendirilecektir

KAYNAKLAR:

1* 2, 3, 4, 5,

Ashrae Handbook, Rfrigration, 1990 Ashrae Handbook Fundamentals, 1989 Taschenbuch der Kaeltetechnik, Pohlmann, 1978 DIN, Taschenbuch 134, 1982 eitli makaleler

ZGEM: 1964 ylnda Ankara Yap Enstits!nUn Tesisat Blm!n, 1972 ylnda Ankara Mimarlk ve Mhendislik Yksek Okulu'nun Makina Mhendislii Blmn bitirdi. 1964den itibaren zel firmalarda ve 1976 ylndan beri serbest olarak tesisat ve klrna-soutma zerine deiik kademe ve uygulama trlerinde almaktadr. Is pompas sistemi ile deiik tesisat uygulamalar yapmtr. Halen orta bulunduu Ref Is Sanayi ve Tic, Ltd, ti.'nin yneticiliini srdrmektedir. Evli ve iki ocuk babasdr. 3S3